Wikipedia astwiki https://ast.wikipedia.org/wiki/Portada MediaWiki 1.39.0-wmf.26 first-letter Medios Especial Alderique Usuariu Usuariu alderique Wikipedia Wikipedia alderique Ficheru Ficheru alderique MediaWiki MediaWiki alderique Plantía Plantía alderique Ayuda Ayuda alderique Categoría Categoría alderique TimedText TimedText talk Módulu Módulu alderique Accesoriu Accesoriu alderique Accesoriu definición Accesoriu definición alderique 0 1659 3713202 3613716 2022-08-24T16:18:57Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{película}} '''Fahrenheit 9/11''' ye un documental de [[2004]] dirixíu pol polémicu cineasta d'[[Estaos Xuníos]] [[Michael Moore]] onde cuenta la rellación qu'hubo ente les families del presidente [[George W. Bush]] y [[Osama Bin Laden]]. == Argumentu == La película xira alredor de la cúpula política de los [[Estaos Xuníos]] y especialmente del so máximu representate George W. Bush y les rellaciones económiques que mantienen él y la so familia cola familia d' Osama Bin Laden. Arranca cola polémica eleición de George W. Bush y fai un repasu a la [[llexislatura]] del [[políticu]] poniendo especial atención en como l'alministración Bush sacó provechu del ataque [[terrorista]] del [[11-S]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.fahrenheit911.com/ Páxina oficial de ''Fahrenheit 9/11''] (n'inglés) *[http://www.michaelmoore.com Páxina de ''Michael Moore''] (n'inglés) {{control d'autoridaes}} 42v425xxhkmdnxnrflmxb1z7gseagxf 0 5056 3713192 3668627 2022-08-24T15:54:07Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20210402102110}} {{persona}} '''Fernando Alonso''', ''El Nanu'' {{nym}} ye un [[pilotu de carreres]] [[Asturies|asturianu]], campeón del mundu de [[Fórmula 1]] en [[2005]] y [[2006]]. Fíu de José Luis Alonso y Ana Díaz, estudió nel colexu ''Santu Ánxel de la Guarda'' dende los cuatro años hasta los catorce ([[1985]]-[[1995]]), onde cursó primaria y [[EXB]], pasando al Institutu ''Leopoldo Alas Clarín'' de San Lázaro hasta l'añu [[2000]], cuando dexó los estudios ensin finar el [[COU]]. Foi'l pilotu más xoven n'algamar la ''pole position'', con 21 años, 7 meses y 22 díes (Gran Premiu de Malasia) y el primer pilotu español en subir al podiu. Tamién ye'l pilotu que más xoven ganó un Gran Premiu ([[Hungría]] [[2003]]) con 22 años y 26 díes y el más xoven en ganar el mundial ([[2005]]). En [[2006]] algamó un nuevu récor al convertise nel pilotu más mozu en ganar dos mundiales. == Entamos en Karts == Fernando Alonso entamó la so carrera nel mundu del motor con tres años, viendo al so ídolu de la neñez [[Ayrton Senna]], cuando so pá-y regaló un [[kart]] qu'él mesmu-y construyera. Esi añu ganó la so primer carrera ya entamó con amenugamientos depués de la salida del colexu xunto con so pá, que fizo les vegaes de manager y mecánicu. Un añu más sero algamó la llicencia oficial de la "[[Real Federación Española de Automovilismo]]". En [[1988]], con 7 años, algamó'l so primer trunfu nuna competición oficial, el '''Campeonatu Infantil del [[Principáu d'Asturies]]''', ganando dafechu les ocho carreres qu'ensamaben la prueba. Un añu dempués, en [[1989]] tornó a proclamase campeón de karts d'[[Asturies]] y [[Galicia]]. Darréu de los cambeos de categoría, la familia nun podía sofitar el gastu qu'apareyaben les carreres. Llendando col abandonu, l'importador de karts [[Genís Marcó]] fízose cargu de la financiación: apurría los karts, guetaba patrocinadores o exercía él mesmu de tal, curiando la carrera deportiva d'Alonso. En [[1991]], proclámase campeón d'[[Asturies]] y del [[País Vascu]] na categoría Cadetes, algamando el ''Socampeonatu d'[[España]]'' entá ensin participar en toles carreres. Foi campeón d'España en [[1993]] y [[1994]] como júnior, lo que-y dexó competir nel '''Campeonatu del Mundu''' al añu siguiente, becáu pola "[[Real Federación Española de Automovilismo]]". Nesti campeonatu, quedó '''terceru''' per delantre de [[Kimi Räikkönen]] ente otros. En [[1996]] proclamóse '''Campeón d'España''', del '''Troféu Estival d'[[Italia]]''', del '''[[Marlboro Grand Prix]]''' y del '''Campeonatu del Mundu Júnior'''. Al añu siguiente, vence nos campeonatos d'[[España]], [[Italia]] y [[Europa]] na categoría '''Internacional A'''. En [[1998]] torna a ganar el '''Campeonatu d'España''', el '''[[Troféu París-Bercy]]''', el '''Campeonatu Industria d'[[Italia]]''' y l''''[[Open Ford]]'''. == Pasos haza la Fórmula 1 == En [[1999]] entró en xuegu l'ex-pilotu de [[Minardi]] [[Adrián Campos]], que convertiríase nel so mánager<ref>[https://www.marca.com/motor/formula1/2021/01/28/6012a21446163f370e8b45a5.html https://www.marca.com/motor/formula1/2021/01/28/6012a21446163f370e8b45a5.html]</ref>. Fíchalu como sustitutu de [[Marc Gené]] na [[Fórmula Nissan]], na qu'Alonso algama '''9 poles''', '''8 vueltes rápides''' y '''6 victories''' qu'a la fin, diéron-y el campeonatu '''Euro Open Movistar'''. De la Fórmula Nissan coló a la [[Fórmula 3000]] nel equipu ''Astromega'', au s'axuntó con pilotos de gran categoría quedando namái per darrera de [[Bruno Junqueira]], ganador de la edición, [[Nicolas Minassian]] y [[Mark Webber]]. Alonso algamó la pole y ganó na carrera de [[Bélxica]] y quedó segundu na d'[[Hungría]], quedando cuartu na clasificación xeneral nel añu del so debút y l'únicu nel que tuvo. == Fórmula 1 == ==== Minardi ([[2001]]) ==== De siguío coló a la [[Fórmula 1]] ficháu por [[Renault F1|Renault]] pero cedíu a [[Minardi]] como pilotu oficial. Con Minardi debutó nel [[Gran Premiu d'Australia de 2001]], siendo el tercer pilotu más xoven en facelo. La so meyor clasificación con Minardi foi un 10ᵘ puestu nel [[Gran Premiu d'Alemaña de 2001|Gran Premiu d'Alemaña]]. Nel [[Gran Premiu de Xapón de 2001|Gran Premiu de Xapón]] aportó a trespasar al [[Toyota]] d'[[Olivier Panis]] y quedar per delantre del [[Jordan Grand Prix|Jordan-Honda]] de [[Heinz-Harald Frentzen]]. ==== Renault ([[2002]]-[[2006]]) ==== Nel añu [[2002]], finó la so cesión a Minardi y foi recuperáu por [[Flavio Briatore]] como pilotu prebador de [[Renault F1|Renault]]<ref>[http://www.auto-sprint.com/2002/01/08/fernando-alonso-piloto-de-pruebas-renault-en-2002/ http://www.auto-sprint.com/2002/01/08/fernando-alonso-piloto-de-pruebas-renault-en-2002/]</ref>. Al añu siguiente, convirtióse en pilotu oficial del equipu<ref>[https://espanol.eurosport.com/formula-1/alonso-debuta-con-renault_sto363547/story.shtml https://espanol.eurosport.com/formula-1/alonso-debuta-con-renault_sto363547/story.shtml]</ref> n'arróu de [[Jenson Button]], que fichó por [[BAR]]. El [[22 de marzu]] de [[2003]] convirtióse nel pilotu más xoven n'algamar una [[pole position]] y un podiu en Fórmula 1, con 21 años, nel [[Gran Premiu de Malasia de 2003|Gran Premiu de Malasia]]. El [[24 d'agostu]] del mesmu añu, nel [[Gran Premiu d'Hungría de 2003|Gran Premiu d'Hungría]], llogró ser el pilotu más xoven en ganar un gran premiu, con 22 años. Estos llogros de mocedá ya-y los quitó Sebastian Vettel. ===== [[2004]]; la confirmanza ===== La temporada [[2004]] de Fórmula 1 entamó enforma bona pal pilotu [[asturies|asturianu]] darréu que finó terceru la primer carrera en [[Melbourne]]. Metanes la temporada, Alonso llogró una pole y un segundu llugar en [[Gran Premiu de Francia de 2004|Magny Cours]]. Poco más sero, algamó otros dos podios encontaos n'[[Alemaña]], [[2004]] ([[Hockenheim]]) y [[Hungría]], [[2004]]. Nun amestó nenguna victoria aquella temporada. ===== [[2005]], un añu enforma especial ===== [[Archivu:Alonso (Renault) qualifying at USGP 2005.jpg|left|450px|thumbnail|Calificación del [[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2005]]]] El [[20 de marzu]] de [[2005]], nel [[Gran Premiu de Malasia de 2005|GP de Malasia]], Fernando Alonso consiguió la so segunda victoria y arriendes convirtióse nel primer pilotu español n'aportar a liderar el mundial de pilotos. Alonso llogró vencer tamién nes dos carreres siguientes y otres cuatros más, cuntando siete trunfos no cabero la temporada, incluyendo l'últimu gran premiu de la mesma. El [[25 de setiembre]] de [[2005]], tres la llucha del [[Gran Premiu de Brasil de 2005|GP de Brasil]], fizo historia al convertise nel primer español y el pilotu más xoven, con 24 años, en coronase '''Campeón Mundial de Fórmula 1''' , honor qu'hasta entós caltenía [[Emerson Fittipaldi]]. Arriendes, na mesma temporada llogró'l campeonatu de constructores xunto a [[Giancarlo Fisichella]], pa l'equipu Renault. El trunfu algamáu nel [[Gran Premiu de China de 2005|GP de China]] sirvió-y pa igualar el númberu de victories de [[Kimi Räikkönen]], segundu nel mundial de pilotos, lo que sedría tamién la so victoria col sistema de puntuación anterior<ref>http://www.motorpasion.com/archivos/2005/10/18-alonso-ganaria-con-el-sistema.php</ref>. El [[6 de setiembre]] de [[2005]] recibió el [[Premios Príncipe d'Asturies|Premiu Príncipe d'Asturies de los Deportes]] al fallar el xuráu que: ''"foi quien a aportar a la cume de la so especialidá deportiva tres años d'abondos sacrificios y renuncies col únicu sofitu de la so familia nos entamos de la so carrera, y ye güei un exemplu pa la mocedá española y mundial. La so trayeutoria ye'l frutu del so firme enfotu pol trunfu"''. El premiu entregose-y el [[21 d'ochobre]]. El [[19 d'avientu]] del 2005 anuncióse que'l pilotu dexaría la escuadra [[francia|gala]] pa correr colos [[color]]es de [[McLaren|Mercedes-McLaren]]; el so nuevu equipu a partir de [[2007]]. El [[21 de xunu]] de 2006 diéron-y el títulu de [[Uviéu|Fíu Predileutu de la Ciudá d'Uviéu]]. ===== [[2006]], otra vegada campeón ===== La [[Temporada 2006 de Fórmula 1|temporada 2006]] entamó como finó l'anterior, con una victoria d'Alonso, nel [[Gran Premiu de Baḥréin de 2006|Gran Premiu de Bahrain]]. Nesta carrera, Fernando Alonso y [[Michael Schumacher]] caltuvieron un pulsu mano a mano demientres les caberes vueltes del Gran Premiu, del que salió victoriosu l'asturianu. Nel [[Gran Premiu de Malasia de 2006|Gran Premiu de Malasia]], finó na segunda posición tres del so compañeru d'equipu [[Giancarlo Fisichella]], lo qu'afitaba'l bon entamu del mundial pa él y pal equipu [[Renault F1 Team]] Nel [[Gran Premiu d'Australia de 2006|Gran Premiu d'Australia]], tornó a ganar la carrera. El so oponente, foi [[Kimi Räikkönen]], que finó en segundu llugar. Dempués de trés grandes premios disputaos, Alonso tenía una bona ventaxa al frente del mundial, con 14 puntos de ventaxa sobro'l so compañeru d'equipu, l'[[Italia|italianu]] Giancarlo Fisichella. Quedó segundu nes dos siguientes cites del mundial, per darrera del alemán Michael Schumacher. Nel [[Gran Premiu d'España de 2006|Gran Premiu d'España]] algamó una nueva victoria énte más de 131.200 aficionaos qu'asistieren a la carrera. Alonso convertiríase asina nel primer español en ganar el [[Gran Premiu d'España]] dende qu'esta ye prueba del calendariu del Mundial. El [[28 de mayu]], llogró la victoria nel [[Gran Premiu de Mónacu de 2006|Gran Premiu de Mónacu]], convirtiéndose nel primer español n'algamalo. Tres d'una nueva victoria nel [[Gran Premiu del Reinu Xuníu de 2006|Gran Premiu del Reinu Xuníu]], la ventaya na clasificación del mundial yera de 23 puntos sobro'l segundu. Nesta carrera algamó per primer vegada'l triplete (''pole'', ''vuelta rápida'' y victoria). Yera'l meyor arranque nun mundial d'un pilotu, sumando 74 de 80 puntos dables. [[Archivu:Alonso usgp 2004 pits.jpg|thumb|220px|left|Fernando Alonso nel [[Gran Premiu de Malasia de 2006]]]] Dos selmanes dempués, venció nel [[Gran Premiu de Canadá de 2006|Gran Premiu de Canadá]], au enxamás enantes lo algamara. Una vegada más, Schumacher y Raikkonen acompañárenlu nel podiu. Con esta victoria, la so ventaya medraba hasta 25 puntos y Alonso totalizaba 84 puntos de los 90 puestos en xuegu. Arriendes, algamaba'l so 15ᵘ podiu consecutivu, namái a 4 del récor de Michael Schumacher. Tamién llograba la 5ª pole encontada. Nel [[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2006|Gran Premiu d'Estaos Xuníos]], Alonso quedóse per primer vegada nesa temporada fuera del podiu, al finar 5ᵘ . Nel siguiente Gran Premiu, disputáu en [[Francia]], tornaba al caxón al finar 2ᵘ per darrera de Michael Schumacher. Na siguiente carrera, el [[Gran Premiu d'Alemaña de 2006]], obtuvo un 5ᵘ puestu, nuna carrera que ganó de nueu Michael Schumacher, amenorgando la desventaya con respeutu al asturianu en 11 puntos. Nel [[Gran Premiu d'Hungría de 2006|Gran Premiu d'Hungría]] Alonso foi sancionáu poles sos aiciones na sesión d'entrenos llibres, calificaes pola FIA como "innecesaries, inaceutables y pelligroses"<ref>{{cita web |añu = 2006|obra=Noticia en páxina web de la Cadena Ser|url=http://www.cadenaser.com/articulo/deportes/Alonso/sancionado/segundos/entrenamientos/oficiales/GP/Hungría/csrcsrpor/20060804csrcsrdep_8/Tes/|títulu= Alonso, sancionado con 2 segundos para los entrenamientos oficiales del GP de Hungría|fechaaccesu = 2007-07-24}}</ref>. Demientres la carrera, y tres d'una remontada dende la decimoquinta posición, na tercera vuelta yera ya terceru trespasando a [[Michael Schumacher]], pero una tuerca mal apertada nel neumáticu drechu traseru prevocó una salida de la pista chocando'l so monoplaza escontra les proteiciones. Vueltes dempués, [[Michael Schumacher]] dao la degradación de les sos gomes y un problema na suspensión, tuvo de retirase a falta de 3 vueltes pal final. Entá asina, Michael Schumacher acabó octavu recortando namái un puntu a Fernando Alonso. Nel [[Gran Premiu de Turquía de 2006|GP de Turquía]], Massa y Schumacher escapáronse nun entamu, y Fernando Alonso caltuvo la 3ᵉʳ posición, hasta que tuvo que salir el coche de seguridá, y entós los Ferrari y Fernando Alonso entraron a boxes. Michael Schumacher tuvo qu'esperar a que s'atendiera primero a [[Felipe Massa]], y esi fechu aprovechólu Fernando Alonso pa ponese 2ᵘ . Nes caberes 15 vueltes, volvió a vivise un duelu Alonso-Schumacher pero al final salió victoriosu l'asturianu. L'actual Campeón del Mundu enantó asina la so ventaya en 2 puntos, quedando ésta en 12 puntos a falta de 4 carreres. Tres la so retirada nel [[Gran Premiu d'Italia de 2006|Gran Premiu d'Italia]], nel que Schumacher llogró la primer posición, la ventaya embrivió a 2 puntos. Alonso foi sancionáu na sesión de clasificación d'esti Gran Premiu por encomodar a [[Felipe Massa]]. Tres la sanción, el pilotu asturianu declaró que ya nun consideraba a la Fórmula Uno un deporte <ref>{{cita web |añu = 2006|obra=Noticia en 20 minutos|url = http://www.20minutos.es/noticia/150612/0/automovilismo/alonso/monza/|títulu= Alonso: "Ya no considero a la Fórmula Uno un deporte"|fechaaccesu = 2007-07-24}}</ref>. [[Archivu:Fernando Alonso 2006 Brazil.jpg|thumb|275px|'''Alonso''' reeditó el títulu de nueu nel [[Gran Premiu de Brasil de 2006|Gran Premiu de Brasil]] con un segundu puestu, algamando cola so posición el títulu de constructores pa [[Renault F1|Renault]]]] Nel [[Gran Premiu de China de 2006|Gran Premiu de China]], Fernando llogró la pole. Ya na metá de la carrera, perdió tiempu por dos errores nel pit. Caberamente, tres facer delles vueltes rápides, acabó darrera de [[Michael Schumacher]] qu'acabó primeru. El mundial taba empatáu a 116 puntos con ventaya por victories pa [[Michael Schumacher]]. Nel [[Gran Premiu de Xapón de 2006|Gran Premiu de Xapón]] sal dende'l 5ᵘ puestu y llogra trespasar a [[Jarno Trulli]], [[Ralf Schumacher]] y, nun respostaxe, a [[Felipe Massa]]. El mundial da un xiru ablucante tres la frañedura de motor del so rival pol títulu, Michael Schumacher. Alonso llogra recuperar el lideralgu del mundial, necesitando namái un puntu o que Michael nun gane la cabera prueba de la temporada pa ser campeón del mundu por 2ª vegada consecutiva. Nel [[Gran Premiu de Brasil de 2006|Gran Premiu de Brasil]] Fernando Alonso proclamóse '''Campeón del Mundu''' por segunda vegada<ref>[https://es.motorsport.com/f1/news/brasil-2006-alonso-campeon-schumacher/4895613/ https://es.motorsport.com/f1/news/brasil-2006-alonso-campeon-schumacher/4895613/]</ref> tres acabar segundu la carrera ganada pol brasilanu [[Felipe Massa]] au Michael Schumacher dicía alón a la so carrera como pilotu de Fórmula 1. ==== McLaren ([[2007]]) ==== ===== [[2007]] ===== El MP4/22, nuevu coche d'Alonso, presentóse'l día [[15 de xineru]] na ''Ciudá de les Artes y de les Ciencies de [[Valencia]]'', con una gran puesta n'escena. [[Archivu:Fernando Alonso 2007.jpg|thumb|275px| Semeya de la carrera na que Fernando Alonso llogra la so primer victoria con [[McLaren]]-[[Mercedes-Benz|Mercedes]] nel [[Gran Premiu de Malasia de 2007]]]] * El [[18 de marzu]] algama un segundu puestu nel [[Gran Premiu d'Australia de 2007|GP de Australia]] nel so debut en [[Team McLaren|McLaren]]-[[Mercedes-Benz|Mercedes]], per darrera del [[Finlandia|finés]] [[Kimi Räikkönen]] y au'l so collaciu d'equipu, el debutante na categoría [[Lewis Hamilton]], acabó terceru. * El [[8 d'abril]], na segunda carrera con McLaren-Mercedes, llogra la so primer victoria nel [[Gran Premiu de Malasia de 2007]], el so compañeru d'escudería [[Lewis Hamilton]] finó en 2ª posición y [[Kimi Räikkönen]] na 3ª. McLaren llogró, d'esta miente, el so primer doblete dende [[Gran Premiu de Brasil de 2005|Brasil '05]]. * El [[15 d'abril]], nel [[Gran Premiu de Baḥréin de 2007]], algama 4 puntos más pal campeonatu de pilotos quedando 5ᵘ , tres d'una abegosa carrera, fechu que lu dexó fuera d'un lideralgu en solitariu y non compartíu, darreú que polos resultaos de la carrera, tres de les primeres plazes del campeonatu de pilotos igualaben a 22 puntos a [[Fernando Alonso]], [[Kimi Räikkönen]] y el segundu de McLaren-Mercedes, Lewis Hamilton qu'algamó'l meyor entamu d'un novalín, magar que faciendo unos polémicos cambeos de trayeutoria na reuta de salida al so compañeru d'equipu. * Na ronda de clasificación de [[Montmeló]], nel [[Gran Premiu d'España de 2007]], Massa quedó primeru, Alonso segundu, Kimi quedó terceru y Hamilton cuartu. Pero na carrera, l'asturianu intentó trespasar al brasilanu [[Felipe Massa]] na salida chocando y quedando relegáu a la cuarta plaza. [[Kimi Räikkönen]] dexó la prueba cediendo un puestu a Alonso, que quedaría 3ᵘ tres del so compañeru d'equipu, Hamilton (2ᵘ), que se proclamó llíder del mundial y el más xoven hasta'l momentu. Massa ganó la carrera. * El [[27 de mayu]], Alonso, nel [[Gran Premiu de Mónacu de 2007|Gran Premiu de Mónacu]] queda primeru, y el so compañeru d'equipu, Hamilton 2ᵘ , y [[Felipe Massa]], 3ᵘ. Foi nesta carrera cuando Fernando llogró más ventaya respeutu a los sos rivales, siendo [[Lewis Hamilton]] y [[Felipe Massa]] los únicos dos pilotos a los que nun dubló. [[Lewis Hamilton]] llevanta l'hachu de guerra al afitar que les órdenes d'equipu torgaron el so trunfu. * Nel [[Gran Premiu de Canadá de 2007]] quedó 7ᵘ tres d'una accidentada carrera, na que salieron '''cuatro''' coches de seguranza (safety car), y nel primeru d'ellos coincidió cola so parada en boxes, polo que foi penalizáu con 10 segundos de ''stop & go'' pola mor de la nueva normativa. Tres la penalización tuvo de remontar posiciones. Nesta carrera, Alonso perdió el lideralgu en favor de [[Lewis Hamilton]] que quedó a 8 puntos del asturianu. [[Archivu:Fernando Alonso 2007 Britain.jpg|thumb|right|300px|Nel Gran Premiu de Gran Bretaña]] * Nel [[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2007]] n'[[Indianapolis]], Hamilton siéntese llíder cómodu y evita'l so adelantamientu delles vegaes énte los arrebexos del asturianu. L'asturianu acaba la prueba 2ᵘ, tres d'[[Lewis Hamilton|Hamilton]] que ganó la prueba. * La suerte paez nun tar al delláu d'Alonso nel [[Gran Premiu de Francia de 2007]] en Magny Cours, nes clasificaciones al asturianu fráñese-y la caxa de cambeos y queda relegáu a la décima posición na salida. Finalizó la prueba en 7ᵘ llugar. * Nel [[Gran Premiu del Reinu Xuníu de 2007]] en Silverstone, Venció [[Kimi Räikkönen]], per delantre de [[Fernando Alonso]] y [[Lewis Hamilton]]. Esti últimu salió dende la [[pole position]], pero con una carga de carburante enforma escasa que-y fizo perder el lideralgu de la carrera na entrada a boxes no cabero de la vuelta 15. Más alantre entraríen Räikkönen y Alonso, que s'impondría al finlandés nel primer repostaxe, con Hamilton a gran distancia de dambos. Seique, la prematura segunda parada del español fadría-y perder la primer posición en favor de Räikkönen, que paró seis vueltes dempués. Asina, Kimi aportó'l primeru a meta. * El [[22 de xunetu]], nel [[Gran Premiu d'Europa de 2007]], llogró una nueva victoria, tres caltener un duelu sobro la lluvia nes caberes vueltes con [[Felipe Massa]] (col qu'inclusu llegó a tocase al adelantalu). Nesta mesma carrera Räikkönen y Hamilton nun llograben puntuar, el primeru por abandonu y el segundu pola so 9ª posición final. El llíder del mundial continuaba siendo [[Lewis Hamilton]] magar que la so ventaya de 12 puntos viose amenorgada a 2 por parte d'Alonso. * Nel [[Gran Premiu d'Hungría de 2007]], Alonso finaliza en 4ᵘ puestu dempués de la polémica col pilotu británicu y la sanción de la FIA al asturianu, que lu facía salir 5 puestos más atrás, pesie a algamar la ''pole position'' na clasificación del sábadu. :<small>[ ''Ver artículu principal:''[[Gran Premiu d'Hungría de 2007]] ]</small> * El [[26 d'agostu]], nel [[Gran Premiu de Turquía de 2007|Gran Premiu de Turquía]] los BMW adelantaren al asturianu na salida, darréu del so escasu pesu y los sos neumáticos, y ficiéron-y perder munchu tiempu hasta que foi quien a adelantalos en boxes. La carrera lideráronla los Ferrari, seguíos de Hamilton que tuvo un reventón na rueda delantrera drecha, que lu fizo cayer a la 5ª posición, perdiendo 2 puntos respeutu al asturianu, que quedó a 5 del llíder, na segunda posición de la tabla. * El [[9 de setiembre]] nel [[Gran Premiu d'Italia de 2007|Gran Premiu d'Italia]] algamó la '''Pole''' y ganó la carrera. El so máximu rival nesi momentu, quedó segundu, y [[Fernando Alonso|Alonso]] acurtiaba d'esta miente, la so diferencia col llíder a 3 puntos. * Tres del [[Gran Premiu d'Italia de 2007|Gran Premiu d'Italia]], nel que quedó terceru, siguíu de Hamilton, [[Fernando Alonso|Alonso]] con abondos problemes na so escudería y el so xefe d'equipu, salía nel '''[[Gran Premiu de Xapón de 2007|Gran Premiu de Xapón]]''', dende la segunda posición tres del so compañeru [[Lewis Hamilton|Hamilton]], nuna carrera allanciada tres del ''Safety Car'' dempués de 19 vueltes. Tuvo un choque con [[Sebastian Vettel|Vettel]] que-y dexó abondos desperfeutos nel so coche, desperfeutos qu'ocasionaren la salida de pista y l'accidente que lu angarilló a abandonar la carrera. D'esta miente, el máximu rival d'Alonso, abría un güecu de 12 ptos. * Nel [[Gran Premiu de China de 2007|Gran Premiu de China]] ([[7 d'ochobre]]), les rellaciones col equipu tan dafechu frañíes. Con too a la escontra, l'asturianu recupera 8 ptos, per aciu del abandonu d'[[Lewis Hamilton|Hamilton]], que quedó a les puertes de los boxes na gravilla, darréu de los daños na so rueda trasera esquierda. Alonso foi segundu, tres de Kimi. Los resultaos déxenlu a 4 ptos del llíder, cola cabera carrera, [[Gran Premiu de Brasil de 2007|Brasil]], pa intentar algamar el so tercer títulu de campeón. * Nel [[Gran Premiu de Brasil de 2007]], Alonso parte con desventaxa darréu que'l so motor ye'l que llevare en China, mientres que'l llíder estrena nueva evolución. Na etapa clasificatoria, tien serios problemes que lu alluguen na 4ª posición na parriella. Na carrera, Alonso xuega el tou pol too na primer curva adelantando a Hamilton. Ésti intenta recuperar la plaza pero salse de la pista dañando los sos hidráulicos, fechu que lu fai perder puestos (hasta'l 18ᵘ. Ferrari, con Massa (1ᵘ)y Raikönnen (2ᵘ) tiren y llogren descolingase del restu pilotos. Esti resultáu allugaba a Alonso virtual campeón del Mundu, pero na segunda parada en boxes, Räikkönen adelanta a Massa, fechu que-y quita el Campeonatu al asturianu, en favor del finlandés. Alonso entra 3ᵘ, na llinia de meta, per delante del so compañeru d'equipu que foi 7ᵘ; y empata a puntos nel subcampeonatu del Mundu. La falta de sofitu del equipu respeutu a Alonso, y les males rellaciones, pasen factura al equipu que queda ensin Campeonatu de Constructores y Pilotos. == Resultaos en Fórmula 1 == {| {{tablaguapa}} style="text-align:center; font-size:95%" |- |} == Resume de carreres == {| {{tablaguapa}} style="font-size: 90%; text-align:center" !Temporada !Categoría !Equipu !Carreres !Victories !{{abreviatura|Poles|Poles position}} !{{abreviatura|VR|Vueltes rápides}} !Podios !Puntos !{{abreviatura|Pos.|Posición}} |- !1999 | align="left" |[[Temporada 1999 de Euro Open by Nissan|Euro Open by Nissan]] | align="left" |[[Campos Racing|Campos Motorsport]] |15 |6 |6 |5 |8 |164 | style="background:#FFFFBF;" |'''1ᵘ''' |- !2000 | align="left" |[[Fórmula 3000 Internacional]] | align="left" |Team Astromega |9 |1 |1 |2 |2 |17 |4ᵘ |- !2001 | align="left" |[[Temporada 2001 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | align="left" |[[Minardi F1 Team|European Minardi F1 Team]] |17 |0 |0 |0 |0 |0 |23ᵘ |- !2002 | align="left" |[[Temporada 2002 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | rowspan="5" align="left" |[[Renault en Fórmula 1|Mild Seven Renault F1 Team]] | colspan="7" |''Pilotu de pruebes'' |- !2003 | align="left" |[[Temporada 2003 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |16 |1 |2 |1 |4 |55 |6ᵘ |- !2004 | align="left" |[[Temporada 2004 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |18 |0 |1 |0 |4 |59 |4ᵘ |- !2005 | align="left" |[[Temporada 2005 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |19 |7 |6 |2 |15 |133 | style="background:#FFFFBF;" |'''1ᵘ''' |- !2006 | align="left" |[[Temporada 2006 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |18 |7 |6 |5 |14 |134 | style="background:#FFFFBF;" |'''1ᵘ''' |- !2007 | align="left" |[[Temporada 2007 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | align="left" |[[McLaren F1 Team|Vodafone McLaren Mercedes]] |17 |4 |2 |3 |12 |109 | style="background:#FFDF9F;" |'''3ᵘ''' |- !2008 | align="left" |[[Temporada 2008 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | rowspan="2" align="left" |[[Renault en Fórmula 1|ING Renault F1 Team]] |18 |2 |0 |0 |3 |61 |5ᵘ |- !2009 | align="left" |[[Temporada 2009 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |17 |0 |1 |2 |1 |26 |9ᵘ |- !2010 | align="left" |[[Temporada 2010 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | align="left" |[[Scuderia Ferrari|Scuderia Ferrari Marlboro]] |19 |5 |2 |5 |10 |252 | style="background:#DFDFDF;" |'''2ᵘ''' |- !2011 | align="left" |[[Temporada 2011 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | rowspan="4" align="left" |[[Scuderia Ferrari]] |19 |1 |0 |1 |10 |257 |4ᵘ |- !2012 | align="left" |[[Temporada 2012 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |20 |3 |2 |0 |13 |278 | style="background:#DFDFDF;" |'''2ᵘ''' |- !2013 | align="left" |[[Temporada 2013 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |19 |2 |0 |2 |9 |242 | style="background:#DFDFDF;" |'''2ᵘ''' |- !2014 | align="left" |[[Temporada 2014 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |19 |0 |0 |0 |2 |161 |6ᵘ |- !2015 | align="left" |[[Temporada 2015 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | rowspan="3" align="left" |[[McLaren F1 Team|McLaren Honda]] |18 |0 |0 |0 |0 |11 |17ᵘ |- !2016 | align="left" |[[Temporada 2016 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |20 |0 |0 |1 |0 |54 |10ᵘ |- ! rowspan="3" |2017 | align="left" |[[Temporada 2017 de Fórmula 1|Fórmula 1]] |19 |0 |0 |1 |0 |17 |15ᵘ |- | align="left" |[[Temporada 2017 de la IndyCar Series|IndyCar Series]] | rowspan="2" align="left" |[[McLaren F1 Team|McLaren]]-[[Honda]]-[[Andretti Autosport|Andretti]] |1 |0 |0 |0 |0 |47 |29ᵘ |- | align="left" |[[Indianapolis 500 de 2017|Indianapolis 500]] |1 |0 |0 |0 |0 |N/A |24ᵘ |- ! rowspan="4" |2018 | align="left" |[[Temporada 2018 de Fórmula 1|Fórmula 1]] | align="left" |[[McLaren F1 Team]] |21 |0 |0 |0 |0 |50 |11ᵘ |- | align="left" |[[24 Horas de Le Mans 2018|24 Horas de Le Mans]] | align="left" |[[Toyota Motorsport GmbH|Toyota Gazoo Racing]] |1 |1 |1 |0 |1 |N/A | style="background:#FFFFBF;" |'''1ᵘ''' |- | align="left" |[[WeatherTech SportsCar Championship]] | rowspan="2" align="left" |[[United Autosports]] |1 |0 |0 |0 |0 |18 |58ᵘ |- | align="left" |[[24 Horas de Daytona de 2018|24 Horas de Daytona]] |1 |0 |0 |0 |0 |N/A |13ᵘ |- !2018-19 | align="left" |[[Temporada 2018-19 del Campeonatu Mundial de Resistencia de la FIA|Campeonatu Mundial de Resistencia de la FIA]] | align="left" |[[Toyota Motorsport GmbH|Toyota Gazoo Racing]] | colspan="7" |''Disputándose'' |- ! rowspan="5" |2019 | align="left" |[[WeatherTech SportsCar Championship]] | rowspan="2" align="left" |[[Wayne Taylor Racing|Konica Minolta Cadillac]] |1 |1 |0 |0 |1 |35 | style="background:#FFFFBF;" |'''1ᵘ''' |- | align="left" |[[24 Horas de Daytona de 2019|24 Horas de Daytona]] |1 |1 |0 |0 |1 |N/A | style="background:#FFFFBF;" |'''1ᵘ''' |} <small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small><small></small> === Fórmula 1 === {{Clave de resultaos de Fórmula 1}} <small>12</small><small>12</small><small>12</small> {| {{tablaguapa}} style="text-align:center; font-size:95%" !Añu !Escudería !1 !2 !3 !4 !5 !6 !7 !8 !9 !10 !11 !12 !13 !14 !15 !16 !17 !18 !19 !20 !21 !Pos. !Puntos |- |{{F1|2001}} ![[Minardi F1 Team|European Minardi F1 Team]] | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Australia de 2001|AUS]]<br><small>12</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Malasia de 2001|MYS]]<br><small>13</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Brasil de 2001|BRA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de San Marín de 2001|SMR]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'España de 2001|ESP]]<br><small>13</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Austria de 2001|AUT]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2001|MON]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2001|CAN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Europa de 2001|EUR]]<br><small>14</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Francia de 2001|FRA]]<br><small>17^≠</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2001|GBR]]<br><small>16</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2001|GER]]<br><small>10</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2001|HUN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2001|BEL]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Italia de 2001|ITA]]<br><small>13</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2001|USA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2001|JPN]]<br><small>11</small> | | | | !23ᵘ !0 |- |{{F1|2003}} ![[Renault en Fórmula 1|Mild Seven Renault F1 Team]] | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2003|AUS]]<br><small>7</small> | bgcolor="#ffdf9f" |'''[[Gran Premiu de Malasia de 2003|MYS]]'''<small>3</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Brasil de 2003|BRA]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de San Marín de 2003|SMR]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'España de 2003|ESP]]<br><small>2</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Austria de 2003|AUT]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2003|MON]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfffdf" |''[[Gran Premiu de Canadá de 2003|CAN]]''<small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Europa de 2003|EUR]]<br><small>4</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Francia de 2003|FRA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2003|GBR]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2003|GER]]<br><small>4</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu d'Hungría de 2003|HUN]]'''<small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Italia de 2003|ITA]]<br><small>8</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2003|USA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2003|JPN]]<br><small>Ret</small> | | | | | !6ᵘ !55 |- |{{F1|2004}} ![[Renault en Fórmula 1|Mild Seven Renault F1 Team]] | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu d'Australia de 2004|AUS]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Malasia de 2004|MYS]]<br><small>7</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2004|BHR]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de San Marín de 2004|SMR]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'España de 2004|ESP]]<br><small>4</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2004|MON]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Europa de 2004|EUR]]<br><small>5</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2004|CAN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2004|USA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfdfdf" |'''[[Gran Premiu de Francia de 2004|FRA]]'''<small>2</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2004|GBR]]<br><small>10</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2004|GER]]<br><small>3</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2004|HUN]]<br><small>3</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2004|BEL]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Italia de 2004|ITA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de China de 2004|CHN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Xapón de 2004|JPN]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Brasil de 2004|BRA]]<br><small>4</small> | | | !4ᵘ !59 |- |{{F1|2005}} ![[Renault en Fórmula 1|Mild Seven Renault F1 Team]] | bgcolor="#ffdf9f" |''[[Gran Premiu d'Australia de 2005|AUS]]''<small>3</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu de Malasia de 2005|MYS]]'''<small>1</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu de Baḥréin de 2005|BHR]]'''<small>1</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu de San Marín de 2005|SMR]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'España de 2005|ESP]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2005|MON]]<br><small>4</small> | bgcolor="#ffffbf" |''[[Gran Premiu d'Europa de 2005|EUR]]''<small>1</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2005|CAN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#ffffff" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2005|USA]]<br><small>DNS</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu de Francia de 2005|FRA]]'''<small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |'''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2005|GBR]]'''<small>2</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2005|GER]]<br><small>1</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2005|HUN]]<br><small>11</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Turquía de 2005|TUR]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Italia de 2005|ITA]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2005|BEL]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffdf9f" |'''[[Gran Premiu de Brasil de 2005|BRA]]'''<small>3</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Xapón de 2005|JPN]]<br><small>3</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu de China de 2005|CHN]]'''<small>1</small> | | | bgcolor="#ffffbf" |'''1ᵘ''' | bgcolor="#ffffbf" |'''133''' |- |{{F1|2006}} ![[Renault en Fórmula 1|Mild Seven Renault F1 Team]] | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2006|BHR]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |''[[Gran Premiu de Malasia de 2006|MYS]]''<small>2</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2006|AUS]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |''[[Gran Premiu de San Marín de 2006|SMR]]''<small>2</small> | bgcolor="#dfdfdf" |'''[[Gran Premiu d'Europa de 2006|EUR]]'''<small>2</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu d'España de 2006|ESP]]'''<small>1</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu de Mónacu de 2006|MON]]'''<small>1</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2006|GBR]]'''''<small>1</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu de Canadá de 2006|CAN]]'''<small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2006|USA]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Francia de 2006|FRA]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2006|GER]]<br><small>5</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2006|HUN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Turquía de 2006|TUR]]<br><small>2</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Italia de 2006|ITA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfdfdf" |'''''[[Gran Premiu de China de 2006|CHN]]'''''<small>2</small> | bgcolor="#ffffbf" |''[[Gran Premiu de Xapón de 2006|JPN]]''<small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Brasil de 2006|BRA]]<br><small>2</small> | | | | bgcolor="#ffffbf" |'''1ᵘ''' | bgcolor="#ffffbf" |'''134''' |- |{{F1|2007}} ![[McLaren F1 Team|Vodafone McLaren Mercedes]] | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2007|AUS]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu de Malasia de 2007|MYS]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2007|BHR]]<br><small>5</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu d'España de 2007|ESP]]<br><small>3</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''''[[Gran Premiu de Mónacu de 2007|MON]]'''''<small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |''[[Gran Premiu de Canadá de 2007|CAN]]''<small>7</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2007|USA]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Francia de 2007|FRA]]<br><small>7</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2007|GBR]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu d'Europa de 2007|EUR]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2007|HUN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Turquía de 2007|TUR]]<br><small>3</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''''[[Gran Premiu d'Italia de 2007|ITA]]'''''<small>1</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2007|BEL]]<br><small>3</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2007|JPN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de China de 2007|CHN]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Brasil de 2007|BRA]]<br><small>3</small> | | | | | bgcolor="#ffdf9f" |'''3ᵘ''' | bgcolor="#ffdf9f" |'''109''' |- |{{F1|2008}} ![[Renault en Fórmula 1|ING Renault F1 Team]] | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2008|AUS]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Malasia de 2008|MYS]]<br><small>8</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2008|BHR]]<br><small>10</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'España de 2008|ESP]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Turquía de 2008|TUR]]<br><small>6</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2008|MON]]<br><small>10</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2008|CAN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Francia de 2008|FRA]]<br><small>8</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2008|GBR]]<br><small>6</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2008|GER]]<br><small>11</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2008|HUN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Europa de 2008|EUR]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2008|BEL]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Italia de 2008|ITA]]<br><small>4</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu de Singapur de 2008|SIN]]<br><small>1</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu de Xapón de 2008|JPN]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de China de 2008|CHN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Brasil de 2008|BRA]]<br><small>2</small> | | | !5ᵘ !61 |- | rowspan="2" |{{F1|2009}} ![[Renault en Fórmula 1|ING Renault F1 Team]] | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2009|AUS]]<br><small>5</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Malasia de 2009|MYS]]<br><small>11</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de China de 2009|CHN]]<br><small>9</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2009|BHR]]<br><small>8</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'España de 2009|ESP]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2009|MON]]<br><small>7</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Turquía de 2009|TUR]]<br><small>10</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2009|GBR]]<br><small>14</small> | bgcolor="#dfffdf" |''[[Gran Premiu d'Alemaña de 2009|GER]]''<small>7</small> | bgcolor="#efcfff" |'''[[Gran Premiu d'Hungría de 2009|HUN]]'''<small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Europa de 2009|EUR]]<br><small>6</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2009|BEL]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Italia de 2009|ITA]]<br><small>5</small> | | | | | | | | ! rowspan="2" |9ᵘ ! rowspan="2" |26 |- ![[Renault en Fórmula 1|Renault F1 Team]] | | | | | | | | | | | | | | bgcolor="#ffdf9f" |''[[Gran Premiu de Singapur de 2009|SIN]]''<small>3</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2009|JPN]]<br><small>10</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Brasil de 2009|BRA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2009|ABU]]<br><small>14</small> | | | | |- |{{F1|2010}} ![[Scuderia Ferrari|Scuderia Ferrari Marlboro]] | bgcolor="#ffffbf" |''[[Gran Premiu de Baḥréin de 2010|BHR]]''<small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2010|AUS]]<br><small>4</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Malasia de 2010|MYS]]<br><small>13^≠</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de China de 2010|CHN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'España de 2010|ESP]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2010|MON]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Turquía de 2010|TUR]]<br><small>8</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Canadá de 2010|CAN]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Europa de 2010|EUR]]<br><small>8</small> | bgcolor="#cfcfff" |''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2010|GBR]]''<small>14</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2010|GER]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2010|HUN]]<br><small>2</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2010|BEL]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''''[[Gran Premiu d'Italia de 2010|ITA]]'''''<small>1</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''''[[Gran Premiu de Singapur de 2010|SIN]]'''''<small>1</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Xapón de 2010|JPN]]<br><small>3</small> | bgcolor="#ffffbf" |''[[Gran Premiu de Corea del Sur de 2010|RCO]]''<small>1</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Brasil de 2010|BRA]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2010|ABU]]<br><small>7</small> | | | bgcolor="#dfdfdf" |'''2ᵘ''' | bgcolor="#dfdfdf" |'''252''' |- | rowspan="2" |{{F1|2011}} ![[Scuderia Ferrari|Scuderia Ferrari Marlboro]] | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2011|AUS]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Malasia de 2011|MYS]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de China de 2011|CHN]]<br><small>7</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Turquía de 2011|TUR]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'España de 2011|ESP]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2011|MON]]<br><small>2</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2011|CAN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Europa de 2011|EUR]]<br><small>2</small> | | | | | | | | | | | | | ! rowspan="2" |4ᵘ ! rowspan="2" |257 |- ![[Scuderia Ferrari]] | | | | | | | | | bgcolor="#ffffbf" |''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2011|GBR]]''<small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2011|GER]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2011|HUN]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2011|BEL]]<br><small>4</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu d'Italia de 2011|ITA]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Singapur de 2011|SIN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Xapón de 2011|JPN]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Corea del Sur de 2011|RCO]]<br><small>5</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de la India de 2011|IND]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2011|ABU]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Brasil de 2011|BRA]]<br><small>4</small> | | |- |{{F1|2012}} ![[Scuderia Ferrari]] | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2012|AUS]]<br><small>5</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu de Malasia de 2012|MYS]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de China de 2012|CHN]] <small>9</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2012|BHR]] <small>7</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'España de 2012|ESP]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2012|MON]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Canadá de 2012|CAN]]<br><small>5</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu d'Europa de 2012|EUR]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfdfdf" |'''[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2012|GBR]]'''<small>2</small> | bgcolor="#ffffbf" |'''[[Gran Premiu d'Alemaña de 2012|GER]]'''<small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2012|HUN]]<br><small>5</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2012|BEL]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu d'Italia de 2012|ITA]]<br><small>3</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Singapur de 2012|SIN]]<br><small>3</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2012|JPN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Corea del Sur de 2012|RCO]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de la India de 2012|IND]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2012|ABU]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2012|USA]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Brasil de 2012|BRA]]<br><small>2</small> | | bgcolor="#dfdfdf" |'''2ᵘ''' | bgcolor="#dfdfdf" |'''278''' |- |{{F1|2013}} ![[Scuderia Ferrari]] | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2013|AUS]]<br><small>2</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Malasia de 2013|MYS]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu de China de 2013|CHN]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2013|BHR]]<br><small>8</small> | bgcolor="#ffffbf" |[[Gran Premiu d'España de 2013|ESP]]<br><small>1</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2013|MON]]<br><small>7</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Canadá de 2013|CAN]]<br><small>2</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2013|GBR]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |''[[Gran Premiu d'Alemaña de 2013|GER]]''<small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2013|HUN]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2013|BEL]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Italia de 2013|ITA]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu de Singapur de 2013|SIN]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Corea del Sur de 2013|RCO]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Xapón de 2013|JPN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de la India de 2013|IND]]<br><small>11</small> | bgcolor="#dfffdf" |''[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2013|ABU]]''<small>5</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2013|USA]]<br><small>5</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de Brasil de 2013|BRA]]<br><small>3</small> | | | bgcolor="#dfdfdf" |'''2ᵘ''' | bgcolor="#dfdfdf" |'''242''' |- |{{F1|2014}} ![[Scuderia Ferrari]] | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2014|AUS]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Malasia de 2014|MYS]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2014|BHR]]<br><small>9</small> | bgcolor="#ffdf9f" |[[Gran Premiu de China de 2014|CHN]]<br><small>3</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'España de 2014|ESP]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2014|MON]]<br><small>4</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Canadá de 2014|CAN]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Austria de 2014|AUT]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2014|GBR]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2014|GER]]<br><small>5</small> | bgcolor="#dfdfdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2014|HUN]]<br><small>2</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2014|BEL]]<br><small>7</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Italia de 2014|ITA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Singapur de 2014|SIN]]<br><small>4</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2014|JPN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Rusia de 2014|RUS]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2014|USA]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Brasil de 2014|BRA]]<br><small>6</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2014|ABU]]<br><small>9</small><small>12</small> |<br /><small>12</small> | !6ᵘ !161 |- |{{F1|2015}} ![[McLaren F1 Team|McLaren Honda]] |[[Gran Premiu d'Australia de 2015|AUS]] | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Malasia de 2015|MYS]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de China de 2015|CHN]]<br><small>12</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2015|BHR]]<br><small>11</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'España de 2015|ESP]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2015|MON]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2015|CAN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Austria de 2015|AUT]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2015|GBR]]<br><small>10</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2015|HUN]]<br><small>5</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2015|BEL]]<br><small>13</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Italia de 2015|ITA]]<br><small>18^≠</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Singapur de 2015|SIN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2015|JPN]]<br><small>11</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Rusia de 2015|RUS]]<br><small>11</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2015|USA]]<br><small>11</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Méxicu de 2015|MEX]]<br><small>12</small><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Brasil de 2015|BRA]]<br><small>15</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2015|ABU]]<br><small>17</small><small>12</small> |<br /><small>12</small> | !17ᵘ !11 |- |{{F1|2016}} ![[McLaren F1 Team|McLaren Honda]] | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Australia de 2016|AUS]]<br><small>Ret</small> |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2016|BHR]] | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de China de 2016|CHN]]<br><small>12</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Rusia de 2016|RUS]]<br><small>6</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'España de 2016|ESP]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2016|MON]]<br><small>5</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2016|CAN]]<br><small>11</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Europa de 2016|EUR]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Austria de 2016|AUT]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2016|GBR]]<br><small>13</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2016|HUN]]<br><small>7</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2016|GER]]<br><small>12</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2016|BEL]]<br><small>7</small> | bgcolor="#cfcfff" |''[[Gran Premiu d'Italia de 2016|ITA]]''<small>14</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Singapur de 2016|SIN]]<br><small>7</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Malasia de 2016|MYS]]<br><small>7</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Xapón de 2016|JPN]]<br><small>16</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2016|USA]]<br><small>5</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Méxicu de 2016|MEX]]<br><small>13</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Brasil de 2016|BRA]]<br><small>10</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2016|ABU]]<br><small>10</small> !10ᵘ !54 |- |{{F1|2017}} ![[McLaren F1 Team|McLaren Honda]] | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Australia de 2017|AUS]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de China de 2017|CHN]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2017|BHR]]<br><small>14</small> | bgcolor="#FFFFFF" |[[Gran Premiu de Rusia de 2017|RUS]]<br><small>DNS</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'España de 2017|ESP]]<br><small>12</small> |[[Gran Premiu de Mónacu de 2017|MON]]<br><small>12</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2017|CAN]]<br><small>16^≠</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Azerbaixán de 2017|AZE]]<br><small>9</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu d'Austria de 2017|AUT]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2017|GBR]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |''[[Gran Premiu d'Hungría de 2017|HUN]]''<small>6</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2017|BEL]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu d'Italia de 2017|ITA]]<br><small>17^≠</small> | bgcolor="#efcfff" |[[Gran Premiu de Singapur de 2017|SIN]]<br><small>12</small><small>Ret</small> | bgcolor="#cfcfff" |[[Gran Premiu de Malasia de 2017|MYS]]<br><small>12</small><small>11</small> | bgcolor="#cfcfff" |<small>12</small>[[Gran Premiu de Xapón de 2017|JPN]]<br><small>12</small><small>11</small> | bgcolor="#efcfff" |<small>12</small>[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2017|USA]]<br><small>12</small><small>Ret</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu de Méxicu de 2017|MEX]]<br><small>12</small><small>10</small> | bgcolor="#dfffdf" |<small>12</small>[[Gran Premiu de Brasil de 2017|BRA]]<br><small>8</small> | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2017|ABU]]<br><small>9</small> | !15ᵘ !17 |- |{{F1|2018}} ![[McLaren F1 Team]] | bgcolor="#dfffdf" |[[Gran Premiu d'Australia de 2018|AUS]]<br><small>5</small> | bgcolor="DFFFDF" |[[Gran Premiu de Baḥréin de 2018|BHR]]<br><small>7</small> | bgcolor="DFFFDF" |[[Gran Premiu de China de 2018|CHN]]<br><small>^≠7</small> | bgcolor="DFFFDF" |<small>^≠</small>[[Gran Premiu d'Azerbaixán de 2018|AZE]]<br><small>7</small> | bgcolor="DFFFDF" |[[Gran Premiu d'España de 2018|ESP]]<br><small>8</small> | bgcolor="efcfff" |[[Gran Premiu de Mónacu de 2018|MON]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="efcfff" |[[Gran Premiu de Canadá de 2018|CAN]]<br><small>Ret^≠</small> | bgcolor="#CFCFFF" |[[Gran Premiu de Francia de 2018|F]]<br><small>^≠</small>[[Gran Premiu de Francia de 2018|RA]]<br><small>16^≠</small> | bgcolor="#DFFFDF" |[[Gran Premiu d'Austria de 2018|AUT]]<br><small>8</small> | bgcolor="DFFFDF" |[[Gran Premiu de Gran Bretaña de 2018|GBR]]<br><small>8</small> | bgcolor="CFCFFF" |[[Gran Premiu d'Alemaña de 2018|GER]]<br><small>16^≠</small> | bgcolor="DFFFDF" |[[Gran Premiu d'Hungría de 2018|HUN]]<br><small>8</small> | bgcolor="EFCFFF" |[[Gran Premiu de Bélxica de 2018|BEL]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="EFCFFF" |[[Gran Premiu d'Italia de 2018|ITA]]<br><small>Ret</small> | bgcolor="DFFFDF" |[[Gran Premiu de Singapur de 2018|SIN]]<br><small>7</small> | bgcolor="CFCFFF" |[[Gran Premiu de Rusia de 2018|RUS]]<br><small>14</small> | bgcolor="CFCFFF" |[[Gran Premiu de Xapón de 2018|JPN]]<br><small>12</small><small>14</small> | bgcolor="efcfff" |<small>12</small>[[Gran Premiu de los Estaos Xuníos de 2018|USA]]<br><small>Ret</small><small>12</small> | bgcolor="#EFCFFF" |[[Gran Premiu de Méxicu de 2018|M]]<br><small>12</small>[[Gran Premiu de Méxicu de 2018|EX]]<br><small>Ret</small><small>12</small> | bgcolor="CFCFFF" |[[Gran Premiu de Brasil de 2018|B]]<br><small>12</small>[[Gran Premiu de Brasil de 2018|RA]]<br><small>17</small> | bgcolor="CFCFFF" |[[Gran Premiu d'Abu Dabi de 2018|ABU]]<br><small>11</small> !11ᵘ !50 |} * ≠ El pilotu nun acabó'l Gran Premiu, pero clasificóse al completar el 90% de la distancia total. * * Temporada en cursu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.fernandoalonso.com/ Páxina Oficial de Fernando Alonso] {{es}} * [http://www.fernandoalonso-f1.net Notícias Fernando Alonso] {{es}} {{NF|1981||Alonso, Fernando}} [[Categoría:Pilotos d'Asturies]] [[Categoría:Pilotos de Fórmula 1 d'España]] [[Categoría:Campeones del Mundu de Fórmula 1]] [[Categoría:Subcampeones del Mundu de Fórmula 1]] [[Categoría:Deportistes d'Uviéu]] [[Categoría:Premiu Princesa d'Asturies de los Deportes]] 8w5yq8fusquwz6kcvv8oon6mlmg1rcc 10 9734 3713167 3179857 2022-08-24T14:18:05Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <div align=center> {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="75%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Ficheru:Flag of Asturias (indoor).svg|30px|]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| '''[[Parroquia|Parroquies]] de [[Navia]]''' | [[Ficheru:Navia Spain.svg|30px|]] |- | align="center" style="font-size: 90%;" colspan="2"| [[Andés]] | [[Anlleo]] | [[Navia (parroquia)|Navia]] | [[Piñeira (Navia)|Piñeira]] | [[La Polavieya]] | [[Veiga (parroquia)|Veiga]] | [[Villanova (Navia)|Villanova]] | [[Viḷḷapedre (parroquia)1]] |}</div><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes de parroquies|Navia]]</noinclude> f6pojpuvp793v7ndmfhzc9z1vb3o1em 3713168 3713167 2022-08-24T14:18:08Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <div align=center> {| style="clear:both; margin-top:.5em; text-align:center" width="75%" class="toccolours itwiki_template_toc" | [[Ficheru:Flag of Asturias (indoor).svg|30px|]] ! bgcolor="lightsteelblue" width="100%"| '''[[Parroquia|Parroquies]] de [[Navia]]''' | [[Ficheru:Navia Spain.svg|30px|]] |- | align="center" style="font-size: 90%;" colspan="2"| [[Andés]] | [[Anlleo]] | [[Navia (parroquia)|Navia]] | [[Piñeira (Navia)|Piñeira]] | [[La Polavieya]] | [[Veiga (parroquia)|Veiga]] | [[Villanova (Navia)|Villanova]] | [[Viḷḷapedre (parroquia)|Viḷḷapedre]] |}</div><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes de parroquies|Navia]]</noinclude> 6zsh3yn3oowelehu11obw7s5fqkwzri 0 9741 3713165 3680348 2022-08-24T14:17:24Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Viḷḷapedre]]" a "[[Viḷḷapedre (parroquia)]]" wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Viḷḷapedre''' (''Villapedre'' en [[castellanu]]) ye una parroquia de la zona nororiental del conceyu [[Asturies|asturianu]] de [[Navia]]. Tien una estensión de 6,45 km² y una población de 644 habitantes ([[INE]], [[2012]]), que se reparten ente los llugares de El Barbeitín, Bárzana, Cabrafigal, El Calvariu, Las Cañosas, El Cuetu, La Ḷḷaguna, La Ḷḷamieḷḷa, La Pedrosa, La Pena, Tox, El Vau, Viḷḷaíz, Viḷḷapedre, Viḷḷar y Viḷḷeirán. {{Parroquies de Navia}} {{entamu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Parroquies de Navia]] [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 2e4hehmlbiml3vymnu40qgwxsz5e6qs 10 11207 3713335 1095917 2022-08-25T10:36:02Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{n'idioma|es|castellán}}<noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes ISO 639|Es]] </noinclude> kzgug0y325dzktn8gqoacjlukvujo7u 0 12823 3713244 3264753 2022-08-25T08:46:47Z Boja02 63561 wikitext text/x-wiki {{equipu | pattern_la1 = | pattern_b1 = _barcelona2223h | pattern_ra1 = | pattern_sh1 = _barcelona2223h | pattern_so1 = _barcelona2223h | leftarm1 = 000040 | body1 = 000040 | rightarm1 = 000040 | shorts1 = 000040 | socks1 = 000040 | pattern_la2 = _barcelona2223a | pattern_b2 = _barcelona2223a | pattern_ra2 = _barcelona2223a | pattern_sh2 = _barcelona2223a | pattern_so2 = _barcelona2223al | leftarm2 = DEB566 | body2 = DEB566 | rightarm2 = DEB566 | shorts2 = DEB566 | socks2 = DEB566 | pattern_la3 = _barcelona2223t | pattern_b3 = _barcelona2223t | pattern_ra3 = _barcelona2223t | pattern_sh3 = _barcelona2223t | pattern_so3 = _barcelona2223t | leftarm3 = C9CCCE | body3 = C9CCCE | rightarm3 = C9CCCE | shorts3 = C9CCCE | socks3 = C9CCCE }} El '''Futbol Club Barcelona'''<ref>{{cita web|url= https://www.fcbarcelona.cat/club/noticies/2015-2016/8-de-novembre-de-1973-es-recupera-el-nom|títulu=8 de novembre del 1973: Es recupera el nom|fechaconsulta=21 de setiembre de 2020|editor=FCBarcelona.cat|fecha=08 de payares de 2015|idioma=en catalán}}</ref> ye una entidá polideportiva de la ciudá de [[Barcelona]], [[Cataluña]]. Foi fundáu como club de fútbol el [[29 de payares]] de [[1899]]<ref>{{cita web|url=https://www.cihefe.es/cuadernosdefutbol/2012/11/1899-o-1902-%C2%BFcuando-se-fundo-el-futbol-club-barcelona/|títulu= 1899 o 1902, ¿cuándo se fundó el Fútbol Club Barcelona? |fechaconsulta=|editor=|fecha=|idioma=}}</ref> por dolce xóvenes futbolistes aficionaos, lideraos pol [[Suiza|suizu]] Hans Gamper. El FC Barcelona ye conocíu popularmente como ''Barça'' y los sos aficionaos como ''culés''. Cabe facer notar que'l nome oficial del club es "Fútbol Club Barcelona". Un de les principales carauterístiques del FC Barcelona ye'l so calter polideportivu. Amás de la so seición principal, la de fútbol, el club cunta con otres tres seiciones profesionales: [[baloncestu]], [[balonmano]] y [[ḥoquei sobre patinos]], nes que ta consideráu un de los meyores clubes d'Europa. Ente les cuatro seiciones profesionales, el FC Barcelona suma 26 Copes d'Europa. == Plantía == *{{plantía temporada|8}} === Plantíes antigües === *[[Plantía del Futbol Club Barcelona de la temporada 2011 - 2012|Temporada 2011 - 2012]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{Páxina web|https://www.fcbarcelona.com/}} {{es}}{{ca}}{{en}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Futbol Club Barcelona]] l4roj01dgjsh6r4rij7j398l78w2tt7 0 16055 3713211 3707521 2022-08-24T21:31:00Z 201.162.227.24 Q wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{banda}} '''Queen''' ye una [[banda (música)|banda de rock]] [[Inglaterra|inglesa]] constituyida en 1970 en [[Londres]] pol guitarrista [[Brian May]], el llíder vocalista [[Freddie Mercury]] y el percusionista [[Roger Meddows-Taylor|Roger Taylor]], mas el baxista [[John Deacon]] incorporáu al añu siguiente. Queen xubió a lo más prominente demientres [[años 1970|los 70s]] y ye un de los grupos británicos más esiwqtosos de les pasaes tres décades. La banda destácase pola so 1diversidá musical, los sos arreglos con múltiples capiwes sonores, iincowrporación de la [[Públicu|p]]<nowiki/>siguienteaaaA[[Públicu|ación del públicu]] nes sos autuaciones en vivu.<ref>{{citation|date=[[2007-02-02]]|títulu=Queen declared 'top British band'|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6224235.stm}}</ref> La so autuación en [[Live Aid]] en 1985 foi escoyía la tmeyor autuación musical en direuto de tolos tTuwiempos nuna encbasta la BBC. Queen disfrutó d'un ésitu moderáu nos primeros años de los 1970s, colos álbqeaaIaqumes de ''[[Queen (álbum)|Queen]]'' y ''[[Queen II]]'', pero foi'l llanzamientu de ''[[Sheer Heart Attack]]'' en 1974 y ''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]'' l'añu siguiente como la banda algamó l'ésitu internacional. Tolos álbumes d'estudiu de la banda algamaron el númberu unu en esgaya llistes musicales per tol mundu. A partir de 1973, llanzaron quince [[Álbum de estudio|álbumes d'estudiu]], cinco en [[Álbum en vivu|vivu]], y milenta [[Álbum recopilatoriu|álbumes recopilatoriu]]. Según [[OhmyNews]], la banda vendió más de 300 millones de copies per tol mundu,<ref name="OhmyNews">{{citation|títulu=Queen Proves There's Life After Freddie|publisher=OhmyNews|url=http://english.ohmynews.com/articleview/article_view.asp?article_class=6&no=270701&rel_no=1}}</ref> incluyendo más de 32,5 millones sólu nos [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]],<ref name="RIAA">{{citation|títulu=Top Selling Artists|publisher=RIAA|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTopArt}}</ref> convirtiéndolos nun de los grupos con meyores ventes na hestoria la música. Tres la muerte de [[Freddie Mercury|Mercury]] y el retiru de [[John Deacon|Deacon]] nos 1990s,<ref name="bmcom_jdr">{{citation|títulu=Queen News March 2006|publisher=brianmay.com|url=http://brianmay.com/queen/queennews/queennewsmar06c.html}}</ref> [[Brian May|May]] y [[Roger Taylor|Taylor]] collaboraron con [[Paul Rodgers]], baxo'l nome de [[Queen + Paul Rodgers]]. == Historia == === Entamos (1969–1973) === "Yo idegué'l nome de Queen. Ye sólo un nome, y ye perrexíu obviamente, y suena espléndidu. Ye un nome fuerte, peruniversal ya inmediatu. Tien munchísimu potencial visual y abría a milenta interpretaciones." ''Freddie Mercury'' En 1969, el [[Guitarra|guitarrista]] [[Brian May]], un estudiante nel [[Imperial College London]] de [[Londres]], y el [[Baxu|baxista]] Tim Staffell decidieron formar un grupu. May colocó una anuncia nel tablón del “college” a la gueta d'un batería “tipu [[Mitch Mitchell]]/[[Ginger Baker]]"; [[Roger Taylor]], un mozu estudiante de bioloxía, fizo una prueba y algamó les espeutatives. Nomaron al grupu [[Smile (banda)|Smile]] y autuaron de [[Teloneru|teloneros]] pa bandes como [[Jimi Hendrix]], [[Pink Floyd]], [[Yes (banda)|Yes]] y la [[Genesis (banda)|Genesis]] orixinal. Smile firmó con [[Mercury Records]] en 1969, y tuvieron la so primer “sesión” nun estudiu de grabación nos Trident Studios esi mesmu añu. Staffell diba a clases nel [[Ealing Art College]] con Farrokh Bulsara, más tarde conocíu como Freddie Mercury, y presentolu a la banda. Bulsara bien ceo tornóse un fan incondicional. Staffell dexó en 1970 Smile pa incorporase a otra banda, [[Humpy Bong]];<ref name="queenzone1970">{{citation|títulu=Queen Biography 1970|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=2}}</ref>, animáu por Bulsara, quien camudó'l nome la banda a "Queen" y entamó a trabayar n'ella.<ref name="queenzone1970"/> La banda tuvo dellos [[baxu|baxistes]] demientres esi tiempu que nun cuayaron cola química del grupu. Nun foi hasta febreru de 1971 qu'atoparon a [[John Deacon]] y entamaron a preparar el primer álbum.<ref>{{citation|títulu=Queen Biography 1971|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=3}}</ref> <!-- Image with unknown copyright status removed: [[Image:42404781 queen1 203bbc.jpg|thumb|right||Queen in the early 1970s: John Deacon, Freddie Mercury, Roger Taylor and Brian May]] --> En 1973, dempués de dellos retrasos, Queen asoleyó el so [[Queen (album)|primer album]], proyeutu nomáu col mesmu nome que'l grupu ya influenciáu pol heavy metal y “progressive rock” d'entós. L'álbum foi bien acoyíu poles crítiques; Gordon Fletcher de ''[[Rolling Stones]]'' dixo "el so álbum debut ye soberbiu,"<ref name="rs-queen-review">{{citation|last=Fletcher|first=Gordon|date=[[1973-12-06]]|títulu=''Queen''|periodical=Rolling Stone|issue=149|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/199416/review/5942941/queen_1st_lp}}</ref> y el ''[[Daily Herald (Arlington Heights, Illinois newspaper)|Daily Herald]]'' de Chicago denominólu como un "debut p'enriba la media".<ref>{{citation|títulu=''Queen''|date=[[1973-12-07]]|periodical=Daily Herald, Chicago, IL|url=http://queenarchives.com/viewtopic.php?t=324}}</ref> De toes formes, atraxo una atención media y el single principal "[[Keep Yourself Alive]]," una composición de Brian May, vendiose probemente. Greg Prato d'[[All Music Guide]] dixo d'ello "un de los más infravaloraos debuts del hard rock de tolos tiempos."<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Queen''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687293}}</ref> L'álbum ''[[Queen II]]'' foi asoleyáu en 1974. L'álbum algamó'l númberu cinco de los charts británicos,<ref name="bhsa">{{citation|last=Roberts|first=David|añu=2006|títulu=[[British Hit Singles & Albums]]|place=London|publisher=Guinness World Records Limited}}</ref> demientres que'l single principal, escritu por Freddie Mercury "[[Seven Seas of Rhye]],"<ref name="bhsa"/> algamó'l númberu diez nel [[Reinu Xuníu]], dándo-y a la banda'l so primer “hit”. L'álbum ye'l so trabayu más heavy y oscuru,<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Queen II''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687302}}</ref> con llargos y complexos pasaxes instrumentales, lletres fantástiques y virtuosidá musical. La banda fizo una xira de telonera de [[Mott the Hoople]] n'[[Reinu Xuníu|UK]] & los [[Estaos Xuníos|EEXX]] demientres esi periodu, y entamaron a ser conocíos poles sos enerxétiques y atractives actuaciones nos escenarios. Aínda asina, les ventes n'[[Estaos Xuníos|USA]] fueron, como col so álbum predecesor, baxes. === Era del avance (1974–1979) === Debío a complicaciones médiques, May tuvo ausente cuando la banda entamó a trabayar nel so tercer álbum, ''[[Sheer Heart Attack]]'', que saliere a la venta en 1974 algamando'l segundu puestu nel Reinu Xuníu, <ref>{{citation|last=Sharpe-Young|first=Garry|títulu=Queen Biography|publisher=Rockdetector|url=http://rockdetector.com/officialbio,7124.sm}}</ref> vendiéndose perbién a lo llargo toa [[Europa]], resultando discu d'oru nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa - certified awards">{{citation|títulu=Certified Awards|publisher=[[Recording Industry Association of America]]|url=http://riaa.com/gp/database/}}</ref> El discu dio-y a la banda la so primer toma de contautu col ésitu comercial. L'álbum esperimentó con un mecigayu d'estilos y xéneros musicales, incluyendo nel [[music hall|Music Hall Británicu]] ("[[Killer Queen]]"), [[heavy metal]] ("[[Sheer Heart Attack#Flick of the Wrist|Flick of the Wrist]]", "[[Sheer Heart Attack#Brighton Rock|Brighton Rock]]", "[[Sheer Heart Attack#Tenement Funster|Tenement Funster]]", "[[Now I'm Here]]", y "[[Sheer Heart Attack#Stone Cold Crazy|Stone Cold Crazy]]" – cantar que [[Metallica]] más tarde versionaría y pol que ganaría un [[Grammy]]), balaes ("[[Sheer Heart Attack#Lily Of The Valley|Lily Of The Valley]]" y "[[Sheer Heart Attack#Dear Friends|Dear Friends]]"), ragtime ("[[Sheer Heart Attack#Bring Back That Leroy Brown|Bring Back That Leroy Brown]]") y [[Caribbean music|Caribbean]] ("[[Sheer Heart Attack#Misfire|Misfire]]"). Dende esti puntu Queen entamó a allonxase de les tendencies progresives de los sos primeros trabayos pa dir más a parar a un estilu “radio-friendly”, l'estilu “song-oriented”. ''Sheer Heart Attack'' dio pasu a unos nuevos patrones de soníu y melodía que sedríen refinaos nel siguiente álbum, ''A Night at the Opera''. El single "Killer Queen" algamó'l númberu dos nos charts británicos,<ref name="bhsa"/> y convirtióse nel so primer hit nos EEXX, algamando'l númberu dolce nel Llibru Billboard de los 40 Top Hits.<ref name="bbtfh">{{citation|last=Whitburn|first=Joel|author-link=Joel Whitburn|añu=2006|títulu=The Billboard Book of Top 40 Hits|place=|publisher=Billboard Books}}</ref> Combinaba “camp”, [[vodevil]], music hall británicu cola virtuosidá de Brian May a la guitarra. El segundu single del álbum, “Now I'm Here”, una composición [[hard rock]] más tradicional foi númberu once nes llistes britániques. En 1975, la banda fizo un tour mundial con vestíos pa caún diseñaos por [[Zandra Rhodes]] y con múltiples xuegos de lluces y efeutos. El tour pasó polos Estaos Xuníos, apaeciendo por primer vegada nos titulares de prensa, y tocaron por primer vegada en [[Canadá]] a primeros d'abril. Tamién nesi tiempu, el manager de la banda Jim Beach canceló el so contratu con Trident. Consideraron delles opciones, d'ente les cuales taba'l manager de [[Led Zeppelin]], [[Peter Grant]]. Grant quería que firmaren cola productora propiedá de Led Zeppelin, [[Swan Song Records]]. Eso yera inaceptable pa Queen, de forma que contautaron col manager d'[[Elton John]], [[John Reid]], quien aceutó la posición. N'abril de 1975 la banda fizo un tour per [[Xapón]] per primer vegada. Más tarde, nesi mesmu añu la banda grabó y sacó al mercáu ''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]''. N'aquelles, foi l'álbum producíu más caru na hestoria.<ref>{{citation|títulu=A Night at the Opera|publisher=Acoustic Sounds|url=http://store.acousticsounds.com/browse_detail.cfm?Title_ID=28144}}</ref> Al igual que'l predecesor, l'álbum muesaba dellos estilos musicales y esperimentaciones col soníu [[estéreo]]. En "[[The Prophet's Song]]", una épica canción d'ocho minutos, al mediu del cantar una seición nun yera otra cosa qu'un [[Canon (música)|canon]], con frases simples superpuestes pa crear un soníu multicoral dafechu. L'álbum foi peresitosu nel Reinu Xuníu,<ref name="bhsa"/> y algamó'l [[Music recording sales certification|triple platín]] nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa - certified awards"/>. Ye consideráu'l so “magnum opus”; en 2003, foi consideráu el númberu 230 na revista [[Rolling Stones]] na llista de los 500 álbumes más grandes de la hestoria.<ref>[http://www.rollingstone.com/news/story/5938174/the_rs_500_greatest_albums_of_all_time/3 The RS 500 Greatest Albums of All Time]</ref> L'álbum tamién contenía el single peresitosu de "[[Bohemian Rhapsody]]", que foi númberu unu nel Reinu Xuníu per nueve selmanes,<ref name="bhsa"/> y ye'l tercer single más vendíu nel Reinu Xuníu en tola hestoria; algamó tamién el puestu novenu nes llistes de los más vendíos nos Estaos Xuníos (un rellanzamientu de 1992 algamó'l númberu dos).<ref name="bbtfh"/> Bohemian Rhapsody foi votada, a esgaya vegades, la meyor canción de tolos tiempos.<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/1974538.stm</ref><ref>http://www.cbsnews.com/stories/2002/11/09/entertainment/main528777.shtml</ref> La banda decidió facer un videu que fuere col single. El segundu single del álbum, “[[You're My Best Friend]]", algamó'l sestu puestu nos Estaos Xuníos<ref name="bbtfh"/> y convirtióse nun Top Ten Hit a lo llargo tol mundu. Pa 1976, Queen tornó al estudiu, onde grabaron ''[[A Day at the Races (album)|A Day at the Races]]'', que pue ser confundíu cenciellamente como álbum collaciu d'''A Night at the Opera''.<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Disco Museum|url=http://www.discomuseum.com/Queen.html}}</ref> Tomaron de nuevo prestao'l nome d'una película de los [[Hermanos Marx]], y la so portada yera perasemeyada a la d' ''A Night at the Opera'', una variación na mesma Cresta de Queen. Musicalmente, l'álbum foi tanto pa fans como pa críticos de nivel un fuerte esfuerciu, y algamó'l númberu unu nos charts ingleses.<ref name="bhsa"/> El hit más sonáu nel álbum foi "[[Somebody to Love (cantar de Queen)|Somebody to Love]]", un cantar inspiráu nel gospel nel que Mercury, May, y Taylor grabaron delles vegaes les sos voces pa facer un coru de cien voces. El cantar colocose segundu nel Reinu Xuníu,<ref name="bhsa"/> y númberu trece na llista singles de los Estaos Xuníos.<ref name="bbtfh"/>. L'álbum tamién destacó por unu de los cantares más heavy del grupu, el "[[Tie Your Mother Down]]" de Brian May, que convirtióse nun componente básicu de les sos actuaciones en direutu. Tamién en 1976, Queen tocó un de los sos más famosos conciertos, un conciertu en [[Hyde Park]], [[Londres]]. Obtuvo una asistencia récor, con 150.000 persones confirmaes. Dellos averaron la cifra a cuasi 180.000, ya inusualmente decaróse en dellos medios cifres d'ente 150.000 y 200,000.<ref>{{citation|títulu=Queen Biography 1976|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=8}}</ref> [[Archivu:Hannover7909.jpg|thumb|left|200px|Freddie Mercury demientres un conciertu en [[Hannover]] en 1979]] ''[[News of the World (album)|News of the World]]'' foi llanzáu un añu dempués. Contenía bayura de cantares feches a midida p'actuaciones en direutu, incluyendo "[[We Will Rock You]]" y la balada rock "[[We Are the Champions]]", dambes algamando'l númberu cuatro nos Estaos Xuníos y pasando a ser [[himnu|himnos]] internacionales n'eventos deportivos.<ref name="bbtfh"/> Roger Taylor sacó el so primer trabayu en solitariu en 1976 en forma de single: la cara A yera una versión d'un cantar de [[The Parliaments]] "I Wanna Testify", y la B yera un cantar de Taylor nomáu "Turn On The TV". En 1978 la banda asoleyó ''[[Jazz (album)|Jazz]]'', incluyendo los hits "[[Fat Bottomed Girls]]" y "[[Bicycle Race]]" que fueren tamién sacaos nun doble single de doble cara. La pallabra "[[jazz]]" nun foi usada en sentíu estrictu, y l'álbum foi destacáu polos críticos pola so coleición de diferentes estilos, pesie a nun ser el [[jazz]] un d'ellos. ''[[Rolling Stones]]'' criticolu por ser “aburríu”, diciendo "Queen nun tien la imaxinación pa tocar jazz – Queen nun tien imaxinación, nesi sen, pa tocar rock & roll".<ref>{{citation|last=Marsh|first=Dave|date=[[1979-08-02]]|títulu=''Jazz''|periodical=Rolling Stone|issue=284|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/195592/rid/5942056/}}</ref> La portada del álbum foi inspirada por una pintura del [[Berlín|muru de Berlín]]. Importantes cantares del álbum yeren "[[Jazz (album)#Dead on Time|Dead on Time]]", "[[Don't Stop Me Now]]", "[[Jazz (album)#Let Me Entertain You|Let Me Entertain You]]", y "[[Mustapha]]", na que la [[música árabe]] ye combinada con guitarra llétrica al estilu heavy. El primer álbum en direutu de la banda, ''[[Live Killers]]'', foi asoleyáu en 1979; convirtiéndose por dos vegades n'[[álbum de platín]] nos Estaos Xuníos.<ref> http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php</ref> Tamién asoleyaron el perfamosu single "[[Crazy Little Thing Called Love]]", un cantar tipu “[[rockabilly]]” al estilu d'[[Elvis Presley]]. El cantar fizo el top-ten en munchos países, y foi'l primer númberu unu de la Banda nos Estaos Xuníos.<ref name="bbtfh"/> === Nuevu soníu y sintetizadores (1980–1989) === Queen entamó los '80 con ''[[The Game (album)|The Game]]''. N'él taben los singles "[[Crazy Little Thing Called Love]]" y "[[Another One Bites the Dust]]", dambos aportando al númberu ún nos Estaos Xuníos. <ref name="bbtfh"/> L'álbum caltúvose númberu un per cuatru selmanes nos Estaos Xuníos,<ref>{{citation|last=Whitburn|first=Joel|títulu=The Billboard Albums|place=[[Menomonee Falls, Wisconsin]]|publisher=Record Research|añu=2006}}</ref> y vendió más de cuatro millones de copies.<ref name="riaa - certified awards"/> Tamién foi l'únicu álbum na hestoria qu'algamó el primer puestu na revista ''[[Billboard (revista)|Billboard]]'' nes seiciones de [[rock]], [[música dance]], y [[Rhythm and blues|R&B]] simultáneamente. L'álbum tamién supunxo la primer apaición del [[sintetizador]] nun álbum del grupu. 1980 tamién vió l'asoleyar de la [[banda sonora]] que Queen grabó pa ''[[Flash Gordon (película)|Flash Gordon]]''. En 1981, Queen convirtióse na primer gran banda de rock en tocar n'estadios [[Sudamérica|sudamericanos]]. Queen tocó pa una audiencia total de 479.000 persones nel so tour sudamericanu, incluyendo cinco shows n'[[Arxentina]]. N'ochobre de 1981, Queen tocó pa más de 150.000 fans en Monterrey (Estadiu Universitariu) y Puebla (Estadiu Zaragoza), [[Méxicu]]. Tamién en 1981, Queen trabayó con [[David Bowie]] nel single "[[Under Pressure]]". Esta primer collaboración con otru artista foi daqué espontáneu, foi por mor de que Bowie pasare pol estudiu demientres Queen taba grabando.<ref>{{citation|títulu=Queen biography 1981|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=13}}</ref> La banda tuvo darréu encantada colos resultaos, pero Bowie nun cantó'l cantar en direutu por munchos años. Dende que s'asoleyó, el cantar foi esitosu a esgaya, aportando'l númberu unu en Gran Bretaña. La llinia de baxu foi más tarde emplegada por [[Vanilla Ice]] pal so ésitu de los '90 "[[Ice Ice Baby]]", provocando darréu l'amenaza d'un pleitu pol usu d'esa muestra. El pleitu nun aportó a xuiciu y establecióse una cantidá nun revelada. <ref>{{citation|títulu=Songs in the Key of Filch|publisher=columbusalive.Com|url=http://www.columbusalive.com/?sec=upfront&story=alive/2007/0621/u-mental.html}}</ref> Más tarde, esi añu, Queen llanzó el so primer álbum de recopilación, tituláu ''[[Greatest Hits (Queen)|Greatest Hits]]'', que contenía los meyores cantares del grupu dientru los años [[1974]]-[[1981]]. Foi enforma esitosu, y hasta l'añu 2007, ye'l álbum meyor vendíu nel Reinu Xuníu.<ref>{{citation|date=[[2006-11-16]]|títulu=Queen head all-time sales chart|publisher=[[BBC]]|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6151050.stm}}</ref> Taylor pasó a ser el primer miembru de la banda qu'asoleyó tou un álbum en solitariu en 1981, entituláu ''[[Fun In Space]]''. [[Archivu:Queen 12041982 01 800b.jpg|thumb|left|250px|Conciertu de Queen en [[Noruega]] en 1982.]] En 1982 la banda asoleyó l'álbum [[funk]] ''[[Hot Space]]''. La banda dexó de facer xira por [[América del Norte]] dempués del tour d'esti álbum, como resultáu del menguar del so ésitu ellí, y pesie a tener actuao na televisión americana per primer y única vegada pa ellos demientres la octava selmana de la premiere del ''[[Saturday Night Live]]''. Queen dexó [[Elektra Records]], so discográfica nos Estaos Xuníos, Canadá, Xapón, [[Australia]], y [[Nueva Zelanda]], y fichó por [[EMI]]/[[Capitol Records]]. Tres tar trabayando de forma incesante por más de diez años, Queen decidió que nun autuaría demientres tou [[1983]]. A lo llargo d'esi añu, grabaron un nuevu álbum, y dellos de los miembros de la banda esploraron proyeutos paralelos y trabayos en solitariu. May asoleyó un mini-álbum entituláu ''[[Star Fleet Project]]'', nel que collaboraba [[Eddie Van Halen]]. Un compositor canadiense de música con ordenadores, Kevin Chamberlain, aidó coles voces y música de fondu pal proyeutu en solitariu de Freddie Mercury, que foi más tarde canceláu debío a diferencies creatives. En 1984, Queen asoleyó l'álbum ''[[The Works (álbum de Queen)|The Works]]'', nel que incluyíense los peresitosos singles "[[Radio Ga Ga]]" y "[[I Want to Break Free]]". Pesie a esos ésitos, l'álbum nun xurdió bien nos Estaos Xuníos. "Radio Ga Ga" foi'l caberu “Top Cuarenta” del país hasta l'ésitu del '89 "[[I Want It All]]". Queen pasó esi añu pola llocalidá [[Sudáfrica|sudafricana]] de [[Bofutatswana]], nel estadiu de [[Sun City]].<ref name="hotshotdigital">{{citation|títulu=Freddie Mercury Biography|publisher=Hot Shot Digital|url=http://hotshotdigital.com/WellAlwaysRemember/FreddieMercuryBio.html}}</ref> Al tornar a Inglaterra fueron oxetu de la indignación y sentimientu d'ultrax de xente enforma, debío a que tocaron en plena época del [[apartheid]] y violando l'acuerdu d'[[Apartheid|aisllamientu internacional]]. La banda alegó tener tocao ellí pa fans de so d'aquel país, destacando que siempre los sos conciertos integraben a dambos coleutivos. A primeros de 1985, la banda foi la cabezalera de dos nueches del festival [[Rock in Rio]]. Taben reservaos pal 11 y 18 de [[xineru]], pero como en dambes nueches la banda sólo tuvo enriba l'escenariu pasada la medianueche, dalgunes fontes menten que fueren el 12 y 19 de xineru. En cada nueche tocaron pa 325.000 persones. Mercury tamién sacó el so primer álbum en solitariu, ''[[Mr. Bad Guy]]'', n'[[abril]]. Nel [[Live Aid]], acontecío en [[Wembley]] el 13 [[xunetu]] de [[1985]], Queen tocó dellos de los sos mayores ésitos na que lleva siendo considerada la meyor autuación en direuto de la hestoria hasta la fecha.<ref name="BBC - Queen win greatest live gig pool">{{citation|date=[[2005-11-09]]|títulu=Queen win greatest live gig pool|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4420308.stm}}</ref> Revitalizaos pola rempuesta del Live Aid y como resultáu del puxu de les sos ventes de discos, Queen despachó 1985 asoleyando'l single "[[One Vision]]". El cantar foi amás emplegao pa la película ''[[Iron Eagle]]''. Entamando 1986, Queen grabó l'álbum ''[[A Kind of Magic]]'', conteniendo bayura cantares escritos pal film de [[Russell Mulcahy]] ''[[Highlander (película)|Highlander]]''. L'álbum foi peresitosu, produciendo un repertoriu d'ésitos como'l cantar entituláu "[[A Kind of Magic(canción)|A Kind of Magic]]", que contién na lletra la fras 'There can be only one' (sólo pue haber ún), en referencia a la trama la película; "[[Friends Will Be Friends]]", "[[Who Wants to Live Forever]]" y "[[Princes of the Universe]]". De cualesquier forma, al igual que ''[[The Works]]'', vendiose probemente nos Estaos Xuníos. Más tarde esi añu, Queen encaminose nun tour del que vendió toles entraes y foi'l más llargu de la banda, en sofitu al discu d'''A Kind of Magic''. El máximu esponente del [[Magic Tour]] foi nel [[Estadiu Wembley (1923)|Wembley Stadium]] en [[Londres]] y resultó ser finalmente un doble álbum en vivu, ''[[Queen Live At Wembley Stadium]]'', asoleyao en [[CD]], [[casette]], videu y en [[DVD]], según en qué años. Tocaron en Wembley per dos nueches siguíes (más de 72.000 persones en cada autuación), nun pudiendo facelo una tercera debío a que taba reservao, pero tocaron en [[Conciertos en Knebworth House|Knebworth Park]]. El show escosó les entraes en dos hores y más de 120.000 fans enllenaron el parque pal que foi'l meyor pieslle d'una xira de Queen con Mercury.<ref>{{citation|títulu=Queen: Live at Wembley Stadium|publisher=WLIW|url=http://web.archive.org/web/20060428052918/http://wliw.org/productions/queen.html}}</ref> Más d'un millón de persones vieron el show –400.000 sólo nel Reinu Xuníu, un récor nesos tiempos.<ref name="hotshotdigital"/> Dempués de trabayar en dellos proyeutos en solitariu demientres [[1988]] (incluyendo la collaboración de Mercury con [[Montserrat Caballé]], ''[[Barcelona (álbum)|Barcelona]]'') la banda asoleyó l'álbum ''[[The Miracle (álbum)|The Miracle]]'' en 1989. El discu siguía la direición d'''A Kind of Magic'', emplegando soníu pop-rock mezao con dellos númberos heavy. Presentó los ésitos europeos "[[I Want It All]]", "[[Breakthru (cantar)|Breakthru]]", "[[The Invisible Man (cantar)|The Invisible Man]]", "[[Scandal (cantar)|Scandal]]", y "[[The Miracle (cantar)|The Miracle]]". La especulación tornó sobre un posible frañar de la banda nun futuru averao, o que Mercury debía tar sofriendo dalgún problema de salú. ''The Miracle'' tamién entamó el cambéu de direición de la filosofía lletrista de Queen. Dende l'entamu de la banda, cásique tolos cantares fueren creaos por miembros del grupu, sumando perpocos nomes d'otres persones. Con ''The Miracle'', de toes formes, les lletres de la banda fueren escrites de forma más collaboradora, y votaron caltener el productu final de Queen sólo como grupu. === Los álbumes finales y la muerte de Mercury (1990–1997) === "Hebo de tou nesi momentu nel que supimos que Freddie diba desapaecer, caltuvimos la cabeza baxa." ''Brian May'' Los rumores entamaron a esparcese na [[prensa sensacionalista]] y en cualesquier parte en 1988 acerca de que Mercury padecía [[SIDA]]. Pesie a que los rumores yeren verdá, Mercury refugolos dafechu nesi momentu. De toes formes, la banda decidió siguir faciendo álbums llibres de conflictos internos y diferencies, entamando con ''The Miracle'' y siguiendo con ''[[Innuendo (álbum)|Innuendo]]'' en 1991. Pesie a que la so salú diba deteriorándose, Mercury continuó contribuyendo, trabayando con un fervor creativu. La banda asoleyó la so segunda recopilación con ''[[Greatest Hits II (álbum de Queen)|Greatest Hits II]]'', n'ochobre de 1991. El 23 de [[payares]] de [[1991]], nuna declaración preparada y fecha nel so llechu de muerte y asoleyada en prensa escrita, Mercury finalmente confirmó que tenía SIDA. En dalgo más de 24 hores tres l'anunciu, Freddie Mercury finó. Los sos servicios fúnebres fueron privaos, respetando la tradición relixosa [[Zoroastrismu|zoroastriana]] familiar. "Bohemian Rhapsody" foi reasoleyada en formatu de single n'acabando morrer Freddie, con "These Are the Days of Our Lives" na cara B. El single algamó'l númberu 1 por segunda vegada nel Reinu Xuníu. Les recaudaciones del single – aprosimadamente 1.000.000 de llibres esterlines, equivalente a 1.314.233,14 [[Euru|euros]] – fueron donaos a la [[Terrence Higgins Trust]] <ref name="Avert - History of HIV & AIDS in the UK">{{citation|títulu=History of HIV & AIDS in the UK (1981 - 1995)|publisher=Avert|url=http://www.avert.org/uk-aids-history.htm}}</ref>, una fundación británica de llucha escontra del SIDA. El 20 d'[[Abril]] de [[1992]], el públicu amosó'l llutu pola muerte Freddie nel [[The Freddie Mercury Tribute Concert]] (Conciertu Tributu a Freddie Mercury), acontecíu nel estadiu de Wembley de Londres. Ente los participantes taben [[Lisa Stansfield]], [[Elton John]], [[David Bowie]], [[Robert Plant]], [[Tony Iommi]], [[Annie Lennox]], [[Axl Rose]] y [[Slash]], [[Extreme (banda)|Extreme]], [[Roger Daltrey]], [[Joe Elliot]], [[George Michael]], [[Mick Ronson]], [[Zucchero]], [[James Hetfield]] y [[Liza Minnelli]] y [[Spinal Tap]], sumaos a los tovía quedantes tres miembros de Queen, tocando munchos de los máximos ésitos de Queen. Foi un conciertu peresitosu de nuevu televisáu pa más de mil millones d'espeutadores alrodiu del mundu.<ref name="hotshotdigital"/> El conciertu consta nel [[Llibru Guinness de los Records]] como "El [[conciertu benéficu]] en favor d'una estrella del rock más multitudinariu."<ref>{{Citation|last=Folkard|first=Claire|last2=Vidal|first2=Oriol|añu=2004|títulu=Guinness World Records 2005}}</ref> Recaudó más de 20.000.000 de llibres (26.284.662,89 d'euros) pa fundaciones del SIDA.<ref name="Avert - History of HIV & AIDS in the UK"/> La popularidá de Queen xorreció de nuevu nos Estaos Xuníos dempués de que "Bohemian Rhapsody" fuere destacada na película cómica ''[[Wayne's World]]'', aidando al cantar a algamar el númberu dos por cinco selmanes nes llistes estauxunidenses en 1992. El cantar foi pasáu a un videu de la película col que la banda y managers quedaron encantaos. La banda tamién despachó'l so contratu con Capitol Records y firmó un contratu con [[Hollywood Records]] como la so nueva discográfica n'[[Estaos Xuníos d'América|EEXX]]. [[Ficheru:Picswiss VD-45-06.jpg|thumb|La estatua de Freddie Mercury en [[Montreux]] que tamién foi pa la portada del álbum ''[[Made in Heaven]]'' (1995).]] Queen realmente nunca frañó nin se desanició pesie a que'l so caberu álbum con material orixinal, entituláu ''[[Made in Heaven]]'' (fechu nel cielu), foi asoleyáu en [[1995]], cuatro años dempués de la muerte de Freddie. Construyóse a partir de les sesiones finales de grabación de Mercury en 1991, sumándo-y material d'estudiu d'álbums previos. Amás, tamién s'incluyó material del álbum en solitariu de Mercury ''Mr. Bad Guy'' y un cantar asoleyáu orixinalmente nel primer proyeutu en solitariu de Royer Taylor en paralelu, [[The Cross]]. May y Taylor tienen apaecío y participao en proyeutos destinaos a recaudar dineru pa la investigación del SIDA. La cabera participación de John Deacon cola banda foi en 1997, cuando grabaron el cantar "[[No-One but You (Only the Good Die Young)]]" (Naide como tú (sólo los bonos muerren mozos). Foi'l caberu cantar orixinal grabáu polos tres restantes miembros de Queen, y foi asoleyáu como “[[bonus track]]” nel álbum recopilatoriu ''[[Queen Rocks]]'' al añu siguiente. === Proyeutos "Queen + …" === Munchos proyeutos ''Queen + '' fueron desendolcaos nos siguientes años, dellos d'ellos meros remixes ensin intervención artística por parte la banda. En 1999, un álbum ''[[Greatest Hits III (Queen)|Greatest Hits III]]'' foi asoleyáu. Esti llanzamientu, ente otros, incluyía una versión [[rap]] de "Queen + [[Wyclef Jean]]" del cantar "Another One Bites the Dust"; una versión en direuto de "Somebody to Love" por [[George Michael]]; y una versión en direuto de "The Show Must Go On", interpretada en direuto en 1997 con [[Elton John]]. Brian May y Roger Taylor tocaron xuntos como Queen en bayura ocasiones (ceremonies de premios, conciertos benéficos, y eventos asemeyaos), compartiendo voz con dellos cantantes invitaos. Tamién grabaron munchos ésitos conocíos de Queen como "We Will Rock You" y "We Are the Champions". En 2003, cuatro nuevos cantares fueron grabaos por Queen pa la [[46664 (conciertos)|campaña 46664]] de [[Nelson Mandela]] escontra'l SIDA. Aínda asina, nun salieron n'álbum n'aquelles versiones d'estudiu d'''Invincible Hope'' (Queen + Nelson Mandela, fazaña. Treana Morris), ''46664 - The Call'', ''Say It's Not True'', y ''Amandla'' (Anastacia, Dave Stewart y Queen). ==== Queen + Paul Rodgers ==== [[Ficheru:Queen 2005 1010006.JPG|thumb|[[Paul Rodgers]] cantando con Queen en [[Frankfurt]] en 2005.]] A finales de 2004 May y Taylor anunciaron que diben axuntáse y tornar con una xira en 2005, con [[Paul Rodgers]] (fundador y ex-llíder y cantante de [[Free (grupu)|Free]] y [[Bad Company]]). El sitiu web de Brian May tamién dio l'anuncia de que Rodgers incorporaríase a ellos como [[Queen + Paul Rodgers]], nun reemplazando al fináu Freddie Mercury, y el retiráu Deacon nun participaría;<ref name="bmcom_jdr" /> [[Danny Miranda (baxista)|Danny Miranda]] de [[Blue Öyster Cult]] reemplazaríalu al baxu. Otros miembros del tour incluyíen al tecláu [[Spike Edney]], quien tocare guitarra y teclaos en shows de Queen dende 1984, y el guitarrista adicional Jamie Moses, quien entamó trabayando con May n'autuaciones en solitariu a entamos de los 1990s. Un doble CD en vivu, ''[[Return of the Champions]]'', foi asoleyáu el [[19 de setiembre]] de [[2005]]. Nel qu'apaecía la incorporación de Paul Rodgers y foi grabáu en direuto en mayu 2005 demientres el conciertu de la xira de Queen + Paul Rodgers nel Sheffield Arena en [[Sheffield]], [[Inglaterra]]. Tamién s'asoleyare un DVD del conciertu. En marzu de 2006 Queen + Paul Rodgers entamaron un tour pelos Estaos Xuníos y Canadá. Amás, Queen + Paul Rodgers estrenaron el so primer nuevu cantar, una collaboración nomada "Take Love", demientres el tour pelos Estaos Xuníos. El [[28 d'abril]] de [[2006]], Queen + Paul Rodgers asoleyaron el so segundu DVD en vivu, ''[[Super Live in Japan]]''; que fuere filmáu nel [[Saitama Super Arena]] el [[27 d'ochobre]] de [[2005]]. El [[15 d'agostu]] de [[2006]] Brian May confirmó per so website y el club de fans que Queen + Paul Rodgers entamaría a producir un nuevu álbum d'estudiu n'ochobre, y que sedría grabáu nuna “llocalidá secreta”.<ref>{{citation|last=May|first=Brian|date=[[2006-08-15]]|títulu=USA Convention Story and Queen and Paul Rodgers Heading Towards a Studio Assignation|url=http://brianmay.com/brian/brianssb/brianssbaug06a.ht ml#06}}</ref> Cuando se fizo públicu que "Bohemian Rhapsody" yera'l cantar más radiáu enxamás en [[Radio 1 (BBC)|Radio 1]] de la [[BBC]] al final del caberu “Show de les llistes d'ésitos” (''Chart Show'') de “JK y Joel”, Roger Taylor comunico-yos per conexón telefónica col estudiu que'l discu que taben grabando taba nel so intermediu, y que sedría asoleyáu en dalgún momentu del 2008, y que diría siguío d'una xira. == Na esfera dixital == Xunto con [[Electronic Arts]], Queen asoleyó un xuegu d'ordenador, ''[[Queen: The Eye]]'' en 1998, anque al final resultó un fracasu. La música del mesmu contenía cantares d'un pergrande abanicu del grupu, en bayura casos [[remix]]es tresformaos en nueves versiones instrumentales; y pesie a que foi bien recibíu el xuegu carecía d'una bona xugabilidá. A la suma d'esi problema, el xuegu requería d'un ampliu tiempu de desenrrollu, faciendo incluso que los elementos gráficos asemeyaren tar fuera del tiempu correspondiente. Baxo la supervisión de May y Taylor, a esgaya proyeutos tienen tao envueltos d'un catálogu de videos y cantares de Queen. Como exemplu d'esto tan el DVD asoleyáu del so conciertu de 1986 en Wembley (entituláu ''[[Queen Live at Wembley Stadium|Live At Wembley Stadium]]''), el conciertu en 1982 en Milton Keynes (''[[Queen on Fire - Live at the Bowl]]''), y dos volúmenes de videoclips de los sos ésitos, Greatest Video Hits (Volúmenes 1 y 2, abarcando los '70 y '80) que fueren tornaos a [[soníu surround|5.1]] y [[soníu surround]] [[Digital Theater System|DTS]]. Por agora, sólo dos de los álbums de la banda, ''A Night at the Opera'' y ''The Game'', tornáronse completamente a un multicanal d'alta resolución en DVD-Audio. Nel casu d'''A Night at the Opera'', en 2005, por mor del 30 aniversariu del so asoleyamientu, foi reasoleyáu con delles mezcles revisaes y tornaes al acompañando videos nun set de CD+DVD-Video. Nes series del xuegu de llucha [[Guilty Gear]], hai amás un personaxe col nome de caún de los componentes del grupu. == En películes y televisión == Queen contribuyó musicalmente d'una mena direuta nes películes ''[[Flash Gordon (película)|Flash Gordon]]'' (1980, dirixida por [[Mike Hodges]]) y ''[[Highlanders (película)|Los Inmortales]]'', na versión orixinal de 1986, dirixida por [[Russell Mulcahy]]. El tema "[[Princes of the Universe]]" tamién emplegose pa les [[Highlander: Serie|series televisives de Los Inmortales]] (1992–1998). Nos Estaos Xuníos, "[[Bohemian Rhapsody]]" foi reasoleyada como single en 1992 dempués d'apaecer na película ''[[Wayne's World]]''. El single a consecuencia d'ello algamó'l númberu dos nos charts d'EEUU (con "[[The Show Must Go On]]" como primer cantar del single) y aidó al retornar de la popularidá del grupu a Norteamérica. Munches películes tienen incorporao cantares de Queen tocaos por otros artistes. Una versión de [[Somebody to Love (cantar de Queen)|"Somebody to Love"]] interpretada por [[Anne Hathaway]] incorporóse en 2004 a la película ''[[Ella Enchanted]]''. En 2006, [[Brittany Murphy]] tamién grabó una versión del mesmu cantar pa la película de 2006 ''[[Happy Feet]]''. En 2001, una versión de "[[The Show Must Go On]]" foi interpretada por [[Jim Broadbent]] y [[Nicole Kidman]] na película-musical ''[[Moulin Rouge!]]''. Nos créditos finales d'''[[Corazón de Caballero]]'', asoleyada en 2001 apaecía una versión de "[[We Are the Champions]]" interpretada por [[Robbie Williams]] y Queen. Munches otres películes tienen incorporao cantares del grupu o partes de les mesmes, ente les que s'inclúin: {| |----- | valign="top" width="20%" | * ''[[FM (película)|FM]]'' * ''[[Iron Eagle]]'' * ''[[Kicking & Screaming]]'' * ''[[Moulin Rouge]]'' * ''[[National Lampoon's Loaded Weapon]]'' * ''[[The Break-up]]'' * ''[[Small Soldiers]]'' * ''[[Son in Law]]'' * ''[[Encino Man]]'' * ''[[Stepmom]]'' * ''[[High Fidelity]]'' * ''[[Super Size Me]]'' * ''[[The Girl Next Door]]'' * ''[[Mr. Wrong (película)|Mr. Wrong]]'' * ''[[Revenge of the Nerds]]'' | valign="top" width="20%" | * ''[[Wayne's World]]'' * ''[[The Mighty Ducks]]'' * ''[[How High]]'' * ''[[Kindergarten Cop]]'' * ''[[Happy Feet]]'' * ''[[Chicken Little]]'' * ''[[Cheaper By The Dozen 2]]'' * ''[[Grosse Pointe Blank]]'' * ''[[Blackball (película)|Blackball]]'' * ''[[Shaun of the Dead]]'' * ''[[Blades of Glory (película)|Blades of Glory]]'' * ''[[A Knight's Tale (película)|A Knight's Tale]]'' * ''[[Mickey Blue Eyes]]'' * ''[[I Now Pronounce You Chuck and Larry]]'' * ''[[Ella Enchanted (película)|Ella Enchanted]]'' * ''[[The Pacifier]]'' * ''[[The Heartbreak Kid (película 2007)|The Heartbreak Kid]]'' |----- |} Calteniendo la tradición (dende la quinta Estación) de nomar a cada episodiu d'una temporada con cantares d'una banda de rock famosa de la era de los '70 ([[Led Zeppelin]] pa la quinta estación, [[The Who]] pa la sesta y los [[The Rolling Stones|Rolling Stones]] pa la sétima), la octava y final estación d'esi nomáu “Show de los '70” consistió n'episodios entitulaos con cantares de Queen, con Bohemian Rhapsody sirviendo d'“estación premier”.<ref>{{citation|títulu=Episode Guide|publisher=That '70s Show|url=http://www.that70sshow.com/index_episode.htm}}</ref> El [[11 d'abril]] de [[2006]] Queen apaeció nel concursu de televisión d'Estaos Xuníos ''[[American Idol]]''. Cada concursante tuvo que cantar un cantar del grupu demientres esa selmana, apaeciendo cantares como "[[Bohemian Rhapsody]]", "[[Fat Bottomed Girls]]", "[[The Show Must Go On (cantar de Queen)|The Show Must Go On]]", "[[Who Wants to Live Forever]]" ya "[[Innuendo (cantar)|Innuendo]]". Brian May más tarde criticó'l show por editar delles escenes específiques,<ref>{{citation|last=Lyndsey|first=Parker|date=[[2006-04-13]]|títulu=Queen's Brian May Addresses 'Idol Fallout'|publisher=Yahoo!|url=http://music.yahoo.com/read/news/31620391}}</ref> una de les cuales fizo qu'un de los momentos del grupu, col concursante [[Ace Young]] diera una imaxe negativa, pesie a ser tolo contrario. [[Al Murray's Happy Hour]] (La Hora Feliz d'Al Murray) inclúi un tema de Queen, "[[Don't Stop Me Now]]", que sirve d'introducción y p'actuaciones de los concursantes xunto con [[Al Murray]] cantando estremaos cantares de Queen en cada episodiu. "[[I Was Born to Love You]]" foi emplegada como “cantar tema” del drama televisivu [[Xapón|xaponés]] ''[[Pride]]'' en [[Fuji Television]] en [[2004]], con [[Takuya Kimura]] y [[Yūko Takeuchi]] de protagonistes. La banda sonora del show tamién contién otros cantares como [[We Will Rock You]], "[[We Are the Champions]]" y "[[Bohemian Rhapsody]]". Un [[cóver]] en portada d'[[I Was Born to Love You]] tamién ye interpretáu nel cuartu nivel del videoxuegu de [[Nintendo DS]] ''[[Elite Beat Agents]]'' de la mesma forma que nun episodiu en [[Pretty Guardian Sailor Moon]]. La banda tuvo tamién tentada de proveer de material pa emplegalu en "[[The Hotel New Hampshire]]" pero'l proyeutu foi abandonáu, anque'l cantar "Keep Passing The Open Windows" (una fras destacable na película) sobrevivió. == En teatru musical == En 2002 un [[Teatru musical|musical]] de rock basáu en cantares de Queen, tituláu ''[[We Will Rock You (musical)|We Will Rock You]]'', abrió nel [[Dominion Theatre]] del [[West End Theatre|West End]] de [[Londres]]. El musical foi escritu pol cómicu y escritor británicu [[Ben Elton]] en collaboración con Brian May y Roger Taylor, y foi producíu por [[Robert De Niro]]. Dende entós tien pasao por [[Madrid]] y [[Barcelona]] n'[[España]]; [[Melbourne]], [[Sydney]], [[Perth]], y [[Brisbane]] n'[[Australia]]; [[Colonia]] n'[[Alemaña]]; [[Kuala Lumpur]] en [[Malasia]]; [[Sudáfrica]], [[Las Vegas]] nos Estaos Xuníos; [[Zurich]] en [[Suiza]]; [[Tokiu]] en [[Xapón]]; [[Moscú]] en [[Rusia]]; [[Varberg]] en [[Suecia]]; [[Auckland]] en [[Nueva Zelanda]] y [[Toronto]] en [[Canadá]]. La producción orixinal de Londres taba prevista pa ser retirada el sábadu [[7 d'ochobre]] de 2006 nel Dominion Theatre, pero debío a la demanda del públicu el show foi estendíu indefinidamente. ''We Will Rock You'' convirtióse asina hasta agora nel musical que más tiempu d'estancia tien tao nesti teatru londinense, batiendo'l record anterior, el del [[Grease (musical)|musical de ''Grease'']].<ref>{{citation|títulu=We Will Rock You|publisher=London Theatre|url=http://londontheatre.co.uk/londontheatre/news/jan06/wewillrockyou27jan06.htm}}</ref> El musical asoleyóse coincidiendo cola celebración de los 50 años de reináu de [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]]. Como parte de les celebraciones d'esi fechu Brian May llevó a cabu un [[sólu de guitarra]] del "[[God Save the Queen]]",<ref name="brian may biography">{{citation|last=May|first=Brian|date=April 2004|títulu=Biography|publisher=brianmay.com|url=http://brianmay.com/brian/biog.html}}</ref> tal y como ta interpretada nel álbum de Queen de ''A Night at the Opera'', dende'l teyáu del [[Buckingham Palace]]. La grabación d'esta interpretación foi emplegada como cantar de final de discu de la versión de ”A Night At The Opera” asoleyada en DVD pol so 30 aniversariu. Sean Bovim creó "[[Queen at the Ballet]]", un tributu a Freddie Mercury qu'emplega música de Queen como banda sonora pa los bailles del show, nel que los baillarines interpreten hestories con cantares como “bohemian Rhapsody”, “Radio Ga Ga” y “Killer Queen” de fondu. == Soníu y estilu == Queen compuso música qu'atraxo inspiración dende perdiferentes xéneros de música, davezu con una actitú irónica. Ente los xéneros colos que tienen tao asociaos tan: [[arena rock]],<ref name="vh1100">{{citation|añu=2000|títulu=100 Greatest Artists of Hard Rock (20-1)|publisher=VH1|url=http://vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62188/episode_about.jhtml}}</ref> [[Música dande|dance]]/[[Música disco|disco]],<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Hot Space''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687305}}</ref> [[glam rock]],<ref name="vh1100"/> [[hard rock]],<ref name="vh1100"/> [[heavy metal]],<ref name="allmusic">{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Queen|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5205}}</ref> [[pop rock]],<ref name="allmusic"/> [[rock progresivu]]<ref name="allmusic"/> y [[rock psicodélicu]].<ref>{{citation|last=Scoppa|first=Bud|date=[[1973-12-06]]|títulu=''Sheer Heart Attack''|periodical=Rolling Stone|issue=186|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/115705/review/5944434/sheer_heart_attack}}</ref> Queen tamién escribió cantares inspiraos por xéneros non mui averaos al rock o nada averaos, como'l [[Música country|country]], [[ragtime]], [[ópera]], [[gospel]], [[vodevil]] y [[folk]]. La esperimentación musical figuró siempre d'una mena perfuerte nos cantares de Queen. Una carauterística distintiva de la música de Queen son les armoníes vocales que davezu yeren reproducíes por May, Mercury y Taylor y que destaquen nos álbumes ''A Night at the Opera'' y ''A Day at the Races''. Parte d'esti trabayu de fondu del soníu, asina como'l so desendolcu, puen ser tamién atribuyíos al so antiguu productor Roy Thomas Baker y al so inxenieru Mike Stone. Amás de les armoníes vocales, Queen tamién son destacaos poles [[Grabación multipista|grabaciones multipistes]] de voces finxendo'l soníu d'un gran [[coru]] per mediu d'[[overdub]]s. Según Brian May, hay más de 180 overdubs vocales en "[[Bohemian Rhapsody]]".<ref>{{citation|last=Black|first=Johhny|date=February/March 2002|títulu=The Greatest Songs Ever! Bohemian Rhapsody|periodical=Blender|url=http://blender.com/guide/articles.aspx?id=256}}</ref> Munches canciones de Queen fueren tamién compuestes camentando na autuación del públicu, como "We Will Rock You", "We Are the Champions" y “Radio Ga Ga”.<ref>{{citation|títulu=News of the World|url=http://queen.musichall.cz/index_en.php?s=de&d=notw_en}}</ref> == Influyencia n'otros músicos == Más recientemente Queen foi reconocíu por facer significantes contribuciones a xéneros comu l'arena rock,<ref name="OhmyNews"/> glam rock,<ref name="OhmyNews"/> hard rock,<ref name="vh1100"/> heavy metal,<ref name="OhmyNews"/> pop rock y rock progresivu,<ref name="OhmyNews"/> ente otros. Dende hai muncho la banda ta citada como influyente n'otros munchos grupos y músicos. D'otra miente, al igual que la so música, la coleición de bandes y artistes que tienen dicho el tar influenciaos por Queen ye diversa y abarca diferentes xeneraciones, países y xéneros. Dellos de los músicos que tienen citao a la banda como una influencia inclúin: [[Anthrax (banda)|Anthrax]], [[Ben Folds Five]],<ref>{{citation|last=Kurutz|first=Steve|títulu=Ben Folds Five|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p359896}}</ref> [[Boston (banda)|Boston]], [[Blind Guardian]],<ref>{{citation|date=[[2002-02-27]]|títulu=Blind Guardian interview|publisher=Metal Observer|url=http://metal-observer.com/articles.php?lid=1&sid=4&id=4487}}</ref> [[Def Leppard]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Def Leppard|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4062}}</ref> [[The Darkness]], [[Extreme (banda)|Extreme]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Extreme|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4215}}</ref> [[Foo Fighters]], [[The Germs]], [[The Go Go's]], [[Davey Havok]], [[The Killers (banda)|The Killers]],<ref>{{citation|date=2007|títulu=Rolling Stone|publisher=RollingStone.com|url=http://www.rollingstone.com/artists/thekillers}}</ref> [[Steve Vai]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Hendrickson|first2=Matt|títulu=Green Day|publisher=Rolling Stones|url=http://www.rollingstone.com/news/coverstory/how_green_day_conquered_the_world}}</ref> [[Guns N' Roses]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Guns N' Roses|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4416}}</ref>[[Helloween]],<ref>[http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=9892 Helloween cover Queen's song 'Sheer Heart Attack' of 'News of the World' album] (Blabbermouth Helloween bassist interview)</ref>[[Iron Maiden]],<ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>[[Judas Priest]],<ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>[[Kansas (banda)|Kansas]],<ref>{{citation|last=Ankeny|first=Jason|títulu=Kansas|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4655}}</ref> [[Metallica]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Metallica|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4906}}</ref> [[George Michael]], [[Marilyn Manson]], [[Kaiser Chiefs]], [[Katy Perry]], [[Muse (banda)|Muse]], [[Mika (cantante)|Mika]],<ref>{{citation|last=Jones|first=Emma|date=[[2007-01-05]] |títulu=Mika|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6231243.stm}}</ref>[[My Chemical Romance]],<ref>[http://www.rollingstone.com/artists/mychemicalromance/albums/album/12023134/review/12046573/the_black_parade My Chemical Romance Queen Influence] (Rolling Stone magazine)</ref> [[Nine Inch Nails]], [[Panic! at the Disco]], [[Radiohead]], [[The Smashing Pumpkins]], [[Switches (banda)|Switches]], [[Max Cavalera]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=The Smashing Pumpkins|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5462}}</ref><ref>{{citation|date=[[1993-08-14]]|títulu=Rebellious Jukebox|periodical=Melody Maker|url=http://starla.org/articles/maker.htm}}</ref> [[Styx (banda)|Styx]],<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=Styx|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5550}}</ref>, [[Sweet (banda)|Sweet]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Sweet|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5574}}</ref> [[Dragonforce]] y [[Cesare Cremonini]]; ente otres. [[Michael Jackson]] foi amigu de Mercury a entamos de los '80 y foi al mesmu tiempu citáu nel álbum de ''Hot Space'' como gran influencia dempués de tener fecho en 1982 l'álbum de ''[[Thriller (álbum)|Thriller]]'', nel que Mercury al entamu taba previsto que xurdiere.<ref name="Jackson">{{citation|títulu=Freddie Mercury talks about Michael Jackson|publisher=Entertainment Tonight|url=http://youtube.com/watch?v=Vm2gu79sWM8}}</ref> Queen tamién tien sío citao como mayor influencia nel xéneru "[[metal neo-clásicu]]" pol guitarrista suecu-americanu [[Yngwie Malmsteen]].<ref>{{citation|títulu=Yngwie Malmsteen|publisher=Metal Storm|url=http://www.metalstorm.ee/bands/bandmember.php?member_id=850}}</ref> "[[Sheer Heart Attack (álbum)|Stone Cold Crazy]]", del álbum ''[[Sheer Heart Attack]]'' (1974), ye tamién citao davezu como un de los primeros y más averaos precursores del [[Metal speed]] o el subxéneru [[thrash metal]] (Metal basoria).<ref>{{citation|títulu=History of Thrash Metal|publisher=Passage to Pandaemonium|url=http://metalandhorrormovies.com/Bands/Trashhiseng.htm}}</ref> [[Metallica]] grabó una versión del cantar, qu'apaeció nel discu "Rubaiyat — Electra's 40th Anniversary" en 1990, y ganó un [[Premios Grammy|premiu Grammy]] pola meyor autuación en direuto nel añu 1991. Amás, entamando los '70 Queen aidó a alitar la evolución del xéneru [[heavy metal]] dexando de llau muncha de la so influencia del [[blues]];<ref>[http://www.rollingstone.com/artists/queen/albums/album/199416/review/5942941/queen_1st_lp Queen,first non-blues based heavy metal band] (Rolling Stone magazine Dec 1973)</ref><ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>asina, la nomada “Nueva Ola de Heavy Metal Británicu” (n'[[inglés]] conocía como ''the New Wave of British Heavy Metal'') siguió un camín asemeyáu axuntando la música cola sensibilidá del [[punk rock]] y faciendo medrar con énfasis la influencia del speed. == Ésitu históricu == En 2005, acordies col ''[[The Guinness Book of World Records|Llibru Guinness de los Récores]]'', los álbums de Queen tienen tao un total de 1.322 selmanes o ventisiete años nos charts del Reinu Xuníu; más tiempu que cualaquier otru grupu incluyendo a [[The Beatles]] y [[Elvis Presley]].<ref>{{citation|date=[[2005-07-04]]|títulu=Queen top UK album charts league|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4648611.stm}}</ref> Temién en 2005, al asoleyase el so primer álbum con Paul Rodgers, Queen pasó al tercer puestu nes llistes d'actos musicales británicos que mayor tiempu en conxuntu tienen tao nes llistes.<ref>{{citation|last=Noah|first=Sherna|date=[[2005-12-10]]|títulu=Queen closer to King as UK chart-toppers|publisher=scotsman.com|url=http://news.scotsman.com/topics.cfm?tid=193&id=2380392005}}</ref> En 2006 l'álbum ''[[Greatest Hits (álbum de Queen)|Greatest Hits]]''foi nomáu como l'álbum meyor vendíu na historia del Reinu Xuníu, con ventes naquelles de 5.407.587 copies, más de 604.295 copies más que'l so competidor más averáu, el ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'' de [[The Beatles]]. L'álbum de ''[[Greatest Hits II (álbum de Queen)|Greatest Hits II]]'' algamó'l sétimu puestu en ventes con 3.631.321 copies.<ref>{{citation|date=[[2006-11-16]]|títulu=Queen head all-time sales chart|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6151050.stm}}</ref> En xineru de 2007 el discu their ''Greatest Hits I & II'' foi'l discu más descargáu d'iTunes en Norteamérica.<ref>{{citation|títulu=Queen NO.1 on US iTunes|publisher=Queen Online|url=http://queenonline.com/news_item.php?article=1655007}}</ref> En definitiva, un de los grupos del rock de más ésitu, influencia y popularidá asoleyando un total de dieciocho àlbums númberos unu, dieciocho singles númberu unu y diez DVDs númberos unu en tol mundu faciéndo-yos unu de los grupos de música de mayores ventes. Tienen vendíos más de 300 millones d'álbumes<ref name="OhmyNews"/> y más de 180 millones de singles per tol mundu, incluyendo 32,5 millones d'álbumes sólo nos [[Estaos Xuníos]] hasta 2004.<ref name="RIAA"/> La banda ye tamién l'únicu grupu nel que tou miembru tien compuestu más d'un single númberu unu en llista d'ésitos.<ref name="Songwriters Hall of Fame">{{citation|títulu=Queen|publisher=Songwriters Hall of Fame|url=http://songwritershalloffame.org/inductee_ceremony_detail.asp?ceremonyId=24&inducteeCeremonyId=178}}</ref> == Reconocimientos == === Inclusiones === * 2001 – La banda foi incluyía nel [[Salón de la Fama del Rock and Roll]] en [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]].<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Rock & Roll Hall of Fame|url=http://rockhall.com/hof/inductee.asp?id=1142}}</ref> * 2002 – La banda recibió una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]].<ref>{{citation|date=[[2002-10-18]]|títulu=Queen honoured with Hollywood star|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2339131.stm}}</ref> * 2003 – La banda convirtióse na primer banda, y asina caltiénse en solitariu, en ser incluyida nel [[Salón de la Fama de Compositores]].<ref name="Songwriters Hall of Fame"/> * 2004 – La banda incluyóse nel [[Salón de la Fama de la Música]] del Reinu Xuníu.<ref>{{citation|títulu=UK Music Hall of Fame|publisher=Channel 4|url=http://channel4.com/music/microsites/U/UKMHOF}}</ref> * 2004 - "[[Bohemian Rhapsody]]" ye incluyida nel Salón de la Fama de los Grammy.<ref>{{citation|títulu=The Grammys|publisher=The Recording Academy|url=http://grammy.com/Recording_Academy/Awards/Hall_Of_Fame}}</ref> * 2004 – La banda incluyóse nel Camín del Rock de la Fama (nel ''Guitar Center'' del [[Boulevard Sunset]] de Hollywood)<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Guitar Center|url=http://rockwalk.com/inductees/inductee.cfm?id=154}}</ref> * 2006 – La banda foi la primer introducida nel [[VH1 Rock Honors]].<ref>{{citation|títulu=VH1 Rock Honors|publisher=VH1|url=http://vh1.com/shows/events/rock_honors/2006}}</ref> === Premios === * 1974 ** Sounds: 3er Meyor Nueva Banda Británica, 9a Meyor Banda Internacional ** Disc: 10a Mayor Esperanza ** NME (New Musical Express): 2u Nuevu Nome Más Prometedor * 1975 ** [[Melody Maker]]: 'Banda del añu'<ref name="rocknet">{{citation|títulu=Queen|publisher=Rock On The Net|url=http://rockonthenet.com/artists-q/queen.htm}}</ref> ** Record Mirror: 2u Meyor Recién Aportao Británicu, 2u Meyor Single ("Killer Queen"), 9u Grupu Internacional ** NME: 8u Meyor Grupu Británicu, 7a Banda Meyor Nel Escenariu, 4u Grupu Más Prometedor nel mundu, 3er Nuevu Nome Más Prometedor, 17u Meyor Grupu Mundial ** Disc: Meyor Banda En Vivu, Meyor Grupu Internacional, Meyor Grupu Británicu, Meyor Single ("Killer Queen"), 3er Meyor Álbum (''Sheer Heart Attack''), 5u Meyor Álbum (''Queen II'') ** Premiu Ivor Novello a Mercury por "Killer Queen"<ref name="Knitting Circle">{{citation|títulu=Freddie Mercury|publisher=The Knitting Circle|url=http://knittingcircle.org.uk/freddiemercury.htm}}</ref> ** Premiu del Lleón d'Oru (Bélxica) a Mercury por "Killer Queen" ** Premiu Carl Allen por contribución a la Industria del Baille de Salón * 1976 ** NME: Meyor Banda nel Escenariu, 2u Meyor Grupu, 5u Meyor Grupu Mundial, 3er Meyor Grupu Mundial nel Escenariu, Mercury: 7u Meyor Cantante Mundial, May: 3er Meyor Guitarrista, Primer Single Británicu ("Bohemian Rhapsody"), 2u Álbum ("A Night at the Opera") ** Record Mirror / Disc: Meyor Grupu Británicu, Primer Grupu Mundial, Single Númberu 1 ("Bohemian Rhapsody"), Sestu Meyor Álbum ("A Night at the Opera"), Mercury: 5u Meyor Cantante Británicu, 6u Meyor Cantante del mundu, 4u Meyor Compositor Británicu, 5u Meyor Compositor Mundial, May: 4u Meyor Músicu Británicu, 4u Meyor Músicu Mundial ** Sound: Meyor Banda, Meyor Álbum (''A Night at the Opera''), Meyor Single ("Bohemian Rhapsody")<ref>{{citation|títulu=Today in Music History (January 31)|publisher=Sound Generator|url=http://soundgenerator.com/news/showarticle.cfm?articleID=249}}</ref> ** Permiu Ivor Novello a Mercury por "Bohemian Rhapsody"<ref name="Knitting Circle"/> * 1977 ** Premiu Brittania: Meyor Single Británicu de los Caberos 25 Años ("Bohemian Rhapsody")<ref>{{citation|títulu='The Brit Awards, found October, 7, 2007"|publisher=Everyhit.com|url=http://www.everyhit.com/awardbrit.html}}</ref> ** Europe One Radio: Banda de Rock con Meyor Potencial ** Daily Mail: Meyor Grupu * 1979 ** Music Life, Xapón: Meyor Grupu, Meyor Álbum (''Jazz''), Meyor Single, Meyor Cantante, Meyor Guitarrista, Meyor Batería, Meyor Baxista * 1980 ** Premios ''Juno'', Canadá: Meyor Grupu, Meyor Single Internacional ("Another One Bites the Dust"), Meyor Álbum Internacional (''The Game'') ** Record World USA: Meyor Grupu Masculín, Meyor Producción, Meyor Cruce de Discu (Toos daos a "Another One Bites the Dust") ** Premios Dick Clarke, USA: Meyor Banda ** Circus Magazine (revista), USA: 2u Meyor Grupu, 1er Show en Vivu, Álbum Númberu 1 (''The Game''), Single Númberu 1 ("Another One Bites the Dust"), Single Númberu 3 ("Crazy Little Thing Called Love"), Mercury: 2u Meyor Vocalista Masculín, 3er Meyor Compositor, 3er Meyor Tecláu; 3er Meyor Guitarrista, 3er Meyor Baxu, 3er Meyor Batería * 1981 ** Premios de la Música Americana: Single Pop/Rock Más Queríu ("Another One Bites the Dust")<ref name="rocknet"/> ** Music Life, Xapón: Meyor Grupu, Meyor Vocalista, Meyor Baxu, 2u Meyor Guitarrista, 2u Meyor Percusionista ** Premiu NARM, USA: Single Más Vendíu de 1980 ("Another One Bites the Dust") * 1984 ** Premiu Nordoff-Robbins Music Therapy Silver Clef: Contribución Destacada a la Música Británica ** Premios UK Video: Altamente Eloxáu na Categoría de Meyor Recopilatoriu por ''The Works EP''. Premiu al Meyor Videu por "Radio Ga Ga" * 1986 ** Encuesta del Llector del Daily Mirror Reader: Meyor Grupu Británicu, Meyor Vocalista Masculín, 5u Meyor Álbum (''A Kind of Magic'') ** Daily Express: Premiu a la Meyor Portada d'Álbum (''A Kind of Magic'') ** Premios British Video: Premiu al Meyor Videu Musical (''Live In Rio'') * 1987 ** Sun: Meyor Vocalista Masculín a Mercury ** Capital Radio London: Meyor Grupu ** Premiu Ivor Novello: por Contribución Destacada a la Música Británica ** Premios British Video: Meyor Videu, na categoría de Música por "Live In Budapest" * 1988 ** Festival Golden Rose, Montreux: Conferencia International de Música: Meyor Videu Mundial de Llarga Duración (''The Magic Years'') ** Festerio, Rio de Janeiro: Meyor Videu Documental (''The Magic Years'') * 1989 ** Premios Independientes de la Televisión: Meyor Banda de los Ochenta ** Festival de Cine y Videu d'EEUU: Premiu Pantalla de Plata (''The Magic Years'') ** Premios Diamond, Antwerp: Premiu a los Meyores Efeutos Especiales ("The Invisible Man") * 1990 ** Premios Brit: Contribución Destacada a la Música<ref name="Knitting Circle"/> * 1991 ** Festival de Cine y Videu Americanu, Chicago: Innuendo ganó'l Primer Premiu, I'm Going Slightly Mad ganó'l 3er Premiu por Escelencia Creativa na categoría de Cultura del Arte y la Interpretación ** Premios Monitor (Sociedá Internacional de Teleproducción), Ciudá de Nueva York: Videu Musical Más Llográu ("Innuendo") * 1992 ** Premios Brit: Mercury recibió'l Premiu Póstumu de Destacada Contribución a la Música, Premiu al Meyor Single ("These Are the Days of Our Lives";).<ref name="IMDB">{{citation|títulu=Freddie Mercury biography|publisher=IMDB|url=https://www.imdb.com/name/nm0006198/bio}}</ref> ** Premiu Ivor Novello: Meyor Single ("These Are the Days of Our Lives"), May recibió'l Premiu a la Meyor Anuncia Televisiva Musical ("Driven By You") ** Premiu Golden Giraffed: Greatest Hits II (Premiu dau pola Asociación de Productores Musicales d'[[Hungría]]) ** Premios MTV: Meyor Videu d'una Película (''Wayne's World'') ** Festival del Cine y la Música d'EEXX, Chicago: Premios Cámara d'Oru (''The Freddie Mercury Tribute''), (''Greatest Flix II''), ("The Show Must Go On") ("These Are the Days of Our Lives") * 1993 ** Premiu Ivor Novello: a Mercury ("Living on My Own") (póstumu) ** Sociedá Americana de Compositores, Autores y Editores: Mercury premiáu póstumamente por "Bohemian Rhapsody" como Tema Más Tocáu nos EEUU hasta 1993 ** Premios Monitor, Hollywood: Premios "Red Couch" (''Greatest Flix II'' y "I'm Going Slightly Mad") * 1997 ** Premiu Ivor Novello: Meyor Cantar Llírica y Musicalmente ("Too Much Love Will Kill You") * 2001 ** Festival del Cine Golden Rose, Montreux: Prix de la Presse (del francés, Premiu de la Prensa)(''The Freddie Mercury Untold Story'') * 2002 ** Festival del Cine de Nueva York: Medaya Mundial d'Oru pol Meyor Programa Televisivu y d'Esparcimientu (Seición de Variedá Especial), Medaya Mundial d'Oru pol Meyor Videu en VHS (Seición de Videu Musical) por ''The Freddie Mercury Untold Story'' ** Premios Capital FM: Contribución Destacada a la Música ** Récores Mundiales Guinness: meyor single británicu de los caberos 50 años ("[[Bohemian Rhapsody]]") ** Premios Annuales DVD: Meyor DVD-Audio/Non Videu (''A Night at the Opera'') ** Premios Surround Music: "Mix Más Aventuráu" y "Eleición del Oyente" (''A Night at the Opera'') * 2003 ** Premios Anuales DVD: Meyor DVD-Audio (''The Game'') ** Premios DVD de la Universidá Sheraton: DVD-Audio Del Añu (''The Game'') ** Premios de les Lleendes Capitales: Grupu Llexendariu ** Premiu DVD de la Música Europea: Meyor DVD en Vivu (''Live At Wembley Stadium'') ** Premiu Surround Music: "Meyor Mix: Non d'orquesta" (''The Game'') === Encuestes === * 1999 – La banda foi votada la segunda más grande de la hestoria.<ref>{{citation|títulu=Music Of The Millennium|publisher=Channel 4|url=http://mr-mercury.co.uk/Articles/music_of_the_millenium.htm}}</ref> * 2005 – L'autuación en Live Aid de la banda ye votada dos vegaes nuna llarga seleición ente músicos y críticos como'l mayor espectáculu en direuto de tolos tiempos.<ref name="BBC - Queen win greatest live gig pool"/> * 2007 – La banda foi votada la “Meyor Banda Británica de Tolos Tiempos”.<ref>{{citation|títulu=Queen declared 'top British band'|date=[[2007-01-02]]|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6224235.stm}}</ref> == Llogo == El llogo de Queen, tamién conocíu como La Cresta de Queen, foi disañáu por Mercury (quien obtuvo un diploma n'Ilustración y Diseñu Gráficu nel [[Ealing Art College]] de Londres) poco enantes de qu'asoleyaren el so primer álbum. El llogo amuesa los signos del [[Zodiacu]] de los cuatru miembros: dos [[lleón|lleones]] por [[Lleo (astroloxía)|Lleo]] (Deacon y Taylor), un cámbaru por [[Cáncer (astroloxía)|Cáncer]] (May), y dos “[[xana|xanes]]” por [[Virgu (astroloxía)|Virgu]] (Mercury).<ref name="IMDB"/> Los lleones tan a los llaos d'una estilizada Q, el cámbaru ta descansando enriba la mesma, y sobro él hai llames de fueu, demientres les xanes tán sentaes cauna a un llau a la vera d'un lleón. Hai tamién una corona endientru la Q y tol llogo ta cubiertu por un enorme [[Ave Fénix]]. L'escudu enteru aseméyase abondo col escudu d'armes Real del Reinu Xuníu, sobre tou no que cinca a los lleones. El llogo orixinal, que s'atopaba na cara opuesta de la portada del primer discu, yera simple nes colloraciones, pesie a qe n'álbumes posteriores pasose a emplegar el mesmu llogo con colores más llamativos pa portaes como les de 'A Night At The Opera o A Day At The Races. == Discografía == *''[[Queen (album)|Queen]]'' (1973) *''[[Queen II]]'' (1974) *''[[Sheer Heart Attack]]'' (1974) *''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]'' (1975) *''[[A Day at the Races]]'' (1976) *''[[News of the World (album)|News of the World]]'' (1977) *''[[Jazz (Queen album)|Jazz]]'' (1978) *''[[The Game (Queen album)|The Game]]'' (1980) *''[[Flash Gordon (soundtrack)|Flash Gordon]]'' (1980) *''[[Hot Space]]'' (1982) *''[[The Works (Queen album)|The Works]]'' (1984) *''[[A Kind of Magic]]'' (1986) *''[[The Miracle (album)|The Miracle]]'' (1989) *''[[Innuendo]]'' (1991) *''[[Made in Heaven]]'' (1995) == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == * [http://www.queenonline.com Website oficial] * [http://www.queenconcerts.com/live.html Conciertos de Queen] * [http://www.queenarchives.com Archivos de Queen] - entrevistes, crítiques, artículos * [http://www.queenpedia.com Queenpedia] * [http://www.jugi3.ch/homepage/queen.htm The Queen Discography] * [http://www.queenzone.com Queenzone.com] * [http://www.queencuttings.com QueenCuttings.com] * [http://goshorter.com/572 Queen: videos de "Bohemian Rhapsody"] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Queen]] mkymoa4yfotiv6xpotqu0v37vma94qd 3713236 3713211 2022-08-25T08:30:39Z YoaR 37624 Revertíes les ediciones de [[Special:Contributions/201.162.227.24|201.162.227.24]] ([[User talk:201.162.227.24|alderique]]) hasta la cabera versión de [[User:XabatuBot|XabatuBot]] wikitext text/x-wiki {{destacaos}} {{banda}} '''Queen''' ye una [[banda (música)|banda de rock]] [[Inglaterra|inglesa]] constituyida en 1970 en [[Londres]] pol guitarrista [[Brian May]], el llíder vocalista [[Freddie Mercury]] y el percusionista [[Roger Meddows-Taylor|Roger Taylor]], mas el baxista [[John Deacon]] incorporáu al añu siguiente. Queen xubió a lo más prominente demientres [[años 1970|los 70s]] y ye un de los grupos británicos más esitosos de les pasaes tres décades. La banda destácase pola so diversidá musical, los sos arreglos con múltiples capes sonores, armoníes vocales y la incorporación de la [[Públicu|participación del públicu]] nes sos autuaciones en vivu.<ref>{{citation|date=[[2007-02-02]]|títulu=Queen declared 'top British band'|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/6224235.stm}}</ref> La so autuación en [[Live Aid]] en 1985 foi escoyía la meyor autuación musical en direuto de tolos tiempos nuna encuesta la BBC. Queen disfrutó d'un ésitu moderáu nos primeros años de los 1970s, colos álbumes de ''[[Queen (álbum)|Queen]]'' y ''[[Queen II]]'', pero foi'l llanzamientu de ''[[Sheer Heart Attack]]'' en 1974 y ''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]'' l'añu siguiente como la banda algamó l'ésitu internacional. Tolos álbumes d'estudiu de la banda algamaron el númberu unu en esgaya llistes musicales per tol mundu. A partir de 1973, llanzaron quince [[Álbum de estudio|álbumes d'estudiu]], cinco en [[Álbum en vivu|vivu]], y milenta [[Álbum recopilatoriu|álbumes recopilatoriu]]. Según [[OhmyNews]], la banda vendió más de 300 millones de copies per tol mundu,<ref name="OhmyNews">{{citation|títulu=Queen Proves There's Life After Freddie|publisher=OhmyNews|url=http://english.ohmynews.com/articleview/article_view.asp?article_class=6&no=270701&rel_no=1}}</ref> incluyendo más de 32,5 millones sólu nos [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]],<ref name="RIAA">{{citation|títulu=Top Selling Artists|publisher=RIAA|url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblTopArt}}</ref> convirtiéndolos nun de los grupos con meyores ventes na hestoria la música. Tres la muerte de [[Freddie Mercury|Mercury]] y el retiru de [[John Deacon|Deacon]] nos 1990s,<ref name="bmcom_jdr">{{citation|títulu=Queen News March 2006|publisher=brianmay.com|url=http://brianmay.com/queen/queennews/queennewsmar06c.html}}</ref> [[Brian May|May]] y [[Roger Taylor|Taylor]] collaboraron con [[Paul Rodgers]], baxo'l nome de [[Queen + Paul Rodgers]]. == Historia == === Entamos (1969–1973) === "Yo idegué'l nome de Queen. Ye sólo un nome, y ye perrexíu obviamente, y suena espléndidu. Ye un nome fuerte, peruniversal ya inmediatu. Tien munchísimu potencial visual y abría a milenta interpretaciones." ''Freddie Mercury'' En 1969, el [[Guitarra|guitarrista]] [[Brian May]], un estudiante nel [[Imperial College London]] de [[Londres]], y el [[Baxu|baxista]] Tim Staffell decidieron formar un grupu. May colocó una anuncia nel tablón del “college” a la gueta d'un batería “tipu [[Mitch Mitchell]]/[[Ginger Baker]]"; [[Roger Taylor]], un mozu estudiante de bioloxía, fizo una prueba y algamó les espeutatives. Nomaron al grupu [[Smile (banda)|Smile]] y autuaron de [[Teloneru|teloneros]] pa bandes como [[Jimi Hendrix]], [[Pink Floyd]], [[Yes (banda)|Yes]] y la [[Genesis (banda)|Genesis]] orixinal. Smile firmó con [[Mercury Records]] en 1969, y tuvieron la so primer “sesión” nun estudiu de grabación nos Trident Studios esi mesmu añu. Staffell diba a clases nel [[Ealing Art College]] con Farrokh Bulsara, más tarde conocíu como Freddie Mercury, y presentolu a la banda. Bulsara bien ceo tornóse un fan incondicional. Staffell dexó en 1970 Smile pa incorporase a otra banda, [[Humpy Bong]];<ref name="queenzone1970">{{citation|títulu=Queen Biography 1970|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=2}}</ref>, animáu por Bulsara, quien camudó'l nome la banda a "Queen" y entamó a trabayar n'ella.<ref name="queenzone1970"/> La banda tuvo dellos [[baxu|baxistes]] demientres esi tiempu que nun cuayaron cola química del grupu. Nun foi hasta febreru de 1971 qu'atoparon a [[John Deacon]] y entamaron a preparar el primer álbum.<ref>{{citation|títulu=Queen Biography 1971|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=3}}</ref> <!-- Image with unknown copyright status removed: [[Image:42404781 queen1 203bbc.jpg|thumb|right||Queen in the early 1970s: John Deacon, Freddie Mercury, Roger Taylor and Brian May]] --> En 1973, dempués de dellos retrasos, Queen asoleyó el so [[Queen (album)|primer album]], proyeutu nomáu col mesmu nome que'l grupu ya influenciáu pol heavy metal y “progressive rock” d'entós. L'álbum foi bien acoyíu poles crítiques; Gordon Fletcher de ''[[Rolling Stones]]'' dixo "el so álbum debut ye soberbiu,"<ref name="rs-queen-review">{{citation|last=Fletcher|first=Gordon|date=[[1973-12-06]]|títulu=''Queen''|periodical=Rolling Stone|issue=149|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/199416/review/5942941/queen_1st_lp}}</ref> y el ''[[Daily Herald (Arlington Heights, Illinois newspaper)|Daily Herald]]'' de Chicago denominólu como un "debut p'enriba la media".<ref>{{citation|títulu=''Queen''|date=[[1973-12-07]]|periodical=Daily Herald, Chicago, IL|url=http://queenarchives.com/viewtopic.php?t=324}}</ref> De toes formes, atraxo una atención media y el single principal "[[Keep Yourself Alive]]," una composición de Brian May, vendiose probemente. Greg Prato d'[[All Music Guide]] dixo d'ello "un de los más infravaloraos debuts del hard rock de tolos tiempos."<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Queen''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687293}}</ref> L'álbum ''[[Queen II]]'' foi asoleyáu en 1974. L'álbum algamó'l númberu cinco de los charts británicos,<ref name="bhsa">{{citation|last=Roberts|first=David|añu=2006|títulu=[[British Hit Singles & Albums]]|place=London|publisher=Guinness World Records Limited}}</ref> demientres que'l single principal, escritu por Freddie Mercury "[[Seven Seas of Rhye]],"<ref name="bhsa"/> algamó'l númberu diez nel [[Reinu Xuníu]], dándo-y a la banda'l so primer “hit”. L'álbum ye'l so trabayu más heavy y oscuru,<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Queen II''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687302}}</ref> con llargos y complexos pasaxes instrumentales, lletres fantástiques y virtuosidá musical. La banda fizo una xira de telonera de [[Mott the Hoople]] n'[[Reinu Xuníu|UK]] & los [[Estaos Xuníos|EEXX]] demientres esi periodu, y entamaron a ser conocíos poles sos enerxétiques y atractives actuaciones nos escenarios. Aínda asina, les ventes n'[[Estaos Xuníos|USA]] fueron, como col so álbum predecesor, baxes. === Era del avance (1974–1979) === Debío a complicaciones médiques, May tuvo ausente cuando la banda entamó a trabayar nel so tercer álbum, ''[[Sheer Heart Attack]]'', que saliere a la venta en 1974 algamando'l segundu puestu nel Reinu Xuníu, <ref>{{citation|last=Sharpe-Young|first=Garry|títulu=Queen Biography|publisher=Rockdetector|url=http://rockdetector.com/officialbio,7124.sm}}</ref> vendiéndose perbién a lo llargo toa [[Europa]], resultando discu d'oru nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa - certified awards">{{citation|títulu=Certified Awards|publisher=[[Recording Industry Association of America]]|url=http://riaa.com/gp/database/}}</ref> El discu dio-y a la banda la so primer toma de contautu col ésitu comercial. L'álbum esperimentó con un mecigayu d'estilos y xéneros musicales, incluyendo nel [[music hall|Music Hall Británicu]] ("[[Killer Queen]]"), [[heavy metal]] ("[[Sheer Heart Attack#Flick of the Wrist|Flick of the Wrist]]", "[[Sheer Heart Attack#Brighton Rock|Brighton Rock]]", "[[Sheer Heart Attack#Tenement Funster|Tenement Funster]]", "[[Now I'm Here]]", y "[[Sheer Heart Attack#Stone Cold Crazy|Stone Cold Crazy]]" – cantar que [[Metallica]] más tarde versionaría y pol que ganaría un [[Grammy]]), balaes ("[[Sheer Heart Attack#Lily Of The Valley|Lily Of The Valley]]" y "[[Sheer Heart Attack#Dear Friends|Dear Friends]]"), ragtime ("[[Sheer Heart Attack#Bring Back That Leroy Brown|Bring Back That Leroy Brown]]") y [[Caribbean music|Caribbean]] ("[[Sheer Heart Attack#Misfire|Misfire]]"). Dende esti puntu Queen entamó a allonxase de les tendencies progresives de los sos primeros trabayos pa dir más a parar a un estilu “radio-friendly”, l'estilu “song-oriented”. ''Sheer Heart Attack'' dio pasu a unos nuevos patrones de soníu y melodía que sedríen refinaos nel siguiente álbum, ''A Night at the Opera''. El single "Killer Queen" algamó'l númberu dos nos charts británicos,<ref name="bhsa"/> y convirtióse nel so primer hit nos EEXX, algamando'l númberu dolce nel Llibru Billboard de los 40 Top Hits.<ref name="bbtfh">{{citation|last=Whitburn|first=Joel|author-link=Joel Whitburn|añu=2006|títulu=The Billboard Book of Top 40 Hits|place=|publisher=Billboard Books}}</ref> Combinaba “camp”, [[vodevil]], music hall británicu cola virtuosidá de Brian May a la guitarra. El segundu single del álbum, “Now I'm Here”, una composición [[hard rock]] más tradicional foi númberu once nes llistes britániques. En 1975, la banda fizo un tour mundial con vestíos pa caún diseñaos por [[Zandra Rhodes]] y con múltiples xuegos de lluces y efeutos. El tour pasó polos Estaos Xuníos, apaeciendo por primer vegada nos titulares de prensa, y tocaron por primer vegada en [[Canadá]] a primeros d'abril. Tamién nesi tiempu, el manager de la banda Jim Beach canceló el so contratu con Trident. Consideraron delles opciones, d'ente les cuales taba'l manager de [[Led Zeppelin]], [[Peter Grant]]. Grant quería que firmaren cola productora propiedá de Led Zeppelin, [[Swan Song Records]]. Eso yera inaceptable pa Queen, de forma que contautaron col manager d'[[Elton John]], [[John Reid]], quien aceutó la posición. N'abril de 1975 la banda fizo un tour per [[Xapón]] per primer vegada. Más tarde, nesi mesmu añu la banda grabó y sacó al mercáu ''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]''. N'aquelles, foi l'álbum producíu más caru na hestoria.<ref>{{citation|títulu=A Night at the Opera|publisher=Acoustic Sounds|url=http://store.acousticsounds.com/browse_detail.cfm?Title_ID=28144}}</ref> Al igual que'l predecesor, l'álbum muesaba dellos estilos musicales y esperimentaciones col soníu [[estéreo]]. En "[[The Prophet's Song]]", una épica canción d'ocho minutos, al mediu del cantar una seición nun yera otra cosa qu'un [[Canon (música)|canon]], con frases simples superpuestes pa crear un soníu multicoral dafechu. L'álbum foi peresitosu nel Reinu Xuníu,<ref name="bhsa"/> y algamó'l [[Music recording sales certification|triple platín]] nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa - certified awards"/>. Ye consideráu'l so “magnum opus”; en 2003, foi consideráu el númberu 230 na revista [[Rolling Stones]] na llista de los 500 álbumes más grandes de la hestoria.<ref>[http://www.rollingstone.com/news/story/5938174/the_rs_500_greatest_albums_of_all_time/3 The RS 500 Greatest Albums of All Time]</ref> L'álbum tamién contenía el single peresitosu de "[[Bohemian Rhapsody]]", que foi númberu unu nel Reinu Xuníu per nueve selmanes,<ref name="bhsa"/> y ye'l tercer single más vendíu nel Reinu Xuníu en tola hestoria; algamó tamién el puestu novenu nes llistes de los más vendíos nos Estaos Xuníos (un rellanzamientu de 1992 algamó'l númberu dos).<ref name="bbtfh"/> Bohemian Rhapsody foi votada, a esgaya vegades, la meyor canción de tolos tiempos.<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/1974538.stm</ref><ref>http://www.cbsnews.com/stories/2002/11/09/entertainment/main528777.shtml</ref> La banda decidió facer un videu que fuere col single. El segundu single del álbum, “[[You're My Best Friend]]", algamó'l sestu puestu nos Estaos Xuníos<ref name="bbtfh"/> y convirtióse nun Top Ten Hit a lo llargo tol mundu. Pa 1976, Queen tornó al estudiu, onde grabaron ''[[A Day at the Races (album)|A Day at the Races]]'', que pue ser confundíu cenciellamente como álbum collaciu d'''A Night at the Opera''.<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Disco Museum|url=http://www.discomuseum.com/Queen.html}}</ref> Tomaron de nuevo prestao'l nome d'una película de los [[Hermanos Marx]], y la so portada yera perasemeyada a la d' ''A Night at the Opera'', una variación na mesma Cresta de Queen. Musicalmente, l'álbum foi tanto pa fans como pa críticos de nivel un fuerte esfuerciu, y algamó'l númberu unu nos charts ingleses.<ref name="bhsa"/> El hit más sonáu nel álbum foi "[[Somebody to Love (cantar de Queen)|Somebody to Love]]", un cantar inspiráu nel gospel nel que Mercury, May, y Taylor grabaron delles vegaes les sos voces pa facer un coru de cien voces. El cantar colocose segundu nel Reinu Xuníu,<ref name="bhsa"/> y númberu trece na llista singles de los Estaos Xuníos.<ref name="bbtfh"/>. L'álbum tamién destacó por unu de los cantares más heavy del grupu, el "[[Tie Your Mother Down]]" de Brian May, que convirtióse nun componente básicu de les sos actuaciones en direutu. Tamién en 1976, Queen tocó un de los sos más famosos conciertos, un conciertu en [[Hyde Park]], [[Londres]]. Obtuvo una asistencia récor, con 150.000 persones confirmaes. Dellos averaron la cifra a cuasi 180.000, ya inusualmente decaróse en dellos medios cifres d'ente 150.000 y 200,000.<ref>{{citation|títulu=Queen Biography 1976|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=8}}</ref> [[Archivu:Hannover7909.jpg|thumb|left|200px|Freddie Mercury demientres un conciertu en [[Hannover]] en 1979]] ''[[News of the World (album)|News of the World]]'' foi llanzáu un añu dempués. Contenía bayura de cantares feches a midida p'actuaciones en direutu, incluyendo "[[We Will Rock You]]" y la balada rock "[[We Are the Champions]]", dambes algamando'l númberu cuatro nos Estaos Xuníos y pasando a ser [[himnu|himnos]] internacionales n'eventos deportivos.<ref name="bbtfh"/> Roger Taylor sacó el so primer trabayu en solitariu en 1976 en forma de single: la cara A yera una versión d'un cantar de [[The Parliaments]] "I Wanna Testify", y la B yera un cantar de Taylor nomáu "Turn On The TV". En 1978 la banda asoleyó ''[[Jazz (album)|Jazz]]'', incluyendo los hits "[[Fat Bottomed Girls]]" y "[[Bicycle Race]]" que fueren tamién sacaos nun doble single de doble cara. La pallabra "[[jazz]]" nun foi usada en sentíu estrictu, y l'álbum foi destacáu polos críticos pola so coleición de diferentes estilos, pesie a nun ser el [[jazz]] un d'ellos. ''[[Rolling Stones]]'' criticolu por ser “aburríu”, diciendo "Queen nun tien la imaxinación pa tocar jazz – Queen nun tien imaxinación, nesi sen, pa tocar rock & roll".<ref>{{citation|last=Marsh|first=Dave|date=[[1979-08-02]]|títulu=''Jazz''|periodical=Rolling Stone|issue=284|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/195592/rid/5942056/}}</ref> La portada del álbum foi inspirada por una pintura del [[Berlín|muru de Berlín]]. Importantes cantares del álbum yeren "[[Jazz (album)#Dead on Time|Dead on Time]]", "[[Don't Stop Me Now]]", "[[Jazz (album)#Let Me Entertain You|Let Me Entertain You]]", y "[[Mustapha]]", na que la [[música árabe]] ye combinada con guitarra llétrica al estilu heavy. El primer álbum en direutu de la banda, ''[[Live Killers]]'', foi asoleyáu en 1979; convirtiéndose por dos vegades n'[[álbum de platín]] nos Estaos Xuníos.<ref> http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php</ref> Tamién asoleyaron el perfamosu single "[[Crazy Little Thing Called Love]]", un cantar tipu “[[rockabilly]]” al estilu d'[[Elvis Presley]]. El cantar fizo el top-ten en munchos países, y foi'l primer númberu unu de la Banda nos Estaos Xuníos.<ref name="bbtfh"/> === Nuevu soníu y sintetizadores (1980–1989) === Queen entamó los '80 con ''[[The Game (album)|The Game]]''. N'él taben los singles "[[Crazy Little Thing Called Love]]" y "[[Another One Bites the Dust]]", dambos aportando al númberu ún nos Estaos Xuníos. <ref name="bbtfh"/> L'álbum caltúvose númberu un per cuatru selmanes nos Estaos Xuníos,<ref>{{citation|last=Whitburn|first=Joel|títulu=The Billboard Albums|place=[[Menomonee Falls, Wisconsin]]|publisher=Record Research|añu=2006}}</ref> y vendió más de cuatro millones de copies.<ref name="riaa - certified awards"/> Tamién foi l'únicu álbum na hestoria qu'algamó el primer puestu na revista ''[[Billboard (revista)|Billboard]]'' nes seiciones de [[rock]], [[música dance]], y [[Rhythm and blues|R&B]] simultáneamente. L'álbum tamién supunxo la primer apaición del [[sintetizador]] nun álbum del grupu. 1980 tamién vió l'asoleyar de la [[banda sonora]] que Queen grabó pa ''[[Flash Gordon (película)|Flash Gordon]]''. En 1981, Queen convirtióse na primer gran banda de rock en tocar n'estadios [[Sudamérica|sudamericanos]]. Queen tocó pa una audiencia total de 479.000 persones nel so tour sudamericanu, incluyendo cinco shows n'[[Arxentina]]. N'ochobre de 1981, Queen tocó pa más de 150.000 fans en Monterrey (Estadiu Universitariu) y Puebla (Estadiu Zaragoza), [[Méxicu]]. Tamién en 1981, Queen trabayó con [[David Bowie]] nel single "[[Under Pressure]]". Esta primer collaboración con otru artista foi daqué espontáneu, foi por mor de que Bowie pasare pol estudiu demientres Queen taba grabando.<ref>{{citation|títulu=Queen biography 1981|publisher=Queen Zone|url=http://queenzone.com/queenzone/bio_view.aspx?q=13}}</ref> La banda tuvo darréu encantada colos resultaos, pero Bowie nun cantó'l cantar en direutu por munchos años. Dende que s'asoleyó, el cantar foi esitosu a esgaya, aportando'l númberu unu en Gran Bretaña. La llinia de baxu foi más tarde emplegada por [[Vanilla Ice]] pal so ésitu de los '90 "[[Ice Ice Baby]]", provocando darréu l'amenaza d'un pleitu pol usu d'esa muestra. El pleitu nun aportó a xuiciu y establecióse una cantidá nun revelada. <ref>{{citation|títulu=Songs in the Key of Filch|publisher=columbusalive.Com|url=http://www.columbusalive.com/?sec=upfront&story=alive/2007/0621/u-mental.html}}</ref> Más tarde, esi añu, Queen llanzó el so primer álbum de recopilación, tituláu ''[[Greatest Hits (Queen)|Greatest Hits]]'', que contenía los meyores cantares del grupu dientru los años [[1974]]-[[1981]]. Foi enforma esitosu, y hasta l'añu 2007, ye'l álbum meyor vendíu nel Reinu Xuníu.<ref>{{citation|date=[[2006-11-16]]|títulu=Queen head all-time sales chart|publisher=[[BBC]]|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6151050.stm}}</ref> Taylor pasó a ser el primer miembru de la banda qu'asoleyó tou un álbum en solitariu en 1981, entituláu ''[[Fun In Space]]''. [[Archivu:Queen 12041982 01 800b.jpg|thumb|left|250px|Conciertu de Queen en [[Noruega]] en 1982.]] En 1982 la banda asoleyó l'álbum [[funk]] ''[[Hot Space]]''. La banda dexó de facer xira por [[América del Norte]] dempués del tour d'esti álbum, como resultáu del menguar del so ésitu ellí, y pesie a tener actuao na televisión americana per primer y única vegada pa ellos demientres la octava selmana de la premiere del ''[[Saturday Night Live]]''. Queen dexó [[Elektra Records]], so discográfica nos Estaos Xuníos, Canadá, Xapón, [[Australia]], y [[Nueva Zelanda]], y fichó por [[EMI]]/[[Capitol Records]]. Tres tar trabayando de forma incesante por más de diez años, Queen decidió que nun autuaría demientres tou [[1983]]. A lo llargo d'esi añu, grabaron un nuevu álbum, y dellos de los miembros de la banda esploraron proyeutos paralelos y trabayos en solitariu. May asoleyó un mini-álbum entituláu ''[[Star Fleet Project]]'', nel que collaboraba [[Eddie Van Halen]]. Un compositor canadiense de música con ordenadores, Kevin Chamberlain, aidó coles voces y música de fondu pal proyeutu en solitariu de Freddie Mercury, que foi más tarde canceláu debío a diferencies creatives. En 1984, Queen asoleyó l'álbum ''[[The Works (álbum de Queen)|The Works]]'', nel que incluyíense los peresitosos singles "[[Radio Ga Ga]]" y "[[I Want to Break Free]]". Pesie a esos ésitos, l'álbum nun xurdió bien nos Estaos Xuníos. "Radio Ga Ga" foi'l caberu “Top Cuarenta” del país hasta l'ésitu del '89 "[[I Want It All]]". Queen pasó esi añu pola llocalidá [[Sudáfrica|sudafricana]] de [[Bofutatswana]], nel estadiu de [[Sun City]].<ref name="hotshotdigital">{{citation|títulu=Freddie Mercury Biography|publisher=Hot Shot Digital|url=http://hotshotdigital.com/WellAlwaysRemember/FreddieMercuryBio.html}}</ref> Al tornar a Inglaterra fueron oxetu de la indignación y sentimientu d'ultrax de xente enforma, debío a que tocaron en plena época del [[apartheid]] y violando l'acuerdu d'[[Apartheid|aisllamientu internacional]]. La banda alegó tener tocao ellí pa fans de so d'aquel país, destacando que siempre los sos conciertos integraben a dambos coleutivos. A primeros de 1985, la banda foi la cabezalera de dos nueches del festival [[Rock in Rio]]. Taben reservaos pal 11 y 18 de [[xineru]], pero como en dambes nueches la banda sólo tuvo enriba l'escenariu pasada la medianueche, dalgunes fontes menten que fueren el 12 y 19 de xineru. En cada nueche tocaron pa 325.000 persones. Mercury tamién sacó el so primer álbum en solitariu, ''[[Mr. Bad Guy]]'', n'[[abril]]. Nel [[Live Aid]], acontecío en [[Wembley]] el 13 [[xunetu]] de [[1985]], Queen tocó dellos de los sos mayores ésitos na que lleva siendo considerada la meyor autuación en direuto de la hestoria hasta la fecha.<ref name="BBC - Queen win greatest live gig pool">{{citation|date=[[2005-11-09]]|títulu=Queen win greatest live gig pool|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4420308.stm}}</ref> Revitalizaos pola rempuesta del Live Aid y como resultáu del puxu de les sos ventes de discos, Queen despachó 1985 asoleyando'l single "[[One Vision]]". El cantar foi amás emplegao pa la película ''[[Iron Eagle]]''. Entamando 1986, Queen grabó l'álbum ''[[A Kind of Magic]]'', conteniendo bayura cantares escritos pal film de [[Russell Mulcahy]] ''[[Highlander (película)|Highlander]]''. L'álbum foi peresitosu, produciendo un repertoriu d'ésitos como'l cantar entituláu "[[A Kind of Magic(canción)|A Kind of Magic]]", que contién na lletra la fras 'There can be only one' (sólo pue haber ún), en referencia a la trama la película; "[[Friends Will Be Friends]]", "[[Who Wants to Live Forever]]" y "[[Princes of the Universe]]". De cualesquier forma, al igual que ''[[The Works]]'', vendiose probemente nos Estaos Xuníos. Más tarde esi añu, Queen encaminose nun tour del que vendió toles entraes y foi'l más llargu de la banda, en sofitu al discu d'''A Kind of Magic''. El máximu esponente del [[Magic Tour]] foi nel [[Estadiu Wembley (1923)|Wembley Stadium]] en [[Londres]] y resultó ser finalmente un doble álbum en vivu, ''[[Queen Live At Wembley Stadium]]'', asoleyao en [[CD]], [[casette]], videu y en [[DVD]], según en qué años. Tocaron en Wembley per dos nueches siguíes (más de 72.000 persones en cada autuación), nun pudiendo facelo una tercera debío a que taba reservao, pero tocaron en [[Conciertos en Knebworth House|Knebworth Park]]. El show escosó les entraes en dos hores y más de 120.000 fans enllenaron el parque pal que foi'l meyor pieslle d'una xira de Queen con Mercury.<ref>{{citation|títulu=Queen: Live at Wembley Stadium|publisher=WLIW|url=http://web.archive.org/web/20060428052918/http://wliw.org/productions/queen.html}}</ref> Más d'un millón de persones vieron el show –400.000 sólo nel Reinu Xuníu, un récor nesos tiempos.<ref name="hotshotdigital"/> Dempués de trabayar en dellos proyeutos en solitariu demientres [[1988]] (incluyendo la collaboración de Mercury con [[Montserrat Caballé]], ''[[Barcelona (álbum)|Barcelona]]'') la banda asoleyó l'álbum ''[[The Miracle (álbum)|The Miracle]]'' en 1989. El discu siguía la direición d'''A Kind of Magic'', emplegando soníu pop-rock mezao con dellos númberos heavy. Presentó los ésitos europeos "[[I Want It All]]", "[[Breakthru (cantar)|Breakthru]]", "[[The Invisible Man (cantar)|The Invisible Man]]", "[[Scandal (cantar)|Scandal]]", y "[[The Miracle (cantar)|The Miracle]]". La especulación tornó sobre un posible frañar de la banda nun futuru averao, o que Mercury debía tar sofriendo dalgún problema de salú. ''The Miracle'' tamién entamó el cambéu de direición de la filosofía lletrista de Queen. Dende l'entamu de la banda, cásique tolos cantares fueren creaos por miembros del grupu, sumando perpocos nomes d'otres persones. Con ''The Miracle'', de toes formes, les lletres de la banda fueren escrites de forma más collaboradora, y votaron caltener el productu final de Queen sólo como grupu. === Los álbumes finales y la muerte de Mercury (1990–1997) === "Hebo de tou nesi momentu nel que supimos que Freddie diba desapaecer, caltuvimos la cabeza baxa." ''Brian May'' Los rumores entamaron a esparcese na [[prensa sensacionalista]] y en cualesquier parte en 1988 acerca de que Mercury padecía [[SIDA]]. Pesie a que los rumores yeren verdá, Mercury refugolos dafechu nesi momentu. De toes formes, la banda decidió siguir faciendo álbums llibres de conflictos internos y diferencies, entamando con ''The Miracle'' y siguiendo con ''[[Innuendo (álbum)|Innuendo]]'' en 1991. Pesie a que la so salú diba deteriorándose, Mercury continuó contribuyendo, trabayando con un fervor creativu. La banda asoleyó la so segunda recopilación con ''[[Greatest Hits II (álbum de Queen)|Greatest Hits II]]'', n'ochobre de 1991. El 23 de [[payares]] de [[1991]], nuna declaración preparada y fecha nel so llechu de muerte y asoleyada en prensa escrita, Mercury finalmente confirmó que tenía SIDA. En dalgo más de 24 hores tres l'anunciu, Freddie Mercury finó. Los sos servicios fúnebres fueron privaos, respetando la tradición relixosa [[Zoroastrismu|zoroastriana]] familiar. "Bohemian Rhapsody" foi reasoleyada en formatu de single n'acabando morrer Freddie, con "These Are the Days of Our Lives" na cara B. El single algamó'l númberu 1 por segunda vegada nel Reinu Xuníu. Les recaudaciones del single – aprosimadamente 1.000.000 de llibres esterlines, equivalente a 1.314.233,14 [[Euru|euros]] – fueron donaos a la [[Terrence Higgins Trust]] <ref name="Avert - History of HIV & AIDS in the UK">{{citation|títulu=History of HIV & AIDS in the UK (1981 - 1995)|publisher=Avert|url=http://www.avert.org/uk-aids-history.htm}}</ref>, una fundación británica de llucha escontra del SIDA. El 20 d'[[Abril]] de [[1992]], el públicu amosó'l llutu pola muerte Freddie nel [[The Freddie Mercury Tribute Concert]] (Conciertu Tributu a Freddie Mercury), acontecíu nel estadiu de Wembley de Londres. Ente los participantes taben [[Lisa Stansfield]], [[Elton John]], [[David Bowie]], [[Robert Plant]], [[Tony Iommi]], [[Annie Lennox]], [[Axl Rose]] y [[Slash]], [[Extreme (banda)|Extreme]], [[Roger Daltrey]], [[Joe Elliot]], [[George Michael]], [[Mick Ronson]], [[Zucchero]], [[James Hetfield]] y [[Liza Minnelli]] y [[Spinal Tap]], sumaos a los tovía quedantes tres miembros de Queen, tocando munchos de los máximos ésitos de Queen. Foi un conciertu peresitosu de nuevu televisáu pa más de mil millones d'espeutadores alrodiu del mundu.<ref name="hotshotdigital"/> El conciertu consta nel [[Llibru Guinness de los Records]] como "El [[conciertu benéficu]] en favor d'una estrella del rock más multitudinariu."<ref>{{Citation|last=Folkard|first=Claire|last2=Vidal|first2=Oriol|añu=2004|títulu=Guinness World Records 2005}}</ref> Recaudó más de 20.000.000 de llibres (26.284.662,89 d'euros) pa fundaciones del SIDA.<ref name="Avert - History of HIV & AIDS in the UK"/> La popularidá de Queen xorreció de nuevu nos Estaos Xuníos dempués de que "Bohemian Rhapsody" fuere destacada na película cómica ''[[Wayne's World]]'', aidando al cantar a algamar el númberu dos por cinco selmanes nes llistes estauxunidenses en 1992. El cantar foi pasáu a un videu de la película col que la banda y managers quedaron encantaos. La banda tamién despachó'l so contratu con Capitol Records y firmó un contratu con [[Hollywood Records]] como la so nueva discográfica n'[[Estaos Xuníos d'América|EEXX]]. [[Ficheru:Picswiss VD-45-06.jpg|thumb|La estatua de Freddie Mercury en [[Montreux]] que tamién foi pa la portada del álbum ''[[Made in Heaven]]'' (1995).]] Queen realmente nunca frañó nin se desanició pesie a que'l so caberu álbum con material orixinal, entituláu ''[[Made in Heaven]]'' (fechu nel cielu), foi asoleyáu en [[1995]], cuatro años dempués de la muerte de Freddie. Construyóse a partir de les sesiones finales de grabación de Mercury en 1991, sumándo-y material d'estudiu d'álbums previos. Amás, tamién s'incluyó material del álbum en solitariu de Mercury ''Mr. Bad Guy'' y un cantar asoleyáu orixinalmente nel primer proyeutu en solitariu de Royer Taylor en paralelu, [[The Cross]]. May y Taylor tienen apaecío y participao en proyeutos destinaos a recaudar dineru pa la investigación del SIDA. La cabera participación de John Deacon cola banda foi en 1997, cuando grabaron el cantar "[[No-One but You (Only the Good Die Young)]]" (Naide como tú (sólo los bonos muerren mozos). Foi'l caberu cantar orixinal grabáu polos tres restantes miembros de Queen, y foi asoleyáu como “[[bonus track]]” nel álbum recopilatoriu ''[[Queen Rocks]]'' al añu siguiente. === Proyeutos "Queen + …" === Munchos proyeutos ''Queen + '' fueron desendolcaos nos siguientes años, dellos d'ellos meros remixes ensin intervención artística por parte la banda. En 1999, un álbum ''[[Greatest Hits III (Queen)|Greatest Hits III]]'' foi asoleyáu. Esti llanzamientu, ente otros, incluyía una versión [[rap]] de "Queen + [[Wyclef Jean]]" del cantar "Another One Bites the Dust"; una versión en direuto de "Somebody to Love" por [[George Michael]]; y una versión en direuto de "The Show Must Go On", interpretada en direuto en 1997 con [[Elton John]]. Brian May y Roger Taylor tocaron xuntos como Queen en bayura ocasiones (ceremonies de premios, conciertos benéficos, y eventos asemeyaos), compartiendo voz con dellos cantantes invitaos. Tamién grabaron munchos ésitos conocíos de Queen como "We Will Rock You" y "We Are the Champions". En 2003, cuatro nuevos cantares fueron grabaos por Queen pa la [[46664 (conciertos)|campaña 46664]] de [[Nelson Mandela]] escontra'l SIDA. Aínda asina, nun salieron n'álbum n'aquelles versiones d'estudiu d'''Invincible Hope'' (Queen + Nelson Mandela, fazaña. Treana Morris), ''46664 - The Call'', ''Say It's Not True'', y ''Amandla'' (Anastacia, Dave Stewart y Queen). ==== Queen + Paul Rodgers ==== [[Ficheru:Queen 2005 1010006.JPG|thumb|[[Paul Rodgers]] cantando con Queen en [[Frankfurt]] en 2005.]] A finales de 2004 May y Taylor anunciaron que diben axuntáse y tornar con una xira en 2005, con [[Paul Rodgers]] (fundador y ex-llíder y cantante de [[Free (grupu)|Free]] y [[Bad Company]]). El sitiu web de Brian May tamién dio l'anuncia de que Rodgers incorporaríase a ellos como [[Queen + Paul Rodgers]], nun reemplazando al fináu Freddie Mercury, y el retiráu Deacon nun participaría;<ref name="bmcom_jdr" /> [[Danny Miranda (baxista)|Danny Miranda]] de [[Blue Öyster Cult]] reemplazaríalu al baxu. Otros miembros del tour incluyíen al tecláu [[Spike Edney]], quien tocare guitarra y teclaos en shows de Queen dende 1984, y el guitarrista adicional Jamie Moses, quien entamó trabayando con May n'autuaciones en solitariu a entamos de los 1990s. Un doble CD en vivu, ''[[Return of the Champions]]'', foi asoleyáu el [[19 de setiembre]] de [[2005]]. Nel qu'apaecía la incorporación de Paul Rodgers y foi grabáu en direuto en mayu 2005 demientres el conciertu de la xira de Queen + Paul Rodgers nel Sheffield Arena en [[Sheffield]], [[Inglaterra]]. Tamién s'asoleyare un DVD del conciertu. En marzu de 2006 Queen + Paul Rodgers entamaron un tour pelos Estaos Xuníos y Canadá. Amás, Queen + Paul Rodgers estrenaron el so primer nuevu cantar, una collaboración nomada "Take Love", demientres el tour pelos Estaos Xuníos. El [[28 d'abril]] de [[2006]], Queen + Paul Rodgers asoleyaron el so segundu DVD en vivu, ''[[Super Live in Japan]]''; que fuere filmáu nel [[Saitama Super Arena]] el [[27 d'ochobre]] de [[2005]]. El [[15 d'agostu]] de [[2006]] Brian May confirmó per so website y el club de fans que Queen + Paul Rodgers entamaría a producir un nuevu álbum d'estudiu n'ochobre, y que sedría grabáu nuna “llocalidá secreta”.<ref>{{citation|last=May|first=Brian|date=[[2006-08-15]]|títulu=USA Convention Story and Queen and Paul Rodgers Heading Towards a Studio Assignation|url=http://brianmay.com/brian/brianssb/brianssbaug06a.ht ml#06}}</ref> Cuando se fizo públicu que "Bohemian Rhapsody" yera'l cantar más radiáu enxamás en [[Radio 1 (BBC)|Radio 1]] de la [[BBC]] al final del caberu “Show de les llistes d'ésitos” (''Chart Show'') de “JK y Joel”, Roger Taylor comunico-yos per conexón telefónica col estudiu que'l discu que taben grabando taba nel so intermediu, y que sedría asoleyáu en dalgún momentu del 2008, y que diría siguío d'una xira. == Na esfera dixital == Xunto con [[Electronic Arts]], Queen asoleyó un xuegu d'ordenador, ''[[Queen: The Eye]]'' en 1998, anque al final resultó un fracasu. La música del mesmu contenía cantares d'un pergrande abanicu del grupu, en bayura casos [[remix]]es tresformaos en nueves versiones instrumentales; y pesie a que foi bien recibíu el xuegu carecía d'una bona xugabilidá. A la suma d'esi problema, el xuegu requería d'un ampliu tiempu de desenrrollu, faciendo incluso que los elementos gráficos asemeyaren tar fuera del tiempu correspondiente. Baxo la supervisión de May y Taylor, a esgaya proyeutos tienen tao envueltos d'un catálogu de videos y cantares de Queen. Como exemplu d'esto tan el DVD asoleyáu del so conciertu de 1986 en Wembley (entituláu ''[[Queen Live at Wembley Stadium|Live At Wembley Stadium]]''), el conciertu en 1982 en Milton Keynes (''[[Queen on Fire - Live at the Bowl]]''), y dos volúmenes de videoclips de los sos ésitos, Greatest Video Hits (Volúmenes 1 y 2, abarcando los '70 y '80) que fueren tornaos a [[soníu surround|5.1]] y [[soníu surround]] [[Digital Theater System|DTS]]. Por agora, sólo dos de los álbums de la banda, ''A Night at the Opera'' y ''The Game'', tornáronse completamente a un multicanal d'alta resolución en DVD-Audio. Nel casu d'''A Night at the Opera'', en 2005, por mor del 30 aniversariu del so asoleyamientu, foi reasoleyáu con delles mezcles revisaes y tornaes al acompañando videos nun set de CD+DVD-Video. Nes series del xuegu de llucha [[Guilty Gear]], hai amás un personaxe col nome de caún de los componentes del grupu. == En películes y televisión == Queen contribuyó musicalmente d'una mena direuta nes películes ''[[Flash Gordon (película)|Flash Gordon]]'' (1980, dirixida por [[Mike Hodges]]) y ''[[Highlanders (película)|Los Inmortales]]'', na versión orixinal de 1986, dirixida por [[Russell Mulcahy]]. El tema "[[Princes of the Universe]]" tamién emplegose pa les [[Highlander: Serie|series televisives de Los Inmortales]] (1992–1998). Nos Estaos Xuníos, "[[Bohemian Rhapsody]]" foi reasoleyada como single en 1992 dempués d'apaecer na película ''[[Wayne's World]]''. El single a consecuencia d'ello algamó'l númberu dos nos charts d'EEUU (con "[[The Show Must Go On]]" como primer cantar del single) y aidó al retornar de la popularidá del grupu a Norteamérica. Munches películes tienen incorporao cantares de Queen tocaos por otros artistes. Una versión de [[Somebody to Love (cantar de Queen)|"Somebody to Love"]] interpretada por [[Anne Hathaway]] incorporóse en 2004 a la película ''[[Ella Enchanted]]''. En 2006, [[Brittany Murphy]] tamién grabó una versión del mesmu cantar pa la película de 2006 ''[[Happy Feet]]''. En 2001, una versión de "[[The Show Must Go On]]" foi interpretada por [[Jim Broadbent]] y [[Nicole Kidman]] na película-musical ''[[Moulin Rouge!]]''. Nos créditos finales d'''[[Corazón de Caballero]]'', asoleyada en 2001 apaecía una versión de "[[We Are the Champions]]" interpretada por [[Robbie Williams]] y Queen. Munches otres películes tienen incorporao cantares del grupu o partes de les mesmes, ente les que s'inclúin: {| |----- | valign="top" width="20%" | * ''[[FM (película)|FM]]'' * ''[[Iron Eagle]]'' * ''[[Kicking & Screaming]]'' * ''[[Moulin Rouge]]'' * ''[[National Lampoon's Loaded Weapon]]'' * ''[[The Break-up]]'' * ''[[Small Soldiers]]'' * ''[[Son in Law]]'' * ''[[Encino Man]]'' * ''[[Stepmom]]'' * ''[[High Fidelity]]'' * ''[[Super Size Me]]'' * ''[[The Girl Next Door]]'' * ''[[Mr. Wrong (película)|Mr. Wrong]]'' * ''[[Revenge of the Nerds]]'' | valign="top" width="20%" | * ''[[Wayne's World]]'' * ''[[The Mighty Ducks]]'' * ''[[How High]]'' * ''[[Kindergarten Cop]]'' * ''[[Happy Feet]]'' * ''[[Chicken Little]]'' * ''[[Cheaper By The Dozen 2]]'' * ''[[Grosse Pointe Blank]]'' * ''[[Blackball (película)|Blackball]]'' * ''[[Shaun of the Dead]]'' * ''[[Blades of Glory (película)|Blades of Glory]]'' * ''[[A Knight's Tale (película)|A Knight's Tale]]'' * ''[[Mickey Blue Eyes]]'' * ''[[I Now Pronounce You Chuck and Larry]]'' * ''[[Ella Enchanted (película)|Ella Enchanted]]'' * ''[[The Pacifier]]'' * ''[[The Heartbreak Kid (película 2007)|The Heartbreak Kid]]'' |----- |} Calteniendo la tradición (dende la quinta Estación) de nomar a cada episodiu d'una temporada con cantares d'una banda de rock famosa de la era de los '70 ([[Led Zeppelin]] pa la quinta estación, [[The Who]] pa la sesta y los [[The Rolling Stones|Rolling Stones]] pa la sétima), la octava y final estación d'esi nomáu “Show de los '70” consistió n'episodios entitulaos con cantares de Queen, con Bohemian Rhapsody sirviendo d'“estación premier”.<ref>{{citation|títulu=Episode Guide|publisher=That '70s Show|url=http://www.that70sshow.com/index_episode.htm}}</ref> El [[11 d'abril]] de [[2006]] Queen apaeció nel concursu de televisión d'Estaos Xuníos ''[[American Idol]]''. Cada concursante tuvo que cantar un cantar del grupu demientres esa selmana, apaeciendo cantares como "[[Bohemian Rhapsody]]", "[[Fat Bottomed Girls]]", "[[The Show Must Go On (cantar de Queen)|The Show Must Go On]]", "[[Who Wants to Live Forever]]" ya "[[Innuendo (cantar)|Innuendo]]". Brian May más tarde criticó'l show por editar delles escenes específiques,<ref>{{citation|last=Lyndsey|first=Parker|date=[[2006-04-13]]|títulu=Queen's Brian May Addresses 'Idol Fallout'|publisher=Yahoo!|url=http://music.yahoo.com/read/news/31620391}}</ref> una de les cuales fizo qu'un de los momentos del grupu, col concursante [[Ace Young]] diera una imaxe negativa, pesie a ser tolo contrario. [[Al Murray's Happy Hour]] (La Hora Feliz d'Al Murray) inclúi un tema de Queen, "[[Don't Stop Me Now]]", que sirve d'introducción y p'actuaciones de los concursantes xunto con [[Al Murray]] cantando estremaos cantares de Queen en cada episodiu. "[[I Was Born to Love You]]" foi emplegada como “cantar tema” del drama televisivu [[Xapón|xaponés]] ''[[Pride]]'' en [[Fuji Television]] en [[2004]], con [[Takuya Kimura]] y [[Yūko Takeuchi]] de protagonistes. La banda sonora del show tamién contién otros cantares como [[We Will Rock You]], "[[We Are the Champions]]" y "[[Bohemian Rhapsody]]". Un [[cóver]] en portada d'[[I Was Born to Love You]] tamién ye interpretáu nel cuartu nivel del videoxuegu de [[Nintendo DS]] ''[[Elite Beat Agents]]'' de la mesma forma que nun episodiu en [[Pretty Guardian Sailor Moon]]. La banda tuvo tamién tentada de proveer de material pa emplegalu en "[[The Hotel New Hampshire]]" pero'l proyeutu foi abandonáu, anque'l cantar "Keep Passing The Open Windows" (una fras destacable na película) sobrevivió. == En teatru musical == En 2002 un [[Teatru musical|musical]] de rock basáu en cantares de Queen, tituláu ''[[We Will Rock You (musical)|We Will Rock You]]'', abrió nel [[Dominion Theatre]] del [[West End Theatre|West End]] de [[Londres]]. El musical foi escritu pol cómicu y escritor británicu [[Ben Elton]] en collaboración con Brian May y Roger Taylor, y foi producíu por [[Robert De Niro]]. Dende entós tien pasao por [[Madrid]] y [[Barcelona]] n'[[España]]; [[Melbourne]], [[Sydney]], [[Perth]], y [[Brisbane]] n'[[Australia]]; [[Colonia]] n'[[Alemaña]]; [[Kuala Lumpur]] en [[Malasia]]; [[Sudáfrica]], [[Las Vegas]] nos Estaos Xuníos; [[Zurich]] en [[Suiza]]; [[Tokiu]] en [[Xapón]]; [[Moscú]] en [[Rusia]]; [[Varberg]] en [[Suecia]]; [[Auckland]] en [[Nueva Zelanda]] y [[Toronto]] en [[Canadá]]. La producción orixinal de Londres taba prevista pa ser retirada el sábadu [[7 d'ochobre]] de 2006 nel Dominion Theatre, pero debío a la demanda del públicu el show foi estendíu indefinidamente. ''We Will Rock You'' convirtióse asina hasta agora nel musical que más tiempu d'estancia tien tao nesti teatru londinense, batiendo'l record anterior, el del [[Grease (musical)|musical de ''Grease'']].<ref>{{citation|títulu=We Will Rock You|publisher=London Theatre|url=http://londontheatre.co.uk/londontheatre/news/jan06/wewillrockyou27jan06.htm}}</ref> El musical asoleyóse coincidiendo cola celebración de los 50 años de reináu de [[Sabela II del Reinu Xuníu|Sabela II]]. Como parte de les celebraciones d'esi fechu Brian May llevó a cabu un [[sólu de guitarra]] del "[[God Save the Queen]]",<ref name="brian may biography">{{citation|last=May|first=Brian|date=April 2004|títulu=Biography|publisher=brianmay.com|url=http://brianmay.com/brian/biog.html}}</ref> tal y como ta interpretada nel álbum de Queen de ''A Night at the Opera'', dende'l teyáu del [[Buckingham Palace]]. La grabación d'esta interpretación foi emplegada como cantar de final de discu de la versión de ”A Night At The Opera” asoleyada en DVD pol so 30 aniversariu. Sean Bovim creó "[[Queen at the Ballet]]", un tributu a Freddie Mercury qu'emplega música de Queen como banda sonora pa los bailles del show, nel que los baillarines interpreten hestories con cantares como “bohemian Rhapsody”, “Radio Ga Ga” y “Killer Queen” de fondu. == Soníu y estilu == Queen compuso música qu'atraxo inspiración dende perdiferentes xéneros de música, davezu con una actitú irónica. Ente los xéneros colos que tienen tao asociaos tan: [[arena rock]],<ref name="vh1100">{{citation|añu=2000|títulu=100 Greatest Artists of Hard Rock (20-1)|publisher=VH1|url=http://vh1.com/shows/dyn/the_greatest/62188/episode_about.jhtml}}</ref> [[Música dande|dance]]/[[Música disco|disco]],<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=''Hot Space''|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/album/r687305}}</ref> [[glam rock]],<ref name="vh1100"/> [[hard rock]],<ref name="vh1100"/> [[heavy metal]],<ref name="allmusic">{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Queen|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5205}}</ref> [[pop rock]],<ref name="allmusic"/> [[rock progresivu]]<ref name="allmusic"/> y [[rock psicodélicu]].<ref>{{citation|last=Scoppa|first=Bud|date=[[1973-12-06]]|títulu=''Sheer Heart Attack''|periodical=Rolling Stone|issue=186|url=http://rollingstone.com/artists/queen/albums/album/115705/review/5944434/sheer_heart_attack}}</ref> Queen tamién escribió cantares inspiraos por xéneros non mui averaos al rock o nada averaos, como'l [[Música country|country]], [[ragtime]], [[ópera]], [[gospel]], [[vodevil]] y [[folk]]. La esperimentación musical figuró siempre d'una mena perfuerte nos cantares de Queen. Una carauterística distintiva de la música de Queen son les armoníes vocales que davezu yeren reproducíes por May, Mercury y Taylor y que destaquen nos álbumes ''A Night at the Opera'' y ''A Day at the Races''. Parte d'esti trabayu de fondu del soníu, asina como'l so desendolcu, puen ser tamién atribuyíos al so antiguu productor Roy Thomas Baker y al so inxenieru Mike Stone. Amás de les armoníes vocales, Queen tamién son destacaos poles [[Grabación multipista|grabaciones multipistes]] de voces finxendo'l soníu d'un gran [[coru]] per mediu d'[[overdub]]s. Según Brian May, hay más de 180 overdubs vocales en "[[Bohemian Rhapsody]]".<ref>{{citation|last=Black|first=Johhny|date=February/March 2002|títulu=The Greatest Songs Ever! Bohemian Rhapsody|periodical=Blender|url=http://blender.com/guide/articles.aspx?id=256}}</ref> Munches canciones de Queen fueren tamién compuestes camentando na autuación del públicu, como "We Will Rock You", "We Are the Champions" y “Radio Ga Ga”.<ref>{{citation|títulu=News of the World|url=http://queen.musichall.cz/index_en.php?s=de&d=notw_en}}</ref> == Influyencia n'otros músicos == Más recientemente Queen foi reconocíu por facer significantes contribuciones a xéneros comu l'arena rock,<ref name="OhmyNews"/> glam rock,<ref name="OhmyNews"/> hard rock,<ref name="vh1100"/> heavy metal,<ref name="OhmyNews"/> pop rock y rock progresivu,<ref name="OhmyNews"/> ente otros. Dende hai muncho la banda ta citada como influyente n'otros munchos grupos y músicos. D'otra miente, al igual que la so música, la coleición de bandes y artistes que tienen dicho el tar influenciaos por Queen ye diversa y abarca diferentes xeneraciones, países y xéneros. Dellos de los músicos que tienen citao a la banda como una influencia inclúin: [[Anthrax (banda)|Anthrax]], [[Ben Folds Five]],<ref>{{citation|last=Kurutz|first=Steve|títulu=Ben Folds Five|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p359896}}</ref> [[Boston (banda)|Boston]], [[Blind Guardian]],<ref>{{citation|date=[[2002-02-27]]|títulu=Blind Guardian interview|publisher=Metal Observer|url=http://metal-observer.com/articles.php?lid=1&sid=4&id=4487}}</ref> [[Def Leppard]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Def Leppard|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4062}}</ref> [[The Darkness]], [[Extreme (banda)|Extreme]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Extreme|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4215}}</ref> [[Foo Fighters]], [[The Germs]], [[The Go Go's]], [[Davey Havok]], [[The Killers (banda)|The Killers]],<ref>{{citation|date=2007|títulu=Rolling Stone|publisher=RollingStone.com|url=http://www.rollingstone.com/artists/thekillers}}</ref> [[Steve Vai]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Hendrickson|first2=Matt|títulu=Green Day|publisher=Rolling Stones|url=http://www.rollingstone.com/news/coverstory/how_green_day_conquered_the_world}}</ref> [[Guns N' Roses]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Guns N' Roses|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4416}}</ref>[[Helloween]],<ref>[http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=9892 Helloween cover Queen's song 'Sheer Heart Attack' of 'News of the World' album] (Blabbermouth Helloween bassist interview)</ref>[[Iron Maiden]],<ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>[[Judas Priest]],<ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>[[Kansas (banda)|Kansas]],<ref>{{citation|last=Ankeny|first=Jason|títulu=Kansas|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4655}}</ref> [[Metallica]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=Metallica|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p4906}}</ref> [[George Michael]], [[Marilyn Manson]], [[Kaiser Chiefs]], [[Katy Perry]], [[Muse (banda)|Muse]], [[Mika (cantante)|Mika]],<ref>{{citation|last=Jones|first=Emma|date=[[2007-01-05]] |títulu=Mika|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6231243.stm}}</ref>[[My Chemical Romance]],<ref>[http://www.rollingstone.com/artists/mychemicalromance/albums/album/12023134/review/12046573/the_black_parade My Chemical Romance Queen Influence] (Rolling Stone magazine)</ref> [[Nine Inch Nails]], [[Panic! at the Disco]], [[Radiohead]], [[The Smashing Pumpkins]], [[Switches (banda)|Switches]], [[Max Cavalera]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|last2=Prato|first2=Greg|títulu=The Smashing Pumpkins|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5462}}</ref><ref>{{citation|date=[[1993-08-14]]|títulu=Rebellious Jukebox|periodical=Melody Maker|url=http://starla.org/articles/maker.htm}}</ref> [[Styx (banda)|Styx]],<ref>{{citation|last=Prato|first=Greg|títulu=Styx|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5550}}</ref>, [[Sweet (banda)|Sweet]],<ref>{{citation|last=Erlewine|first=Stephen Thomas|títulu=Sweet|publisher=All Music Guide|url=http://www.allmusic.com/artist/p5574}}</ref> [[Dragonforce]] y [[Cesare Cremonini]]; ente otres. [[Michael Jackson]] foi amigu de Mercury a entamos de los '80 y foi al mesmu tiempu citáu nel álbum de ''Hot Space'' como gran influencia dempués de tener fecho en 1982 l'álbum de ''[[Thriller (álbum)|Thriller]]'', nel que Mercury al entamu taba previsto que xurdiere.<ref name="Jackson">{{citation|títulu=Freddie Mercury talks about Michael Jackson|publisher=Entertainment Tonight|url=http://youtube.com/watch?v=Vm2gu79sWM8}}</ref> Queen tamién tien sío citao como mayor influencia nel xéneru "[[metal neo-clásicu]]" pol guitarrista suecu-americanu [[Yngwie Malmsteen]].<ref>{{citation|títulu=Yngwie Malmsteen|publisher=Metal Storm|url=http://www.metalstorm.ee/bands/bandmember.php?member_id=850}}</ref> "[[Sheer Heart Attack (álbum)|Stone Cold Crazy]]", del álbum ''[[Sheer Heart Attack]]'' (1974), ye tamién citao davezu como un de los primeros y más averaos precursores del [[Metal speed]] o el subxéneru [[thrash metal]] (Metal basoria).<ref>{{citation|títulu=History of Thrash Metal|publisher=Passage to Pandaemonium|url=http://metalandhorrormovies.com/Bands/Trashhiseng.htm}}</ref> [[Metallica]] grabó una versión del cantar, qu'apaeció nel discu "Rubaiyat — Electra's 40th Anniversary" en 1990, y ganó un [[Premios Grammy|premiu Grammy]] pola meyor autuación en direuto nel añu 1991. Amás, entamando los '70 Queen aidó a alitar la evolución del xéneru [[heavy metal]] dexando de llau muncha de la so influencia del [[blues]];<ref>[http://www.rollingstone.com/artists/queen/albums/album/199416/review/5942941/queen_1st_lp Queen,first non-blues based heavy metal band] (Rolling Stone magazine Dec 1973)</ref><ref>[http://www.queencuttings.com/cod/ClassicRock_oct2006.html Queen, 50 greatest songs as voted for by Maiden, Priest, Kiss, etc...] (Classic Rock magazine-Queen tribute)</ref>asina, la nomada “Nueva Ola de Heavy Metal Británicu” (n'[[inglés]] conocía como ''the New Wave of British Heavy Metal'') siguió un camín asemeyáu axuntando la música cola sensibilidá del [[punk rock]] y faciendo medrar con énfasis la influencia del speed. == Ésitu históricu == En 2005, acordies col ''[[The Guinness Book of World Records|Llibru Guinness de los Récores]]'', los álbums de Queen tienen tao un total de 1.322 selmanes o ventisiete años nos charts del Reinu Xuníu; más tiempu que cualaquier otru grupu incluyendo a [[The Beatles]] y [[Elvis Presley]].<ref>{{citation|date=[[2005-07-04]]|títulu=Queen top UK album charts league|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/music/4648611.stm}}</ref> Temién en 2005, al asoleyase el so primer álbum con Paul Rodgers, Queen pasó al tercer puestu nes llistes d'actos musicales británicos que mayor tiempu en conxuntu tienen tao nes llistes.<ref>{{citation|last=Noah|first=Sherna|date=[[2005-12-10]]|títulu=Queen closer to King as UK chart-toppers|publisher=scotsman.com|url=http://news.scotsman.com/topics.cfm?tid=193&id=2380392005}}</ref> En 2006 l'álbum ''[[Greatest Hits (álbum de Queen)|Greatest Hits]]''foi nomáu como l'álbum meyor vendíu na historia del Reinu Xuníu, con ventes naquelles de 5.407.587 copies, más de 604.295 copies más que'l so competidor más averáu, el ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'' de [[The Beatles]]. L'álbum de ''[[Greatest Hits II (álbum de Queen)|Greatest Hits II]]'' algamó'l sétimu puestu en ventes con 3.631.321 copies.<ref>{{citation|date=[[2006-11-16]]|títulu=Queen head all-time sales chart|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6151050.stm}}</ref> En xineru de 2007 el discu their ''Greatest Hits I & II'' foi'l discu más descargáu d'iTunes en Norteamérica.<ref>{{citation|títulu=Queen NO.1 on US iTunes|publisher=Queen Online|url=http://queenonline.com/news_item.php?article=1655007}}</ref> En definitiva, un de los grupos del rock de más ésitu, influencia y popularidá asoleyando un total de dieciocho àlbums númberos unu, dieciocho singles númberu unu y diez DVDs númberos unu en tol mundu faciéndo-yos unu de los grupos de música de mayores ventes. Tienen vendíos más de 300 millones d'álbumes<ref name="OhmyNews"/> y más de 180 millones de singles per tol mundu, incluyendo 32,5 millones d'álbumes sólo nos [[Estaos Xuníos]] hasta 2004.<ref name="RIAA"/> La banda ye tamién l'únicu grupu nel que tou miembru tien compuestu más d'un single númberu unu en llista d'ésitos.<ref name="Songwriters Hall of Fame">{{citation|títulu=Queen|publisher=Songwriters Hall of Fame|url=http://songwritershalloffame.org/inductee_ceremony_detail.asp?ceremonyId=24&inducteeCeremonyId=178}}</ref> == Reconocimientos == === Inclusiones === * 2001 – La banda foi incluyía nel [[Salón de la Fama del Rock and Roll]] en [[Cleveland (Ohio)|Cleveland]].<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Rock & Roll Hall of Fame|url=http://rockhall.com/hof/inductee.asp?id=1142}}</ref> * 2002 – La banda recibió una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]].<ref>{{citation|date=[[2002-10-18]]|títulu=Queen honoured with Hollywood star|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/2339131.stm}}</ref> * 2003 – La banda convirtióse na primer banda, y asina caltiénse en solitariu, en ser incluyida nel [[Salón de la Fama de Compositores]].<ref name="Songwriters Hall of Fame"/> * 2004 – La banda incluyóse nel [[Salón de la Fama de la Música]] del Reinu Xuníu.<ref>{{citation|títulu=UK Music Hall of Fame|publisher=Channel 4|url=http://channel4.com/music/microsites/U/UKMHOF}}</ref> * 2004 - "[[Bohemian Rhapsody]]" ye incluyida nel Salón de la Fama de los Grammy.<ref>{{citation|títulu=The Grammys|publisher=The Recording Academy|url=http://grammy.com/Recording_Academy/Awards/Hall_Of_Fame}}</ref> * 2004 – La banda incluyóse nel Camín del Rock de la Fama (nel ''Guitar Center'' del [[Boulevard Sunset]] de Hollywood)<ref>{{citation|títulu=Queen|publisher=Guitar Center|url=http://rockwalk.com/inductees/inductee.cfm?id=154}}</ref> * 2006 – La banda foi la primer introducida nel [[VH1 Rock Honors]].<ref>{{citation|títulu=VH1 Rock Honors|publisher=VH1|url=http://vh1.com/shows/events/rock_honors/2006}}</ref> === Premios === * 1974 ** Sounds: 3er Meyor Nueva Banda Británica, 9a Meyor Banda Internacional ** Disc: 10a Mayor Esperanza ** NME (New Musical Express): 2u Nuevu Nome Más Prometedor * 1975 ** [[Melody Maker]]: 'Banda del añu'<ref name="rocknet">{{citation|títulu=Queen|publisher=Rock On The Net|url=http://rockonthenet.com/artists-q/queen.htm}}</ref> ** Record Mirror: 2u Meyor Recién Aportao Británicu, 2u Meyor Single ("Killer Queen"), 9u Grupu Internacional ** NME: 8u Meyor Grupu Británicu, 7a Banda Meyor Nel Escenariu, 4u Grupu Más Prometedor nel mundu, 3er Nuevu Nome Más Prometedor, 17u Meyor Grupu Mundial ** Disc: Meyor Banda En Vivu, Meyor Grupu Internacional, Meyor Grupu Británicu, Meyor Single ("Killer Queen"), 3er Meyor Álbum (''Sheer Heart Attack''), 5u Meyor Álbum (''Queen II'') ** Premiu Ivor Novello a Mercury por "Killer Queen"<ref name="Knitting Circle">{{citation|títulu=Freddie Mercury|publisher=The Knitting Circle|url=http://knittingcircle.org.uk/freddiemercury.htm}}</ref> ** Premiu del Lleón d'Oru (Bélxica) a Mercury por "Killer Queen" ** Premiu Carl Allen por contribución a la Industria del Baille de Salón * 1976 ** NME: Meyor Banda nel Escenariu, 2u Meyor Grupu, 5u Meyor Grupu Mundial, 3er Meyor Grupu Mundial nel Escenariu, Mercury: 7u Meyor Cantante Mundial, May: 3er Meyor Guitarrista, Primer Single Británicu ("Bohemian Rhapsody"), 2u Álbum ("A Night at the Opera") ** Record Mirror / Disc: Meyor Grupu Británicu, Primer Grupu Mundial, Single Númberu 1 ("Bohemian Rhapsody"), Sestu Meyor Álbum ("A Night at the Opera"), Mercury: 5u Meyor Cantante Británicu, 6u Meyor Cantante del mundu, 4u Meyor Compositor Británicu, 5u Meyor Compositor Mundial, May: 4u Meyor Músicu Británicu, 4u Meyor Músicu Mundial ** Sound: Meyor Banda, Meyor Álbum (''A Night at the Opera''), Meyor Single ("Bohemian Rhapsody")<ref>{{citation|títulu=Today in Music History (January 31)|publisher=Sound Generator|url=http://soundgenerator.com/news/showarticle.cfm?articleID=249}}</ref> ** Permiu Ivor Novello a Mercury por "Bohemian Rhapsody"<ref name="Knitting Circle"/> * 1977 ** Premiu Brittania: Meyor Single Británicu de los Caberos 25 Años ("Bohemian Rhapsody")<ref>{{citation|títulu='The Brit Awards, found October, 7, 2007"|publisher=Everyhit.com|url=http://www.everyhit.com/awardbrit.html}}</ref> ** Europe One Radio: Banda de Rock con Meyor Potencial ** Daily Mail: Meyor Grupu * 1979 ** Music Life, Xapón: Meyor Grupu, Meyor Álbum (''Jazz''), Meyor Single, Meyor Cantante, Meyor Guitarrista, Meyor Batería, Meyor Baxista * 1980 ** Premios ''Juno'', Canadá: Meyor Grupu, Meyor Single Internacional ("Another One Bites the Dust"), Meyor Álbum Internacional (''The Game'') ** Record World USA: Meyor Grupu Masculín, Meyor Producción, Meyor Cruce de Discu (Toos daos a "Another One Bites the Dust") ** Premios Dick Clarke, USA: Meyor Banda ** Circus Magazine (revista), USA: 2u Meyor Grupu, 1er Show en Vivu, Álbum Númberu 1 (''The Game''), Single Númberu 1 ("Another One Bites the Dust"), Single Númberu 3 ("Crazy Little Thing Called Love"), Mercury: 2u Meyor Vocalista Masculín, 3er Meyor Compositor, 3er Meyor Tecláu; 3er Meyor Guitarrista, 3er Meyor Baxu, 3er Meyor Batería * 1981 ** Premios de la Música Americana: Single Pop/Rock Más Queríu ("Another One Bites the Dust")<ref name="rocknet"/> ** Music Life, Xapón: Meyor Grupu, Meyor Vocalista, Meyor Baxu, 2u Meyor Guitarrista, 2u Meyor Percusionista ** Premiu NARM, USA: Single Más Vendíu de 1980 ("Another One Bites the Dust") * 1984 ** Premiu Nordoff-Robbins Music Therapy Silver Clef: Contribución Destacada a la Música Británica ** Premios UK Video: Altamente Eloxáu na Categoría de Meyor Recopilatoriu por ''The Works EP''. Premiu al Meyor Videu por "Radio Ga Ga" * 1986 ** Encuesta del Llector del Daily Mirror Reader: Meyor Grupu Británicu, Meyor Vocalista Masculín, 5u Meyor Álbum (''A Kind of Magic'') ** Daily Express: Premiu a la Meyor Portada d'Álbum (''A Kind of Magic'') ** Premios British Video: Premiu al Meyor Videu Musical (''Live In Rio'') * 1987 ** Sun: Meyor Vocalista Masculín a Mercury ** Capital Radio London: Meyor Grupu ** Premiu Ivor Novello: por Contribución Destacada a la Música Británica ** Premios British Video: Meyor Videu, na categoría de Música por "Live In Budapest" * 1988 ** Festival Golden Rose, Montreux: Conferencia International de Música: Meyor Videu Mundial de Llarga Duración (''The Magic Years'') ** Festerio, Rio de Janeiro: Meyor Videu Documental (''The Magic Years'') * 1989 ** Premios Independientes de la Televisión: Meyor Banda de los Ochenta ** Festival de Cine y Videu d'EEUU: Premiu Pantalla de Plata (''The Magic Years'') ** Premios Diamond, Antwerp: Premiu a los Meyores Efeutos Especiales ("The Invisible Man") * 1990 ** Premios Brit: Contribución Destacada a la Música<ref name="Knitting Circle"/> * 1991 ** Festival de Cine y Videu Americanu, Chicago: Innuendo ganó'l Primer Premiu, I'm Going Slightly Mad ganó'l 3er Premiu por Escelencia Creativa na categoría de Cultura del Arte y la Interpretación ** Premios Monitor (Sociedá Internacional de Teleproducción), Ciudá de Nueva York: Videu Musical Más Llográu ("Innuendo") * 1992 ** Premios Brit: Mercury recibió'l Premiu Póstumu de Destacada Contribución a la Música, Premiu al Meyor Single ("These Are the Days of Our Lives";).<ref name="IMDB">{{citation|títulu=Freddie Mercury biography|publisher=IMDB|url=https://www.imdb.com/name/nm0006198/bio}}</ref> ** Premiu Ivor Novello: Meyor Single ("These Are the Days of Our Lives"), May recibió'l Premiu a la Meyor Anuncia Televisiva Musical ("Driven By You") ** Premiu Golden Giraffed: Greatest Hits II (Premiu dau pola Asociación de Productores Musicales d'[[Hungría]]) ** Premios MTV: Meyor Videu d'una Película (''Wayne's World'') ** Festival del Cine y la Música d'EEXX, Chicago: Premios Cámara d'Oru (''The Freddie Mercury Tribute''), (''Greatest Flix II''), ("The Show Must Go On") ("These Are the Days of Our Lives") * 1993 ** Premiu Ivor Novello: a Mercury ("Living on My Own") (póstumu) ** Sociedá Americana de Compositores, Autores y Editores: Mercury premiáu póstumamente por "Bohemian Rhapsody" como Tema Más Tocáu nos EEUU hasta 1993 ** Premios Monitor, Hollywood: Premios "Red Couch" (''Greatest Flix II'' y "I'm Going Slightly Mad") * 1997 ** Premiu Ivor Novello: Meyor Cantar Llírica y Musicalmente ("Too Much Love Will Kill You") * 2001 ** Festival del Cine Golden Rose, Montreux: Prix de la Presse (del francés, Premiu de la Prensa)(''The Freddie Mercury Untold Story'') * 2002 ** Festival del Cine de Nueva York: Medaya Mundial d'Oru pol Meyor Programa Televisivu y d'Esparcimientu (Seición de Variedá Especial), Medaya Mundial d'Oru pol Meyor Videu en VHS (Seición de Videu Musical) por ''The Freddie Mercury Untold Story'' ** Premios Capital FM: Contribución Destacada a la Música ** Récores Mundiales Guinness: meyor single británicu de los caberos 50 años ("[[Bohemian Rhapsody]]") ** Premios Annuales DVD: Meyor DVD-Audio/Non Videu (''A Night at the Opera'') ** Premios Surround Music: "Mix Más Aventuráu" y "Eleición del Oyente" (''A Night at the Opera'') * 2003 ** Premios Anuales DVD: Meyor DVD-Audio (''The Game'') ** Premios DVD de la Universidá Sheraton: DVD-Audio Del Añu (''The Game'') ** Premios de les Lleendes Capitales: Grupu Llexendariu ** Premiu DVD de la Música Europea: Meyor DVD en Vivu (''Live At Wembley Stadium'') ** Premiu Surround Music: "Meyor Mix: Non d'orquesta" (''The Game'') === Encuestes === * 1999 – La banda foi votada la segunda más grande de la hestoria.<ref>{{citation|títulu=Music Of The Millennium|publisher=Channel 4|url=http://mr-mercury.co.uk/Articles/music_of_the_millenium.htm}}</ref> * 2005 – L'autuación en Live Aid de la banda ye votada dos vegaes nuna llarga seleición ente músicos y críticos como'l mayor espectáculu en direuto de tolos tiempos.<ref name="BBC - Queen win greatest live gig pool"/> * 2007 – La banda foi votada la “Meyor Banda Británica de Tolos Tiempos”.<ref>{{citation|títulu=Queen declared 'top British band'|date=[[2007-01-02]]|publisher=BBC|url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/entertainment/6224235.stm}}</ref> == Llogo == El llogo de Queen, tamién conocíu como La Cresta de Queen, foi disañáu por Mercury (quien obtuvo un diploma n'Ilustración y Diseñu Gráficu nel [[Ealing Art College]] de Londres) poco enantes de qu'asoleyaren el so primer álbum. El llogo amuesa los signos del [[Zodiacu]] de los cuatru miembros: dos [[lleón|lleones]] por [[Lleo (astroloxía)|Lleo]] (Deacon y Taylor), un cámbaru por [[Cáncer (astroloxía)|Cáncer]] (May), y dos “[[xana|xanes]]” por [[Virgu (astroloxía)|Virgu]] (Mercury).<ref name="IMDB"/> Los lleones tan a los llaos d'una estilizada Q, el cámbaru ta descansando enriba la mesma, y sobro él hai llames de fueu, demientres les xanes tán sentaes cauna a un llau a la vera d'un lleón. Hai tamién una corona endientru la Q y tol llogo ta cubiertu por un enorme [[Ave Fénix]]. L'escudu enteru aseméyase abondo col escudu d'armes Real del Reinu Xuníu, sobre tou no que cinca a los lleones. El llogo orixinal, que s'atopaba na cara opuesta de la portada del primer discu, yera simple nes colloraciones, pesie a qe n'álbumes posteriores pasose a emplegar el mesmu llogo con colores más llamativos pa portaes como les de 'A Night At The Opera o A Day At The Races. == Discografía == *''[[Queen (album)|Queen]]'' (1973) *''[[Queen II]]'' (1974) *''[[Sheer Heart Attack]]'' (1974) *''[[A Night at the Opera (Queen)|A Night at the Opera]]'' (1975) *''[[A Day at the Races]]'' (1976) *''[[News of the World (album)|News of the World]]'' (1977) *''[[Jazz (Queen album)|Jazz]]'' (1978) *''[[The Game (Queen album)|The Game]]'' (1980) *''[[Flash Gordon (soundtrack)|Flash Gordon]]'' (1980) *''[[Hot Space]]'' (1982) *''[[The Works (Queen album)|The Works]]'' (1984) *''[[A Kind of Magic]]'' (1986) *''[[The Miracle (album)|The Miracle]]'' (1989) *''[[Innuendo]]'' (1991) *''[[Made in Heaven]]'' (1995) == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == * [http://www.queenonline.com Website oficial] * [http://www.queenconcerts.com/live.html Conciertos de Queen] * [http://www.queenarchives.com Archivos de Queen] - entrevistes, crítiques, artículos * [http://www.queenpedia.com Queenpedia] * [http://www.jugi3.ch/homepage/queen.htm The Queen Discography] * [http://www.queenzone.com Queenzone.com] * [http://www.queencuttings.com QueenCuttings.com] * [http://goshorter.com/572 Queen: videos de "Bohemian Rhapsody"] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Queen]] 6xho9bh1v9mkve5tlso1nvmeqrfyak1 0 18269 3713239 3689740 2022-08-25T08:41:47Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{otrosusos|Colonia}} {{rexón}} '''Colonia''' ye un [[departamentu]] [[Uruguái|uruguayu]] allugáu nel suroeste del país, sobre'l llitoral onde desagüen los ríos [[ríu Paraná|Paraná]] y [[ríu Uruguái|Uruguái]]. Llenda al norte con [[Soriano]], al noreste con [[Flores (departamentu)|Flores]], al este con [[San José (departamentu)|San José]], y al sur y al oeste cola capital d'[[Arxentina]], [[Buenos Aires]], de la que lo separta l'estuariu del [[Ríu de la Plata]]. La so superficie ye de 6.106 qum², y tien una población estimada de 123 203 habitantes según el censu de [[2011]], lo que lu convierte nuna de los departamentos más poblaos del Uruguái.<ref> Institutu Xeográficu Militar y Institutu Nacional d'Estadística</ref> La capital departamental ye la ciudá de [[Colonia del Sacramento]], asitiada a 177 km de [[Montevidéu]]. ==Aspectos históricos== ===Etimoloxía=== El nome de "Colonia" remanez de ''Colonia del Sacramento'', ciudá que dio orixe a la denomación actual pola que se conoz a esti departamentu. Ésta, al empar, fai referencia a la multitú d'imperios qu'exercieron el so poder sobre ella en tiempos coloniales, esto ye, cuando formaba parte de la [[Banda Oriental]]. La metrópolis foi colonia y centru d'importantes conflictos armaos que pretendríen facese con ella, violando dafechu importantes trataos diplomáticos. ===La dómina colonial=== [[Imaxe:Colonia del Sacramento calle típica.JPG|thumb|200px|left|Cascu históricu de Colonia del Sacramento]] Colonia del Sacramento, güei considerada [[Patrimoniu de la Humanidá]], fundóse en [[1680]] poles tropes [[Portugal|portugueses]] que s'asentaren sobre les costes rioplatenses. Pa entóncenes, los reinos d'[[España]] y Portugal alcontrábense nuna guerra costante y insaciable, ya que dambos países procuraben ampliar el so poderíu pasando perenriba d'acuerdos billaterales. En resultes, tanto la ciudá propiamente dicha como'l departamentu foron dende los sos entamos, testigos del enfrentamientu bélicu a nivel xeopolíticu más relevante del [[Ríu de la Plata]]. Esti enclave foi tomáu en delles ocasiones polos españoles, pasando de mano en mano hasta cayer otra vuelta baxo dominiu lusitanu y d'ésti al [[Brasil|brasilanu]]. Pondríase fin a la dixuntiva al proclamase la ''Declaración d'Independencia'' de la que fora nesi intre la [[Provincia Cisplatina]], que pasaría a ser conocida como la República Oriental del Uruguái, n'agostu de [[1825]]. Estos fechos fixeron de la capital coloniense, un mecigayu d'estilos arquiteutónicos, edificaciones al estilu colonial típicamente portugués qu'incluyíen cases de piedra macizo con teyaos de dos a cuatro agües, nun claru contraste con aquelles viviendes de porte español que preferíen l'emplegu d'otros materiales y téuniques de construcción como'l lladriyu y los yechos d'azotea. Colonia del Sacramento emplazóse sobre la península de San Gabriel, y el so cascu vieyu comprende namái 12 hectaries del so postreru occidental, y anguaño funciona como un "Parque Históricu Nacional" nel que s'ufren visites guiaes percorriendo museos, fortificaciones y viviendes primitives. El planu de la ciudá ye tamién de calter portugués, y contrasta col estándar que llexislaba na llei española sobre les Indies, peculiarizándose asinamesmo poles sos caleyes de piedra, que resalten la so tradición militar. ==Xeografía== [[Imaxe:Coloniamap.jpg|thumb|150px|right|Mapa xeográficu de Colonia]] [[Imaxe:Muelle de Colonia del Sacramento.jpg|thumb|150px|right|Muelle de Colonia del Sacramento]] Colonia forma parte de la llamada "llanera platense", carauterizada poles sos tierres baxes, la campa territorial y les eríes pampianes bañaes de ríos y regueros que desemboquen nel Ríu de la Plata y los sos afluentes. ===Orografía=== El suelu coloniense compónse de xerrascos que dan llugar a mares de piedra, como ye'l casu de la ''Sierra del Mal Abrigo''. El restu del departamentu constitúenlo arenes y xacimientos de [[magries]]. La cuchiella de San Salvador na llende con Soriano ye la más importante en cuantes a relieve d'altura. ===Hidrografía=== Dispón d'un reducíu, magar que non menos importante, caudal de ríos y ñores que muerren, na so mayoría, nel [[Ríu de la Plata]]. Éstos son: los ríos Rosario y San Juan, y les ñores de las Vacas, las Víboras, Cufré y Miguelete. ===Clima=== El [[clima]] ye abeyosu y templáu, con unes temperatures añales que s'averen a los 17 y 18 ᵘC, y un índiz de precipitaciones que s'asitien en tornu a 1.000 mm de promediu añal. Esti allugamientu favoratible, xunto cola composición natural de los sos suelos, abre pasu al usu de les [[ería|eríes]] graminies con destín a la industria [[ganadería|ganadera]] ovina y bovina. ===Flora y fauna=== La vexetación ye meramente pampiana: pastures verdes y xugoses, arbustos, árboles d'altor medianu ([[ocalitu]], algarrobu, ficus, [[desmayu|desmayos]], [[ombú]], [[pinu]], etc). La fauna compónese de ganáu (vacún, ovín, caballar, porcín), aves de corral, [[teru|teros]], [[colibrí]]es, venteveos, cotorres de campu, [[rapiegu|rapiegos]], [[llebre|llebres]], coneyos y ratos xabaces. Sobre'l llitoral rioplatense bsérvese distintes especies de pexes, y la famosa [[Pontoporia blainvillei|tolina del Plata]]. ===Comunicaciones=== Asitiao enfrente de la capital arxentina, Colonia presenta una situación xeográfica privilexada, y de la que munchos quixeron aprovechase a lo llargo de la historia. Ye davezu un llugar de pasu, recibiendo un volume curiosu de turistes nes fines de selmana, éspoca estival o en [[selmana santa]]. El mediu de tresporte usáu por escelencia ye'l [[buquebus]], un barcu que zarpa dende'l [[Puertu de Buenos Aires]] y percuerre bona parte del ríu de la Plata hasta anclar en [[Colonia del Sacramento]] o, con menos intensidá, nel [[Puertu de Montevideo]], qu'en cualquier casu treviesa tamién l'agua coloniense. D'esta miente, los que provienen d'otres partes del país suelen embarcar en Colonia con destín a l'[[Arxentina]], siguiendo'l mesmu trayeutu y arribando en plena capital federal, nun tramu que varía dende una hora a trés hores de viaxe (tiempu estimáu en cruciar l'estuariu del Plata de llau a llau, y dependiendo de les condiciones climátiques). Otres rutes d'accesu (per vía terrestre) son: la nacional nᵘ 1 (tamién conocida como Brigadier [[Manuel Oribe]]), que ñaz en Montevideo en sen [[oeste]] y comprende al departamentu de San José; la nᵘ 2 (o del Grito de Asencio) que sal de [[Fray Bentos]] y muerre en [[Rosario (Uruguái)|Rosario]]; o la nᵘ 11 ([[José Batlle y Ordoñez]]) que procede dende [[Canelones (departamenu)|Canelones]] y entesecta cola nᵘ 1 na llocalidá maragata d'Ecilda Paullier, a unos pocos quilómetros enantes d'aportar a [[Nueva Helvecia]]. Finalmente, la capital departamental dispón d'un pequeñu [[aeropuertu]] nacional y rexonal que suelen utilizar les compañíes privaes de vuelu. La llinia férrea que dende San José aportaba a Montevideo alcuéntrase trancada dende [[1991]], anque hai proyeutos pa la so reapertura. Nos caberos años plantegóse ente dambos gobiernos, l'arxentín y l'uruguayu, la construcción d'una [[ponte (arquiteutura)|ponte]] internacional qu'axunte les dos orielles del Ríu de la Plata, siendo la más llarga del mundu. Sicasí, y a pesar de los intentos por concretar el proyeutu, nun se recaldaron los fondos pa dar empiezu a les obres. == Economía == [[Archivu:Estanciaanchorena.jpg|thumb|250px|right|Estancia Anchorena, Colonia]] El departamentu ye'l primer a nivel nacional en cuantes a la producción de [[lleche|lácteos]]. Espórtense tolos sos derivaos, seya yá [[quesu]] (en distintes variedaes), [[mantega]], [[yogur]], [[dulce de lleche]] y crema doble (o ñata), ente otros. Por esti motivu, munches empreses multinacionales decidieren instalar les sos sucursales na rexón. L'[[apicultura]] ye una tradición dende qu'aportara un fueru escomanáu d'inmigrantes europeos provenientes d'[[Italia]] y [[Suiza]], principalmente. Ciudaes como [[Nueva Helvecia]], na que habitantes son en gran midida descendientes de suizos, poseye quiciás la producción de [[miel]] más grande del país. Nella y n'otres estayes de Colonia ye común alcontrar granxes artesanales onde los turistes y los naturales son brindaos a prebar les mermelaes, el dulce de lleche casero, el quesu colonia y una gran variedá de [[vinu|vinos]]. Amás, criase ganáu ovín, vacún y porcín. L'[[agricultura]] comprende la plantación y collecha de [[maíz]], [[xirasol]], [[llinu]], [[cebada]], [[vide]], frutos, aceitunes y dellos ballicos. Tamién hai canteres de talcu, piedra caliar y piedres pa la construcción. L'actividá principal portuaria concéntrase en Juan Lacaze, Colonia del Sacramento, Nueva Palmira y Carmelo. La estracción de piedres, les plantes industriales productores de papel, fibres sintétiques y texíos, asina como los molinos de refinamientu de fariña, l'astilleru y los artículos d'aluminiu, suponen otru ingresu importante de capital. ==Cultura== [[Archivu:Pastas caseras colonienses.jpg|250px|thumb|right|Pastes caseres con salmón y tomate.]] Xunto a Canelones y [[Montevidéu (departamentu)|Montevideo]], Colonia ye'l tercer departamentu con mayor índiz de población d'orixe italo-helvéticu. Sicasí, a diferencia de los primeros, la cantidá de población ye abondo inferior y afáyense dispersos en dellos emplazamientos urbanos de menor consideración. Polo tanto, esto favoreció la evolución de pequeñes comunidaes diferentes nel estilu vida y nes costumes d'otros requexos del Uruguái. Esti procesu tien llugar a finales del [[sieglu XIX]] y a principios del [[sieglu XX|XX]], cuando la situación económica d'[[Europa]] yera complicada y numberoses families buscaben un meyor porvenir n'[[América]]. Colonia, dada la so condición de puertu, acoyera a una considerable masa d'inmigrantes d'oríxenes variaos, ente ellos, de [[Suiza]], [[Italia]], [[Polonia]], [[España]], y de [[Francia]] y [[Alemaña]] en menor midida. Col pasu del tiempu fadríase notar la influyencia estranxera sobre l'autóctona, fundándose nuevos pueblos y esplotaciones rurales y faciendo cuenta a nuevos vezos. Anque la so llingua materna perdiérase colos años en detrimientu del [[idioma español|castellanu]], el llegáu que dexaron ye invaluable, al puntu de que ye imposible falar de Colonia ensin facer referencia a los sos quesos suizos (semiduro, el típicu "colonia", artesanal, rocquefor, etc), a les sos [[pizza|pizzes]], a les sos mermelaes caseres, a la so [[gastronomía]] a base de pexe, salses italianes (como la [[carusso]]), pastes (añolotis, ñoquis, sorrentinos), y a la so viticultura. Al igual que nel restu del país, el 29 de cada mes estableciérase como'l "día del [[ñoqui]]", un momentu afayadizu nel que tola familia aconceya nuna mesa p'almorzar y/o cenar esa pasta fecho a base de [[pataca]]. Acompáñase con diferentes tipos de salsa y colócase una moneda embaxo del platu de caún de los presentes pa dar bona suerte y bientar económicu. Aquelles ciudaes fundaes polos inmigrantes son: Nueva Helvecia (antes llamada Colonia Suiza), [[Colonia Valdense]], y Colonia Piamontesa (creada por ciudadanos d'[[El Piamonte]], rexón del norte d'Italia). ==Gobiernu== {{AP|Departamentos del Uruguái}} D'acuerdu col '''artículu 262''' de la Constitución de la República, en materia d'alministración departamental ''"el Gobiernu y Alministración de los Departamentos, con esceición de los servicios de seguridá pública, sedrán exercíos por una Xunta Departamental y un Intendente. Tendrán la so sede na capital de cada departamentu y aniciarán les sos funciones sesenta díes dempués de la so eleición.''" Amás, ''"l'Intendente, con acuerdu de la Xunta Departamental, podrá delegar nes autoridaes llocales l'exerciciu de determinaos cometíos nes sos respeutives circuscripciones territoriales"''(...). ==Demografía== Conforme al censu de 2004, había un total de 119.266 presones y 40.243 viviendes nel departamentu. El llar promediu yera d'un 3,2, y ca 100 muyeres había 96,7 homes. Asina mesmo, según estimaciones riealizaes pol '''Institutu Nacional d'Estadística''' ('''INE''') del Uruguái, Colonia, al igual que'l restu del país, esperimenta una medría nula y cuasi negativa, polo que les cifres suponen que pa principios de [[2025]], habrán 120.196 persones nel so territoriu.<ref>[http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_proyecciones/Montevideo/montevideo.xls Proyeiciones de población pal departamentu de Colonia]-Estudiu realizáu pol Institutu Nacional d'Estadística del Uruguái.</ref> *Tasa de crecimientu poblacional: 0,448% (2004) *Tasa de natalidá: 15,05 nacimientos/1.000 habitantes (2004) *Tasa de mortalidá: 9,97 baxes/1.000 habitantes *Edá promediu: 33,5 (32,5 homes, 34,6 muyeres) *Esperancia de vida al nacer (2004): {| border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" style="float:center"; width="200px" |- |Xeneral: |76,54 años |- |homes: |72,68 años |- |muyeres: |80,61 años |} *Promediu de fíos por familia: 2,19 fíos/muyer *Ingresu urbanu per cápita (en ciudaes de 5.000 o más habitantes): 4.385,6 [[pesu uruguayu|pesos uruguayos]]/mes '''Crecimientu de la población''' (n'habitantes):<ref>[http://www.ine.gub.uy/banco%20de%20datos/soc_pobhogyviv/Censos_T4.xls Censos de población por departamentu: Colonia de 1852 a 2004]</ref> * '''[[1852]]''': 7.971 * '''[[1860]]''': 13.349 * '''[[1908]]''': 54.644 * '''[[1963]]''': 105.276 * '''[[1975]]''': 111.832 * '''[[1985]]''': 112.717 * '''[[1996]]''': 120.241 * '''[[2004]]''': 119.266 === Principales llocalidaes del departamentu === [[Archivu:Colonia de Sacramento.jpg|right|thumb|250px|[[Colonia del Sacramento]] ([[Uruguái]])]] Colonia del Sacramento ye'l puertu activu más importante del departamentu, y ún de los más influyentes nel estuariu del Plata. Otres llocalidaes que lu secunden son: Juan Lacaze (puertu industrial), Carmelo (poseye astilleros sobre la ñora de Las Vacas), Nueva Helvecia o Colonia Suiza, [[Rosario (Uruguái)|Rosario]], [[Nueva Palmira]] y Colonia Valdense. Darréu úfrese una esbilla con aquelles ciudaes o pueblos con una población superior a los 1.000 habitantes según el censu de [[2004]], a menos que s'especifique otra data: {| cellpadding="2" cellspacing="0" border="1" ! Ciudá/Pueblu ! Población |- | [[Carmelo (Uruguái)|Carmelo]] | 16.628 |- | [[Colonia del Sacramento]] | 21.744 |- | [[Colonia Valdense]] | 2.876 <small>''(1996)''</small> |- | [[Florencio Sánchez (Ciudá)|Florencio Sánchez]] | 3.038 <small>''(1996)''</small> |- | [[Juan Lacaze]] | 13.015 |- | [[Nueva Helvecia]] | 9.607 |- | [[Nueva Palmira]] | 8.410 |- | [[Ombúes de Lavalle]] | 3.189 <small>''(1996)''</small> |- | [[Rosario (Uruguái) |Rosario]] | 9.403 |- | [[Tarariras]] | 6.174 <small>''(1996)''</small> |- | [[Conchillas]] | 756 |} === Otros nucleos === * '''Barker''': sureste, sobre la nᵘ 54, prósimu a Rosario. * '''Campana''': allugáu sobre la ruta nᵘ 55, alcuéntrase a unos kilómteros al sur d'Ombúes de Lavalle. * '''Cerro de las Armas''': centro-norte, a pocos quilómetros de Miguelete. * '''Conchillas''': fundóse a fines del sieglu XIX pola empresa inglesa Walker & Co. al envís d'estrayer arena y granitu pa la construcción del puertu de Buenos Aires. La zona vivió un auxe al abrise en [[1911]] la Casa Evans, d'esportación y importación, que tuvo zona franca y barcu: La flor del Uruguái. Pero tres la crisis del imperiu británicu, foi vendío en [[1951]] a estancieros uruguayos, que vendieron al empar les viviendes a los sos arrendatarios y estos siguen siendo mayoría ente los 700 habitantes del pobláu (2007). * '''Cufré''': allugáu al [[este]] del departamentu, sobre la ruta nᵘ 51. * '''El Cerro''': allúgase al oeste Colonia, próximu a Carmelo. * '''El Cuadro''': centro-oeste, sobre la ruta nᵘ 106 con destín a Miguelete y Soriano. * '''El General''': continuación de Colonia del Sacramento. * '''Florencio Sánchez''': noreste de Colonia, na llende con Soriano. Accédese a elli pela ruta nᵘ 12. * '''Islla Sola''': contra les costes de Carmelo, ente les llendes d'[[Arxentina]] y [[Uruguái]]. * '''La Estanzuela - Artilleros''': so la ruta nᵘ 50, al norte de Riachuelo y Colonia del Sacramento. * '''La Paz (CP)''': sureste de Colonia, sobre la ruta nᵘ 52, próximu a Rosario y Colonia Valdense. (CP) = Colonia Piamontesa. * '''[[Los Pinos]]''', sobre la costa del Río de la Plata, a 10 km de Colonia Valdense. * '''Manantiales''': zona central, nel desvíu de la ruta nᵘ 54. * '''Martín Chico''': llitoral occidental, contra les islles d'[[Islla Martín García|Martín García]] y [[Islla Timoteo Domínguez|Timoteo Domínguez]]. * '''Miguelete''': norte departamental, sobre la ruta nᵘ 106. * '''Minas de Narancio''': oeste coloniense, sobre la ruta nᵘ 22, xunto al bustiellu de San Juan. * '''Ombúes de Lavalle''': importante centru urbanu asitiáu sobre la marxe setentrional, sobre la ruta nᵘ 55 con destín a Soriano. * '''Riachuelo''': sur de Colonia, so la nᵘ 50 y Punta Angostura. A unos km. respectu a la capital. * '''San Gabriel''': pequeña islla asitiada sobre la marxe de la península del mesmo nome, contra la costa de Colonia del Sacramento. * '''San Luis''': zona central, nel desvíu de la ruta nᵘ 54, allugáu sobre la pista de trenes y a unos cuantos metros de la so vecina Manantiales. * '''Terminal''': centro-este, xunto a la nᵘ 54. * Santa Ana, Artilleros, Punta Artilleros, Britópolis, Fomento, Santa Regina y Brisas del Plata.<ref> ''Mapa de la República Oriental del Uruguái''. Silveira ediciones ([[2004]])</ref> == Referencies == {{llistaref}} ==Enllaces esternos== {{commons|Colonia del Sacramento (Uruguay)|Colonia}} *[http://www.montevideo.com.uy/enciclopedia/colonia.htm Colonia en la ''Enciclopedia Geográfica del Uruguay''] *[http://www.gtiuruguay.com/colonia.htm Breve reseñu xeográficu'l departamentu Colonia na ''Rede Uruguaya'']-Inclúi mapes ilustraos *[http://www.colonia.gub.uy/ Intendencia Municipal de Colonia] *[http://www.guiacolonia.com.uy/ Guía de Colonia: turismu y empresariales] *[http://www.ciudadcarmelo.com/ Páxina Turística de la Ciudá de Carmelo] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Departamentos d'Uruguái|Colonia]] 5huolcgorfczcxzzniie96icglky4p3 0 18692 3713161 3687304 2022-08-24T12:29:56Z CommonsDelinker 488 [[commons:User:Gbawden|Gbawden]] esborró l'archivu "Media_Against_Hate.jpg" en Commons porque per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Media Against Hate.jpg|]]. wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} Un '''mediu de comunicación''' ye un mediu de tresmisión de dalgún tipu d'[[información]]. Usualmente utilízase'l términu pa faer referencia a los [[medios de comunicación masivos]] (MCM, medios de comunicación de mases o ''mass media''); sicasí, otros medios de comunicación, como'l [[teléfonu]], nun son masivos sinón interpersonales... Los medios de comunicación son preseos en constante evolución. Bien probablemente la primer forma de comunicase ente humanos foi la de los [[signu llingüísticu|signos]] y señales emplegaos na prehistoria, que'l so reflexu na [[cultura material]] son les distintes manifestaciones del [[arte prehistórico]]. L'apaición de la [[escritura]] tómase como afitáu d'entamu de la [[historia]]. A partir d'esi momentu, los cambeos económicu y social fueron impulsando la nacencia y desenvolvimientu de distintos medios de comunicación, dende los venceyaos a la escritura y la so mecanización ([[imprenta]] –[[sieglu XV]]–) hasta los [[medios audiovisuales]] amestaos a la [[yera de la eletricidá]] (primer metá del [[sieglu XX]]) y a la revolución de la [[informática]] y les [[telecomunicaciones]] ([[revolución científicu-téunica]] o [[tercer revolución industrial]] –dende la segunda metá del [[sieglu XX]]–), cada unu d'ellos esenciales pa les distintes fases del denomináu procesu de [[globalización]]. Tien de tenese en cuenta la so poca pluralidá. == Fines y carauterístiques == El propósitu principal de los medios de comunicación ye, precisamente, comunicar con oxetividá, pero según el so tipu d'ideoloxía pueden especializase en: informar, educar, tresmitir, entretener, formar opinión, enseñar, controlar, etc. * '''Positives.''' Les carauterístiques positives de los medios de comunicación moren en que faen posible qu'amplios conteníos d'información lleguen a estendíos llugares del planeta en forma inmediata, como pueden ser noticies, meyores teunolóxiques, descubrimientos científicos, etc. D'esta forma más persones tienen accesu a esti tipu d'información de manera inmediata. Los medios de comunicación, otramiente, faen posible que munches rellaciones personales calténganse xuníes o, a lo menos, nun suman por completu a midida que faciliten la [[comunicación]] en tiempu real. Otru factor positivu dar nel ámbitu económicu: quien tenga l'usu de los medios puede xenerar un determináu tipu de consciencia sobre una especie de productu, esto ye, puede xenerar la so propia demanda, una y bones los medios munches vegaes cumplen la función de formadores d'opinión. Entós, vistu dende l'ámbitu empresarial, ye un aspeutu llargamente positivu al faer posible'l marketing y anuncios pal mundu. * '''Negatives.''' Les carauterístiques negatives recayen na manipulación de la información y l'usu de la mesma pa intereses propios d'un grupu específicu. En munchos casos, tiende a formar estereotipos, siguíos por munches persones gracies al algame qu'adquier el mensaxe nel so espardimientu (como asocede al xeneralizar persones o grupos). Otru aspeutu negativu de los medios masivos de comunicación anicia en que la [[censura]] nun ye absoluta, polo tanto menores d'edá pueden tener accesu a conteníu esplícito como ye'l casu de la [[televisión]] o'l [[internet]]. {{cita|El mediu ye'l mensaxe.|[[Marshall Mac Luhan]]}} == Clasificación == Por cuenta de la complexidá de los medios de comunicación, [[Harry Pross]] (1972) dixebró estos en tres categoríes, a partir de la so teoría. * Medios primarios (ensin máquines, por casu la voz humana) * Medios secundarios (usu d'ayudes téuniques per parte del emisor del mensaxe, por casu un periódicu) * Medios terciarios (l'emisor y el consignatario usen les máquines, por casu la radio). == Distintos medios de comunicación == [[Ficheru:Brockhaus Lexikon.jpg|thumb|200px| [[Enciclopedia]] Brockhaus Konversations-Lexikon, 1902.]] Cola meyora de la [[teunoloxía]], fueron desenvolviéndose distintos medios de comunicación, tanto masivos (comunicación social) como personal (comunicación ente individuos privaos). === Medios sociales de la información cotidiana === Estos medios engloban diverses teunoloxíes utilizaes principalmente pa tresmitir noticies d'interés social o noticies relevantes pa un númberu eleváu de persones, tresmitíes de manera impersonal y xeneralizada a munchos individuos. Estos medios de comunicación dacuando llamaos "medios d'información sociales" tamién pueden ser usaos pa mensaxes que non necesariamente sían la tresmisión de novedaes rellacionaes cola actualidá, polo que pueden ser usaos nuna forma similar a como ye usada la [[historieta]] o'l [[cine]] que magar tresmiten mensaxes socialmente relevantes. Nun son usaos pa novedaes informatives de l'actualidá cotidiana. Amás diversos críticos señalaron qu'esisten sesgos nos medios de comunicación qu'afecten a les minoríes relixoses o étniques (ver ''[[:en:Racial bias in criminal news in the United States]]'' y ''[[:en:Islamophobia in the media]]''). Mientres el sieglu XIX, el "boom" de la información rápido avanzó por cuenta de los sistemes postales, aumentu de l'accesibilidá de periódicos, según escueles de "modernización". La [[revolución de la información]] basar nes meyores modernes. El cambéu na temporización basáu na innovación y l'eficiencia pueden nun tener una direuta correlación cola teunoloxía. {{ap|Prensa escrita}} Los periódicos son medios de comunicación escrita, que deben el so nome a ser escrites de manera periódica n'intervalos de tiempu fixos. Asina los diarios, selmanarios y anuarios yeren tipos de publicaciones periódiques de periodicidad diaria, selmanal y añal. Los diarios pola so alta periodicidad fueron usaos básicamente pa temes d'actualidá cotidianos y en menor midida pal analís de cuestiones sociales relevantes. Sicasí los selmanarios centrar en delles temes sociales sobresalientes que son analizaos en mayor fondura y nel que munchos fechos de l'actualidá cotidiana menos importantes son dexaos a un llau. Col advenimiento d'[[internet]] munchos periódicos fueron publicaos tamién de manera electrónica, dacuando de manera puramente electrónica. Anque en gran parte caltúvose la periodicidad diaria, ufiertándose en dellos casos actualizaciones que la so periodicidad ye inferior a 24 hores. Delles publicaciones científiques, tamién son publicaciones periódiques, pero nun tán a la tresmisión d'informaciones sobre l'actualidá cotidiana sinón sobre cuestiones científiques y sociales d'interés, según la publicación de les investigaciones orixinales realizaes por persones altamente especializaes. Periodicos {{ap|Prensa escrita}} Los periódicos son medios de comunicación escrita, que deben el so nome a ser escrites de manera periódica n'intervalos de tiempu fixos. Asina los diarios, selmanarios y anuarios yeren tipos de publicaciones periódiques de periodicidad diaria, selmanal y añal. Los diarios pola so alta periodicidad fueron usaos básicamente pa temes d'actualidá cotidianos y en menor midida pal analís de cuestiones sociales relevantes. Sicasí los selmanarios centrar en delles temes sociales sobresalientes que son analizaos en mayor fondura y nel que munchos fechos de l'actualidá cotidiana menos importantes son dexaos a un llau. Col advenimiento d'[[internet]] munchos periódicos fueron publicaos tamién de manera electrónica, dacuando de manera puramente electrónica. Anque en gran parte caltúvose la periodicidad diaria, ufiertándose en dellos casos actualizaciones que la so periodicidad ye inferior a 24 hores. Delles publicaciones científiques, tamién son publicaciones periódiques, pero nun tán a la tresmisión d'informaciones sobre l'actualidá cotidiana sinón sobre cuestiones científiques y sociales d'interés, según la publicación de les investigaciones orixinales realizaes por persones altamente especializaes. Periodicos {{ap|Prensa escrita}} Los periódicos son medios de comunicación escrita, que deben el so nome a ser escrites de manera periódica n'intervalos de tiempu fixos. Asina los diarios, selmanarios y anuarios yeren tipos de publicaciones periódiques de periodicidad diaria, selmanal y añal. Los diarios pola so alta periodicidad fueron usaos básicamente pa temes d'actualidá cotidianos y en menor midida pal analís de cuestiones sociales relevantes. Sicasí los selmanarios centrar en delles temes sociales sobresalientes que son analizaos en mayor fondura y nel que munchos fechos de l'actualidá cotidiana menos importantes son dexaos a un llau. Col advenimiento d'[[internet]] munchos periódicos fueron publicaos tamién de manera electrónica, dacuando de manera puramente electrónica. Anque en gran parte caltúvose la periodicidad diaria, ufiertándose en dellos casos actualizaciones que la so periodicidad ye inferior a 24 hores. Delles publicaciones científiques, tamién son publicaciones periódiques, pero nun tán a la tresmisión d'informaciones sobre l'actualidá cotidiana sinón sobre cuestiones científiques y sociales d'interés, según la publicación de les investigaciones orixinales realizaes por persones altamente especializaes. ==== Redes sociales ==== Dientro de la variedá de formes de comunicación basaes n'internet, delles redes sociales virtuales como [[Twitter]] y [[Facebook]] probaron funcionar como maneres usaes por un gran númberu d'individuos pa caltenese informaos sobre l'actualidá cotidiana, ya inclusive como mediu de filtraje y selección de mensaxes relevantes. En dichos medios puede dase l'intercambiu d'información sobre actualidá cotidiana xuntu con otru tipu de mensaxes más típicos de los medios d'entretenimientu; sicasí, nun se produz un procesu comunicativu onde l'home intercambie esa información de frente p'aldericala y llegar a un analís sobre la tema. Esto ye reafitáu por Chang (2015) cuando menta que "pocos estudios esploraron cómo a les persones afectólos la forma en que interactúan con otros nes redes sociales, tales como Facebook (FB) –onde 1 mil millones d'usuarios xeneraron más de 1,13 billones de lines, establecieron 140,3 millones d'amigos coneutaos, y xubíu 219 mil millones de semeyes–,<ref>{{Cita publicación|url=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S074756321530011X|títulu=Self-construal and Facebook activities: Exploring differences in social interaction orientation|apellíos=Chang|nome=Chingching|fecha=1 d'avientu de 2015|publicación=Computers in Human Behavior|volume=53|páxines=91-101|fechaaccesu=4 de marzu de 2016|doi=10.1016/j.chb.2015.06.049}}</ref> datos que reafiten que les redes sociales namái son un mediu d'información, pero non de comunicación. Munchos de los usuarios de Facebook, son adolescentes, quien en busca d'amigos ya información de la so realidá, lleguen a "copiar" los estereotipos, patrones de desenvolvimientu y formes de socializar"<ref>{{Cita publicación|url=http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1083-6101.2011.01561.x/abstract|títulu=Gender, Communication, and Self-Presentation in Teen Chatrooms Revisited: Have Patterns Changed?|apellíos=Kapidzic|nome=Sanja|apellíos2=Herring|nome2=Susan C.|fecha=1 d'ochobre de 2011|publicación=Journal of Computer-Mediated Communication|volume=17|númberu=1|páxines=39–59|fechaaccesu=4 de marzu de 2016|idioma=en|issn=1083-6101|doi=10.1111/j.1083-6101.2011.01561.x}}</ref> que se proponen nestes redes sociales. {{cita|Toles persones van ser un mediu de comunicación en sí mesmu.<ref>{{cita web |url=http://one.elpais.com/marcos-weskamp-cofundador-de-flipboard-toes-les persones-van ser-un mediu-de-comunicacion-en-si-mesmu títulu=Marcos Weskamp, cofundador de Flipboard: “Toles persones van ser un mediu en sí mesmu" : One – Vodafone|fechaaccesu=19 de febreru de 2017|apellíu=Marcos|nome=Zuberoa|fecha={{fecha2|13|4|2016}}|sitiuweb=elpais.com}}</ref>}} === Medios de comunicación interpersonal === ==== Corréu postal ==== Les cartes y l'intercambiu epistolar en formatu de papel foi unu de los primeros medios de comunicación interpersonal a distancia. Mientres sieglos foi l'únicu mediu de comunicación a distancia ente individuos, y col advenimiento de teunoloxíes más inmediates, rápides y eficientes, l'usu de cartes y misives amenorgóse enforma. Na actualidá, usar en gran parte pa la tresmisión de mensaxes puramente publicitarios y comunicaciones oficiales. ==== Teléfonu ==== {{AP|Teléfonu}} El '''teléfonu''' ye un dispositivu diseñáu pa tresmitir per mediu de señales llétriques la conversación ente dos o más persones al empar en distintos llugares. El teléfonu foi creáu por [[Antonio Meucci]] en [[1877]]. Mientres enforma tiempu [[Alexander Graham Bell]] foi consideráu l'inventor del teléfonu. Sicasí Bell nun foi l'inventor d'esti aparatu, sinón solamente'l primeru en patentalo. ==== Fax ==== {{AP|Fax}} [[Ficheru:PIC 0011 Samsung SF100.jpg|thumb|200px|Un fax, marca Samsung.]] Fax (abreviación de facsímil), dacuando llamáu tele copia, ye la tresmisión telefónica de material escaniáu impresu (tantu testu como imáxenes), de normal a un númberu de teléfonu conectáu a una imprentadora o a otru dispositivu de salida. El documentu orixinal ye escaniáu con una máquina de fax, que procesa los conteníos (testu o imáxenes) como una sola imaxe gráfica fixa, convirtiéndola nun mapa de bits, la información tresmítese como señales llétriques al traviés del sistema telefónicu. ==== Corréu electrónicu ==== El [[corréu electrónicu]] (embrivíu corréu-y o ''e-mail'') comparte dalgunes de les carauterístiques del vieyu intercambiu epistolar, magar dada la forma de tresmisión electrónica'l tiempu trescurríu ente comunicaciones socesives tiende a ser enforma menor, polo que surdieron formes nueves d'usar el corréu-y que nun podíen ser usaes nun intercambiu epistolar típicu. Ello ye que el corréu-y pol so inmediatez comparte delles traces típiques que usualmente tien la comunicación interpersonal por aciu teléfonu. === Medios d'entretenimientu === Munchos medios d'entretenimientu nun tán pensaos pa tresmitir información cotidiana, anque pueden sirvir la tresmisión de mensaxes sociales, sensibilización al respective de cuestiones sociales y creación d'estaos d'opinión pública. ==== Historieta ==== {{AP|Historieta}} La historieta, convertida metanes comunicación de mases, gracies a la evolución de la [[prensa escrita|prensa]] decimonónica, vivió la so dómina dorada tocantes a númberu de llectores tres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Cola proliferación de nueves formes d'ociu na segunda metá del sieglu XX, va dexando de ser un mediu masivu na mayoría de los países, creándose formatos más caros, tales como álbumes o revistes de luxu, y buscando nuevos tipos de llectores. ==== Cine ==== {{AP|Cine}} El cine (abreviatura de cinematógrafu o cinematografía) ye la téunica de proyeutar fotogrames de forma rápida y socesiva pa crear la impresión de movimientu amosando dalgún videu (o película, o filme, o filme). La pallabra «cine» designa tamién les sales o teatros nos cualos proxéctense les películes. El cine foi desenvueltu polos [[Hermanos Lumière]] a partir de 1892. ==== Internet y sitio web ==== {{AP|Internet}} Internet ye un métodu de interconexión de redes d'ordenadores implementáu nun conxuntu de [[Internet Protocol|protocolos]] llamaos [[TCP/IP]] y garantiza que redes físiques heteroxénees funcionen como una rede (lóxica) única. Fai la so apaición per primer vegada en [[1969]], cuando ARPAnet establez la so primer conexón ente tres universidaes en [[California]] y una n'[[Utah]]. Tuvo la mayor espansión en rellación a la so curtia edá comparada pola estensión d'esti mediu. La so presencia en tol [[mundu]], fai d'Internet un mediu masivu, onde cada unu puede informase de diverses temes nes ediciones dixitales de los [[Periódicu (publicación)|periódicos]], o escribir según les sos idees en [[blogue]] o xubir material audiovisual como nel popular sitiu [[YouTube]].<ref>{{cita web |url=http://www.maestrosdelweb.com/youtube/|títulu=El multiefecto YouTube|fechaaccesu=8 de payares de 2015|fecha=15 de payares de 2006}}</ref> Dalgunos dicen qu'esto convierte nos principales actores del internet a los mesmos [[usuariu|usuarios]].<ref>{{cita web |url=http://www.enriquedans.com/2006/09/onde-va-internet-en-expansion.html|títulu=¿A onde va Internet?, en Expansión » Enrique Dans|fechaaccesu=28 de payares de 2015|autor=[[Enrique Dans]]|fecha=29 de setiembre de 2006}}</ref><ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/misc/newsid_6187000/6187203.stm|títulu=BBC Mundu <nowiki>|</nowiki> Cultura <nowiki>|</nowiki> "Usté" ye la Persona del Añu|fechaaccesu=23 de xineru de 2016|fecha=17 d'avientu de 2006|sitiuweb=[[BBC Mundo]]}}</ref> == Consecuencies sociales de la presencia de medios de comunicación == === Intereses quitaos de los medios de comunicación Una de les crítiques a los [[Medios de comunicación dominantes|grandes medios de comunicación]] social, ye la so subordinación a poderosos grupos empresariales. En dellos países, poderosos grupos económicos son dueños d'estensos medios informativos, como ye'l casu del [[Grupu Clarín]] n'[[Arxentina]], [[Grupu Telefe]] n'Arxentina, [[Grupu Televisa]] en [[Méxicu]], [[Televisora Nacional (Panamá)|Televisora Nacional]] (TVN) en [[Panamá]] y [[Mediaset]] y [[Atresmedia]] n'[[España]]. D'esta forma, según intereses económicos, políticos y sociales, los medios de comunicación son utilizaos pa la consecución d'oxetivos que tescienden la comunicación oxetiva por aciu la manipulación de la opinión pública. Como forma de compensar esta subordinación a intereses privaos, surdieron redes d'información autodenominados "independientes", coleutivos ensin fines d'arriquecimientu y basaos en voluntarios. Ente los más conocíos atópase [[Indymedia]]. === Derechu a la información y democracia === Diversos analistes ya intelectuales, dende [[Albert Einstein]] en ''[[:en:Why Socialism?|Why Socialism?]]'' señalaron que la esistencia d'una democracia de ciudadanos capaces de participar de manera fayadiza nos [[Eleiciones|proceso eleutorales]] rique la esistencia de medios de comunicación llibres, veraces y con un ampliu grau d'independencia al respective de los intereses privaos de quien participen nellos. Asina delles constituciones recueyen el derechu a la información veraz y delles constituciones de países n'América Llatina contemplen amplies midíes d'intervención estatal p'asegurar dichu derechu. Práuticamente tolos países democráticos del mundu, recueyen d'una manera o otra tantu la [[llibertá d'espresión]], como la [[llibertá d'información]], yá que s'entiende que diches llibertaes son medios qu'aseguren o refuercen la capacidá de la [[opinión pública]] pa faese una idea cabal de distintos problemes y espresar afechiscamente les sos referencies. Sicasí, en munchos países nun se contemplen demasiaes midíes específiques pa faer efectiva la pluralidá de medios y l'accesu a información veraz, relevante y non sesgada a tolos sos ciudadanos. === Opinión pública === {{ap|Opinión pública}} Otra consecuencia importante ye la esistencia de mayor homoxeneidá nes opiniones públiques, hasta'l puntu de qu'en temes particulares o sobre sucesos concretos puede apaecer una opinión llargamente compartida, en gran parte inspirada, aguiyada o direutamente estrayida de los medios de comunicación masivos. En sociedaes antigües ensin medios de comunicación masivos y de rápidu espardimientu podíen reparase variaciones rexonales más importantes y yera dudosu qu'esistieren opiniones más o menos formaes sobre munchos sucesos particulares recién. == Ver tamién == * [[Mediu de comunicación de mases]] * [[Mediu de comunicación especializáu]] * [[Periodismu]] * [[Periodismu d'investigación]] == Bibliografía == * {{cita llibru |autor= Acker, Ally |títulu= Reel Women: Pioneers of the Cinema, 1896 to the Present |añu= 15 d'abril de 1991 |editorial= London: B.T. Batsford. |id= }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Mass media}} {{Wikiquote|Medios}} {{Tradubot|Medio de comunicación}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Medios de comunicación| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] l7zg6t64zrmpauf7hls9ble7uot7adj 10 21258 3713260 751349 2022-08-25T09:35:38Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Demografía/Málaga]]" a "[[Plantía:Demografía de Málaga]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki Evolución de la población dende [[1900]]. <center> <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.8) ImageSize = width:610 height:350 PlotArea = left:50 bottom:50 top:30 right:30 DateFormat = x.y Period = from:0 till:600000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = justify ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:60000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:20000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar:1900 text:1900 bar:1910 text:1910 bar:1920 text:1920 bar:1930 text:1930 bar:1940 text:1940 bar:1950 text:1950 bar:1960 text:1960 bar:1970 text:1970 bar:1981 text:1981 bar:1990 text:1990 bar:1995 text:1995 bar:2000 text:2000 bar:2005 text:2005 bar:2006 text:2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar:1900 from:0 till: 130109 bar:1910 from:0 till: 136365 bar:1920 from:0 till: 150584 bar:1930 from:0 till: 188010 bar:1940 from:0 till: 238085 bar:1950 from:0 till: 276222 bar:1960 from:0 till: 301048 bar:1970 from:0 till: 374452 bar:1981 from:0 till: 503251 bar:1990 from:0 till: 560495 bar:1995 from:0 till: 532425 bar:2000 from:0 till: 531565 bar:2005 from:0 till: 558287 bar:2006 from:0 till: 560631 PlotData= bar:1900 at: 130109 fontsize:S text: 130.109 shift:(0,5) bar:1910 at: 136365 fontsize:S text: 136.365 shift:(0,5) bar:1920 at: 150584 fontsize:S text: 150.584 shift:(0,5) bar:1930 at: 188010 fontsize:S text: 188.010 shift:(0,5) bar:1940 at: 238085 fontsize:S text: 238.085 shift:(0,5) bar:1950 at: 276222 fontsize:S text: 276.222 shift:(0,5) bar:1960 at: 301048 fontsize:S text: 301.048 shift:(0,5) bar:1970 at: 374452 fontsize:S text: 374.452 shift:(0,5) bar:1981 at: 503251 fontsize:S text: 503.251 shift:(0,5) bar:1990 at: 560495 fontsize:S text: 560.495 shift:(0,5) bar:1995 at: 532425 fontsize:S text: 532.425 shift:(0,5) bar:2000 at: 531565 fontsize:S text: 531.565 shift:(0,5) bar:2005 at: 558287 fontsize:S text: 558.287 shift:(0,5) bar:2006 at: 560631 fontsize:S text: 560.631 shift:(0,5) TextData= fontsize:S pos:(20,20) text:Fonte Institutu Nacional d'Estadística d'España - Ellaboración gráfica por Wikipedia </timeline> </center><noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'España|Málaga]] </noinclude> 8hunpkjb29fsd16w1uvxu19v7ldx7kg 0 21264 3713259 3617109 2022-08-25T09:35:34Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Málaga''' ye una ciudá [[españa|española]], capital de la [[provincia de Málaga|provincia homónima]], allugada na comunidá autónoma d'[[Andalucía]] al sur d'[[España]]. Colos sos 560.631 habitantes en [[2006]] la ciudad de Málaga ye la sesta por población de toa [[España]] y la segunda d'[[Andalucía]] tres [[Sevilla]]. Ta situada nel estremu oeste del mar [[Mediterraneu]], a poco más de 100 km del [[Estrechu de Xibraltar]]. Demográficamente ye la estaya urbana más densamente poblao (arriendes de ser la capital) del conxuntu de llocalidaes que s'alluguen a lo llargo de 180 [[quilómetru|km]] de la costa mediterránea, conocida como la '''Costa del Sol'''. Málaga ye candidata a «[[Capital Europea de la Cultura]]» en [[2016]]. La ciudá de Málaga alcuéntrase arrodiada de sistemes montañosos ([[Montes de Málaga]]). Dos [[ríu|ríos]], el [[Guadalmedina]] y el [[Guadalhorce]], pasen pela ciudá desembocando nel [[Mediterraneu]]. == Llista d'alcaldes == === <center>Alcaldes de Málaga</center> === {{Alcaldes | Alcalde_1 = [[Pedro Aparicio Sánchez]] | partíu_1 = [[PSOE]] | Alcalde_2 = [[Pedro Aparicio Sánchez]] | partíu_2 = [[PSOE]] | Alcalde_3 = [[Pedro Aparicio Sánchez]] | partíu_3 = [[PSOE]] | Alcalde_4 = [[Pedro Aparicio Sánchez]] | partíu_4 = [[PSOE]] | Alcalde_5 = [[Celia Villalobos Talero]] | partíu_5 = [[PP]] | Alcalde_6 = [[Celia Villalobos Talero]], [[Francisco de la Torre Prados]] ([[2000]]) | partíu_6 = [[PP]] | Alcalde_7 = [[Francisco de la Torre Prados]] | partíu_7 = [[PP]] | Alcalde_8 = [[Francisco de la Torre Prados]] | partíu_8 = [[PP]] }} <gallery> image:Spain Andalusia Malaga BW 2015-10-24 13-13-30.jpg|Casa de nacencia de [[Pablo Picasso]] </gallery> == Clima == El [[clima]] de Málaga ye [[mediterraneu]] sotropical húmedu. La [[temperatura]] media añal ye de 18&nbsp;°C, siendo la so máxima media de 25.4&nbsp;°C n'[[agostu]] y la mínima media de 11.9&nbsp;°C en [[xineru]]. Les xelaes son inesistentes, magar qu'estes tienen daose hasta los años sesenta y setenta del pasáu [[sieglu XX]], y los branos son calurosos, normalmente mugorosos sacante cuando sopla el vientu ''terral'', vientu escu del interior, que dispara les temperatures. Nestes situaciones Málaga tien algamao los 44&nbsp;°C ([[1978]] y [[1994]]). La [[humedá]] media ye de 66 %, con 43 díes de [[lluvia]] al añu, concentraos nos meses más fríos, tanto ye asina qu'ente los meses de [[payares]] y [[xineru]] cai el 50% de la precipitación media añal, que ye de 524 mm. Al añu hai 2.815 [[Hora|h]] de [[sol]]. == Demografía == {{Demografía de Málaga}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|Málaga|Málaga}} * [http://malaga.diwiki.org/index.php/P%C3%A1gina_Principal Malaga.Diwiki.org] Periódico digital {{Capitales de provincia d'España}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Conceyos de Málaga]] [[Categoría:Llocalidaes d'España]] [[Categoría:Grandes ciudaes d'España]] 8m4qs24tgty7256cc64duifzbp73xun 0 21371 3713216 1225105 2022-08-25T05:46:07Z EmausBot 7934 Bot: Iguando la redireición doble a [[Casa Conceyu d'Allande]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Casa Conceyu d'Allande]] jj8tcavpqdffi6uia8yy12t36drispg 10 21432 3713241 3162870 2022-08-25T08:45:06Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Navia]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:620 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:15000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:3000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:500 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877* bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:12376 till: 0 bar: 1860 from:10442 till: 0 bar: 1877 from:6335 till: 0 bar: 1887 from:6330 till: 0 bar: 1900 from:5804 till: 0 bar: 1910 from:6490 till: 0 bar: 1920 from:7017 till: 0 bar: 1930 from:7659 till: 0 bar: 1940 from:8386 till: 0 bar: 1950 from:8398 till: 0 bar: 1960 from:8150 till: 0 bar: 1970 from:8318 till: 0 bar: 1980 from:8728 till: 0 bar: 1990 from:8914 till: 0 bar: 2000 from:9063 till: 0 bar: 2006 from:9079 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 12376 fontsize:S text: 12.376 shift:(0,5) bar: 1860 at: 10442 fontsize:S text: 10.442 shift:(0,5) bar: 1877 at: 6335 fontsize:S text: 6.335 shift:(0,5) bar: 1887 at: 6330 fontsize:S text: 6.330 shift:(0,5) bar: 1900 at: 5804 fontsize:S text: 5.804 shift:(0,5) bar: 1910 at: 6490 fontsize:S text: 6.490 shift:(0,5) bar: 1920 at: 7017 fontsize:S text: 7.017 shift:(0,5) bar: 1930 at: 7659 fontsize:S text: 7.659 shift:(0,5) bar: 1940 at: 8386 fontsize:S text: 8.386 shift:(0,5) bar: 1950 at: 8398 fontsize:S text: 8.398 shift:(0,5) bar: 1960 at: 8150 fontsize:S text: 8.150 shift:(0,5) bar: 1970 at: 8318 fontsize:S text: 8.318 shift:(0,5) bar: 1980 at: 8728 fontsize:S text: 8.728 shift:(0,5) bar: 1990 at: 8914 fontsize:S text: 8.914 shift:(0,5) bar: 2000 at: 9063 fontsize:S text: 9.063 shift:(0,5) bar: 2006 at: 9079 fontsize:S text: 9.079 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>(*) En 1877 dixébrase [[Villayón]]<br> Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Navia]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Bual]] </noinclude> qft6lgcamiq7nvs2tlxtdeu5q16ktd3 3713243 3713241 2022-08-25T08:45:22Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Navia]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:620 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:15000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:3000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:500 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877* bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:12376 till: 0 bar: 1860 from:10442 till: 0 bar: 1877 from:6335 till: 0 bar: 1887 from:6330 till: 0 bar: 1900 from:5804 till: 0 bar: 1910 from:6490 till: 0 bar: 1920 from:7017 till: 0 bar: 1930 from:7659 till: 0 bar: 1940 from:8386 till: 0 bar: 1950 from:8398 till: 0 bar: 1960 from:8150 till: 0 bar: 1970 from:8318 till: 0 bar: 1980 from:8728 till: 0 bar: 1990 from:8914 till: 0 bar: 2000 from:9063 till: 0 bar: 2006 from:9079 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 12376 fontsize:S text: 12.376 shift:(0,5) bar: 1860 at: 10442 fontsize:S text: 10.442 shift:(0,5) bar: 1877 at: 6335 fontsize:S text: 6.335 shift:(0,5) bar: 1887 at: 6330 fontsize:S text: 6.330 shift:(0,5) bar: 1900 at: 5804 fontsize:S text: 5.804 shift:(0,5) bar: 1910 at: 6490 fontsize:S text: 6.490 shift:(0,5) bar: 1920 at: 7017 fontsize:S text: 7.017 shift:(0,5) bar: 1930 at: 7659 fontsize:S text: 7.659 shift:(0,5) bar: 1940 at: 8386 fontsize:S text: 8.386 shift:(0,5) bar: 1950 at: 8398 fontsize:S text: 8.398 shift:(0,5) bar: 1960 at: 8150 fontsize:S text: 8.150 shift:(0,5) bar: 1970 at: 8318 fontsize:S text: 8.318 shift:(0,5) bar: 1980 at: 8728 fontsize:S text: 8.728 shift:(0,5) bar: 1990 at: 8914 fontsize:S text: 8.914 shift:(0,5) bar: 2000 at: 9063 fontsize:S text: 9.063 shift:(0,5) bar: 2006 at: 9079 fontsize:S text: 9.079 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>(*) En 1877 dixébrase [[Villayón]]<br> Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Navia]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Navia]] </noinclude> lkgvkpifomhctuxvk9e5saxpcoaycqi 10 21538 3713242 3162863 2022-08-25T08:45:17Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Bimenes]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:620 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:5000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:250 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:2318 till: 0 bar: 1860 from:2318 till: 0 bar: 1877 from:2682 till: 0 bar: 1887 from:2698 till: 0 bar: 1900 from:2841 till: 0 bar: 1910 from:3167 till: 0 bar: 1920 from:3752 till: 0 bar: 1930 from:4053 till: 0 bar: 1940 from:4102 till: 0 bar: 1950 from:4377 till: 0 bar: 1960 from:4529 till: 0 bar: 1970 from:3436 till: 0 bar: 1980 from:3304 till: 0 bar: 1990 from:2535 till: 0 bar: 2000 from:2038 till: 0 bar: 2006 from:1909 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 2318 fontsize:S text: 2.318 shift:(0,5) bar: 1860 at: 2318 fontsize:S text: 2.318 shift:(0,5) bar: 1877 at: 2682 fontsize:S text: 2.682 shift:(0,5) bar: 1887 at: 2698 fontsize:S text: 2.698 shift:(0,5) bar: 1900 at: 2841 fontsize:S text: 2.841 shift:(0,5) bar: 1910 at: 3167 fontsize:S text: 3.167 shift:(0,5) bar: 1920 at: 3752 fontsize:S text: 3.752 shift:(0,5) bar: 1930 at: 4053 fontsize:S text: 4.053 shift:(0,5) bar: 1940 at: 4102 fontsize:S text: 4.102 shift:(0,5) bar: 1950 at: 4377 fontsize:S text: 4.377 shift:(0,5) bar: 1960 at: 4529 fontsize:S text: 4.529 shift:(0,5) bar: 1970 at: 3436 fontsize:S text: 3.436 shift:(0,5) bar: 1980 at: 3304 fontsize:S text: 3.304 shift:(0,5) bar: 1990 at: 2535 fontsize:S text: 2.535 shift:(0,5) bar: 2000 at: 2038 fontsize:S text: 2.038 shift:(0,5) bar: 2006 at: 1909 fontsize:S text: 1.909 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Fechura de la gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Bimenes]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Bimenes]] </noinclude> 814177024f2ft89ih1r8sa0ghyhe66y 10 21621 3713240 3162864 2022-08-25T08:44:45Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Bual]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:8000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:1000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:250 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:5533 till: 0 bar: 1860 from:6300 till: 0 bar: 1877 from:6827 till: 0 bar: 1887 from:5965 till: 0 bar: 1900 from:5648 till: 0 bar: 1910 from:6145 till: 0 bar: 1920 from:6248 till: 0 bar: 1930 from:7365 till: 0 bar: 1940 from:6677 till: 0 bar: 1950 from:6429 till: 0 bar: 1960 from:6213 till: 0 bar: 1970 from:4504 till: 0 bar: 1980 from:3614 till: 0 bar: 1990 from:2834 till: 0 bar: 2000 from:2395 till: 0 bar: 2006 from:2121 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 5533 fontsize:S text: 5.533 shift:(0,5) bar: 1860 at: 6300 fontsize:S text: 6.300 shift:(0,5) bar: 1877 at: 6827 fontsize:S text: 6.827 shift:(0,5) bar: 1887 at: 5965 fontsize:S text: 5.965 shift:(0,5) bar: 1900 at: 5648 fontsize:S text: 5.648 shift:(0,5) bar: 1910 at: 6145 fontsize:S text: 6.145 shift:(0,5) bar: 1920 at: 6248 fontsize:S text: 6.248 shift:(0,5) bar: 1930 at: 7365 fontsize:S text: 7.365 shift:(0,5) bar: 1940 at: 6677 fontsize:S text: 6.677 shift:(0,5) bar: 1950 at: 6429 fontsize:S text: 6.429 shift:(0,5) bar: 1960 at: 6213 fontsize:S text: 6.213 shift:(0,5) bar: 1970 at: 4504 fontsize:S text: 4.504 shift:(0,5) bar: 1980 at: 3614 fontsize:S text: 3.614 shift:(0,5) bar: 1990 at: 2834 fontsize:S text: 2.834 shift:(0,5) bar: 2000 at: 2395 fontsize:S text: 2.395 shift:(0,5) bar: 2006 at: 2121 fontsize:S text: 2.121 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Fechura de la gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Bual]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Bual]] </noinclude> q31v4a99d8to3jzrp1g5ihvwpdq2tox 10 22142 3713245 3199635 2022-08-25T08:47:00Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Bien interes cultural Asturies]]" a "[[Plantía:Bien d'Interés Cultural d'Asturies]]": bien escritu wikitext text/x-wiki *El conteníu d'esti artículu amiesta material de la declaración del '''[[Bien d'Interés Cultural]]''' {{#if:{{{1| }}}|publicáu nel {{{1}}}| }} {{#if:{{{2| }}}| Nº {{{2}}}| }} {{#if:{{{3| }}}| el {{{3}}} | }}{{#if:{{{url| }}}| &nbsp;([{{{url|}}} testu])| }}, que s'alcuentra nel [[dominiu públicu]] arriendes a lo dimpuestu nel [[:es:Wikipedia:Recursos de dominio público/Artículo 13 de la Ley de Propiedad Intelectual española|artículu 13 de la Llei de Propiedá Inteleutual española]] {{es}}.<noinclude>[[Categoría:Bienes d'interés cultural d'Asturies]]</noinclude> b9vzlfzk0essy7rre8ew56lforshc3o 10 22254 3713331 3503595 2022-08-25T10:32:44Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{ #if: {{#if: {{{url|}}}|{{#if:{{{título|}}}{{{títulu|}}}{{{title|}}}|{{{título|}}}{{{títulu|}}}{{{title|}}}|<span class="error">Error: nun s'especificó <tt><nowiki>|</nowiki>títulu<nowiki>=</nowiki></tt> al usar {{tl|cita web}}</span>}}|<span class="error">Error: nun se conseñó <tt><nowiki>|</nowiki>url<nowiki>=</nowiki></tt> al usar {{tl|cita web}}</span>}} }}{{ #if: {{{urlarchivu|}}}{{{urlarchivo|}}}{{{archiveurl|}}}{{{fechaarchivu|}}}{{{fechaarchivo|}}}{{{archivedate|}}} | {{#if: {{#if: {{{urlarchivu|}}}{{{urlarchivo|}}}{{{archiveurl|}}}| {{#if: {{{fechaarchivu|}}}{{{fechaarchivo|}}}{{{archivedate|}}} |1}}}} ||[[Categoría:Wikipedia:Errores con cita web]] Tienes d'especificar '''''urlarchivu = ''''' y '''''fechaarchivu = ''''' al usar {{[[Plantilla:Cita web|cita web]]}}. }} }}{{#if: {{{autor|}}}{{{author|}}}{{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- --> | {{#if: {{{enllaceautor|}}}{{{authorlink|}}} | [[{{{enllaceautor|}}}{{{authorlink|}}}|{{#if: {{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- --> | {{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- -->{{#if: {{{nome|}}}{{{nombre|}}}{{{first|}}}<!-- en desuso: -->{{{primero|}}}<!-- --> | , {{{nome|}}}{{{nombre|}}}{{{first|}}}<!-- en desuso: -->{{{primero|}}}<!-- --> }} | {{{autor|}}}{{{author|}}} }}]] | {{#if: {{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- --> | {{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- -->{{#if: {{{nome|}}}{{{nombre|}}}{{{first|}}}<!-- en desuso: -->{{{primero|}}}<!-- --> | , {{{nome|}}}{{{nombre|}}}{{{first|}}}<!-- en desuso: -->{{{primero|}}}<!-- --> }} | {{{autor|}}}{{{author|}}} }} }} }}{{#if: {{{autor|}}}{{{author|}}}{{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- --> | {{#if: {{{coautores|}}}{{{coauthors|}}}| <nowiki>;</nowiki>&#32;{{{coautores|}}}{{{coauthors|}}} }} }}{{#if: {{{autor|}}}{{{author|}}}{{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- -->| {{#if: {{{fecha|}}}{{{date|}}} | &#32;({{{fecha|}}}{{{date|}}}) | {{#if: {{{año|}}}{{{year|}}} | {{#if: {{{mes|}}}{{{month|}}} | &#32;({{{mes|}}}{{{month|}}} de {{{año|}}}{{{year|}}}) | &#32;({{{año|}}}{{{year|}}}) }} }} |}} }}{{#if: {{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- -->{{{autor|}}}{{{author|}}} | .&#32;}}{{ #if: {{{editor|}}} | &#32;{{{editor}}}&#32;(ed.):&#32; }}{{#if: {{{urlarchivu|}}}{{{urlarchivo|}}}{{{archiveurl|}}} | {{#if: {{{urlarchivu|}}}{{{urlarchivo|}}}{{{archiveurl|}}} | {{#if: {{{título|}}}{{{títulu|}}}{{{title|}}} | «[{{{urlarchivu|}}}{{{urlarchivo|}}}{{{archiveurl|}}} {{{título|}}}{{{títulu|}}}{{{title|}}}]»{{#if: {{{idioma|}}}{{{language|}}} | &#32;<span style="color:#555;">{{n'idioma|{{lc:{{{idioma|}}}{{{language|}}}}}}}</span>}}}}}} | {{#if: {{{url|}}} | {{#if: {{{título|}}}{{{títulu|}}}{{{title|}}} | «[{{{url}}} {{{título|}}}{{{títulu|}}}{{{title|}}}]»{{#if: {{{idioma|}}}{{{language|}}} | &#32;<span style="color:#555;">{{n'idioma|{{lc:{{{idioma|}}}{{{language|}}}}}}}</span> }}{{#if: {{{urltrad|}}} |,&#32;''[{{{urltrad}}} traducción al asturianu]''}} }}}} }}{{#if: {{{formato|}}}{{{format|}}} | &#32;({{{formato|}}}{{{format|}}}) }}{{#if: {{{obra|}}}{{{work|}}} | .&#32;''{{{obra|}}}{{{work|}}}'' }}{{#if: {{{páxina|}}} | &#32;páx.&#32;{{{páxina}}} }}{{#if: {{{páxines|}}}{{{pages|}}} | &#32;páxs.&#32;{{{páxines|}}}{{{pages|}}} }}{{#if: {{{editorial|}}}{{{publisher|}}}{{{publicación|}}} | .&#32; {{#if: {{{ubicación|}}}{{{location|}}} | {{{ubicación|}}}{{{location|}}}:&#32; }} {{{editorial|}}}{{{publisher|}}}{{{publicación|}}}{{#if: {{{autor|}}}{{{author|}}}{{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- --> | | {{#if: {{{fecha|}}}{{{date|}}}{{{año|}}}{{{year|}}}{{{mes|}}}{{{month|}}} || }} }} }}{{#if: {{{autor|}}}{{{author|}}}{{{apellíu|}}}{{{last|}}}<!-- en desuso: -->{{{último|}}}<!-- --> ||{{#if: {{{fecha|}}}{{{date|}}} | &#32;({{{fecha|}}}{{{date|}}}) | {{#if: {{{año|}}}{{{year|}}} | {{#if: {{{mes|}}}{{{month|}}} | &#32;({{{mes|}}}{{{month|}}} de {{{año|}}}{{{year|}}}) | &#32;({{{año|}}}{{{year|}}}) }} }} }} }}.{{#if: {{{fechaarchivu|}}}{{{fechaarchivo|}}}{{{archivedate|}}} | &#32;Archiváu dende l'[{{{url}}} orixinal], el {{{fechaarchivu|}}}{{{fechaarchivo|}}}{{{archivedate|}}}. }}{{#if: {{{doi|}}} | &#32;[[Digital object identifier|doi]]:[http://dx.doi.org/{{{doi|{{{etiquetadoi|{{{doilabel|}}}}}}}}} {{{doi}}}]. }}{{#if: {{{consultáu|{{{fechaacceso|{{{fechaaccesu|}}}}}}}}}{{{accessdate|}}} | &#32;Consultáu'l {{{consultáu|{{{fechaacceso|{{{fechaaccesu|}}}}}}}}}{{{accessdate|}}}{{#if: {{{añoacceso|}}}{{{accessyear|}}} |&nbsp;de {{{añoacceso|}}}{{{accessyear|}}} }}. }}{{#if: {{{cita|}}}{{{quote|}}} | &nbsp;«{{{cita|}}}{{{quote|}}}» }}</includeonly><noinclude>{{Documentación de plantía}}</noinclude> 4zs5dkfeojmvbfsp0fmty4l8fug5kar 0 23355 3713247 3606968 2022-08-25T08:51:31Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Segovia''' ye una ciudá [[España|española]] allugada na estaya meridional de la [[comunidá autónoma]] de [[Castiella y Lleón]], capital de la [[provincia de Segovia|provincia del mesmu nome]]. Asítiase na confluyencia de los [[ríu|ríos]] [[Ríu Eresma|Eresma]] y [[Ríu Clamores|Clamores]] al pie de la [[sierra de Guadarrama]]. Ye una ciudá monumental que ye [[patrimoniu de la Humanidá]] pola [[UNESCO]] dende [[1985]]. == Población == Tien una población de {{persones}}. L'espoxigue de la población esperimentáu a lo llargo del [[sieglu XIX]] aceleróse a partir de [[1920]]: 16.013 habitantes esi [[añu]], 33.360 en [[1960]], 53.237 en [[1981]], 55.586 en [[2004]], 55.942 en [[2005]]. <center> {{gráfica d'evolución|tipu=demográfica|anchura=900|color_1=green|color_20=blue|nome=Segovia<ref>{{cita web |url=https://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=1&cmbTipoBusq=0&textoMunicipio=segovia&btnBuscarDenom=Consultar+selecci%F3n |títulu=Alteraciones de los municipios en los Censos de Población desde 1842 |autor=Institutu Nacional d'Estadística (España) |fechaaccesu=10 de setiembre de 2021}}</ref>|1828|12879|1842|6625|1857|10339|1860|10196|1877|11172|1887|14328|1897|13968|1900|14658|1910|15258|1920|15707|1930|18413|1940|21951|1950|27026|1960|32092|1970|40816|1981|50759|1991|54375|2001|54368|2011|54945|2021|51258|notes=<small> {{leyenda|#32CD32|Población según el ''[[Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal]]'' de Sebastián Miñano.<ref>{{cita publicación |apellíu=Miñano |nome=Sebastián |títulu=Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal|volumen=VII |páxines=188 |añu=1828|url=https://bibliotecadigital.jcyl.es/es/consulta/registro.cmd?id=714}}</ref>}} {{leyenda|#99b3ff|[[Población de derechu]] (1842-1991, sacante 1857 y 1860 que ye [[población de fechu]]) o [[población de derechu|población residente]] (2001-2011) según los censos de población dende 1842.<br> Ente'l censu de 1981 y l'anterior crez el términu del conceyu porque incorpora a Fuentemilanos, Hontoria, Madrona, Revenga y Zamarramala.}} {{leyenda|#115cc3|Población según el [[padrón municipal]] de 2021 del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].}}</small>}} </center> == Galería d'imáxenes == <gallery> Archivu:Acueducto de Segovia 01.jpg| Archivu:A Black and White Photo of the Aqueduct of Segovia in Spain.jpeg| Archivu:Acueducto Segovia noche.JPG Archivu:Acueducto3 Lou.jpg Archivu:Segovia Acueducto 08 JMM.JPG </gallery> {{llocalidaes hermaniaes}} == Ver tamién == *[[:Categoría:Persones de Segovia|Persones de Segovia]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{Capitales de provincia d'España}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Segovia]] [[Categoría:Conceyos de Segovia]] 4pd64bkls3ekoz6bafnolu8ogowx2pd 10 23651 3713344 3489143 2022-08-25T10:39:30Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{2|}}}|[{{{2}}} {{delink|{{{3|}}}}}]}} {{#if:{{{1|}}}|{{n'idioma|{{{1|}}}}}}}{{#if:{{{4|}}}|&nbsp;{{{4|}}}}}</includeonly><noinclude>{{documentación}}</noinclude> i6mggjm6r4bzv1hny8munnf27oxbtwm 10 24722 3713248 3162871 2022-08-25T08:56:59Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:220000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:20000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:5000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2007 text: 2007 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:19610 till: 0 bar: 1860 from:28225 till: 0 bar: 1877 from:34460 till: 0 bar: 1887 from:42716 till: 0 bar: 1900 from:48103 till: 0 bar: 1910 from:53269 till: 0 bar: 1920 from:69375 till: 0 bar: 1930 from:75463 till: 0 bar: 1940 from:82548 till: 0 bar: 1950 from:106002 till: 0 bar: 1960 from:127058 till: 0 bar: 1970 from:154117 till: 0 bar: 1980 from:190123 till: 0 bar: 1990 from:204276 till: 0 bar: 2000 from:200411 till: 0 bar: 2007 from:216607 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 19610 fontsize:S text: 19.610 shift:(0,5) bar: 1860 at: 28225 fontsize:S text: 28.225 shift:(0,5) bar: 1877 at: 34460 fontsize:S text: 34.460 shift:(0,5) bar: 1887 at: 42716 fontsize:S text: 42.716 shift:(0,5) bar: 1900 at: 48103 fontsize:S text: 48.103 shift:(0,5) bar: 1910 at: 53269 fontsize:S text: 53.269 shift:(0,5) bar: 1920 at: 69375 fontsize:S text: 69.375 shift:(0,5) bar: 1930 at: 75463 fontsize:S text: 75.463 shift:(0,5) bar: 1940 at: 82548 fontsize:S text: 82.548 shift:(0,5) bar: 1950 at: 106002 fontsize:S text: 106.002 shift:(0,5) bar: 1960 at: 127058 fontsize:S text: 127.058 shift:(0,5) bar: 1970 at: 154117 fontsize:S text: 154.117 shift:(0,5) bar: 1980 at: 190123 fontsize:S text: 190.123 shift:(0,5) bar: 1990 at: 204276 fontsize:S text: 204.276 shift:(0,5) bar: 2000 at: 200411 fontsize:S text: 200.411 shift:(0,5) bar: 2007 at: 216607 fontsize:S text: 216.607 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Uviéu]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Uviéu]] </noinclude> hsz56f7h3vkuavq9f4ppkdu8g163xse 0 25436 3713339 3370883 2022-08-25T10:38:14Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Llocalidá}} '''Qasigiannguit'''<ref>Na [[Groenlandés|ortografía anterior a 1973]] yera '''Kasigianguit'''. Tamién dacuando escritu como '''Qasigianguit'''.</ref> (pronunciáu ''[qaˌsiɣiˈaŋːuitˢʰ]''), d'antiguo en [[danés]] '''Christianshåb'''<ref>Na [[idioma danés|ortografía anterior a 1948]] yera '''Christianshaab'''.</ref>, ye un pueblu allugáu nel oeste de [[Groenlandia]], na costa sudeste de la [[badea de Disko]] nel [[divisiones alministratives de Groenlandia|conceyu]] de [[Qeqertalik]]. Ocupa una superficie de 3000 km² y una población de {{persones|unidá=habitantes}}. La industria principal ye la pesca del [[camarón]] y l'''[[Hippoglossus hippoglossus]]''. == Historia == L'asentamientu foi fundáu como un puestu comercial pa la compañía de [[Jacob Severin]] en 1734<ref name="ole!">Marquardt, Ole. "[https://books.google.com/books?id=FZQcjsSitEcC&pg=PA149 Change and Continuity in Denmark's Greenland Policy]" in ''The Oldenburg Monarchy: An Underestimated Empire?''. Verlag Ludwig (Kiel), 2006.</ref> col nome '''Christianshaab''' n'honor al [[llista de monarques de Dinamarca|rei]] [[Christian VI de Dinamarca]].<ref name="BibNar">Del, Anden. "[http://www.ilisimatusarfik.gl/Portals/0/Ekstern/Generelt/Dokumenter/Gr%C3%B8nland%20som%20del%20af%20den%20bibelske%20fort%C3%A6lling%20-%20Ph.d.-afhandling.pdf ''Grønland som del af den bibelske fortælling – en 1700-tals studie''] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20120715044721/http://www.ilisimatusarfik.gl/Portals/0/Ekstern/Generelt/Dokumenter/Gr%C3%B8nland%20som%20del%20af%20den%20bibelske%20fort%C3%A6lling%20-%20Ph.d.-afhandling.pdf |fecha=July 15, 2012 }}" ["Greenland as Part of the Biblical Narrative &ndash; a Study of the 18th-Century"]. {{n'idioma|da}}</ref> El nome yera dacuando escritu n'inglés '''Christian's Hope'''.<ref>i.a., Lieber, Francis & al. ''Encyclopædia Americana: A Popular Dictionary of Arts, Sciences, Literature, History, Politics and Biography''. "[https://books.google.com/books?id=M4JRAAAAYAAJ&pg=PA52 Greenland]". B.B. Mussey & Co., 1854.</ref> Severin llogró'l monopoliu del comerciu de Groenlandia de parte del rei en [[1749]], los daneses establecieron a partir de 1739 un violentu monopoliu comercial escontra dellos holandeses interesaos en comerciar con Groenlandia desde Qasigiannguit. El [[misioneru]] [[Poul Egede]] vivió en Christianhåb ente 1736 y 1740. La so antigua casa ye l'edificiu de maera más antiguu que se caltién de Groenlandia. Terminó de construyise'l 25 de xunetu de 1734<ref>{{cita llibru |apellíu=O'Carroll |nome=Etain |títulu=Greenland and the Arctic |publicación=Lonely Planet |páxines=181|añu=2005|isbn=1-74059-095-3}}</ref> pero reasitiáronlo al llugar qu'ocupa güei en 1806 por mor del fuerte vientu nel so allugamientu orixinal nel otru llau de la badea. Aínda esisten les ruines del antiguu asentamientu. En 1997 inauguróse un muséu na casa d'Egede. Nel branu de 1999, un descubrimientu arqueolóxicu apurrió al muséu una colección d'afayos de distintes cultures prehistóriques.<ref>[http://museum.gl/qasigiannguit/uk/illuutit/index.htm Museum] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20100922225203/http://museum.gl/qasigiannguit/uk/illuutit/index.htm |fecha=September 22, 2010 }}.</ref> == Economía == La industria principal del área ye la [[pesca]] de camarón y halibut. Hai una fábrica procesadora y empacadora de [[cangrexu]] que se creó [[1959]]. Consigo, la población medró de 300 a 1.400. Xunto a un hospital y una escuela vocacional, s'atopa'l seminariu de pedagoxía de la [[Universidá de Nuuk]] en Qasigiannguit. == Demografía == Con {{persones|unidá=habitantes}} ye la segunda llocalidá más grande del [[Qeqertalik|conceyu de Qeqertalik]]. La ciudá ta perdiendo población constantemente, amenorgó más del 27% en relación colos niveles de 1990 y en casi un 17% en relación colos niveles de 2000.<ref name="localpop">{{cita web |títulu=Population by Localities|url = http://bank.stat.gl/pxweb/en/Greenland/Greenland__BE__BE01__BE0120/BEXST4.PX/?rxid=a1551b20-d1d5-4bcf-a80c-de114c001595 |publicación=Departamentu d'Estadístiques de Groenlandia}}</ref> {{wide image|Qasigiannguit-population-dynamics.png|1000px|alt=Evolución de la población de Qasigiannguit|Evolución de la población de Qasigiannguit ente 1991 y 2010. (Fonte: [[Departamentu d'Estadístiques de Groenlandia]])<ref name="localpop"/>}} == Tresporte == Pel iviernu, [[Air Greenland]] opera servicios aéreos dende l'[[helipuertu de Qasigiannguit|helipuertu de la ciudá]] a [[Ilulissat]], [[Qeqertarsuaq]] na [[islla Disko]] y [[Aasiaat]].<ref name="gl">{{cita web |url=http://book.airgreenland.com/ |publicación=Air Greenland |títulu=Booking system |fechaaccesu=8 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100422211033/http://book.airgreenland.com/ |fechaarchivu=22 d'abril de 2010 }}</ref> Tamién hai comunicaciones per [[barcu]] pel branu y la seronda, cuando les agües de la badea de Disko son navegables.<ref>[http://diskoline.gl/index.php?page_label=schedule Horariu de Diskoline] {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20090522055345/http://diskoline.gl/index.php?page_label=schedule |fecha=22 de mayu de 2009}}</ref> La empresa Diskoline coneuta Qasigiannguit con [[Ilulissat]], [[Aasiaat]], [[Ikamiut]], [[Akunnaaq]] y [[Qeqertarsuaq]]. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.qasigiannguit.gl/ Sitiu web oficial de Qasigiannguit] * [http://www.greenland.com/Towns_and_Regions/North_Greenland/Qasigiannguit.php Qasigiannguit en www.greenland.com] * [http://www.arktiskebilleder.dk/siulleq/album/sted_1175418_1.html Semeyes históriques de Qasigiannguit] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Groenlandia]] l9cq08k0gzyzlx8thjxa7x1q2o8uq2m 10 26345 3713250 3162872 2022-08-25T08:58:31Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Villaviciosa (Asturies)|Villaviciosa]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:25000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:15810 till: 0 bar: 1860 from:19655 till: 0 bar: 1877 from:20179 till: 0 bar: 1887 from:21037 till: 0 bar: 1900 from:20995 till: 0 bar: 1910 from:22018 till: 0 bar: 1920 from:20712 till: 0 bar: 1930 from:22117 till: 0 bar: 1940 from:22029 till: 0 bar: 1950 from:20348 till: 0 bar: 1960 from:20333 till: 0 bar: 1970 from:17213 till: 0 bar: 1980 from:15703 till: 0 bar: 1990 from:15093 till: 0 bar: 2000 from:13951 till: 0 bar: 2006 from:14457 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 15810 fontsize:S text: 15.810 shift:(0,5) bar: 1860 at: 19655 fontsize:S text: 19.655 shift:(0,5) bar: 1877 at: 20179 fontsize:S text: 20.179 shift:(0,5) bar: 1887 at: 21037 fontsize:S text: 21.037 shift:(0,5) bar: 1900 at: 20995 fontsize:S text: 20.995 shift:(0,5) bar: 1910 at: 22018 fontsize:S text: 22.018 shift:(0,5) bar: 1920 at: 20712 fontsize:S text: 20.712 shift:(0,5) bar: 1930 at: 22117 fontsize:S text: 22.117 shift:(0,5) bar: 1940 at: 22029 fontsize:S text: 22.029 shift:(0,5) bar: 1950 at: 20348 fontsize:S text: 20.348 shift:(0,5) bar: 1960 at: 20333 fontsize:S text: 20.333 shift:(0,5) bar: 1970 at: 17213 fontsize:S text: 17.213 shift:(0,5) bar: 1980 at: 15703 fontsize:S text: 15.703 shift:(0,5) bar: 1990 at: 15093 fontsize:S text: 15.093 shift:(0,5) bar: 2000 at: 13951 fontsize:S text: 13.951 shift:(0,5) bar: 2006 at: 14457 fontsize:S text: 14.457 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Villaviciosa]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Villaviciosa]] </noinclude> lm3mjcqogim4vfdp4wg6x1snqoukury 10 27849 3713253 3162866 2022-08-25T09:33:41Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Llanera]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:15000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:5140 till: 0 bar: 1860 from:7012 till: 0 bar: 1877 from:7499 till: 0 bar: 1887 from:7691 till: 0 bar: 1900 from:7706 till: 0 bar: 1910 from:9052 till: 0 bar: 1920 from:8673 till: 0 bar: 1930 from:10030 till: 0 bar: 1940 from:11424 till: 0 bar: 1950 from:10119 till: 0 bar: 1960 from:10174 till: 0 bar: 1970 from:10099 till: 0 bar: 1980 from:9966 till: 0 bar: 1990 from:10453 till: 0 bar: 2000 from:12302 till: 0 bar: 2006 from:13283 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 5140 fontsize:S text: 5.140 shift:(0,5) bar: 1860 at: 7012 fontsize:S text: 7.012 shift:(0,5) bar: 1877 at: 7499 fontsize:S text: 7.499 shift:(0,5) bar: 1887 at: 7691 fontsize:S text: 7.691 shift:(0,5) bar: 1900 at: 7706 fontsize:S text: 7.706 shift:(0,5) bar: 1910 at: 9052 fontsize:S text: 9.052 shift:(0,5) bar: 1920 at: 8673 fontsize:S text: 8.673 shift:(0,5) bar: 1930 at: 10030 fontsize:S text: 10.030 shift:(0,5) bar: 1940 at: 11424 fontsize:S text: 11.424 shift:(0,5) bar: 1950 at: 10119 fontsize:S text: 10.119 shift:(0,5) bar: 1960 at: 10174 fontsize:S text: 10.174 shift:(0,5) bar: 1970 at: 10099 fontsize:S text: 10.099 shift:(0,5) bar: 1980 at: 9966 fontsize:S text: 9.966 shift:(0,5) bar: 1990 at: 10453 fontsize:S text: 10.453 shift:(0,5) bar: 2000 at: 12302 fontsize:S text: 12.302 shift:(0,5) bar: 2006 at: 13283 fontsize:S text: 13.283 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Llanera]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Llanera]] </noinclude> gjz4wixa6uejkflfzfnja76b8s9thby 10 28087 3713256 3162867 2022-08-25T09:34:12Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Llanes]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:25000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:5000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:15620 till: 0 bar: 1860 from:16718 till: 0 bar: 1877 from:18637 till: 0 bar: 1887 from:18808 till: 0 bar: 1900 from:18684 till: 0 bar: 1910 from:21779 till: 0 bar: 1920 from:23349 till: 0 bar: 1930 from:23222 till: 0 bar: 1940 from:20421 till: 0 bar: 1950 from:20107 till: 0 bar: 1960 from:17451 till: 0 bar: 1970 from:15509 till: 0 bar: 1980 from:14218 till: 0 bar: 1990 from:13382 till: 0 bar: 2000 from:13276 till: 0 bar: 2006 from:13271 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 15620 fontsize:S text: 15.620 shift:(0,5) bar: 1860 at: 16718 fontsize:S text: 16.718 shift:(0,5) bar: 1877 at: 18637 fontsize:S text: 18.637 shift:(0,5) bar: 1887 at: 18808 fontsize:S text: 18.808 shift:(0,5) bar: 1900 at: 18684 fontsize:S text: 18.684 shift:(0,5) bar: 1910 at: 21779 fontsize:S text: 21.779 shift:(0,5) bar: 1920 at: 23349 fontsize:S text: 23.349 shift:(0,5) bar: 1930 at: 23222 fontsize:S text: 23.222 shift:(0,5) bar: 1940 at: 20421 fontsize:S text: 20.421 shift:(0,5) bar: 1950 at: 20107 fontsize:S text: 20.107 shift:(0,5) bar: 1960 at: 17451 fontsize:S text: 17.451 shift:(0,5) bar: 1970 at: 15509 fontsize:S text: 15.509 shift:(0,5) bar: 1980 at: 14218 fontsize:S text: 14.218 shift:(0,5) bar: 1990 at: 13382 fontsize:S text: 13.382 shift:(0,5) bar: 2000 at: 13276 fontsize:S text: 13.276 shift:(0,5) bar: 2006 at: 13271 fontsize:S text: 13.271 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Llanes]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Llanes]] </noinclude> 4vlmfr90tsespzih0ktofdgvrx40px5 0 31111 3713337 3438459 2022-08-25T10:37:50Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Asturies-Cymru}} {{País}} '''Gales'''{{cartafueyu|países}} (en [[galés]] ''Cymru'') ye una nación del [[Reinu Xuníu]] que s'alluga al oeste de la islla de [[Gran Bretaña]], onde llenda al oriente con [[Inglaterra]] y al occidente colos mares d'[[Mar d'Irlanda|Irlanda]] y [[Mar Célticu|Célticu]] del [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]]. Tien una población total de tres millones de persones y ye un país [[billingüismu|billingüe]], siendo les sos llingües oficiales el [[galés]] y el [[inglés]]. Ye una de les [[naciones celtes]] y tien una identidá cultural de so que surdió tres la retirada de los [[Imperiu romanu|romanos]] de Gran Bretaña. La derrota de [[Llywelyn el Caberu Rei|Llewelyn]] por [[Dubardu I d'Inglaterra|Dubardu I]] nel [[sieglu XIII]] finó la conquista [[Anglonormandos|anglonormanda]] de Gales y significó el comienzu de sieglos d'ocupación inglesa. En [[1216]] [[Llywelyn el Grande]] fundó'l Principáu de Gales. A entamos del sieglu XV, ye dicir, cien años dempués de la conquista inglesa, [[Owain Glyndwr]] restauró brevemente la independencia definiendo el calter modernu del país. El país incorporóse a Inglaterra pol [[Estatutu de Rhuddlan]] de [[1284]] y más sero pol [[Acta de Xunión (1536)|Acta de Xunión]] de [[1536]], creando la entidá llegal güei conocida como [[Inglaterra y Gales]]. Nel [[sieglu XIX]] desendólcose una política llariega. En [[1955]] escoyóse a [[Cárdif]] como [[Capital (política)|capital]] y en [[1999]] creóse l'[[Asamblea Nacional de Gales]], qu'atiende asuntos internos. El so cabezaleru de gobiernu ye'l [[Ministru Principal]] (''First Minister''). La capital y ciudá más grande ye [[Cárdif]] (en galés: ''Caerdydd''; en inglés: ''Cardiff''), con 320 000 habitantes. == Etimoloxía == El nome [[idioma inglés|inglés]] de Gales, '''Wales''', remanez del [[anglosaxón]] '''Walas''' o '''Wealas''' (el país de los ''welsh'', 'forasteros'), probablemente de la raíz [[Llingües xermániques occidentales|xermánica]] ''*walhaz'', que quier dicir «estranxeru non xermánicu». El nome nativu, '''Cymru''', foi adautáu baxo la forma '''Cambria''' nel llinguax inglés poéticu. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Gales}} {{wikinoticies|Gales}} {{wikiviaxes}} * [http://www.wales.com/Default.aspx?n1=6 Portal Oficial del País de Gales] {{n'idioma|es}} * [http://www.wales.gov.uk Gobiernu de Gales] * [http://www.assembly.wales/en/Pages/Home.aspx Asamblea Nacional de Gales] {{Composición del Reinu Xuníu}}{{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gales]] [[Categoría:Naciones celtes]] e612dk061tutp32hrssb62genrh1w1c 10 33770 3713257 3162868 2022-08-25T09:34:24Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Llaviana]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:16000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:2000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:500 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2010 text: 2010 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:4913 till: 0 bar: 1860 from:6690 till: 0 bar: 1877 from:8315 till: 0 bar: 1887 from:7913 till: 0 bar: 1900 from:8125 till: 0 bar: 1910 from:8727 till: 0 bar: 1920 from:10365 till: 0 bar: 1930 from:11367 till: 0 bar: 1940 from:12455 till: 0 bar: 1950 from:12319 till: 0 bar: 1960 from:14946 till: 0 bar: 1970 from:14883 till: 0 bar: 1980 from:15204 till: 0 bar: 1990 from:15105 till: 0 bar: 2000 from:14531 till: 0 bar: 2010 from:14160 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 4913 fontsize:S text: 4.913 shift:(0,5) bar: 1860 at: 6690 fontsize:S text: 6.690 shift:(0,5) bar: 1877 at: 8315 fontsize:S text: 8.315 shift:(0,5) bar: 1887 at: 7913 fontsize:S text: 7.913 shift:(0,5) bar: 1900 at: 8125 fontsize:S text: 8.125 shift:(0,5) bar: 1910 at: 8727 fontsize:S text: 8.727 shift:(0,5) bar: 1920 at: 10365 fontsize:S text: 10.365 shift:(0,5) bar: 1930 at: 11367 fontsize:S text: 11.367 shift:(0,5) bar: 1940 at: 12455 fontsize:S text: 12.455 shift:(0,5) bar: 1950 at: 12319 fontsize:S text: 12.319 shift:(0,5) bar: 1960 at: 14946 fontsize:S text: 14.946 shift:(0,5) bar: 1970 at: 14883 fontsize:S text: 14.883 shift:(0,5) bar: 1980 at: 15204 fontsize:S text: 15.204 shift:(0,5) bar: 1990 at: 15105 fontsize:S text: 15.105 shift:(0,5) bar: 2000 at: 14531 fontsize:S text: 14.531 shift:(0,5) bar: 2010 at: 14160 fontsize:S text: 14.160 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Llaviana]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Llaviana]] </noinclude> ra6fm6y47d0pmo7w63z10iplowod99r 10 33807 3713255 3162869 2022-08-25T09:34:01Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Mieres]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:75000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:25000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:5000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2010 text: 2010 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:6474 till: 0 bar: 1860 from:10839 till: 0 bar: 1877 from:12614 till: 0 bar: 1887 from:12897 till: 0 bar: 1900 from:18083 till: 0 bar: 1910 from:27866 till: 0 bar: 1920 from:40560 till: 0 bar: 1930 from:42787 till: 0 bar: 1940 from:51967 till: 0 bar: 1950 from:58310 till: 0 bar: 1960 from:70871 till: 0 bar: 1970 from:64552 till: 0 bar: 1980 from:58098 till: 0 bar: 1990 from:53170 till: 0 bar: 2000 from:47719 till: 0 bar: 2010 from:43688 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 6474 fontsize:S text: 6.474 shift:(0,5) bar: 1860 at: 10839 fontsize:S text: 10.839 shift:(0,5) bar: 1877 at: 12614 fontsize:S text: 12.614 shift:(0,5) bar: 1887 at: 12897 fontsize:S text: 12.897 shift:(0,5) bar: 1900 at: 18083 fontsize:S text: 18.083 shift:(0,5) bar: 1910 at: 27866 fontsize:S text: 27.866 shift:(0,5) bar: 1920 at: 40560 fontsize:S text: 40.560 shift:(0,5) bar: 1930 at: 42787 fontsize:S text: 42.787 shift:(0,5) bar: 1940 at: 51967 fontsize:S text: 51.967 shift:(0,5) bar: 1950 at: 58310 fontsize:S text: 58.310 shift:(0,5) bar: 1960 at: 70871 fontsize:S text: 70.871 shift:(0,5) bar: 1970 at: 64552 fontsize:S text: 64.552 shift:(0,5) bar: 1980 at: 58098 fontsize:S text: 58.098 shift:(0,5) bar: 1990 at: 53170 fontsize:S text: 53.170 shift:(0,5) bar: 2000 at: 47719 fontsize:S text: 47.719 shift:(0,5) bar: 2010 at: 43688 fontsize:S text: 43.688 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Mieres]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Mieres]] </noinclude> 1us921mb6i19pyvm4d0efx27kn2hk9e 10 34439 3713254 3162865 2022-08-25T09:33:55Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población de [[Carreño]] ([[Asturies]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:12000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:2000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:500 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2006 text: 2006 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:4982 till: 0 bar: 1860 from:6052 till: 0 bar: 1877 from:6271 till: 0 bar: 1887 from:7091 till: 0 bar: 1900 from:7533 till: 0 bar: 1910 from:8962 till: 0 bar: 1920 from:8876 till: 0 bar: 1930 from:10256 till: 0 bar: 1940 from:10009 till: 0 bar: 1950 from:9931 till: 0 bar: 1960 from:11128 till: 0 bar: 1970 from:11529 till: 0 bar: 1980 from:11470 till: 0 bar: 1990 from:11009 till: 0 bar: 2000 from:10564 till: 0 bar: 2006 from:10842 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 4982 fontsize:S text: 4.982 shift:(0,5) bar: 1860 at: 6052 fontsize:S text: 6.052 shift:(0,5) bar: 1877 at: 6271 fontsize:S text: 6.271 shift:(0,5) bar: 1887 at: 7091 fontsize:S text: 7.091 shift:(0,5) bar: 1900 at: 7533 fontsize:S text: 7.533 shift:(0,5) bar: 1910 at: 8962 fontsize:S text: 8.962 shift:(0,5) bar: 1920 at: 8876 fontsize:S text: 8.876 shift:(0,5) bar: 1930 at: 10256 fontsize:S text: 10.256 shift:(0,5) bar: 1940 at: 10009 fontsize:S text: 10.009 shift:(0,5) bar: 1950 at: 9931 fontsize:S text: 9.931 shift:(0,5) bar: 1960 at: 11128 fontsize:S text: 11.128 shift:(0,5) bar: 1970 at: 11529 fontsize:S text: 11.529 shift:(0,5) bar: 1980 at: 11470 fontsize:S text: 11.470 shift:(0,5) bar: 1990 at: 11009 fontsize:S text: 11.009 shift:(0,5) bar: 2000 at: 10564 fontsize:S text: 10.564 shift:(0,5) bar: 2006 at: 10842 fontsize:S text: 10.842 shift:(0,5) </timeline> |- | {{center|<small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small>}} |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Carreño]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Carreño]] </noinclude> 65ra6h7e068hea8hsq129okpelrm8rv 10 34889 3713261 747659 2022-08-25T09:36:35Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población d'[[Estorga]] ([[Provincia de Lleón|Lleón]])</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:15000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:2000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:500 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1857 text: 1857 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1897 text: 1897 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1981 text: 1981 bar: 1991 text: 1991 bar: 2001 text: 2001 bar: 2011 text: 2011 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:2853 till: 0 bar: 1857 from:4804 till: 0 bar: 1860 from:4830 till: 0 bar: 1877 from:4749 till: 0 bar: 1887 from:5248 till: 0 bar: 1897 from:5497 till: 0 bar: 1900 from:5696 till: 0 bar: 1910 from:5937 till: 0 bar: 1920 from:6659 till: 0 bar: 1930 from:8041 till: 0 bar: 1940 from:13952 till: 0 bar: 1950 from:9032 till: 0 bar: 1960 from:9152 till: 0 bar: 1970 from:11103 till: 0 bar: 1981 from:12757 till: 0 bar: 1991 from:12500 till: 0 bar: 2001 from:12242 till: 0 bar: 2011 from:11857 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 2853 fontsize:S text: 2.853 shift:(0,5) bar: 1857 at: 4804 fontsize:S text: 4.804 shift:(0,5) bar: 1860 at: 4830 fontsize:S text: 4.830 shift:(0,5) bar: 1877 at: 4749 fontsize:S text: 4.749 shift:(0,5) bar: 1887 at: 5248 fontsize:S text: 5.248 shift:(0,5) bar: 1897 at: 5497 fontsize:S text: 5.497 shift:(0,5) bar: 1900 at: 8876 fontsize:S text: 5.696 shift:(0,5) bar: 1910 at: 5937 fontsize:S text: 5.937 shift:(0,5) bar: 1920 at: 6659 fontsize:S text: 6.659 shift:(0,5) bar: 1930 at: 8041 fontsize:S text: 8.041 shift:(0,5) bar: 1940 at: 13952 fontsize:S text: 13.952 shift:(0,5) bar: 1950 at: 9032 fontsize:S text: 9.032 shift:(0,5) bar: 1960 at: 9152 fontsize:S text: 9.152 shift:(0,5) bar: 1970 at: 11103 fontsize:S text: 11.103 shift:(0,5) bar: 1981 at: 12757 fontsize:S text: 1.2757 shift:(0,5) bar: 1991 at: 12500 fontsize:S text: 12.500 shift:(0,5) bar: 2001 at: 12242 fontsize:S text: 12.242 shift:(0,5) bar: 2011 at: 11857 fontsize:S text: 11.857 shift:(0,5) </timeline> |- | <center><small>Fonte: [http://www.ine.es/ Instituto Nacional de Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small></center> |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'España|Estorga]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'España|Estorga]] </noinclude> k3q7yrthdz23ihxvgs4wl9f3t59fdou 10 35251 3713258 3710144 2022-08-25T09:34:42Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| align="center" margin=13px" ! <small>Gráfica de población d'Allande</small> |- align="center" | <timeline> Colors= id:lightgrey value:gray(0.9) id:darkgrey value:gray(0.7) id:sfondo value:rgb(1,1,1) id:barra value:rgb(0.6,0.7,0.9) ImageSize = width:600 height:300 PlotArea = left: 60 bottom: 30 top: 20 right: 20 DateFormat = x.y Period = from:0 till:9000 TimeAxis = orientation:vertical AlignBars = late ScaleMajor = gridcolor:darkgrey increment:3000 start:0 ScaleMinor = gridcolor:lightgrey increment:1000 start:0 BackgroundColors = canvas:sfondo BarData= bar: 1842 text: 1842 bar: 1860 text: 1860 bar: 1877 text: 1877 bar: 1887 text: 1887 bar: 1900 text: 1900 bar: 1910 text: 1910 bar: 1920 text: 1920 bar: 1930 text: 1930 bar: 1940 text: 1940 bar: 1950 text: 1950 bar: 1960 text: 1960 bar: 1970 text: 1970 bar: 1980 text: 1980 bar: 1990 text: 1990 bar: 2000 text: 2000 bar: 2010 text: 2010 bar: 2014 text: 2014 PlotData= color:barra width:20 align:center bar: 1842 from:5879 till: 0 bar: 1860 from:8094 till: 0 bar: 1877 from:8221 till: 0 bar: 1887 from:8117 till: 0 bar: 1900 from:8495 till: 0 bar: 1910 from:8316 till: 0 bar: 1920 from:7893 till: 0 bar: 1930 from:6965 till: 0 bar: 1940 from:7274 till: 0 bar: 1950 from:8357 till: 0 bar: 1960 from:7862 till: 0 bar: 1970 from:4947 till: 0 bar: 1980 from:3426 till: 0 bar: 1990 from:2813 till: 0 bar: 2000 from:2395 till: 0 bar: 2010 from:2031 till: 0 bar: 2014 from:1858 till: 0 PlotData= bar: 1842 at: 5879 fontsize:S text: 5.879 shift:(0,5) bar: 1860 at: 8094 fontsize:S text: 8.094 shift:(0,5) bar: 1877 at: 8221 fontsize:S text: 8.221 shift:(0,5) bar: 1887 at: 8117 fontsize:S text: 8.117 shift:(0,5) bar: 1900 at: 8495 fontsize:S text: 8.495 shift:(0,5) bar: 1910 at: 8316 fontsize:S text: 8.316 shift:(0,5) bar: 1920 at: 7893 fontsize:S text: 7.893 shift:(0,5) bar: 1930 at: 6965 fontsize:S text: 6.965 shift:(0,5) bar: 1940 at: 7274 fontsize:S text: 7.274 shift:(0,5) bar: 1950 at: 8357 fontsize:S text: 8.357 shift:(0,5) bar: 1960 at: 7862 fontsize:S text: 7.862 shift:(0,5) bar: 1970 at: 4947 fontsize:S text: 4.947 shift:(0,5) bar: 1980 at: 3426 fontsize:S text: 3.426 shift:(0,5) bar: 1990 at: 2813 fontsize:S text: 2.813 shift:(0,5) bar: 2000 at: 2395 fontsize:S text: 2.395 shift:(0,5) bar: 2010 at: 2031 fontsize:S text: 2.031 shift:(0,5) bar: 2014 at: 1858 fontsize:S text: 1.858 shift:(0,5) </timeline> |- | <center><small>Fonte: [http://www.ine.es/ Institutu Nacional d'Estadística d'España] - Ellaboración gráfica por Wikipedia</small></center> |} <noinclude> [[Categoría:Demografía d'Asturies|Allande]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de demografía d'Asturies|Allande]] </noinclude> h6drhm61k5ez9qf89cd06babsj13iop 10 36041 3713294 3337597 2022-08-25T09:58:30Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Ficha | colorfondo = {{Ficha de taxón/colores|{{{domain|}}}|{{{regnum|{{{virus_group|{{{unranked_phylum|{{{phylum}}}}}}}}}}}} }} | clase = plantia-taxon | titulo = <div style="float:left; padding:.1em;" class="noprint">[[Archivu:Commons-emblem-notice.svg|16px|link=Ayuda:Cómo lleer una ficha de taxón]]</div><div style="float:left;" class="noprint">{{pad|1em}}</div> <span style="float:right; margin-left: 3px; margin-right: 3px;">[[Archivu:{{#switch:{{delink|{{{regnum|}}}}} | Animalia | animalia = Infobox animalia.png | Fungi | fungi = Picto infobox fungus.png | Plantae | plantae = Infobox plantae.png | Protista | protista = Infobox-Rhizaria.png | Bacteria | bacteria = Infobox bacteria.png | #default = Infobox animalia.png }}|50px]]</span> {{Ficha de taxón/formatu de títulu|{{#if:{{{name|}}}|{{{name|}}}|''{{#invoke:Wikidata | claim | property=P225|formatting = internallink}}''<br>{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1843|formatting = internallink|list=lang}}}} |{{{genus|}}}|{{{binomial|}}}}}<!-- Esta plantilla formatea y escribe el título de la ficha de taxón--> | subtitulo = {{#if:{{{fossil_range|}}}|[[Escala temporal xeolóxica|Rangu temporal]]: {{{fossil_range}}}}}{{{subtitulo|}}} | estilosubtitulo = font-size:95%; background-color:{{Ficha de taxón/colores|{{{domain|}}}|{{{regnum|{{{virus_group|{{{unranked_phylum|{{{phylum}}}}}}}}}}}} }} | estilopie = font-size:95% | imagen = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P10 | qualifier=P2096 | formatting=table | rowformat = [[Ficheru:$0|260px]] $1 | rowsubformat1=<br>$1 | list=false}} | imagen2 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P18 | qualifier=P2096 | formatting=table | rowformat = [[Ficheru:$0|260px]] $1 | rowsubformat1=<br>$1 | list=false}} | estiloseccion = background-color:{{Ficha de taxón/colores|{{{domain|}}}|{{{regnum|{{{virus_group|{{{unranked_phylum|{{{phylum}}}}}}}}}}}} }} | estilodatos = {{{style|}}} | estiloetiqueta = font-weight:normal; {{{style|}}} <!-- Sección 1: Estados de conservación --> | seccion1 = {{#if:{{{status|}}}|[[Estáu de caltenimientu]]}} | datos2 = {{#if:{{{status|}}}|{{Ficha de taxón/estado de conservación|status={{{status|}}}|status_text={{{status_text|}}}|status_ref={{{status_ref|}}}|status_system={{{status_system|}}}|extinct={{{extinct|}}}|ordo={{{ordo|}}}|subclassis={{{subclassis|}}}|classis={{{classis|}}}|unranked_classis={{{unranked_classis|}}}|subphylum={{{subphylum|}}}|phylum={{{phylum|}}}|divisio={{{divisio|}}}|regnum={{{regnum|}}}}} }} <!-- Sección 2: Clasificación biolóxica del organismu ---------------------------------> | seccion3 = [[{{#if:{{{virus_group|}}}|Clasificación de los virus|Clasificación científica}}]] | etiqueta4 = [[Dominiu (bioloxía)|Dominiu]]: | datos4 = {{{domain|}}}{{#if:{{{domain_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{domain_authority}}}</span>}} | etiqueta5 = Grupu: | datos5 = {{#if:{{{virus_group|}}}|{{#switch:{{{virus_group}}} |1|i|I = I ([[Virus ADN bicatenariu]]) |2|ii|II = II ([[Virus ADN monocatenariu]]) |3|iii|III = III ([[Virus ARN bicatenariu]]) |4|iv|IV = IV ([[Virus ARN monocatenariu positivu]]) |5|v|V = V ([[Virus ARN monocatenariu negativu]]) |6|vi|VI = VI ([[Virus ARN monocatenariu retrotrescritu]]) |7|vii|VII = VII ([[Virus ADN bicatenariu retrotrescritu]])}} }} | etiqueta6 = (ensin clasif.) | datos6 = {{#if:{{{unranked_regnum|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_regnum}}}}}}}{{#if:{{{unranked_regnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_regnum_authority}}}</span>}} | etiqueta7 = Superreinu: | datos7 = {{#if:{{{superregnum|}}}|{{ucfirst:{{{superregnum}}}}}}}{{#if:{{{superregnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superregnum_authority}}}</span>}} | etiqueta8 = [[Reinu (bioloxía)|Reinu]]: | datos8 = {{#if:{{{regnum|}}}|{{ucfirst:{{{regnum}}}}}}}{{#if:{{{regnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{regnum_authority}}}</span>}} | etiqueta9 = Subreinu: | datos9 = {{#if:{{{subregnum|}}}|{{ucfirst:{{{subregnum}}}}}}}{{#if:{{{subregnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subregnum_authority}}}</span>}} | etiqueta10 = (ensin clasif.) | datos10 = {{#if:{{{unranked_phylum|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_phylum}}}}}}}{{#if:{{{unranked_phylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_phylum_authority}}}</span>}} | etiqueta11 = Superdivisión: | datos11 = {{#if:{{{superdivisio|}}}|{{ucfirst:{{{superdivisio}}}}}}}{{#if:{{{superdivisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superdivisio_authority}}}</span>}} | etiqueta12 = Superfilu: | datos12 = {{#if:{{{superphylum|}}}|{{ucfirst:{{{superphylum}}}}}}}{{#if:{{{superphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta13 = [[División (bioloxía)|División]]: | datos13 = {{#if:{{{divisio|}}}|{{ucfirst:{{{divisio}}}}}}}{{#if:{{{divisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{divisio_authority}}}</span>}} | etiqueta14 = [[Filu]]: | datos14 = {{#if:{{{phylum|}}}|{{ucfirst:{{{phylum}}}}}}}{{#if:{{{phylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{phylum_authority}}}</span>}} | etiqueta15 = Subdivisión: | datos15 = {{#if:{{{subdivisio|}}}|{{ucfirst:{{{subdivisio}}}}}}}{{#if:{{{subdivisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subdivisio_authority}}}</span>}} | etiqueta16 = Subfilu: | datos16 = {{#if:{{{subphylum|}}}|{{ucfirst:{{{subphylum}}}}}}}{{#if:{{{subphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta17 = Infrafilu: | datos17 = {{#if:{{{infraphylum|}}}|{{ucfirst:{{{infraphylum}}}}}}}{{#if:{{{infraphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{infraphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta18 = Microfilu: | datos18 = {{#if:{{{microphylum|}}}|{{ucfirst:{{{microphylum}}}}}}}{{#if:{{{microphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{microphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta19 = Nanofilu: | datos19 = {{#if:{{{nanophylum|}}}|{{ucfirst:{{{nanophylum}}}}}}}{{#if:{{{nanophylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{nanophylum_authority}}}</span>}} | etiqueta20 = (ensin clasif.): | datos20 = {{#if:{{{unranked_classis|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_classis}}}}}}}{{#if:{{{unranked_classis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_classis_authority}}}</span>}} | etiqueta21 = Superclas: | datos21 = {{#if:{{{superclassis|}}}|{{ucfirst:{{{superclassis}}}}}}}{{#if:{{{superclassis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superclassis_authority}}}</span>}} | etiqueta22 = [[Clas (bioloxía)|Clas]]: | datos22 = {{#if:{{{classis|}}}|{{ucfirst:{{{classis}}}}}}}{{#if:{{{classis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{classis_authority}}}</span>}} | etiqueta23 = Subclas: | datos23 = {{#if:{{{subclassis|}}}|{{ucfirst:{{{subclassis}}}}}}}{{#if:{{{subclassis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subclassis_authority}}}</span>}} | etiqueta24 = Infraclas: | datos24 = {{#if:{{{infraclassis|}}}|{{ucfirst:{{{infraclassis}}}}}}}{{#if:{{{infraclassis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{infraclassis_authority}}}</span>}} | etiqueta25 = (ensin clasif.): | datos25 = {{#if:{{{unranked_ordo|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_ordo}}}}}}}{{#if:{{{unranked_ordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_ordo_authority}}}</span>}} | etiqueta26 = Magnorde: | datos26 = {{#if:{{{magnordo|}}}|{{ucfirst:{{{magnordo}}}}}}}{{#if:{{{magnordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{magnordo_authority}}}</span>}} | etiqueta27 = Superorde: | datos27 = {{#if:{{{superordo|}}}|{{ucfirst:{{{superordo}}}}}}}{{#if:{{{superordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superordo_authority}}}</span>}} | etiqueta28 = Granorde: | datos28 = {{#if:{{{granordo|}}}|{{ucfirst:{{{granordo}}}}}}}{{#if:{{{granordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{granordo_authority}}}</span>}} | etiqueta29 = [[Orde (bioloxía)|Orde]]: | datos29 = {{#if:{{{ordo|}}}|{{ucfirst:{{{ordo}}}}}}}{{#if:{{{ordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{ordo_authority}}}</span>}} | etiqueta30 = Suborde: | datos30 = {{#if:{{{subordo|}}}|{{ucfirst:{{{subordo}}}}}}}{{#if:{{{subordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subordo_authority}}}</span>}} | etiqueta31 = Infraorde: | datos31 = {{#if:{{{infraordo|}}}|{{ucfirst:{{{infraordo}}}}}}}{{#if:{{{infraordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{infraordo_authority}}}</span>}} | etiqueta32 = Parvorde: | datos32 = {{#if:{{{parvordo|}}}|{{ucfirst:{{{parvordo}}}}}}}{{#if:{{{parvordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{parvordo_authority}}}</span>}} | etiqueta33 = División: | datos33 = {{#if:{{{zoodivisio|}}}|{{ucfirst:{{{zoodivisio}}}}}}}{{#if:{{{zoodivisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{zoodivisio_authority}}}</span>}} | etiqueta34 = Seición: | datos34 = {{#if:{{{zoosectio|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{zoosectio}}}}}</span>{{#if:{{{zoosectio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{zoosectio_authority}}}</span>}}}} | etiqueta35 = Subseición: | datos35 = {{#if:{{{zoosubsectio|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{zoosubsectio}}}}}</span>{{#if:{{{zoosubsectio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{zoosubsectio_authority}}}</span>}}}} | etiqueta36 = (ensin clasif.): | datos36 = {{#if:{{{unranked_familia|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_familia}}}}}}}{{#if:{{{unranked_familia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_familia_authority}}}</span>}} | etiqueta37 = Superfamilia: | datos37 = {{#if:{{{superfamilia|}}}|{{ucfirst:{{{superfamilia}}}}}}}{{#if:{{{superfamilia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superfamilia_authority}}}</span>}} | etiqueta38 = [[Familia (bioloxía)|Familia]]: | datos38 = {{#if:{{{familia|}}}|{{ucfirst:{{{familia}}}}}}}{{#if:{{{familia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{familia_authority}}}</span>}} | etiqueta39 = Subfamilia: | datos39 = {{#if:{{{subfamilia|}}}|{{ucfirst:{{{subfamilia}}}}}}}{{#if:{{{subfamilia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subfamilia_authority}}}</span>}} | etiqueta40 = Supertribu: | datos40 = {{#if:{{{supertribus|}}}|{{ucfirst:{{{supertribus}}}}}}}{{#if:{{{supertribus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{supertribus_authority}}}</span>}} | etiqueta41 = [[Tribu (bioloxía)|Tribu]]: | datos41 = {{#if:{{{tribus|}}}|{{ucfirst:{{{tribus}}}}}}}{{#if:{{{tribus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{tribus_authority}}}</span>}} | etiqueta42 = Subtribu: | datos42 = {{#if:{{{subtribus|}}}|{{ucfirst:{{{subtribus}}}}}}}{{#if:{{{subtribus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subtribus_authority}}}</span>}} | etiqueta43 = Alianza: | datos43 = {{#if:{{{alliance|}}}|{{ucfirst:{{{alliance}}}}}}}{{#if:{{{alliance_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{alliance_authority}}}</span>}} | etiqueta44 = (ensin clasif.): | datos44 = {{#if:{{{unranked_genus|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{unranked_genus}}}}}</span>}}{{#if:{{{unranked_genus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_genus_authority}}}</span>}} | etiqueta45 = [[Xéneru (bioloxía)|Xéneru]]: | datos45 = {{#if:{{{genus|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{genus}}}}}</span>}}{{#if:{{{genus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{genus_authority}}}</span>}}{{#if:{{dambes|{{{genus|}}}|{{{genus2|}}}}}|<br />}}{{#if:{{{genus2|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{genus2}}}}}</span>}}{{#if:{{{genus2_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{genus2_authority}}}</span>}} | etiqueta46 = Subxéneru: | datos46 = {{#if:{{{subgenus|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{subgenus}}}}}</span>}}{{#if:{{{subgenus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subgenus_authority}}}</span>}} | etiqueta47 = Seición: | datos47 = {{#if:{{{sectio|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{sectio}}}}}</span>}}{{#if:{{{sectio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{sectio_authority}}}</span>}} | etiqueta48 = Serie: | datos48 = {{#if:{{{series|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{series}}}}}</span>}}{{#if:{{{series_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{series_authority}}}</span>}} | etiqueta49 = Grupu específicu: | datos49 = {{ucfirst:{{{species_group|}}}}}{{#if:{{{species_group_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_group_authority}}}</span>}} | etiqueta50 = Subgrupu específicu: | datos50 = {{ucfirst:{{{species_subgroup|}}}}}{{#if:{{{species_subgroup_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_subgroup_authority}}}</span>}} | etiqueta51 = Complexu específicu: | datos51 = {{ucfirst:{{{species_complex|}}}}}{{#if:{{{species_complex_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_complex_authority}}}</span>}} | etiqueta52 = [[Especie]]: | datos52 = {{#if:{{{species|}}}{{{binomial|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{species|{{{binomial}}}}}} }}</span>{{#if:{{{species_authority|}}}{{{binomial_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_authority|{{{binomial_authority}}}}}}</span>}}}} | etiqueta53 = Subespecie: | datos53 = {{#if:{{{subspecies|}}}{{{trinomial|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{subspecies|{{{trinomial}}}}}} }}</span>{{#if:{{{subspecies_authority|}}}{{{trinomial_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subspecies_authority|{{{trinomial_authority}}}}}}</span>}}}} <!-- Sección 3: Especie tipu y mapa de distribución --> | seccion55 = {{#if:{{{diversity|}}}|{{#if:{{{diversity_link|}}}|[[{{{diversity_link}}}|Diversidá]]|[[Biodiversidá|Diversidá]]}}}} | datos56 = {{{diversity|}}} | seccion57 = {{#if:{{{type_species|}}}|[[Especie tipu]]}} | datos58 = {{#if:{{{type_species|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{type_species}}}</span>}}{{#if:{{{type_species_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{type_species_authority}}}</span>}} <!-- Sección 4: Distribución --> | seccion60 = {{#if:{{{range_map|}}}|[[Área bioxeográfica|Distribución]]}} |datos61 = {{#if:{{{range_map|}}}|[[Archivu:{{{range_map}}}|{{{range_map_width|250px}}}|{{{range_map_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map_caption|}}}{{{range_map_legend|}}}|<br />{{#if:{{{range_map_caption|}}}|{{{range_map_caption}}}}}{{#if:{{{range_map_legend|}}}|<div style="text-align:left; font-size:smaller">{{{range_map_legend|}}}</div>}}}} }} | datos62 = {{#if:{{{binomial2|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{binomial2}}}</span>}}{{#if:{{{binomial2_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{binomial2_authority}}}</span>}} | datos63 = {{#if:{{{trinomial2|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{trinomial2}}}</span>}}{{#if:{{{trinomial2_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{trinomial2_authority}}}</span>}} | datos64 = {{#if:{{{range_map2|}}}|[[Archivu:{{{range_map2}}}|{{{range_map2_width|250px}}}|{{{range_map2_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map2_caption|}}}|<br />{{{range_map2_caption}}}}} }} | datos65 = {{#if:{{{binomial3|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{binomial3}}}</span>}}{{#if:{{{binomial3_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{binomial3_authority}}}</span>}} | datos66 = {{#if:{{{trinomial3|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{trinomial3}}}</span>}}{{#if:{{{trinomial3_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{trinomial3_authority}}}</span>}} | datos67 = {{#if:{{{range_map3|}}}|[[Archivu:{{{range_map3}}}|{{{range_map3_width|250px}}}|{{{range_map3_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map3_caption|}}}|<br />{{{range_map3_caption}}}}} }} | datos68 = {{#if:{{{binomial4|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{binomial4}}}</span>}}{{#if:{{{binomial4_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{binomial4_authority}}}</span>}} | datos69 = {{#if:{{{trinomial4|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{trinomial4}}}</span>}}{{#if:{{{trinomial4_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{trinomial4_authority}}}</span>}} | datos70 = {{#if:{{{range_map4|}}}|[[Archivu:{{{range_map4}}}|{{{range_map4_width|250px}}}|{{{range_map4_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map4_caption|}}}|<br />{{{range_map4_caption}}}}} }} <!-- Sección 5: Subdivisiones --> | seccion73 = {{#if:{{{subdivision|}}}| {{#switch:{{lc:{{{subdivision_ranks}}}}}|domain=[[Dominiu (bioloxía)|Dominios]] |superregnum=Superreinos|regnum=[[Reinu (bioloxía)|Reinos]]|subregnum=Subreinos |superdivisio=Superdivisiones|superphylum=Superfilos|divisio=[[División (bioloxía)|Divisiones]]|phylum=[[Filu|Filos]] |subdivisio=Subdivisiones|subphylum=Subfilos|infraphylum=Infrafilos|microphylum=Microfilos|nanophylum=Nanofilos |superclassis=Superclases|classis=[[Clas (bioloxía)|Clases]]|subclassis=Subclases|infraclassis=Infraclases |superordo=Superórdenes|ordo=[[Orde (bioloxía)|Órdenes]]|subordo=Subórdenes|infraordo=Infraórdenes |zoodivisio=Divisiones|zoosectio=Seiciones|zoosubsectio=Subseiciones |superfamilia=Superfamilies|familia=[[Familia (bioloxía)|Families]]|subfamilia=Subfamilies |supertribus=Supertribus|tribus=[[Tribu (bioloxía)|Tribus]]|subtribus=Subtribus |alliance=Aliances|genus=[[Xéneru (bioloxía)|Xéneros]]|subgenus=Subxéneros |section=Seiciones|series=Series|species_group=Grupos específicos|species_subgroup=Subgrupos específicos |species_complex=Complexos específicos|species=[[Especie]]s|subspecies=Subespecies |#default={{{subdivision_ranks}}} }} }}<!-- En llugar d'usar la plantía:ficha/fila, úsase una pequeña modificación d'esi mesmu códigu pa prevenir un fallu de formatu -->{{#if:{{{subdivision|}}}|<tr><td colspan="3" style="text-align:left;"><div> {{{subdivision}}}</div></td></tr>}} <!-- Sección 6: Sinónimos --> | seccion75 = {{#if:{{{synonyms|}}}|[[Sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]] }}<!-- En llugar d'usar la plantía:ficha/fila, úsase una pequeña modificación d'esi mesmu códigu pa prevenir un fallu de formatu -->{{#if:{{{synonyms|}}}|<tr><td colspan="3" style="text-align:left;"><div> {{{synonyms}}}</div></td></tr>}} <!-- Sección 7: Notes --> | seccion76 = {{#if:{{{notes|}}}|Notes}} |estilopiedetabla = text-align:left |piedetabla = {{{notes|}}} }}{{#if:{{#Property:P18}}||[[Categoría:Wikipedia:Taxones que necesiten imáxenes]]}}</includeonly><noinclude>{{Documentación}}</noinclude> 3szruzqqgmte0df13qrn5azmr85w95a 3713326 3713294 2022-08-25T10:26:16Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{Ficha | colorfondo = {{Ficha de taxón/colores|{{{domain|}}}|{{{regnum|{{{virus_group|{{{unranked_phylum|{{{phylum}}}}}}}}}}}} }} | clase = plantia-taxon | titulo = <div style="float:left; padding:.1em;" class="noprint">[[Archivu:Commons-emblem-notice.svg|16px|link=Ayuda:Cómo lleer una ficha de taxón]]</div><div style="float:left;" class="noprint">{{pad|1em}}</div> <span style="float:right; margin-left: 3px; margin-right: 3px;">[[Archivu:{{#switch:{{delink|{{{regnum|}}}}} | Animalia | animalia = Infobox animalia.png | Fungi | fungi = Picto infobox fungus.png | Plantae | plantae = Infobox plantae.png | Protista | protista = Infobox-Rhizaria.png | Bacteria | bacteria = Infobox bacteria.png | #default = Infobox animalia.png }}|50px]]</span> {{Ficha de taxón/formatu de títulu|{{#if:{{{name|}}}|{{{name|}}}|''{{#invoke:Wikidata | claim | property=P225|formatting = internallink}}''<br>{{#invoke:Wikidata | claim | property=P1843|formatting = internallink|list=lang}}}} |{{{genus|}}}|{{{binomial|}}}}}<!-- Esta plantilla formatea y escribe el título de la ficha de taxón--> | subtitulo = {{#if:{{{fossil_range|}}}|[[Escala temporal xeolóxica|Rangu temporal]]: {{{fossil_range}}}}}{{{subtitulo|}}} | estilosubtitulo = font-size:95%; background-color:{{Ficha de taxón/colores|{{{domain|}}}|{{{regnum|{{{virus_group|{{{unranked_phylum|{{{phylum}}}}}}}}}}}} }} | estilopie = font-size:95% | imagen = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P10 | qualifier=P2096 | formatting=table | rowformat = [[Ficheru:$0|260px]] $1 | rowsubformat1=<br>$1 | list=false}} | imagen2 = {{#invoke:Wikidata | claim | property=P18 | qualifier=P2096 | formatting=table | rowformat = [[Ficheru:$0|260px]] $1 | rowsubformat1=<br>$1 | list=false}} | estiloseccion = background-color:{{Ficha de taxón/colores|{{{domain|}}}|{{{regnum|{{{virus_group|{{{unranked_phylum|{{{phylum}}}}}}}}}}}} }} | estilodatos = {{{style|}}} | estiloetiqueta = font-weight:normal; {{{style|}}} <!-- Sección 1: Estados de conservación --> | seccion1 = {{#if:{{{status|}}}|[[Estáu de caltenimientu]]}} | datos2 = {{#if:{{{status|}}}|{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu|status={{{status|}}}|status_text={{{status_text|}}}|status_ref={{{status_ref|}}}|status_system={{{status_system|}}}|extinct={{{extinct|}}}|ordo={{{ordo|}}}|subclassis={{{subclassis|}}}|classis={{{classis|}}}|unranked_classis={{{unranked_classis|}}}|subphylum={{{subphylum|}}}|phylum={{{phylum|}}}|divisio={{{divisio|}}}|regnum={{{regnum|}}}}} }} <!-- Sección 2: Clasificación biolóxica del organismu ---------------------------------> | seccion3 = [[{{#if:{{{virus_group|}}}|Clasificación de los virus|Clasificación científica}}]] | etiqueta4 = [[Dominiu (bioloxía)|Dominiu]]: | datos4 = {{{domain|}}}{{#if:{{{domain_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{domain_authority}}}</span>}} | etiqueta5 = Grupu: | datos5 = {{#if:{{{virus_group|}}}|{{#switch:{{{virus_group}}} |1|i|I = I ([[Virus ADN bicatenariu]]) |2|ii|II = II ([[Virus ADN monocatenariu]]) |3|iii|III = III ([[Virus ARN bicatenariu]]) |4|iv|IV = IV ([[Virus ARN monocatenariu positivu]]) |5|v|V = V ([[Virus ARN monocatenariu negativu]]) |6|vi|VI = VI ([[Virus ARN monocatenariu retrotrescritu]]) |7|vii|VII = VII ([[Virus ADN bicatenariu retrotrescritu]])}} }} | etiqueta6 = (ensin clasif.) | datos6 = {{#if:{{{unranked_regnum|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_regnum}}}}}}}{{#if:{{{unranked_regnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_regnum_authority}}}</span>}} | etiqueta7 = Superreinu: | datos7 = {{#if:{{{superregnum|}}}|{{ucfirst:{{{superregnum}}}}}}}{{#if:{{{superregnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superregnum_authority}}}</span>}} | etiqueta8 = [[Reinu (bioloxía)|Reinu]]: | datos8 = {{#if:{{{regnum|}}}|{{ucfirst:{{{regnum}}}}}}}{{#if:{{{regnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{regnum_authority}}}</span>}} | etiqueta9 = Subreinu: | datos9 = {{#if:{{{subregnum|}}}|{{ucfirst:{{{subregnum}}}}}}}{{#if:{{{subregnum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subregnum_authority}}}</span>}} | etiqueta10 = (ensin clasif.) | datos10 = {{#if:{{{unranked_phylum|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_phylum}}}}}}}{{#if:{{{unranked_phylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_phylum_authority}}}</span>}} | etiqueta11 = Superdivisión: | datos11 = {{#if:{{{superdivisio|}}}|{{ucfirst:{{{superdivisio}}}}}}}{{#if:{{{superdivisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superdivisio_authority}}}</span>}} | etiqueta12 = Superfilu: | datos12 = {{#if:{{{superphylum|}}}|{{ucfirst:{{{superphylum}}}}}}}{{#if:{{{superphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta13 = [[División (bioloxía)|División]]: | datos13 = {{#if:{{{divisio|}}}|{{ucfirst:{{{divisio}}}}}}}{{#if:{{{divisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{divisio_authority}}}</span>}} | etiqueta14 = [[Filu]]: | datos14 = {{#if:{{{phylum|}}}|{{ucfirst:{{{phylum}}}}}}}{{#if:{{{phylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{phylum_authority}}}</span>}} | etiqueta15 = Subdivisión: | datos15 = {{#if:{{{subdivisio|}}}|{{ucfirst:{{{subdivisio}}}}}}}{{#if:{{{subdivisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subdivisio_authority}}}</span>}} | etiqueta16 = Subfilu: | datos16 = {{#if:{{{subphylum|}}}|{{ucfirst:{{{subphylum}}}}}}}{{#if:{{{subphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta17 = Infrafilu: | datos17 = {{#if:{{{infraphylum|}}}|{{ucfirst:{{{infraphylum}}}}}}}{{#if:{{{infraphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{infraphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta18 = Microfilu: | datos18 = {{#if:{{{microphylum|}}}|{{ucfirst:{{{microphylum}}}}}}}{{#if:{{{microphylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{microphylum_authority}}}</span>}} | etiqueta19 = Nanofilu: | datos19 = {{#if:{{{nanophylum|}}}|{{ucfirst:{{{nanophylum}}}}}}}{{#if:{{{nanophylum_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{nanophylum_authority}}}</span>}} | etiqueta20 = (ensin clasif.): | datos20 = {{#if:{{{unranked_classis|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_classis}}}}}}}{{#if:{{{unranked_classis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_classis_authority}}}</span>}} | etiqueta21 = Superclas: | datos21 = {{#if:{{{superclassis|}}}|{{ucfirst:{{{superclassis}}}}}}}{{#if:{{{superclassis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superclassis_authority}}}</span>}} | etiqueta22 = [[Clas (bioloxía)|Clas]]: | datos22 = {{#if:{{{classis|}}}|{{ucfirst:{{{classis}}}}}}}{{#if:{{{classis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{classis_authority}}}</span>}} | etiqueta23 = Subclas: | datos23 = {{#if:{{{subclassis|}}}|{{ucfirst:{{{subclassis}}}}}}}{{#if:{{{subclassis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subclassis_authority}}}</span>}} | etiqueta24 = Infraclas: | datos24 = {{#if:{{{infraclassis|}}}|{{ucfirst:{{{infraclassis}}}}}}}{{#if:{{{infraclassis_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{infraclassis_authority}}}</span>}} | etiqueta25 = (ensin clasif.): | datos25 = {{#if:{{{unranked_ordo|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_ordo}}}}}}}{{#if:{{{unranked_ordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_ordo_authority}}}</span>}} | etiqueta26 = Magnorde: | datos26 = {{#if:{{{magnordo|}}}|{{ucfirst:{{{magnordo}}}}}}}{{#if:{{{magnordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{magnordo_authority}}}</span>}} | etiqueta27 = Superorde: | datos27 = {{#if:{{{superordo|}}}|{{ucfirst:{{{superordo}}}}}}}{{#if:{{{superordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superordo_authority}}}</span>}} | etiqueta28 = Granorde: | datos28 = {{#if:{{{granordo|}}}|{{ucfirst:{{{granordo}}}}}}}{{#if:{{{granordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{granordo_authority}}}</span>}} | etiqueta29 = [[Orde (bioloxía)|Orde]]: | datos29 = {{#if:{{{ordo|}}}|{{ucfirst:{{{ordo}}}}}}}{{#if:{{{ordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{ordo_authority}}}</span>}} | etiqueta30 = Suborde: | datos30 = {{#if:{{{subordo|}}}|{{ucfirst:{{{subordo}}}}}}}{{#if:{{{subordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subordo_authority}}}</span>}} | etiqueta31 = Infraorde: | datos31 = {{#if:{{{infraordo|}}}|{{ucfirst:{{{infraordo}}}}}}}{{#if:{{{infraordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{infraordo_authority}}}</span>}} | etiqueta32 = Parvorde: | datos32 = {{#if:{{{parvordo|}}}|{{ucfirst:{{{parvordo}}}}}}}{{#if:{{{parvordo_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{parvordo_authority}}}</span>}} | etiqueta33 = División: | datos33 = {{#if:{{{zoodivisio|}}}|{{ucfirst:{{{zoodivisio}}}}}}}{{#if:{{{zoodivisio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{zoodivisio_authority}}}</span>}} | etiqueta34 = Seición: | datos34 = {{#if:{{{zoosectio|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{zoosectio}}}}}</span>{{#if:{{{zoosectio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{zoosectio_authority}}}</span>}}}} | etiqueta35 = Subseición: | datos35 = {{#if:{{{zoosubsectio|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{zoosubsectio}}}}}</span>{{#if:{{{zoosubsectio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{zoosubsectio_authority}}}</span>}}}} | etiqueta36 = (ensin clasif.): | datos36 = {{#if:{{{unranked_familia|}}}|{{ucfirst:{{{unranked_familia}}}}}}}{{#if:{{{unranked_familia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_familia_authority}}}</span>}} | etiqueta37 = Superfamilia: | datos37 = {{#if:{{{superfamilia|}}}|{{ucfirst:{{{superfamilia}}}}}}}{{#if:{{{superfamilia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{superfamilia_authority}}}</span>}} | etiqueta38 = [[Familia (bioloxía)|Familia]]: | datos38 = {{#if:{{{familia|}}}|{{ucfirst:{{{familia}}}}}}}{{#if:{{{familia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{familia_authority}}}</span>}} | etiqueta39 = Subfamilia: | datos39 = {{#if:{{{subfamilia|}}}|{{ucfirst:{{{subfamilia}}}}}}}{{#if:{{{subfamilia_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subfamilia_authority}}}</span>}} | etiqueta40 = Supertribu: | datos40 = {{#if:{{{supertribus|}}}|{{ucfirst:{{{supertribus}}}}}}}{{#if:{{{supertribus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{supertribus_authority}}}</span>}} | etiqueta41 = [[Tribu (bioloxía)|Tribu]]: | datos41 = {{#if:{{{tribus|}}}|{{ucfirst:{{{tribus}}}}}}}{{#if:{{{tribus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{tribus_authority}}}</span>}} | etiqueta42 = Subtribu: | datos42 = {{#if:{{{subtribus|}}}|{{ucfirst:{{{subtribus}}}}}}}{{#if:{{{subtribus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subtribus_authority}}}</span>}} | etiqueta43 = Alianza: | datos43 = {{#if:{{{alliance|}}}|{{ucfirst:{{{alliance}}}}}}}{{#if:{{{alliance_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{alliance_authority}}}</span>}} | etiqueta44 = (ensin clasif.): | datos44 = {{#if:{{{unranked_genus|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{unranked_genus}}}}}</span>}}{{#if:{{{unranked_genus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{unranked_genus_authority}}}</span>}} | etiqueta45 = [[Xéneru (bioloxía)|Xéneru]]: | datos45 = {{#if:{{{genus|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{genus}}}}}</span>}}{{#if:{{{genus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{genus_authority}}}</span>}}{{#if:{{dambes|{{{genus|}}}|{{{genus2|}}}}}|<br />}}{{#if:{{{genus2|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{genus2}}}}}</span>}}{{#if:{{{genus2_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{genus2_authority}}}</span>}} | etiqueta46 = Subxéneru: | datos46 = {{#if:{{{subgenus|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{subgenus}}}}}</span>}}{{#if:{{{subgenus_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subgenus_authority}}}</span>}} | etiqueta47 = Seición: | datos47 = {{#if:{{{sectio|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{sectio}}}}}</span>}}{{#if:{{{sectio_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{sectio_authority}}}</span>}} | etiqueta48 = Serie: | datos48 = {{#if:{{{series|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{series}}}}}</span>}}{{#if:{{{series_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{series_authority}}}</span>}} | etiqueta49 = Grupu específicu: | datos49 = {{ucfirst:{{{species_group|}}}}}{{#if:{{{species_group_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_group_authority}}}</span>}} | etiqueta50 = Subgrupu específicu: | datos50 = {{ucfirst:{{{species_subgroup|}}}}}{{#if:{{{species_subgroup_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_subgroup_authority}}}</span>}} | etiqueta51 = Complexu específicu: | datos51 = {{ucfirst:{{{species_complex|}}}}}{{#if:{{{species_complex_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_complex_authority}}}</span>}} | etiqueta52 = [[Especie]]: | datos52 = {{#if:{{{species|}}}{{{binomial|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{species|{{{binomial}}}}}} }}</span>{{#if:{{{species_authority|}}}{{{binomial_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{species_authority|{{{binomial_authority}}}}}}</span>}}}} | etiqueta53 = Subespecie: | datos53 = {{#if:{{{subspecies|}}}{{{trinomial|}}}|<span style="font-style:italic">{{ucfirst:{{{subspecies|{{{trinomial}}}}}} }}</span>{{#if:{{{subspecies_authority|}}}{{{trinomial_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{subspecies_authority|{{{trinomial_authority}}}}}}</span>}}}} <!-- Sección 3: Especie tipu y mapa de distribución --> | seccion55 = {{#if:{{{diversity|}}}|{{#if:{{{diversity_link|}}}|[[{{{diversity_link}}}|Diversidá]]|[[Biodiversidá|Diversidá]]}}}} | datos56 = {{{diversity|}}} | seccion57 = {{#if:{{{type_species|}}}|[[Especie tipu]]}} | datos58 = {{#if:{{{type_species|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{type_species}}}</span>}}{{#if:{{{type_species_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{type_species_authority}}}</span>}} <!-- Sección 4: Distribución --> | seccion60 = {{#if:{{{range_map|}}}|[[Área bioxeográfica|Distribución]]}} |datos61 = {{#if:{{{range_map|}}}|[[Archivu:{{{range_map}}}|{{{range_map_width|250px}}}|{{{range_map_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map_caption|}}}{{{range_map_legend|}}}|<br />{{#if:{{{range_map_caption|}}}|{{{range_map_caption}}}}}{{#if:{{{range_map_legend|}}}|<div style="text-align:left; font-size:smaller">{{{range_map_legend|}}}</div>}}}} }} | datos62 = {{#if:{{{binomial2|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{binomial2}}}</span>}}{{#if:{{{binomial2_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{binomial2_authority}}}</span>}} | datos63 = {{#if:{{{trinomial2|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{trinomial2}}}</span>}}{{#if:{{{trinomial2_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{trinomial2_authority}}}</span>}} | datos64 = {{#if:{{{range_map2|}}}|[[Archivu:{{{range_map2}}}|{{{range_map2_width|250px}}}|{{{range_map2_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map2_caption|}}}|<br />{{{range_map2_caption}}}}} }} | datos65 = {{#if:{{{binomial3|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{binomial3}}}</span>}}{{#if:{{{binomial3_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{binomial3_authority}}}</span>}} | datos66 = {{#if:{{{trinomial3|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{trinomial3}}}</span>}}{{#if:{{{trinomial3_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{trinomial3_authority}}}</span>}} | datos67 = {{#if:{{{range_map3|}}}|[[Archivu:{{{range_map3}}}|{{{range_map3_width|250px}}}|{{{range_map3_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map3_caption|}}}|<br />{{{range_map3_caption}}}}} }} | datos68 = {{#if:{{{binomial4|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{binomial4}}}</span>}}{{#if:{{{binomial4_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{binomial4_authority}}}</span>}} | datos69 = {{#if:{{{trinomial4|}}}|<span style="font-weight:bold; font-style:italic">{{{trinomial4}}}</span>}}{{#if:{{{trinomial4_authority|}}}|<br /><span style="font-variant:small-caps;">{{{trinomial4_authority}}}</span>}} | datos70 = {{#if:{{{range_map4|}}}|[[Archivu:{{{range_map4}}}|{{{range_map4_width|250px}}}|{{{range_map4_caption|}}}]]{{#if:{{{range_map4_caption|}}}|<br />{{{range_map4_caption}}}}} }} <!-- Sección 5: Subdivisiones --> | seccion73 = {{#if:{{{subdivision|}}}| {{#switch:{{lc:{{{subdivision_ranks}}}}}|domain=[[Dominiu (bioloxía)|Dominios]] |superregnum=Superreinos|regnum=[[Reinu (bioloxía)|Reinos]]|subregnum=Subreinos |superdivisio=Superdivisiones|superphylum=Superfilos|divisio=[[División (bioloxía)|Divisiones]]|phylum=[[Filu|Filos]] |subdivisio=Subdivisiones|subphylum=Subfilos|infraphylum=Infrafilos|microphylum=Microfilos|nanophylum=Nanofilos |superclassis=Superclases|classis=[[Clas (bioloxía)|Clases]]|subclassis=Subclases|infraclassis=Infraclases |superordo=Superórdenes|ordo=[[Orde (bioloxía)|Órdenes]]|subordo=Subórdenes|infraordo=Infraórdenes |zoodivisio=Divisiones|zoosectio=Seiciones|zoosubsectio=Subseiciones |superfamilia=Superfamilies|familia=[[Familia (bioloxía)|Families]]|subfamilia=Subfamilies |supertribus=Supertribus|tribus=[[Tribu (bioloxía)|Tribus]]|subtribus=Subtribus |alliance=Aliances|genus=[[Xéneru (bioloxía)|Xéneros]]|subgenus=Subxéneros |section=Seiciones|series=Series|species_group=Grupos específicos|species_subgroup=Subgrupos específicos |species_complex=Complexos específicos|species=[[Especie]]s|subspecies=Subespecies |#default={{{subdivision_ranks}}} }} }}<!-- En llugar d'usar la plantía:ficha/fila, úsase una pequeña modificación d'esi mesmu códigu pa prevenir un fallu de formatu -->{{#if:{{{subdivision|}}}|<tr><td colspan="3" style="text-align:left;"><div> {{{subdivision}}}</div></td></tr>}} <!-- Sección 6: Sinónimos --> | seccion75 = {{#if:{{{synonyms|}}}|[[Sinonimia (bioloxía)|Sinonimia]] }}<!-- En llugar d'usar la plantía:ficha/fila, úsase una pequeña modificación d'esi mesmu códigu pa prevenir un fallu de formatu -->{{#if:{{{synonyms|}}}|<tr><td colspan="3" style="text-align:left;"><div> {{{synonyms}}}</div></td></tr>}} <!-- Sección 7: Notes --> | seccion76 = {{#if:{{{notes|}}}|Notes}} |estilopiedetabla = text-align:left |piedetabla = {{{notes|}}} }}{{#if:{{#Property:P18}}||[[Categoría:Wikipedia:Taxones que necesiten imáxenes]]}}</includeonly><noinclude>{{Documentación}}</noinclude> jo8v4nfxwpllrfl0j0x8gs4t5gjzs55 10 36042 3713295 1129379 2022-08-25T09:58:40Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Ficha de taxón/formato de título]]" a "[[Plantía:Ficha de taxón/formatu de títulu]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#if:{{{1}}}| {{#if:{{{3}}}| {{#switch:{{{3}}} |{{{1}}} |''{{{1}}}'' |'''{{{1}}}''' |'''''{{{1}}}'''''=<span style="font-style:italic">{{{1}}}</span> |#default={{{1}}} }} |{{#switch:{{{2}}} |{{{1}}} |''{{{1}}}'' |'''{{{1}}}''' |'''''{{{1}}}'''''=<span style="font-style:italic">{{{1}}}</span> |#default={{{1}}} }} }} |{{#if:{{{3}}}| {{#switch:{{{3}}} |{{PAGENAME}} |''{{PAGENAME}}'' |'''{{PAGENAME}}''' |'''''{{PAGENAME}}'''''=<span style="font-style:italic">{{{3}}}</span> |{{PAGENAME}} }} |{{#switch:{{{2}}} |{{PAGENAME}} |''{{PAGENAME}}'' |'''{{PAGENAME}}''' |'''''{{PAGENAME}}'''''=<span style="font-style:italic">{{{2}}}</span> |{{PAGENAME}} }} }} }}</includeonly><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes Infobox]]</noinclude> 5ekuurwtvgtewtft8yv41pp5m27qba6 10 36043 3713327 2521925 2022-08-25T10:26:34Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Ficha de taxón/estado de conservación]]" a "[[Plantía:Ficha de taxón/estáu de caltenimientu]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#switch:{{{status}}} |SE |se |SECURE |Secure |secure=Non amenazáu{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|LC|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]] |DOM |dom |DOMESTICATED |Domesticated |domesticated=[[Domesticación|Domesticáu]]{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Animales domesticaos]] <!-- 1=estado, 2=ordo, 3=subclassis, 4=classis, 5=subphylum, 6=phylum, 7=divisio, 8=regnum --> |DD |dd=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|DD|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status none DD.svg|200px|Datos insuficientes (DD)]]<br />[[Especie con datos insuficientes|Datos insuficientes]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status none DD.svg|200px|Datos insuficientes (DD)]]<br />[[Especie con datos insuficientes|Datos insuficientes]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}=Datos insuficientes {{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}}}} |NE |ne=<span style="font-style:italic">Non evaluáu</span>{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |NR |nr=<span style="font-style:italic">Non reconocíu</span>{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |LR |lr=Riesgu baxu{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |LC |lc=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|LC|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 LC ast.svg|200px|Esmolición menor (LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Esmolición menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 LC ast.svg|200px|Preocupación menor (LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Esmolición menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie baxo preocupación menor|Preocupación menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 LC ast.svg|200px|Preocupación menor (LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Esmolición menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |LR/LC |LR/lc |lr/lc |LRLC |LRlc |lrlc=[[Archivu:Status iucn2.3 LC ast.svg|200px|Preocupación menor (LR/LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Preocupación menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|LC|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]] |NT |nt=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|NT|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |LR/NT |LR/nt |lr/nt |LRNT |LRnt |lrnt=[[Archivu:Status iucn2.3 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (LR/NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|NT|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]] |LR/CD |LR/cd |lr/cd |LRCD |LRcd |lrcd=[[Archivu:Status iucn2.3 CD ast.svg|200px|Dependiente de conservación (CD)]]<br />Dependiente de conservación <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies dependientes de midides de conservación]] |VU |vu=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|VU|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 VU ast.svg|200px|Vulnerable (VU)]]<br />[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 VU ast.svg|200px|Vulnerable (VU)]]<br />[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 VU ast.svg|200px|Vulnerable (VU)]]<br />[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |EN |en=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|EN|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 EN ast.svg|200px|En peligru (EN)]]<br />[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 EN ast.svg|200px|En peligru (EN)]]<br />[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 EN ast.svg|200px|En peligru (EN)]]<br />[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |CR |cr=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estado de conservación/categorías|CR|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 CR ast.svg|200px|En peligru críticu (CR)]]<br />[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 CR ast.svg|200px|En peligru críticu (CR)]]<br />[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 CR ast.svg|200px|En peligru críticu (CR)]]<br />[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |PE |pe=[[Archivu:Status none PE.svg|200px|En peligru críticu, posiblemente estintu (PE)]]<br />Posiblemente [[estinción|estintu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>{{{status_ref|}}} |PEW |pew=[[Archivu:Status none PEW.svg|200px|En peligru críticu, posiblemente estintu n'estáu salvaxe (PEW)]]<br />Posiblemente [[estinción|estintu]] en llibertá <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>{{{status_ref|}}} |EW |ew={{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 EW ast.svg|200px|Estintu n'estáu silvestre (EW)]]<br />[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes n'estáu salvaxe]] |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 EW ast.svg|200px|Estintu n'estáu silvestre (EW)]]<br />[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes n'estáu salvaxe]] |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 EW ast.svg|200px|Estintu n'estáu silvestre (EW)]]<br />[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes n'estáu salvaxe]]}} |EX |ex={{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 EX ast.svg|200px|Estintu (EX)]]<br />[[Estinción|Estintu]] {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}} <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes]] |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 EX ast.svg|200px|Estintu (EX)]]<br />[[Estinción|Estintu]] {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}} <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes]] |{{{status_system}}}=[[Archivu:Status none EX.svg]]<br />[[Estinción|Estintu]] {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}} {{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes]]}} |FOSSIL |Fossil |fossil |fósil |fosil |Fósil |Fosil |FÓSIL |FOSIL=[[Estinción|Estintu]] ([[fósil]]){{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Fósiles]] |PRE |Pre |pre=[[Estinción|Estintu]] n'época prehistórica {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}}{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes na prehistoria]] |text |Text |TEXT=<span style="font-style:italic">Ver el testu</span>{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |{{{status}}} }}</includeonly><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes Infobox]]</noinclude> s0901jj7o05mntnnw3e9czm0qxbc70v 3713330 3713327 2022-08-25T10:27:34Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#switch:{{{status}}} |SE |se |SECURE |Secure |secure=Non amenazáu{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|LC|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]] |DOM |dom |DOMESTICATED |Domesticated |domesticated=[[Domesticación|Domesticáu]]{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Animales domesticaos]] <!-- 1=estado, 2=ordo, 3=subclassis, 4=classis, 5=subphylum, 6=phylum, 7=divisio, 8=regnum --> |DD |dd=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|DD|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status none DD.svg|200px|Datos insuficientes (DD)]]<br />[[Especie con datos insuficientes|Datos insuficientes]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status none DD.svg|200px|Datos insuficientes (DD)]]<br />[[Especie con datos insuficientes|Datos insuficientes]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}=Datos insuficientes {{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}}}} |NE |ne=<span style="font-style:italic">Non evaluáu</span>{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |NR |nr=<span style="font-style:italic">Non reconocíu</span>{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |LR |lr=Riesgu baxu{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |LC |lc=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|LC|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 LC ast.svg|200px|Esmolición menor (LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Esmolición menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 LC ast.svg|200px|Preocupación menor (LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Esmolición menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie baxo preocupación menor|Preocupación menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 LC ast.svg|200px|Preocupación menor (LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Esmolición menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |LR/LC |LR/lc |lr/lc |LRLC |LRlc |lrlc=[[Archivu:Status iucn2.3 LC ast.svg|200px|Preocupación menor (LR/LC)]]<br />[[Especie baxo preocupación menor|Preocupación menor]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|LC|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]] |NT |nt=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|NT|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |LR/NT |LR/nt |lr/nt |LRNT |LRnt |lrnt=[[Archivu:Status iucn2.3 NT ast.svg|200px|Cuasi amenazáu (LR/NT)]]<br />[[Especie cuasi amenazada|Cuasi amenazáu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|NT|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]] |LR/CD |LR/cd |lr/cd |LRCD |LRcd |lrcd=[[Archivu:Status iucn2.3 CD ast.svg|200px|Dependiente de conservación (CD)]]<br />Dependiente de conservación <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies dependientes de midides de conservación]] |VU |vu=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|VU|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 VU ast.svg|200px|Vulnerable (VU)]]<br />[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 VU ast.svg|200px|Vulnerable (VU)]]<br />[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 VU ast.svg|200px|Vulnerable (VU)]]<br />[[Especie vulnerable|Vulnerable]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |EN |en=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|EN|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 EN ast.svg|200px|En peligru (EN)]]<br />[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 EN ast.svg|200px|En peligru (EN)]]<br />[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 EN ast.svg|200px|En peligru (EN)]]<br />[[Especie en peligru d'estinción|En peligru]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |CR |cr=[[Categoría:{{Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes|CR|{{{ordo}}}|{{{subclassis}}}|{{{classis}}}|{{{unranked_classis}}}|{{{subphylum}}}|{{{phylum}}}|{{{divisio}}}|{{{regnum}}}}}]]{{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 CR ast.svg|200px|En peligru críticu (CR)]]<br />[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 CR ast.svg|200px|En peligru críticu (CR)]]<br />[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 CR ast.svg|200px|En peligru críticu (CR)]]<br />[[Especie en peligru críticu d'estinción|En peligru críticu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>}}{{{status_ref|}}}}} |PE |pe=[[Archivu:Status none PE.svg|200px|En peligru críticu, posiblemente estintu (PE)]]<br />Posiblemente [[estinción|estintu]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>{{{status_ref|}}} |PEW |pew=[[Archivu:Status none PEW.svg|200px|En peligru críticu, posiblemente estintu n'estáu salvaxe (PEW)]]<br />Posiblemente [[estinción|estintu]] en llibertá <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>{{{status_ref|}}} |EW |ew={{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 EW ast.svg|200px|Estintu n'estáu silvestre (EW)]]<br />[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes n'estáu salvaxe]] |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 EW ast.svg|200px|Estintu n'estáu silvestre (EW)]]<br />[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes n'estáu salvaxe]] |{{{status_system}}}={{#if:{{{status_text|}}}|[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>|[[Archivu:Status iucn3.1 EW ast.svg|200px|Estintu n'estáu silvestre (EW)]]<br />[[Especie estinta n'estáu silvestre|Estintu en llibertá]] <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|UICN]])</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes n'estáu salvaxe]]}} |EX |ex={{#switch:{{{status_system}}} |uicn2.3 |UICN2.3 |iucn2.3 |IUCN2.3=[[Archivu:Status iucn2.3 EX ast.svg|200px|Estintu (EX)]]<br />[[Estinción|Estintu]] {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}} <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;2.3]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes]] |uicn3.1 |UICN3.1 |iucn3.1 |IUCN3.1=[[Archivu:Status iucn3.1 EX ast.svg|200px|Estintu (EX)]]<br />[[Estinción|Estintu]] {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}} <span style="font-size:smaller; font-weight:bold">([[Xunión Internacional pa la Conservación de la Naturaleza|IUCN&nbsp;3.1]])</span>{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes]] |{{{status_system}}}=[[Archivu:Status none EX.svg]]<br />[[Estinción|Estintu]] {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}} {{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller; font-weight:bold">({{{status_text|}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes]]}} |FOSSIL |Fossil |fossil |fósil |fosil |Fósil |Fosil |FÓSIL |FOSIL=[[Estinción|Estintu]] ([[fósil]]){{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Fósiles]] |PRE |Pre |pre=[[Estinción|Estintu]] n'época prehistórica {{#if:{{{extinct|}}}|dende {{{extinct}}}}}{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} [[Categoría:Especies estintes na prehistoria]] |text |Text |TEXT=<span style="font-style:italic">Ver el testu</span>{{#if:{{{status_text|}}}|<span style="font-size:smaller">&nbsp;({{{status_text}}})</span>}}{{{status_ref|}}} |{{{status}}} }}</includeonly><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes Infobox]]</noinclude> ghwmzukycge0s9eih56gy0r86mi3s1q 10 36044 3713328 1504382 2022-08-25T10:26:34Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Ficha de taxón/estado de conservación/categorías]]" a "[[Plantía:Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categorías]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#switch:{{lc:{{{2}}}}} <!-- 1=estado, 2=ordo, 3=subclassis, 4=classis, 5=unranked_classis, 6=subphylum, 7=phylum, 8=divisio, 9=regnum --> |[[anura]]=Xaronques y sapos (Anura) |[[caudata]]=Salamandres y tritones (Caudata) |[[cetacea]]=Cetáceos |[[rodentia]]=Royedores |[[chiroptera]]=Esperteyos (Chiroptera) |[[primates]]|[[primate]]s=Primates |[[anseriformes]]=Patos y gansos (Anseriformes) |[[passeriformes]]=Páxaros cantores (Passeriformes) |[[psittaciformes]]=Cacatúes y papagayos (Psittaciformes) |[[rajiformes]]=Pexes cartilaxinosos (Chondrichthyes) |[[carnivora]]=Mamíferos |[[falconiformes]]=Rapaces diurnes (Falconiformes) |[[charadriiformes]]=Charadriiformes |[[galliformes]]=Gallinácees (Galliformes) |[[petromyzontiformes]]=Pexes |[[geraniales]]|[[myrtales]]|[[crossosomatales]]|[[zygophyllales]]|[[celastrales]]|[[malpighiales]]|[[oxalidales]]|[[fabales]]|[[rosales]]|[[cucurbitales]]|[[fagales]]|[[huerteales]]|[[brassicales]]|[[malvales]]|[[sapindales]]=Rósides |[[lamiales]]|[[cornales]]|[[ericales]]|[[garryales]]|[[gentianales]]|[[lamiales]]|[[solanales]]|[[apiales]]|[[aquifoliales]]|[[asterales]]|[[bruniales]]|[[dipsacales]]|[[escalloniales]]|[[paracryphiales]]=Astérides |{{#switch:{{lc:{{{3}}}}} |[[magnoliidae]]=Magnólides |{{#switch:{{lc:{{{4}}}}} |[[bird|aves]]|[[ave]]|[[aves]]=Aves |[[reptilia]]|[[synapsida]]|[[sauropsida]]=Reptiles |[[amphibia]]|[[lissamphibia]]=Anfibios |[[mammalia]]|[[mamíferos]]|[[mammal]]ia|[[marsupialia]]=Mamíferos |[[chondrichthyes]]|[[elasmobranchii]]=Pexes cartilaxinosos (Chondrichthyes) |[[osteichthyes]]|[[actinopterygii]]|[[sarcopterygii]]=Pexes óseos (Osteichthyes) |[[gastropoda]]=Gasterópodos |[[cephalopoda]]=Cefalópodos |[[bivalvia]]=Moluscos bivalvos |[[insecta]]=Inseutos |[[magnoliopsida]]=Anxospermes |[[monocotyledoneae]]|[[monocots]]|[[liliopsida]]=Monocotiledónees |[[eudicotyledoneae]]=Eudicotiledónees |[[coniferopsida]]|[[pinopsida]]=Coníferes |{{#switch:{{lc:{{{5}}}}} |[[monocots]]=Monocotiledónees |[[eudicots]]=Eudicotiledónees |[[magnoliidae]]=Magnólides |{{#switch:{{lc:{{{6}}}}} |[[crustacea]]=Crustáceos |{{#switch:{{lc:{{{7}}}}} |[[mollusca]]=Moluscos |[[arthropoda]]=Artrópodos |{{#switch:{{lc:{{{8}}}}} |[[ginkgophyta]]|[[gnetophyta]]|[[cycadophyta]]=Ximnospermes |[[pinophyta]]|[[coniferophyta]]=Coníferes |[[angiospermae]]|[[magnoliophyta]]=Anxospermes |{{#switch:{{lc:{{{9}}}}} |[[animal]]|[[animal]]ia|[[animalia]]=Animales |[[plantae]]=Plantes |Especies}}}}}}}}}}}}}} }}&nbsp;{{#switch:{{{1}}} |DD=ensin datos suficientes sobre conservación |VU=n'estáu vulnerable |EN=en peligru d'estinción |CR=en peligru críticu d'estinción |LC=non |NT=medianamente }}{{#switch:{{{1}}} |NT|LC=&nbsp;{{#switch:{{lc:{{{2}}}}} |[[geraniales]]|[[myrtales]]|[[crossosomatales]]|[[zygophyllales]]|[[celastrales]]|[[malpighiales]]|[[oxalidales]]|[[fabales]]|[[rosales]]|[[cucurbitales]]|[[fagales]]|[[huerteales]]|[[brassicales]]|[[malvales]]|[[sapindales]]|[[lamiales]]|[[cornales]]|[[ericales]]|[[garryales]]|[[gentianales]]|[[lamiales]]|[[solanales]]|[[apiales]]|[[aquifoliales]]|[[asterales]]|[[bruniales]]|[[dipsacales]]|[[escalloniales]]|[[paracryphiales]]|[[falconiformes]]|[[charadriiformes]]|[[galliformes]]=amenazaes |[[chiroptera]]|[[passeriformes]]|[[psittaciformes]]|[[petromyzontiformes]]|[[rajiformes]]|[[carnivora]]|[[anura]]|[[caudata]]|[[cetacea]]|[[rodentia]]|[[primates]]|[[primate]]s|[[anseriformes]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{3}}}}} |[[magnoliidae]]=amenazaes |{{#switch:{{lc:{{{4}}}}} |[[magnoliopsida]]|[[coniferopsida]]|[[pinopsida]]|[[monocotyledoneae]]|[[monocots]]|[[liliopsida]]|[[eudicotyledoneae]]|[[bird|aves]]|[[ave]]|[[aves]]=amenazaes |[[reptilia]]|[[synapsida]]|[[sauropsida]]|[[amphibia]]|[[lissamphibia]]|[[mammalia]]|[[mamíferos]]|[[mammal]]ia|[[marsupialia]]|[[chondrichthyes]]|[[elasmobranchii]]|[[osteichthyes]]|[[actinopterygii]]|[[sarcopterygii]]|[[gastropoda]]|[[cephalopoda]]|[[bivalvia]]|[[insecta]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{5}}}}} |[[monocots]]|[[magnoliidae]]|[[eudicots]]=amenazaes |{{#switch:{{lc:{{{6}}}}} |[[crustacea]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{7}}}}} |[[mollusca]]=|[[arthropoda]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{8}}}}} |[[angiospermae]]|[[magnoliophyta]]|[[ginkgophyta]]|[[gnetophyta]]|[[cycadophyta]]|[[pinophyta]]|[[coniferophyta]]=amenazaes |{{#switch:{{lc:{{{9}}}}} |[[animal]]|[[animal]]ia|[[animalia]]=amenazaos |amenazaes}}}}}}}}}}}}}}}}}}</includeonly><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes Infobox]]</noinclude> kpluxku9or9mp53xf0bh1bw7jlpy3r2 3713329 3713328 2022-08-25T10:26:58Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categorías]]" a "[[Plantía:Ficha de taxón/estáu de caltenimientu/categoríes]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#switch:{{lc:{{{2}}}}} <!-- 1=estado, 2=ordo, 3=subclassis, 4=classis, 5=unranked_classis, 6=subphylum, 7=phylum, 8=divisio, 9=regnum --> |[[anura]]=Xaronques y sapos (Anura) |[[caudata]]=Salamandres y tritones (Caudata) |[[cetacea]]=Cetáceos |[[rodentia]]=Royedores |[[chiroptera]]=Esperteyos (Chiroptera) |[[primates]]|[[primate]]s=Primates |[[anseriformes]]=Patos y gansos (Anseriformes) |[[passeriformes]]=Páxaros cantores (Passeriformes) |[[psittaciformes]]=Cacatúes y papagayos (Psittaciformes) |[[rajiformes]]=Pexes cartilaxinosos (Chondrichthyes) |[[carnivora]]=Mamíferos |[[falconiformes]]=Rapaces diurnes (Falconiformes) |[[charadriiformes]]=Charadriiformes |[[galliformes]]=Gallinácees (Galliformes) |[[petromyzontiformes]]=Pexes |[[geraniales]]|[[myrtales]]|[[crossosomatales]]|[[zygophyllales]]|[[celastrales]]|[[malpighiales]]|[[oxalidales]]|[[fabales]]|[[rosales]]|[[cucurbitales]]|[[fagales]]|[[huerteales]]|[[brassicales]]|[[malvales]]|[[sapindales]]=Rósides |[[lamiales]]|[[cornales]]|[[ericales]]|[[garryales]]|[[gentianales]]|[[lamiales]]|[[solanales]]|[[apiales]]|[[aquifoliales]]|[[asterales]]|[[bruniales]]|[[dipsacales]]|[[escalloniales]]|[[paracryphiales]]=Astérides |{{#switch:{{lc:{{{3}}}}} |[[magnoliidae]]=Magnólides |{{#switch:{{lc:{{{4}}}}} |[[bird|aves]]|[[ave]]|[[aves]]=Aves |[[reptilia]]|[[synapsida]]|[[sauropsida]]=Reptiles |[[amphibia]]|[[lissamphibia]]=Anfibios |[[mammalia]]|[[mamíferos]]|[[mammal]]ia|[[marsupialia]]=Mamíferos |[[chondrichthyes]]|[[elasmobranchii]]=Pexes cartilaxinosos (Chondrichthyes) |[[osteichthyes]]|[[actinopterygii]]|[[sarcopterygii]]=Pexes óseos (Osteichthyes) |[[gastropoda]]=Gasterópodos |[[cephalopoda]]=Cefalópodos |[[bivalvia]]=Moluscos bivalvos |[[insecta]]=Inseutos |[[magnoliopsida]]=Anxospermes |[[monocotyledoneae]]|[[monocots]]|[[liliopsida]]=Monocotiledónees |[[eudicotyledoneae]]=Eudicotiledónees |[[coniferopsida]]|[[pinopsida]]=Coníferes |{{#switch:{{lc:{{{5}}}}} |[[monocots]]=Monocotiledónees |[[eudicots]]=Eudicotiledónees |[[magnoliidae]]=Magnólides |{{#switch:{{lc:{{{6}}}}} |[[crustacea]]=Crustáceos |{{#switch:{{lc:{{{7}}}}} |[[mollusca]]=Moluscos |[[arthropoda]]=Artrópodos |{{#switch:{{lc:{{{8}}}}} |[[ginkgophyta]]|[[gnetophyta]]|[[cycadophyta]]=Ximnospermes |[[pinophyta]]|[[coniferophyta]]=Coníferes |[[angiospermae]]|[[magnoliophyta]]=Anxospermes |{{#switch:{{lc:{{{9}}}}} |[[animal]]|[[animal]]ia|[[animalia]]=Animales |[[plantae]]=Plantes |Especies}}}}}}}}}}}}}} }}&nbsp;{{#switch:{{{1}}} |DD=ensin datos suficientes sobre conservación |VU=n'estáu vulnerable |EN=en peligru d'estinción |CR=en peligru críticu d'estinción |LC=non |NT=medianamente }}{{#switch:{{{1}}} |NT|LC=&nbsp;{{#switch:{{lc:{{{2}}}}} |[[geraniales]]|[[myrtales]]|[[crossosomatales]]|[[zygophyllales]]|[[celastrales]]|[[malpighiales]]|[[oxalidales]]|[[fabales]]|[[rosales]]|[[cucurbitales]]|[[fagales]]|[[huerteales]]|[[brassicales]]|[[malvales]]|[[sapindales]]|[[lamiales]]|[[cornales]]|[[ericales]]|[[garryales]]|[[gentianales]]|[[lamiales]]|[[solanales]]|[[apiales]]|[[aquifoliales]]|[[asterales]]|[[bruniales]]|[[dipsacales]]|[[escalloniales]]|[[paracryphiales]]|[[falconiformes]]|[[charadriiformes]]|[[galliformes]]=amenazaes |[[chiroptera]]|[[passeriformes]]|[[psittaciformes]]|[[petromyzontiformes]]|[[rajiformes]]|[[carnivora]]|[[anura]]|[[caudata]]|[[cetacea]]|[[rodentia]]|[[primates]]|[[primate]]s|[[anseriformes]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{3}}}}} |[[magnoliidae]]=amenazaes |{{#switch:{{lc:{{{4}}}}} |[[magnoliopsida]]|[[coniferopsida]]|[[pinopsida]]|[[monocotyledoneae]]|[[monocots]]|[[liliopsida]]|[[eudicotyledoneae]]|[[bird|aves]]|[[ave]]|[[aves]]=amenazaes |[[reptilia]]|[[synapsida]]|[[sauropsida]]|[[amphibia]]|[[lissamphibia]]|[[mammalia]]|[[mamíferos]]|[[mammal]]ia|[[marsupialia]]|[[chondrichthyes]]|[[elasmobranchii]]|[[osteichthyes]]|[[actinopterygii]]|[[sarcopterygii]]|[[gastropoda]]|[[cephalopoda]]|[[bivalvia]]|[[insecta]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{5}}}}} |[[monocots]]|[[magnoliidae]]|[[eudicots]]=amenazaes |{{#switch:{{lc:{{{6}}}}} |[[crustacea]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{7}}}}} |[[mollusca]]=|[[arthropoda]]=amenazaos |{{#switch:{{lc:{{{8}}}}} |[[angiospermae]]|[[magnoliophyta]]|[[ginkgophyta]]|[[gnetophyta]]|[[cycadophyta]]|[[pinophyta]]|[[coniferophyta]]=amenazaes |{{#switch:{{lc:{{{9}}}}} |[[animal]]|[[animal]]ia|[[animalia]]=amenazaos |amenazaes}}}}}}}}}}}}}}}}}}</includeonly><noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes Infobox]]</noinclude> kpluxku9or9mp53xf0bh1bw7jlpy3r2 10 37644 3713353 1128148 2022-08-25T10:47:35Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Plantía:Ocultar al imprentar]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[plantía:ocultar al imprentar]] ta7rpqoon7t39k66e22z0drywbvgq30 0 38305 3713289 3690731 2022-08-25T09:57:44Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Tradubot|Piano}} {{otrosusos}} [[Ficheru:Two pianos - grand piano and upright piano.jpg|thumb|300px|Pianu.]] El '''pianu''' (pallabra qu'n'[[idioma italianu|italianu]] significa «nidiu», y nesti casu ye [[apócope]] del términu orixinal, «pianoforte», que faía referencia a los sos matices nidio y fuerte) ye un [[instrumentu musical]] clasificáu como [[instrumentu de tecláu]] de [[instrumentos de cuerda percutida|cuerdes percutidas]] pol sistema de clasificación tradicional, y según la clasificación de [[Hornbostel-Sachs]] ye un [[cordófono]] simple. El [[músicu]] que toca'l pianu recibe'l nome de pianista. Ta compuestu por una [[caxa de resonancia]], a la que s'amestó un tecláu, per aciu el cual se percuten les [[cuerda (música)|cuerdes]] d'[[aceru]] con macillos forraos de [[fieltru]], produciendo'l [[soníu]]. Les [[vibración|vibraciones]] tresmítense al traviés de les [[Ponte (instrumentu musical)|pontes]] a la tabla harmónica, que los [[amplificación|amplifica]]. Ta formáu por un [[arpa]] [[escala cromática|cromática]] de cuerdes múltiples, remanada por un [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu de percusión]] indireuta, a la que se-y añedieron apagadores. Foi inventáu en redol al añu [[1700]] pol [[Padua|paduano]] [[Bartolomeo Cristofori]]. Ente'l so antecesores atopen instrumentos como la [[cítara]], el [[monocordio]], el [[dulcémele]], el [[clavicordiu]] y el [[clavecín]]. A lo llargo de la historia esistieron distintos tipos de pianos, pero los más comunes son el pianu de cola y el pianu vertical o de paré. L'[[afinación del pianu]] ye un factor primordial na [[acústica del pianu|acústica del instrumentu]] y realízase modificando la tensión de les cuerdes de manera que éstes cimblen nes [[frecuencia|frecuencies]] fayadices. Na [[música occidental]], el pianu puede utilizase pa la interpretación [[solo (música)|solista]], pa la [[música de cámara]], pal [[Música d'acompañamientu|acompañamientu]], p'ayudar a [[compositor|componer]] y p'ensayar. Les primeres composiciones específiques pa esti instrumentu surdieron alredor del añu [[1732]]; ente elles destaquen les 12 [[sonata|sonates]] pa pianu de [[Lodovico Giustini]] titulaes ''Sonate da cimbalo di pianu y forte detto volgarmente di martelletti''. De magar, munchos fueron los Orixe del términu == La pallabra pianu» deriva del nome orixinal n'[[idioma italianu|italianu]] del instrumentu, ''pianoforte'' (''pianu'': «nidiu» y ''forte'': «fuerte»), asignáu pol so primer constructor, [[Bartolomeo Cristofori]]: ''clavicémbalo col pianu y forte'' (lliteralmente «[[clavecín]] con [soníu] nidiu y fuerte»). Esto refierse a la capacidá del pianu pa producir soníos con distintos [[intensidá (música)|intensidaes]], dependiendo del pesu que se-y aplica a les tecles. Esta carauterística estremar de los sos predecesores, que namái podíen producir un únicu volume. == Estructura == === Mecanismo de percusión === {{AP|Mecanismu de percusión del pianu}} [[Ficheru:Fortepian - mechanizm angielski.svg|thumb|Gráficu del [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu de percusión d'un pianu de cola]]: (1) Tecla, (2) Pilotín, (3) Ponte, (4) Pilotín del escape, (5) Palanca d'escape, (6) Torniellu de reborde del macillo, (7) Rodiellu, (8) Brazu del macillo, (9) Palanca de repetición, (10) Cabeza de macillo, (11) Emburriador, (12) Palanca del apagador, (13) Apagadores, (14) Cuyar de apagador, (15) Apagador, (16) Cuerda, (17) Marcu, (18) Grapa, (19) Gabita de la cuerda y (20) Xergón.]] El funcionamientu básicu del [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu d'un pianu]] ye'l siguiente: cuando una tecla ye pulsiada, la palanca que ta asitiada nel estremu opuestu álzase y el macillo acomuñáu a ella ponse en movimientu en direición a la [[cuerda (música)|cuerda]] que ye lliberada pol apagador xustu enantes de la percusión. Tres el golpe del macillo a la cuerda produz el [[soníu]] y darréu ésti cai hasta ser recoyíu pola grapa, tamién conocida como atrape, a una distancia averada de 2 [[centímetru|centímetros]]. Al llevantar la tecla, ésta llibera'l conxuntu de palanques del escape y el macillo vuelve tar disponible pa volver tocar la cuerda. Si retiramos la presión por completu, tol sistema vuelve al so estáu inicial de reposu nel que'l apagador tien la misión primordial d'atayar el soníu.<ref name="mecanismu">{{cita web | url = http://www.portalmargarita.com/mecanismoactual.htm | títulu = Mecanismu actual d'un pianu | fechaaccesu = 13 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> === Caxa de resonancia === [[Ficheru:Piano soundboard.jpg|thumb|Caxa de resonancia d'un [[pianu de cola]].]] {{AP|Caxa de resonancia}} La caxa de resonancia, tamién denomada mueble, ye la cortil zarrada del pianu, que tien la finalidá d'[[amplificación|amplificar]] o [[Modulación (telecomunicación)|modular]] el [[soníu]]. Ye una parte primordial del pianu, yá que, amás d'amplificar y modular el soníu, ye un factor decisivu nel [[Timbre musical|timbre]] del instrumentu, siendo importante la calidá de la [[madera]] cola que ta fabricada, el númberu de pieces coles que tea construyida y la so estructura. La caxa ta formada por una tapa cimera, una tapa inferior, denomada tabla harmónica, y una faxa», que ye una seición de madera que xune dambes tapes, con formes curvadas per aciu un procesu de prensado con calor. Nel interior atopa'l bastidor, que ye una estructura de refuerzu de les tapes y sirve pa controlar la vibración, y l'[[Alma (instrumentu)|alma]]. ==== Tabla harmónica ==== [[Ficheru:SoundboardBracesRibs.jpg|thumb|Los barrajes de la tabla harmónica d'un pianu de cola.]] La tabla harmónica ta compuesta pola tabla puramente felicidá, les barres harmóniques, les pontes de soníu y los barrajes. La tabla harmónica asítiase debaxo y detrás de les cuerdes del pianu. Ye una superficie de [[madera]] laminada que varia d'espesura, dende'l centru a los llaos, a lo llargo de la so superficie. Puede dir de los 12 a los 15 milímetros dependiendo de la midida del instrumentu y el criteriu del fabricante. La tabla ta formada por una serie de llistones d'ente 10 y 15 centímetros d'anchor xuníos ente sigo per aciu cola. Ye l'auténticu elementu de [[resonancia musical|resonancia]] del instrumentu y la so función ye [[amplificación|amplificar]] el soníu producíu poles cuerdes, que de la mesma ye tresmitíu a les mesmes al traviés de la [[Ponte (instrumentu musical)|ponte]] tonal. La calidá y homoxeneidá de la madera cola que ta fabricada la tabla harmónica ye de suma importancia. Nun pianu de cola modernu, sueli tar construyida xeneralmente en madera d'[[abetu]] y tien una espesura de 8 milímetros, el doble de la d'un ''pianoforte''.<ref name="mecanismu" /><ref name="pianomundo_mecanica">{{cita web | url = http://www.pianomundo.com.ar/metodo-pianu-acustica.html | títulu = Métodu de funcionamientu de la tabla harmónica del pianu | fechaaccesu = 13 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> Úsase la madera del abetu pa la fabricación de la tabla harmónica del pianu y d'otros instrumentos porque tien el meyor coeficiente ente [[Resistencia de materiales|resistencia mecánica]], que dexa soportar la enorme presión de les cuerdes, y llixereza, que favorez la captación de les vibraciones más sutiles de les cuerdes. La tabla harmónica tien una llixera combadura d'unos 18 metros de [[radio (xeometría)|radio]], difícilmente apreciable a la primer vista, que contribúi a que la tabla aguante la presión de les cuerdes y coles mesmes amóntese considerablemente la resonancia del instrumentu.<ref name="pianospuig_tabla">{{cita web | url = http://www.pianospuig.com/y_son_02.html | títulu = La tabla de resonancia | fechaaccesu = 19 de payares | añoacceso = 2008}}</ref> Les barres harmóniques son un conxuntu de llistones que tán fabricaos col mesmu material que la tabla harmónica, xeneralmente abetu, que tán xuníos a la tabla per aciu cola per debaxo de la mesma. La so encoladura ye en sentíu perpendicular a la veta de la tabla pa faer uniforme la rixidez del conxuntu. La cantidá de barres harmóniques varia ente 8 y 14, en función de la midida del instrumentu, y les sos dimensiones son de dos centímetros d'altu por dos de llargu aprosimao. Les barres más llargues atópense asitiaes nel centru de la tabla y tienen una grosez mayor, ente que les más curties asítiase nos estremos y son más delgaes.<ref name="pianospuig_tabla" /> Les [[ponte (instrumentu musical)|pontes]] de soníu van encoladures nel centru de la tabla y na parte cimera de la mesma. Sirven pa tresmitir la vibración de les cuerdes a la tabla harmónica. La so forma ye debida a la disposición de les cuerdes sobre ella y a que ye necesariu que'l llargor d'éstes amóntese dende les notes más agudes a les más graves. Los barrajes son la estructura básica del pianu y la so finalidá ye la de soportar tolos sos elementos. Asítiense debaxo de la tabla harmónica, a la que van xuntaos per aciu cola. D'ellos dependen tantu la solidez como la duración nel tiempu del instrumentu y apurren estabilidá frente a posibles cambeos climáticos, tensiones internes, agresiones esternes o cualesquier otru tipu de deformación. ==== Tapa cimera ==== La tapa cimera de la caxa tien una doble función: cerrar el mueble y proyeutar el soníu escontra'l públicu. Esta tapa puede asitiase en diverses posiciones según la potencia riquida. Nel casu de realizar una actuación como [[solo (música)|solista]], la tapa tien de tar allugada na so posición más alta. Sicasí, si ta interpretándose una obra acompañando a otros instrumentos, la tapa tien de permanecer nel so allugamientu más baxu.<ref name="thales">{{cita web | url = http://thales.cica.es/rd/Recursos/rd99/ed99-0653-02/p5.html | títulu = Mecanismu actual del pianu | fechaaccesu = 13 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> ==== Bastidor ==== El bastidor ye un armazón de barres delgaes que suelen ser de fierro. Nel cordal, asitiáu nel so estremu posterior, afáense les cuerdes, y nel clavijero, asitiáu nel frontal, tán les clavíes de afinación. Alredor d'éstes endólcase l'otru estremu de la cuerda. Ye necesariu afinar correutamente cada cuerda. Esto consíguese enroscando l'estremu final de caúna d'elles nuna exa ensertada nel clavijero, llogrando un tonu más agudu o grave según el sentíu de xiru.<ref name="encarta" /> === Cuerdes === {{AP|Cuerda (música)|Cuerda|Cuerda de pianu}} Les cuerdes son l'elementu [[vibración|vibratoriu]] qu'anicia'l [[soníu]] nel pianu. Son segmentos formaos por un material flexible que permanecen en tensión de cuenta que puedan cimblar llibremente, ensin entorpecimiento que provoque una distorsión de la [[onda sonora|onda acústica]]. La tensión de les 224 cuerdes puede llegar a algamar del orde de les 15 a 20 [[quilopondiu|tonelaes-fuercia]]<ref name="tonelada">Espresáu en midíes del [[Sistema Internacional d'Unidaes]] seríen ente 147 y 196 [[newton (unidá)|kilonewton]].</ref> y depende proporcionalmente de les dimensiones del instrumentu. Los bordones son les cuerdes de mayor llargor y pertenecen al [[rexistru (música)|rexistru]] [[soníu grave|grave]] estremu del instrumentu. Hai una única cuerda por tecla y tán fabricaes en [[aceru]], con un conteníu del 1% de [[carbonu]], y entorchadas con filos de [[cobre]]. Esti entorcháu tien la misión d'añedir ciertu pesu y homoxeneidá na vibración de cuenta que la cuerda algame l'altor sonoru deseyada, mientres la caltién lo suficientemente delgada y flexible pa tocar. Nel rexistru grave asítiense dos cuerdes por tecla afinaes al [[unísonu]] y nel rexistru [[soníu agudu|agudu]], trés. Les cuerdes pal rexistru agudu tán fabricaes puramente con aceru. El llargor y grosez mengua proporcionalmente dende'l rexistru grave, cuerdes más llargues y grueses, hasta'l rexistru agudu, de menor grosez y llargor. El llargor de les cuerdes más graves incide proporcionalmente nes dimensiones esteriores del instrumentu. Poro, un mayor llargor de les cuerdes implica una mayor cola del pianu, lo qu'amonta la calidá de soníu. Asocede lo mesmo col altor de la caxa del pianu de paré. La fabricación d'una cuerda pa pianu realizar per aciu un procesu de [[trefilado]], que consiste nel amenorgamientu de la seición d'una cuerda de [[diámetru]] gruesu y faela pasar al traviés d'un furu [[conu (xeometría)|cónicu]] cubicáu practicáu nun discu de material más duro que la cuerda. Tres dichu procesu llógrase una cuerda con un diámetru esautamente cubicáu. Al iterar esti procesu con furacos cada vegada más pequeños llógrense otres tantes cuerdes con dos talos calibres. D'antiguo, el [[alambre]] de [[latón]] se trefilaba al traviés de discos d'aceru. Les cuerdes d'aceru actual se trefilan al traviés de discos de materiales más duros que l'aceru, como'l [[diamante]] o'l [[rubín]]. Esti procedimientu foi inventáu en [[1819]] por Brockedon nel [[Reinu Xuníu]] y sigue siendo usáu na fabricación de cuerdes pa los pianos modernos.<ref name="cassapiano">{{cita web | url = http://www.cassapiano.com.ar/infotecnica.html | títulu = La cuerda | fechaaccesu = 27 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> === Tecláu === [[Ficheru:Pianos keyboard with notes.svg|thumb|Tecláu d'un pianu coles notes del [[pentagrama]] que-y correspuenden según el so [[Rexistru (música)|rexistru]].]] {{VT|Instrumentos de tecláu}} Práuticamente tolos pianos modernos tienen 88 tecles, 36 negres y 52 blanques. El númberu de tecles nos teclaos amontóse col tiempu. Nel [[sieglu XVIII]] los [[clavecín|clavecines]] teníen pocu más de 61 tecles (hasta cinco [[octava|octaves]]), ente que la mayoría de los pianos fabricaos dende [[1870]] teníen 88 tecles. Los pianos modernos tienen un [[rexistru (música)|rexistru]] de siete [[octava|octaves]] y una [[tercera menor]]; esto ye, dende ''la''_-2 hasta ''do''₇. Sicasí, munchos pianos tienen un rexistru de siete octaves (85 tecles); esto ye, dende ''la''_-2 hasta ''la''₆ y dellos fabricantes amplíen el so rexistru escontra dalgún de los dos estremos, l'agudu o'l grave. Por exemplu, un pianu [[Bösendorfer]] 225 tien 92 tecles y un Bösendorfer 290 Imperial tien 97. Los [[órganu (instrumentu musical)|órganos]] xeneralmente tienen 61 tecles per «manual» (parte del órganu que se toca coles manes). El pesu de les tecles ye un factor bien importante del tecláu d'un pianu. Nun pianu acústicu (de cola o vertical), el pesu de les tecles ta direutamente rellacionáu col mecanismu de percusión del macillo, que cute la cuerda dientro de la caxa de resonancia. Nun [[pianu electrónicu]] la sensación de pesu que tien llugar nos pianos acústicos ye reproducida per aciu un mecanismu de martiellu debaxo de cada tecla.<ref name="profesores_pianu">{{cita web | url = http://www.profesoresdepiano.com/notes/nota01.html | títulu = La meyor calidá acústica o dixital | fechaaccesu = 23 d'ochobre |añoacceso = 2008}}</ref> === Pedales === [[Ficheru:Steinway grand piano - pedals.jpg|thumb|Los trés pedales d'un pianu de cola, d'esquierda a derecha, son: <br /> - el pedal unicordio o ''«una corda»'', <br /> - el pedal tonal o ''«de sostenuto»'' y <br /> - el pedal de resonancia.]] {{AP|Pedal (pianu)|l1=Pedal}} Un pianu modernu tien tres pedales. A principios del [[sieglu XX]], los pianos teníen tan solo el pedal de resonancia y el pedal ''«una corda»''. Pero en dómines anteriores esperimentóse enforma, con rexistros de [[llaúd]], [[fagó]] y otros efeutos inclusive más estravagantes, nun siendo raru atopar pianos antiguos con más de cuatro pedales. [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]] tuvo un pianu Érard con 4 pedales, unu d'ellos partíu, lo que faía un total de 5.<ref>Rattalino, Piero (1997), Historia del Piano, Cooper City, [[Florida]], [[Estaos Xuníos]]: SpanPress Universitaria. [[Especial:BookSources/158045903X|ISBN 1-58045-903-X]]</ref> Nun pianu de cola modernu los trés pedales denominar respeutivamente unicordio, tonal y de resonancia. * El pedal unicordio o ''«una corda»'' alcuéntrase a la izquierda y mueve los macillos escontra un llau, de cuenta que, según l'axuste que se-y dea, los macillos cuten sobre dos de los trés cuerdes y na zona del fieltru onde davezu non lo faen. * El pedal tonal central (tamién denomináu «pedal de ''sostenuto''», del [[idioma italianu|italianu]] «sosteníu») (que tamién s'atopa en dellos modelos verticales de [[Yamaha Corporation|Yamaha]]) sirve pa crear l'efeutu llamáu [[pedal (música)|nota pedal]], que consiste en caltener mientres un tiempu determináu la mesma nota o [[acorde]]; a diferencia del pedal de resonancia, notar pedal nun se ve alteriada poles que se toquen dempués. * El pedal de resonancia, al ser triáu, llibera los apagadores de les cuerdes, lo que dexa que la nota siga sonando anque se dexara de pulsiar la tecla, añediendo amás una gran cantidá d'harmónicos d'otres cuerdes que cimblen por simpatía, aumentando d'esta miente el volume sonoro y, nel so casu, entemeciendo notes, acordes y harmoníes diverses. Usáu con maña, tamién dexa pequeños efeutos sutiles d'espresión, cantabilidad, fraseo o acentuación. La disposición nun pianu vertical ye llixeramente distintu. El pedal d'aproximamientu alcuéntrase a la izquierda, pero nesti casu difier del pianu de cola. Al pulsialo, el mecanismu avera los macillos a les cuerdes, colo que, a menor distancia pa percutir, menor aceleración al pulsiar la tecla, colo que cenciellamente s'amenorga'l volume sonoro. Al ser triáu'l pedal [[sordina]], asitiáu nel centru, interponse una tela ente los macillos y les cuerdes, lo qu'amenorga descomanadamente'l soníu y dexa tocar el pianu ensin fadiar a otres persones. Y, finalmente, el pedal derechu ye'l de resonancia, l'únicu que ye común a los dos tipos de pianu. Nos verticales, el so funcionamientu ye esautamente'l mesmu. == Historia == === Antecesores === [[Ficheru:Zither1 David Dupplaw.jpg|thumb|La [[cítara]] ye l'antecesor más antiguu del pianu y data de la [[Edá del Bronce]].]] Al igual que munches otres [[invento|invenciones]], el pianu foi fabricáu a partir d'otros instrumentos anteriores. El instrumentu musical de cuerda más antiguu qu'empecipia la llinia evolutiva del pianu ye la [[cítara]], un instrumentu orixinariu d'[[África]] y del sudeste d'[[Asia]] que se remonta a la [[Edá del Bronce]] (alredor del añu [[3000 e.C.]]). La cítara yera un conxuntu de cuerdes tirantes dispuestes sobre una tabla que se faíen cimblar per aciu los [[deu (anatomía)|deos]], les [[uña|uñes]] o dalgún otru oxetu punchante. El [[monocordio]] foi un instrumentu posterior a la cítara, pero tenía leves variaciones al respective de ésta. Taba construyíu con una única cuerda muncho más llarga que les cuerdes que s'emplegaben na cítara, que cimblaba sobre una pequeña [[caxa de resonancia]] de madera. Esti instrumentu foi utilizáu por dellos [[matemática|matemáticos]] a lo llargo de la historia pa realizar los sos estudios, como'l [[Antigua Grecia|griegu]] [[Pitágores]], que realizó los sos estudios sobre les rellaciones ente los [[Intervalu musical|intervalos musicales]], y [[Euclides]], que basó la [[xeometría euclidiana]] nes divisiones d'esti instrumentu. Más tarde inventóse'l [[Salteriu (instrumentu musical)|salteriu]], un instrumentu construyíu sobre los principios de la cítara pero con una forma [[trapezoide|trapezoidal]] en función de los distintos llargores de les sos cuerdes. La tabla trapezoidal del salteriu, muncho más tarde, dio pasu al diseñu de los primeres [[clavecín|clavecines]]. Pretendía atopase dalgún tipu de mecanismu que fixera que les cuerdes nun tuvieren en contautu colos deos.<ref name="pianomundo">{{cita web | títulu = Historia del pianu | url = http://www.pianomundo.com.ar/informacion.htm | fechaaccesu = 8 d'ochobre | añoacceso=2008 | editor = pianomundo.com.ar}}</ref> Fixéronse bastantes esperimentos, y unu d'ellos foi'l [[clavicordiu]], un instrumentu que cimblaba per aciu un pequeñu [[Clavu (oxetu)|clavu]] o una aguya metálica que yera remanada al traviés d'unes tecles que faíen mover l'aguya o clavu por que cimblara la cuerda. Dempués de la creación del clavicordiu nació la clave, estremáu del clavicordiu porque pa faer cimblar les cuerdes utilizaba un [[plectro]] o la punta de les plumes de les aves.<ref name="pianomundo" /> Los primeros instrumentos de cuerda percutida fueron los [[dulcémele]]s que procedíen del [[santur]], un instrumentu musical tradicional [[Persia|persa]].<ref>{{Cita llibru | apellíos = Peterson | nome = David R. | fecha = 1994 | títulu = Acoustics of the hammered dulcimer, its history, and recent developments | editor = Journal of the Acoustical Society of America | páxines = 3002}}</ref> Mientres la [[Edá Media]], hubo dellos intentos pa crear [[instrumentu de teclado|instrumento de tecláu]] con cuerdes percutidas.<ref>[[#Pollens|Pollens, op. cit.]] 1995. Capítulu 1</ref> El primeru d'ellos foi la [[zanfonía]], que tien orixe inciertu.<ref name="Baines">{{Cita llibru | nome = Anthony | apellíos = Baines | títulu=Reviewed work(s): Die Drehleier, ihr Bau und ihre Geschichte by Marianne Bröcker | editor = The Galpin Society Journal | volume=29 | fecha=Mayu de [[1976]] | páxines = 140-141}}</ref> Del sieglu XIV son les primeres referencies al [[Escaque_(instrumentu)|Escaque]], instrumentu pocu conocíu que'l so mecanismu (descritu nun manuscritu de [[Henri Arnault de Zwolle]]) podría antemanar el del pianu. Nel [[sieglu XVII]], los mecanismos de instrumentos de tecláu como'l clavicordiu y el clavecín yeren bien conocíos. Nun clavicordiu les cuerdes son cutíes poles tanxentes, ente que nun clavecín son primíes por plumes de gansu. Sieglos de trabayu sobre'l mecanismu de la clavesobremanera, amosaron los medios más eficaces pa construyir la [[caxa de resonancia]], la [[Ponte (instrumentu musical)|ponte]] y el tecláu. === Primeros pianos === [[Ficheru:Bartolomeo Cristofori.jpg|thumb|La invención del pianu acreitar a [[Bartolomeo Cristofori]].]] La invención del pianu modernu acreitar a [[Bartolomeo Cristofori]], de [[Padua]], perteneciente entós daquella a la [[República de Venecia]] ([[Italia]]), que foi contratáu pol príncipe [[Fernandu II de Toscana|Fernandu II de Médici]] como conservador de instrumentos. Foi un espertu fabricante de clavicémbalos y foi según pudo familiarizase coles téuniques de fabricación de instrumentos de cuerda con tecláu. Nun se sabe con exactitú la fecha na que Cristofori construyó'l primera pianu pero nun inventariu fechu polos sos [[mecenes]], la familia [[Médici]], indícase la esistencia d'un pianu nel añu [[1700]]. Como instrumentu de cuerda con tecláu, el pianu ye similar al clavicordiu, dende'l puntu de vista organológico, y al clavecín, en términos estéticu-musicales. Estos trés instrumentos estremar nos sos mecanismos de producción del soníu. Nun clavecín, les cuerdes son pulsiaes por [[plectros]]. Nun clavicordiu, les cuerdes son percutidas por pequeñu escayos de metal (tanxentes) que siguen en contautu cola cuerda hasta que se dexa de primir la tecla. Nun pianu, les tecles son percutidas por macillos, que rebotan darréu dexando a la cuerda cimblar llibremente. El gran ésitu de Cristofori foi topar la solución, ensin exemplos previos, al problema fundamental mecánicu del diseñu del pianu: el macillo de [[madera]] cubiertu de [[cueru]] tenía de cutir la cuerda, pero nun permanecer en contautu con ella porque amortiguaba el soníu, como asocedía coles tanxentes que se calteníen en contautu coles cuerdes del clavicordiu. Per otra parte, el macillo tenía de volver a la so posición de descansu ensin rebotar violentamente y, a ser posible, tenía de dexar repitir una nota rápido. El [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu de percusión]] de Cristofori sirvió como modelu pa los numberosos enfoques distintos pa les aiciones de pianu posteriores. Magar los primeros instrumentos de Cristofori facer con cuerdes delgaes y fueron muncho más silenciosos que'l pianu modernu, en comparanza col clavicordiu (l'únicu instrumentu de tecláu anterior capaz de controlar mínimamente los matices dinámicos al traviés del tecláu) fueron considerablemente más fuertes y podíen caltener meyor la potencia del soníu. El pianu nun tenía un soníu estridente y metálico como'l clavicordiu o la clave, sinón que yera un soníu muncho más nidiu y sosteníu. Amás, los macillos taben dotaos d'un sistema d'escape per aciu el cual yera posible variar tantu'l [[Volume (soníu)|volume]] como'l [[tonu (acústica)|tonu]] del soníu. Con él amontábase notablemente la capacidá espresiva musical del instrumentu, yá que amás de producir un determináu soníu siempres al mesmu volume y tonu, como asocedía colos instrumentos antecesores, yera posible producir soníos con más o menos volume qu'otros y producir una bien llixera variación tonal. Tou esto dependía de la forma d'executar el tecláu del pianu: con movimientos rápidos y sópitos de les tecles producíen soníos de gran volume y brillosos; y con movimientos lentos y apangaos xenerábense soníos de menor volume y con un tonu más duce.<ref name="pianomundo" /> Cristofori llamar ''gravicembalo col pianu y forte''. Esti nome faía referencia a la capacidá del instrumentu de producir soníos con distintos [[intensidá (música)|intensidaes]], dependiendo de la presión exercida sobre les tecles: si apertabes fuerte'l soníu yera mayor y si apertabes más selemente'l soníu yera menor; d'equí vien el nome que lu punxo primariamente, ''pianoforte'' (deriváu del [[idioma italianu|italianu]]: ''pianu'': nidiu y ''forte'': fuerte). Cristofori construyó cerca d'una ventena de pianos a lo llargo de la so vida, de los que namái se caltienen trés, el más antiguu de los cualos alcuéntrase nel [[Muséu Metropolitanu d'Arte]] de [[Nueva York]] y data de [[1720]].<ref name="pianomundo" /> [[Ficheru:FortepianoByMcNultyAfterWalter1805.jpg|thumb|Retruque d'un ''pianoforte'' ellaborada por Paul McNulty siguiendo la construcción d'unu similar fabricáu en [[1804]] pol [[Viena|vienés]] [[Anton Walter]].]] El nuevu instrumentu construyíu por Cristofori caltúvose relativamente desconocíu hasta que l'[[escritor]] italianu [[Francesco Scipione]] escribió un entusiasta artículu sobre'l pianu en [[1711]], incluyendo una diagrama del so mecanismu. Esti artículu foi distribuyíu llargamente y la mayor parte de la siguiente xeneración de fabricantes de pianos empecipió'l so trabayu por cuenta de la so llectura. Unu d'estos fabricantes foi [[Gottfried Silbermann]], más conocíu como fabricante d'[[Órganu (instrumentu musical)|órganos]], que tenía'l so taller en [[Freiberg (Saxonia)|Freiberg]] ([[Saxonia]], [[Alemaña]]). Los pianos de Silbermann son práuticamente copies direutes del pianu inventáu por Cristofori pero con una importante adición: Silbermann inventó'l precursor del [[Pedal (música)|pedal]] de resonancia modernu, qu'alzaba tolos apagadores de les cuerdes al empar. Escontra [[1726]] Cristofori introdució nos sos pianos el sistema ''una corda'' que daba al intérprete la posibilidá, per aciu un comandu especial, de mover el mecanismu talmente que cada macillo cutiera sobre una cantidá de cuerdes menor de lo habitual pa llograr un soníu bien nidiu. Esti mecanismu sigue calteniéndose nos pianos modernos actuales y el ''una corda'' dexa que'l macillo del pianu cuta sobre una única cuerda de cada grupu. Les primeres composiciones específiques pa pianos apaecieron alredor de [[1732]], ente les que destaquen les 12 [[sonata|sonates]] pa pianu de [[Lodovico Giustini]] titulaes ''Sonate da cimbalo di pianu y forte detto volgarmente di martelletti''. Silbermann amosó a [[Johann Sebastian Bach]] unu de los sos primeros instrumentos na [[años 1730|década de 1730]], pero a Bach nun-y gustaba esi instrumentu, alegando que les [[octava|octaves]] cimeres yeren demasiáu nidios pa dexar un completu [[rexistru (música)|rexistru]] dinámicu, lo que-y ganó cierta hostilidá con Silbermann. Al paecer les crítiques fueron atendíes y en [[1747]] Bach dio la so aprobación al instrumentu ya inclusive actuó como axente na venta de pianos fabricaos por Silbermann.<ref name="pianomundo" /> Dende'l taller de Gottfried Silbermann desenvolviéronse les famoses escueles de fabricación de pianos: la Escuela inglesa» que surdió a partir de dos discípulos de Silbermann, llamaos [[Johannes Zumpe]] y [[Americus Backers]], qu'emigraron a [[Londres]], onde desenvolvieron un pianu que tenía'l mesmu mecanismu que'l de Cristofori anque con notables cambeos, que más tarde sería denomináu «mecanismu inglés»; y l'Escuela alemana», surdida a partir d'otru discípulu de Silbermann llamáu [[Johann Andreas Stein]], que realizó otros cambeos al mecanismu orixinal d'un diseñador llamáu Schroter, denomináu «mecanismu alemán o vienés».<ref name="pianomundo" /> === Evolución y desenvuelvo === ==== Sieglu XVIII: Primeros fabricantes de pianos ==== [[Ficheru:Piano Andrés Bello.jpg|thumb|Un pianu [[Érard]], con [[caxa de resonancia]] de [[Jacarandá|palisandro]].]] Dende los primeros pianos del italianu Cristofori hasta los pianos actuales, hai munches meyores y meyores que se producieron, pero'l conceutu y l'idea fundamental pa la so construcción siguen siendo les mesmes. Optimizáronse materiales pa llograr una meyor calidá de soníu, aumentóse pasu ente pasu el númberu de notes p'ampliar la capacidá musical del instrumentu y ameyoróse el diseñu pa llograr un meyor rendimientu. Sicasí, el conceutu fundamental de ''pianoforte'' como un instrumentu capaz de llograr soníos fuertes y nidios sigue siendo'l mesmu. L'apoxéu de la fabricación de pianos tuvo llugar a finales del [[sieglu XVIII]] na [[Primer Escuela de Viena|escuela de Viena]], qu'incluyó a fabricantes como'l mentáu Johann Andreas Stein (que trabayó en [[Augsburgu]], [[Alemaña]]) y el vieneses [[Nannette Streicher]] (fía de Stein) y [[Anton Walter]]. Los pianos d'estilu vienés fueron construyíos con marcos de madera, dos cuerdes pa cada [[nota (música)|nota]] y macillos cubiertos de cueru. Dalgunos d'estos pianos d'estilu vienés teníen un coloríu opuestu al de los pianos modernos: les tecles naturales yeren negres y les accidentales blanques.<ref name="vienna">{{cita web | url=http://www.ptg.org/resources-historyOfPianos-viennese.php | títulu = The Viennese Piano | fechaaccesu=9 d'ochobre | añoacceso = 2008 | idioma = inglés}}</ref> [[Wolfgang Amadeus Mozart]] compunxo los sos [[Conciertu pa teclado|concierto]] y [[Sonates pa teclado|sonates]] para ellos ya inclusive se fabricaron retruques pal so usu n'interpretaciones de [[música antigua]]. Los pianos de la dómina de Mozart teníen un tonu más nidiu y claro que los pianos modernos o los pianos ingleses, con potencia caltenida. El términu ''pianoforte'' utilízase de cutiu pa estremar los pianos del sieglu XVIII de los pianos posteriores. Ente los años [[1760]] a [[1830]] la fabricación de pianos tuvo una gran espansión y sufrió grandes cambeos. Esta revolución foi una respuesta a la preferencia de los En [[1762]] [[Henry Walsh]] realizó'l primera [[Conciertu pa tecláu|conciertu pa pianu]] en tola historia en [[Dublín]] ([[Irlanda]]).<ref>Jeremy Siepmann, páx. 11</ref> El diseñador de pianos [[Francia|francés]] [[Sébastien Érard]] construyó en [[1776]] el [[pianu rectangular]], que yera una variante especial del pianu de cola. En [[1773]] publicáronse les [[sonata pa pianu|sonates pa pianu]] Opus 2 de [[Muzio Clementi]], que pretendíen utilizar al máximu los recursos del pianu. En [[1775]] construyir en [[Filadelfia]] el primer pianu n'[[Estaos Xuníos]] y en [[1795]] fabrícase'l primer pianu vertical en [[Londres]], diseñáu por [[William Stodart]].<ref name="pianomundo" /> [[Pascal Taskin]] tamién fabricó dellos pianos ente los años [[1786]] y [[1790]]. Les primeres meyores teunolóxiques fueron en gran midida gracies a la empresa inglesa [[Broadwood]], que yá tenía reputación pol tonu rescamplante y poderosu de los sos clavecines. Broadwood construyó instrumentos que fueron progresivamente más grandes, más fuertes y más puxantemente construyíos. Unviaron dos pianos a [[Joseph Haydn]] y [[Ludwig van Beethoven]] y foi la primer empresa de fabricación de pianos con una gama de más de cinco [[octava|octaves]]: cinco octaves y una quinta nel añu [[1790]], seis octaves de [[1810]] (Beethoven utilizó les notes amestaes nes sos obres posteriores), y siete octaves de [[1820]]. Los fabricantes vieneses tamién siguieron estos enclinos, sicasí los dos escueles de pianu utilizaron distintes aiciones: el mecanismu de Broadwood yera más robustu y el de los instrumentos de Viena yera más sensible. ==== Sieglu XIX: impulsu pola Revolución industrial ==== {{Multimedia |archivu=Frederic Chopin - Opus 25 - Twelve Grand Etudes - c minor.ogg |títulu=Soníu d'un pianu del sieglu XIX |descripción=[[Estudiu Op. 25, nᵘ 12 (Chopin)|Estudiu Op. 25, nᵘ 12]] de [[Frédéric Chopin]], nun pianu [[Sébastien Érard|Erard]] fabricáu en [[1851]]. |archivu2=Frederic Chopin - etude no. 12 in c minor, op. 25.ogg| |títulu2=Soníu d'un pianu modernu| |descripción2=La mesma pieza nun pianu modernu }} En [[1808]], Sébastien Érard [[patente|patentó]] un mecanismu de simple repetición ya incorporó la grapa, una pieza que dexaba a les cuerdes permanecer nel so llugar exactu dempués de ser cutíes polos macillos. Dos años más tarde, en [[1810]], diseñó'l mecanismu de [[pedal (música)|pedales]] del pianu modernu.<ref name="pianomundo" /> Na [[años 1820|década de 1820]], la fábrica de pianos de Érard en París pasó a ser el centru de la innovación no referente al mecanismu del pianu. En [[1822]] introdució'l so mecanismu de doble repetición, que dexaba una gran velocidá de repetición al pulsiar les tecles del pianu, inclusive si la tecla entá nun algamara la so máxima posición vertical, y facilitaba una rápida execución. Cuando esta invención fíxose pública, na so forma revisada por [[Henri Herz]], el mecanismu de doble repetición convirtióse pasu ente pasu nun elementu estándar nel mecanismu de los pianos de cola y forma parte de tolos pianos de cola modernos. Una de les principales innovaciones téuniques qu'ayudaron a crear el soníu del pianu modernu ye l'usu del [[fierro fundíu]]. Tamién el llamáu «marcu», el fierro fundíu que s'asitia sobre la [[caxa de resonancia]], que sirve como principal baluarte contra la fuercia exercida pola [[Tensión mecánico|tensión]] de les cuerdes. L'aumentu de la integridá estructural del fierro fundíu dexó l'usu de cuerdes más grueses, más tirantes y más numberoses, en llugar de les cuerdes de [[latón]] que s'emplegaben hasta entós, que yeren más blandes y nun soportaben tensiones tan altes. Darréu usáronse cuerdes d'[[aceru]], más fuertes que les de fierro y que dexaben una tensión entá mayor. Nun pianu de cola modernu'l total de la tensión de les cuerdes puede averase a les 20 [[quilopondiu|tonelaes-fuercia]].<ref name="tonelada" /> La pieza simple de fierro fundíu foi patentada en [[1825]] en [[Boston]] por [[Alpheus Babcock]], combinando la gabita del marcu (creáu en [[1821]] y reclamáu por Broadwood en nome de Samuel Hervé) y la barra de resistencia (creada por Thom y Allen en [[1820]], pero tamién reclamada por Broadwood y Érard). Más tarde, Babcock para [[Chickering and Sons|Chickering & Mackays]], empresa que patentó'l primer marcu de fierro de los pianos de cola en [[1843]]. Los fabricantes europeos de pianos prefirieron los marcos de fierro fundíu hasta que principios del [[sieglu XX]], fecha en que'l sistema estauxunidense foi dafechu adoptáu. [[Ficheru:Upright piano inside mechanism.jpg|thumb|Macillos de [[fieltru]] d'un pianu vertical modernu.]] Incluyéronse otres innovaciones nel mecanismu del pianu, como l'usu de [[fieltru]] nos macillos en llugar d'anubrilos con [[cueru]]. Estos macillos de fieltru fueron emplegaos per primer vegada por [[Jean-Henri Pape]] en [[1826]]. Al ser un material más consistente, dexaba mayores rexistros dinámicos como'l pesu del macillo y l'aumentu de la tensión de les cuerdes. Otres importantes innovaciones téuniques d'esta dómina inclúin cambeos na forma de fabricación de les cuerdes, como l'usu d'un coru» de trés cuerdes en llugar de dos pa toles cuerdes, sacante para les de les notes inferiores; y l'usu de distintos métodos d'enterriando. Col métodu d'enterriáu ''over string'', tamién llamáu ''cross-stringing'', les cuerdes asitiar en manera superpuesta inclinada verticalmente, con [[ponte (instrumentu musical)|pontes]] de dos altures na [[caxa de resonancia]] en llugar de namái unu. Esto dexa cuerdes mayores, pero non necesariamente más llargues, pa encaxar dientro del pianu. L'enterriando ''over string'' foi inventáu por Jean-Henri Pape mientres la [[años 1820|década de 1820]] y foi patentáu pal so usu nos pianos de cola n'Estaos Xuníos por [[Steinway & Sons|Henry Steinway Jr.]] en [[1859]]. A lo llargo del [[sieglu XIX]] fundáronse numberoses compañíes de fabricación de pianos. En [[1828]], [[Ignaz Bösendorfer]] fundó [[Bösendorfer|la suya]] n'[[Austria]] y el [[1853]] supunxo un finxu no que se refier a formación de fábriques de pianos, una y bones l'alemán [[Heinrich Steinweg|Heinrich Engelhard Steinweg]] emigró a Estaos Xuníos y fundó en [[Nueva York]] la fábrica [[Steinway & Sons]]; [[Julius Blüthner]] fundó [[Blüthner|la so compañía]] en [[Leipzig]] y [[Carl Bechstein]] fixo [[Bechstein|lo propio]] en [[Berlín]]. En [[1863]] Steinway & Sons diseñaron y fabricaron el pianu vertical modernu con cuerdes cruzaes y una única tabla harmónica y en [[1874]] perfeccionaron el [[pedal tonal|pedal tonal o ''sostenuto'']], inventáu en [[1844]] por [[Jean Louis Boisselot]], que dexaba un [[rexistru (música)|rexistru]] más ampliu. Esi mesmu añu, Julius Blüthner patentó'l ''sistema aliquot'', qu'incorporaba a cada grupu de trés cuerdes una cuarta adicional más elevada p'amontar la resonancia de les mesmes y que nun yera percutida pol macillo, sinón que cimblaba en simpatía. En [[1880]] Steinway & Sons abrió una sucursal en [[Hamburgu]], lo qu'amontó la competencia nel mercáu européu con Bechstein y Blüthner. A partir d'esi añu yá puede falase de pianu modernu, tal como lo conoz anguaño, anque se realizaron cambeos posteriores al diseñu del pianu pero ensin demasiada trescendencia. == Tipos de pianos == === Pianu de cola === [[Ficheru:Boesendorfer 001.jpg|thumb|Un pianu de cola de la casa [[Bösendorfer]].]] Un pianu de cola ye un tipu de pianu nel que les cuerdes y la caxa de resonancia alcuéntrase en posición horizontal. Los pianos de cola tienen una tapa cimera que puede abrir, de manera que los soníos producíos poles cuerdes salen al esterior ensin barreres de nengún tipu. El so tamañu puede variar dependiendo del fabricante y tipu de pianu de cola fabricáu, pero suelen bazcuyar ente los siguientes valores: * pianu de cola mignon: hasta 130&nbsp;cm de llargor. * pianu d'un cuartu de cola: de 131 hasta 189&nbsp;cm de llargor. * pianu de media cola: de 190 hasta 225&nbsp;cm de llargor. * pianu de trés cuartos de cola: de 226 hasta 255&nbsp;cm de llargor. * pianu de gran cola: superiores a 256&nbsp;cm de llargor. Toles fábriques de pianos producen pianos escepcionales ''artcase''. Dalgunos namái tienen decoraciones o cambeos espectaculares de los pianos ordinarios como pies trabayaos, marquetería, pintura o revestimiento. Otros son cambeos radicales como'l Pegasus de [[Schimmel]] o M. Liminal diseñáu por NYT Line y fabricáu por [[Fazioli]]. === Pianu vertical o pianu de paré === [[Ficheru:Varies 032 cropped.jpg|thumb|Pianu vertical o de paré.]] El pianu vertical carauterizar por tener les cuerdes, los macillos y la caxa de resonancia en posición vertical, perpendicular al pisu. De manera xeneral pueden estremase ente cuatro tipos distintos dependiendo del so tamañu: * Pianu vertical [[espineta]]: el más pequeñu na so categoría con un soníu carauterísticu, pianu de máquina indireuta (quier dicir que'l mecanismu atopar por debaxo del tecláu). El so altor ye menor a 98&nbsp;cm. * Pianu vertical consola: son pianos de máquina direuta, esto ye, el mecanismu ta al mesmu nivel del tecláu. De 98 a 109&nbsp;cm d'altor. * Pianu vertical d'estudiu: son pianos de máquina direuta, col mecanismu un pocu más eleváu del nivel del tecláu. Esta carauterística apurre al intérprete una mayor seguridá. De 110 a 139&nbsp;cm d'altor. * Pianu vertical antiguu: son pianos con una gran capacidá [[acústica]], de máquina direuta entá más alzada que'l pianu d'estudiu. La so midida d'altor ye bien variable dependiendo del fabricante pero suel tener más de 140&nbsp;cm d'altor.<ref name="pianomundo" /> === Pianu electrónicu === [[Ficheru:HWDP701PB vr 400.jpg|thumb|right|[[Pianu electrónicu]].]] {{AP|Pianu electrónicu}} {{VT|Órganu Hammond|Tecláu electrónicu}} El [[pianu electrónicu]] ye una invención del [[sieglu XX]]. Tien la mesma apariencia del pianu. La diferencia ye que'l soníu provién de medios de [[síntesis (soníu)|síntesis]] electrónica. Amás, puede reproducir el soníu de distintos instrumentos y munches vegaes incorpora cantares y ritmos predeterminados. Los ritmos que vienen incorporaos sirven pa tocar los [[acorde]]s con una sola tecla en distintos estilos. Dalgunes tienen tou un sistema educativu, como'l Yamaha Education System, el sistema d'aprendizaxe de Casio o'l DoReMi de Roland. Con estos sistemes educativos pueden aprendese cantares, porque'l sistema indica la tecla a primir. Pueden practicase fragmentos de cantar, inclusive. Dellos modelos traen incorporáu un [[metrónomu]] pa poder sincronizar esautamente cola velocidá de la melodía. L'intérprete puede guardar cantares tocaos por él mesmu, pa volver escuchales dempués. Tamién puede grabar la melodía pa cada mano independientemente. Hai variedaes que son sensibles al tactu, esto ye, detecten la fuercia con que son primíes les tecles, como nun pianu real y actúen arriendes d'ello, reproduciendo'l soníu con mayor o menor fuercia, según el casu. Esisten [[Tecláu electrónicu|teclaos electrónicos]] que cunten con una pantalla [[LCD]] na que puede apreciase el [[pentagrama]], la nota primida (nun tecláu dibuxáu) y los cantares. Tienen accesorios opcionales como'l pedal y el cable pa conectase con un ordenador y pueden tresferise cantares al traviés del mesmu. Tamién pueden unviase cantares dende'l tecláu escontra'l ordenador per mediu d'un [[software]] d'autoría de [[MIDI]] (''MIDI authoring''). Otros accesorios son el [[atril]] p'asitiala y la base pa les partitures. La calidá del so soníu nun ye la mesma d'un pianu normal y la fuercia con que se toquen les tecles tamién ye distinta, anque'l so preciu ye enforma menor. === Otros tipos === [[Ficheru:Upright toy piano.jpg|thumb|Un [[Pianu de xuguete pianu vertical de xuguete]]. Esti tipu de pianu foi un inventu d'[[Albert Schoenhut]].]] [[Ficheru:Pedal piano 1.JPG|thumb|Un [[pianu con pedales]] vertical.]] El [[pianu de xuguete]] foi inventáu por Albert [[Schoenhut]] en [[1872]] y empezó a ser fabricáu a finales del [[sieglu XIX]]. Ye utilizáu en ciertes obres de la [[música contemporánea]], como por casu nes interpretaciones de les obres de [[John Cage]] por [[Margaret Leng Tan]], según por ciertos artistes populares tales como [[Pascal Comelade]] y [[Pascal Ayerbe]]. En [[1863]], [[Henri Fourneaux]] inventó la [[pianola]] que ye un pianu que reproduz de forma automática, usando dispositivos neumáticos, les notes escrites nun rollu furáu ensin necesidá d'un pianista. Un equivalente modernu a la pianola ye'l sistema Yamaha Disklavier qu'usa [[solenoide]]s y archivos [[MIDI]] en llugar de los dispositivos neumáticos y los rollos furaos. El [[pianu silenciosu]], que dexa qu'un pianu normal sía usáu como un instrumentu dixital, ye un inventu recién pero fíxose bien popular. [[Irving Berlin]] utilizó pa componer con más facilidá un instrumentu llamáu pianu [[instrumentu trespositor|trespositor]], creáu en [[1801]] por [[Edward Ryley]]. Esti instrumentu podía camudar de [[tonalidá]] al remanar una palanca asitiada debaxo del tecláu. Unu de los pianos utilizaos por Berlin atopar nel [[Institutu Smithsonianu|Smithsonian Museum]]. Na mayor parte de la so carrera, Berlin namái supo utilizar les tecles negres del pianu pero con esti pianu modificáu nun tuvo llimitaciones cola tecla de ''fa''{{música|sosteníu}}. El [[pianu preparáu]] ye un inventu relativamente recién, que ye usáu na [[música contemporánea]]. Esti instrumentu ye un pianu de cola normal al asitiáronse-y oxetos nel so interior p'alteriar el so soníu o que recibió dalgún tipu de cambéu nel so mecanismu. Les [[partitura|partitures]] de les obres pa pianos preparaos de cutiu instrúin al pianista sobre cómo ensertar pequeñes pieces de [[cauchu]] o [[metal]], como [[torniellu|torniellos]] o [[arandela|arandeles]], en mediu les cuerdes. Estos elementos añedíos amenorguen el soníu de les cuerdes o crean soníos pocu corrientes por cuenta de la alteración de la vibración de les mesmes. El pianu xirafa o piramidal ye un pianu de cola, creáu en [[1735]], cola caxa de resonancia en posición vertical escontra riba, perpendicular al tecláu. El so nome vien-y de la semeyanza que guarda la so decoración, compuesta por una voluta formada pola interseición del llau curvu col llau rectu, con una [[Giraffa camelopardalis|xirafa]]. L'oxetivu d'asitiar la caxa en forma vertical yera amenorgar el volume del mueble del instrumentu pero teníen l'inconveniente de ser demasiáu altos. Esti problema solucionóse baxando la caxa hasta'l suelu y cruciando les cuerdes por qu'ocuparen menos espaciu.<ref>{{cita web | url = http://www.conservatorioalcala.com/paginas/instrumentos/in_pi.htm | títulu = Conservatoriu Profesional de Música d'Alcalá de Henares: Pianu | fechaaccesu = 8 de payares | añoacceso = 2008}}</ref> El [[pianu rectangular]] ye un tipu de pianu que tien les cuerdes horizontales dispuestes en diagonal al traviés de la caxa de resonancia rectangular percima de los martiellos y col tecláu fitu nel llau llargu. El [[pianu con pedales]] ye un tipu de pianu qu'inclúi un [[pedalier]], habilitando'l [[rexistru (música)|rexistru]] [[soníu grave|grave]] pa ser interpretáu colos pies al igual qu'un [[órganu (instrumentu musical)|órganu]] común.<ref>{{Cita llibru | apellíos=Belt |nome=Philip |títulu=The Piano |url=https://books.google.com/books?id=0X3FoI_Z6cQC |añu=[[1997]] |editor=W. W. Norton & Company |allugamientu=[[Nueva York]] ([[Estaos Xuníos]]) |id=ISBN 0-393-30518-X |páxines=150 págs}}</ref> == Materiales de construcción == Un pianu modernu ta construyíu con distintes clases de [[madera]]. Pal armazón sobre'l que s'asientan les cuerdes usa madera de [[carbayu]], [[abetu]], [[Fagus sylvatica|haya]] o [[Juglans regia|nozal]]. Pal mecanismu de percusión, la madera utilizada sueli ser de [[Pyrus communis|peral]], [[cormal]], [[Carpinus|carpino]] o [[Acer (botánica)|pládanu]]. El tecláu fabricar con madera de [[Tilia|tilal]] y pal chapado esterior del instrumentu empleguen maderes exótiques. El marcu que constitúi la cadarma del pianu fabricar con [[aceru]] fundíu d'una sola pieza y los cantos con [[fierro forxáu]] o aceru. Les cuerdes tán construyíes con [[alambre]] d'aceru entorcháu o envueltu nun alambre de [[cobre]] enroscáu pa los bordones. Amás emplégase [[Diospyros ebenum|ébanu]] p'anubrir les tecles negres y [[marfil]] pa les blanques y piel de [[Bison bison|búfalo]] y [[pañu]] pal mecanismu. Los macillos tán fabricaos con [[fieltru]].<ref>{{cita web | url = http://patricioalvarez.webcindario.com/pianu/histopiano-3.htm | títulu = El Pianu Modernu: Materiales | fechaaccesu = 27 d'ochobre | añu = 2008}}</ref> == Afinación del pianu == {{AP|Afinación del pianu}} {{VT|Frecuencies de afinación del pianu Acústica del pianu}} [[Ficheru:Piano tuner 3.jpg|thumb|[[Afinación del pianu Afinador de pianos]].]] L'[[afinación del pianu]] consiste en realizar el cambéu de la tensión de les cuerdes de manera tal qu'éstes cimblen nes [[frecuencia|frecuencies]] fayadices. Asina se llogra que la música resultante sía prestosa al escuchu según los cánones de la música occidental. Esta xera ye realizada por persones especializaes llamaes «téunicos afinadores de pianos». El procesu de afinación consiste en que l'afinador, valiéndose d'un [[diapasón]], afina los trés cuerdes que correspuenden al ''la''₃ a una frecuencia de 440&nbsp;[[herciu|Hz]] ([[La 440]]) . Una vegada que tien esta primer tecla afinada, basar na [[serie harmónica (música)|serie harmónica]] (reformada) p'afinar el restu. === El batimiento === {{AP|Batimiento}} Dende la dómina de [[Pitágores]] hasta'l [[sieglu XVII]], los músicos afinaben los sos instrumentos ayudar cola [[serie harmónica (música)|serie harmónica]]. Esto faía que namái se pudiera tocar na [[tonalidá]] básica que s'utilizara p'afinar el instrumentu (probablemente nun había una tonalidá fixa, yá que nun s'utilizaben [[diapasón|diapasones]] pa unificar la afinación). Nel [[sieglu XVIII]] los fabricantes de [[clavecín|clavecines]] aplicaron una manera d'afinar los teclaos, similar a la desenvuelta por [[Bartolomé Ramos de Pareja]] p'afinar instrumentos con [[traste]]s, que dexaba tocar obres modulando a cualquier tonalidá ensin tener que reaxustar la afinación. Llamar «bon temperamentu». Aprovechando esta nueva carauterística, [[Johann Sebastian Bach|Bach]] compunxo una obra qu'amosaba un [[preludiu]] y [[fuga]] por caúna de les 24 tonalidaes posibles llamada ''[[La clave bien temperado]]''. Dende principios del [[sieglu XX]] los pianos, como tolos instrumentos de afinación variable, afinar col [[temperamentu igual]]. L'afinador sabe cuánta «desafinación» (cuánto [[batimiento]] o golpeteo rítmicu xeneráu pola falta d'[[unísonu]]) tien qu'amesta-y a cada tonu por que'l pianu quede afináu con temperamentu igual. == El pianu na música == [[Ficheru:Giustini 01.jpg|thumb|Les 12 ''Sonate da cimbalo di pianu y forte detto volgarmente di martelletti'' compuestes por [[Lodovico Giustini]] en [[1732]] fueron les primeres obres específiques pa pianu.]] === El pianu na música clásica === Munches obres, célebres na so versión pa [[orquesta]], fueron escrites primeramente pal pianu. Dellos exemplos son les ''[[Dances húngares (Brahms)|Dances húngares]]'' de [[Johannes Brahms]], ''[[Cuadros d'una esposición]]'' de [[Modest Músorgski]], ''[[Gimnopedias]]'' d'[[Erik Satie]] o ''[[Cantar de primavera]]'' de [[Felix Mendelssohn-Bartholdy]]. A la inversa, munches obres del repertoriu clásicu fueron transcritas pal pianu como, por casu, les trescripciones que realizó [[Franz Liszt]] de les sinfoníes de [[Ludwig van Beethoven]] o les fantasíes sobre temes d'óperes. El pianu ye bien utilizáu en [[música d'acompañamientu]] de la voz en [[coru|coros]], [[lied]]er y melodíes. Tamién ye utilizáu en [[música de cámara]], a dúu con otru instrumentu, que suel ser el [[violín]] o la [[flauta]], en [[Tríu (forma musical)|tríos]], [[cuartetu (música)|cuartetos]] o quintetos con pianu. El pianu ye'l instrumentu pedagóxicu por excelencia porque ye un instrumentu polifónicu, polirítmico y de simple usu, relativamente baratu y abondo sonoru. Por ello ye utilizáu na mayoría de les clases de [[solféu]] de les escueles de música y los [[conservatoriu|conservatorios]] como'l instrumentu principal del pedagogu. ==== Formes musicales na música clásica ==== {{VT|Categoría:Composiciones pa pianu}} Les [[forma musical|formes musicales]] pal pianu variaron en cada dómina. Nel [[música del Barrocu|periodu barrocu]], que'l so repertoriu primeramente taba previstu pa clavecín o otros instrumentos en tecláu, principalmente compunxéronse obres con formes nacíes de bailles y formes [[contrapuntu|contrapuntísticas]] como la partita, la [[suite]], la [[fuga]], la [[tocata]], el [[pasacalle]], la [[sonata]], la [[gavota]] o les [[variación (música)|variaciones]]. Na [[música clásica|dómina clásica]], les formes predominantes fueron la sonata, la [[Fantasía (música)|fantasía]], la [[bagatela]] y otres formes aristocrátiques. Na [[Romanticismu musical|música romántica]], amás de la sonata, apaecen formes más llibres y d'oríxenes diversos como'l [[nocherniegu]], el [[impromptu]], el [[scherzo]], la [[Balada (música)|balada]], la fantasía, la [[mazurca]], el [[valse]], la [[rapsodia]] o'l [[preludiu]]. Esta dómina va ver tamién la nacencia del [[conciertu pa tecláu|conciertu pa pianu]] na so forma moderna, xeneralmente una pieza que precisa un dominiu completu del instrumentu. ==== Nel [[Música barroca|periodu barrocu]] hubo munchos Nel [[Música clásica|clasicismu]] destaquen les obres pa pianu de c El pianu foi un instrumentu representativu del [[música del Romanticismu|romanticismu musical]], non yá nel ámbitu musical sinón tamién nel téunicu yá que gracies a les meyores llograes gracies a la [[Revolución industrial]] el so mecanismu foi ameyoráu sustancialmente. De la mesma forma que'l [[capitalismu]] influyó na manera d'organización xerárquicu de les [[Producción en cadena|cadenes de producción]], el pianu utilizóse como ferramienta pa consiguir la espresión musical y como ayuda a la composición.<ref name="lliteratura_pianu">{{cita web | url = http://www.hagaselamusica.com/ficha-periodos-musica/romanticismu/musica-pa-pianu/ | títulu = Música pa pianu | fechaaccesu = 5 de payares | añoacceso = 2008}}</ref> En dichu periodu hubo importantes compositores como Son pocos el compositores Na [[música contemporánea]] === El pianu n'otros xéneros musicales === El pianu ye unu de los instrumentos más utilizáu en [[música clásica europea|música clásica occidental]]. Munchu compositores tamién son pianistes y utilicen el pianu como instrumentu de composición. Los [[direutor d'orquesta direutores d'orquesta]] tienen de cutiu formación como pianistes. El pianu ye emplegáu tamién de normal n'otros xéneros musicales, tales como'l [[jazz]] ([[jazz pianu]]), el [[blues]] o'l [[ragtime]], según el [[tango]] y la [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]]. Tamién s'emplega'l pianu, anque en menor midida, nel [[rock and roll]], usáu por [[Jerry Lee Lewis]], por casu; el [[música rock|rock]], con [[Queen]], [[Pink Floyd]] y [[Lynyrd Skynyrd]], ente otros; el [[blues]], con figures como [[The Blues Brothers]]; el [[rock en castellanu]] con intérpretes como [[Charly García]] y [[Fito Páez]], y en ciertes corrientes [[pop]], con grupos como [[ABBA]]. Sicasí y cada vegada más de cutiu ye reemplazáu pol [[sintetizador]] o'l [[tecláu electrónicu]]. Nel [[sieglu XXI]], ciertos grupos como [[Keane]], desterraron l'usu de la [[guitarra]] en provechu del pianu nel xéneru musical conocíu como [[pianu rock]]. == Pianistes destacaos == [[Ficheru:Liszt at piano.jpg|thumb|[[Franz Liszt]] al pianu en [[1886]].]] {{VT|Categoría:Pianistes}} Un pianista profesional puede actuar en [[solo (música)|solitariu]], tocar con una [[orquesta]] o otra [[agrupación musical]] o tocar en compañía de [[cantar|cantante]] o otros [[instrumentu musical|instrumentos]]. Na [[música occidental]] esisten munchos estilos de música onde se toca'l pianu. Consecuentemente, los pianistes tienen una amplia variedá de formes y estilos a escoyer, incluyendo [[jazz]], [[música clásica]] y tou tipu de [[música popular]]. === Pianistes de música clásica === {{VT|Categoría:Pianistes de música clásica}} Los pianistes [[Música clásica europea|clásicos]] solíen empezar la so carrera musical tocando'l pianu dende edaes bien tempranes, inclusive a los trés años. Nos [[sieglu XVIII|sieglos XVIII]] y [[sieglu XIX|XIX]], el compositores solíen interpretar les sos propies obres, como ye'l casu de [[Wolfgang Amadeus Mozart]], [[Ludwig van Beethoven]], [[Frédéric Chopin]], [[Franz Liszt]], [[Félix Mendelssohn-Bartholdy]], [[Carl Maria von Weber]], [[Charles-Valentin Alkan]] y [[Johannes Brahms]] ente otros. La pianista [[Alemaña|alemana]] [[Clara Schumann]] interpretaba les obres del so maríu [[Robert Schumann]]. El [[Rusia|rusu]] [[Anton Rubinstein]] destacó a finales del sieglu XIX como compositor ya intérprete, al igual que'l so compatriota [[Aleksandr Skriabin]]. A principios del [[sieglu XX]] munchos pianistes realizaron interpretaciones por [[Europa Occidental]] y [[Estaos Xuníos]], ente los que destaquen los [[Polonia|polacos]] [[Ignacy Jan Paderewski]], [[Józef Hofmann]] y [[Arthur Rubinstein]], los [[España|españoles]] [[Isaac Albéniz]], [[Enrique Granados]] y [[Manuel de Falla]], según l'[[Italia|italianu]] [[Ferruccio Busoni]] o'l [[Suiza|suizu]] [[Alfred Cortot]]. Nel que periodu ente la [[Primer Guerra Mundial|Primer]] y [[Segunda Guerra Mundial]] destacaron percima del restu'l compositor ya intérprete rusu [[Sergéi Rajmáninov]], l'[[Austria|austriacu]] [[Artur Schnabel]], la [[Reinu Xuníu|inglesa]] [[Myra Hess]], los alemanes [[Walter Gieseking]] y [[Wilhelm Kempff]], los [[España|españoles]] [[José Cubiles]], [[Ricardo Viñas]] y la [[Brasil|brasilana]] [[Guiomar Novaes]]. En [[1945]], pasada la Segunda Guerra Mundial, apaecieron pianistes [[Xunión Soviética|soviéticos]] como [[Sergéi Prokófiev]] y [[Dmitri Shostakóvich]], [[Emil Gilels]] y [[Sviatoslav Richter]]. El [[Chile|chilenu]] [[Claudio Arrau]] destacar por ser maestru nun ampliu [[:wikt:repertoriu|repertoriu]]. Al pie de ellos sobresalieron l'intérprete y pedagogu [[República Checa|checu]] [[Rudolf Serkin]], el [[Virtuosismu|virtuosu]] soviéticu [[Vladimir Horowitz]] y los españoles [[Rafael Orozco Flores|Rafael Orozco]] y [[Alicia de Larrocha]]. En dicha dómina amás destacaron l'anglo-austriacu [[Alfred Brendel]], protagonista dellos discutinios estéticos pol so enfoque [[musicoloxía|musicolóxicu]], el [[Canadá|canadiense]] [[Glenn Gould]], que grabó la obra de Bach, los norteamericanos [[Van Cliburn]] y [[Murray Perahia]], el soviéticu [[Vladímir Áshkenazi]], y los [[Arxentina|arxentinos]] [[Daniel Barenboim]] y [[Martha Argerich]]. A finales del sieglu XX y empiezos del [[sieglu XXI|XXI]], la calidá téunica foi n'aumentu, lo que favoreció la proliferación de concursos internacionales que sirvieron como plataforma a artistes nuevos.<ref name="encarta">{{cita web | url = http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761553075/Pianu.html | títulu = Pianu | editor = [[Encarta]] | fechaaccesu = 14 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.epdlp.com/interprete1.php?instrumentu=Pianu | títulu = El poder de la pallabra. 20 intérpretes de pianu | fechaaccesu = 17 d'ochobre | añu = 2008}}</ref> === Pianistes de jazz === [[Ficheru:Art tatum.jpg|thumb|[[Art Tatum]] nun fotograma de la película ''The Fabulous Dorseys'' de [[1947]].]] El [[ragtime]], estilu musical de finales del [[sieglu XIX]], ye consideráu'l precursor del [[jazz]]. La popularización del ragtime asocedió ente los años [[1895]] a [[1915]] aprosimao y los pianistes y compositores clásicos más destacaos de dicha dómina fueron [[Scott Joplin]], [[James Scott (músicu)|James Scott]] y [[Joseph Lamb]]. Otros músicos, como [[Jelly Roll Morton]] y [[James P. Johnson]], sirvieron de transición ente'l ragtime y el jazz. El mentáu James P. Johnson foi'l primer pianista importante del barriu de [[Harlem]] y destacó pol usu del pianu como instrumentu d'[[música d'acompañamientu|acompañamientu]] nel jazz. El barriu de Harlem, asitiáu en [[Manhattan]], foi mientres la [[años 1920|década de 1920]] el centru del florecimientu de la cultura negra, conocíu como [[Renacimientu de Harlem]], y un llugar de confluencia de numberosos pianistes de jazz, que tocaben según l'estilu denomináu ''[[stride|stride pianu]]''. Dichu estilu consistía n'alternar permanentemente una nota tocada nel baxu nos tiempos nones y un acorde tocáu nos pares.<ref name="jazz">{{cita web | url = http://intercentres.cult.gva.es/intercentres/03014678/TRABAYOS_HISTORIA/trabayos_historia_0708/PIANU_ENEL_JAZZ.pdf | títulu = El papel del piano nel jazz | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> Nesa dómina tamién destacó [[Earl Hines]], pola so novedosa aportación de ritmos y acentos y la influyencia qu'exerció nos pianistes coetaneos,<ref>{{cita web | url = http://www.apoloybaco.com/earlhinesbiografia.htm | títulu = Biografía de Earl Hines | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> y [[Fats Waller]]. Na [[años 1930|década de 1930]], dientro del estilu ''[[swing (jazz)|swing]]'', fíxose famosu [[Art Tatum]] pol so [[virtuosismu]] y la creatividá de les sos interpretaciones. Munchos consideráron-y el «meyor pianista de jazz de la historia».<ref>{{cita web | url = http://www.apoloybaco.com/arttatumbiografia.htm | títulu = Biografía de Art Tatum | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> Nesa dómina tamién destacó [[Count Basie]], qu'incluyó nel jazz elementos del swing y el [[blues]], y [[Fletcher Henderson]].<ref name="pianu_jazz">{{cita web | url = http://www.pianored.com/pianu-jazz.htm | títulu = Pianu Jazz: Artistes de Jazz que toquen pianu | fechaaccesu = 25 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> L'estilu ''[[bebop]]'' del pianu, surde na [[años 1940|década de los 40]] por invención de [[Thelonious Monk]] y otros músicos.<ref>{{cita web | url = http://www.apoloybaco.com/theloniusmonkbiografia.htm | títulu = Biografía de Thelonious Monk | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> En dichu estilu destacó [[Bud Powell]] como una de les figures principales y creador d'escuela nel jazz modernu.<ref name="jazz" /> [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]] perteneció al xéneru ''[[hard bop]]'' y revolucionó el xéneru del tríu de pianu nel jazz tal que se conocía hasta entós, yá que enantes el pianu apoderaba y dirixía la música y el [[contrabaxu]] y la [[batería (instrumentu musical)|batería]] marcaben el ritmu y él camudó esta forma de concebir la música pa dar igual importancia a los trés instrumentos del tríu, pudiendo desempeñar el papel de direutor del conxuntu cualesquier d'ellos. Nesa dómina, [[Milt Buckner]] incorporó a la música de jazz pa pianu gran cantidá d'elementos de la [[música clásica europea]] dende [[Johann Sebastian Bach]] hasta [[Darius Milhaud]]. Nel estilu ''[[jazz rock]]'', que surdió a empiezos de los [[años 1970]], destaca [[Chick Corea]], líder del grupu ''[[Return to Forever]]''. [[McCoy Tyner]] ye la figura más destacada del ''[[mainstream jazz]]'' anque s'averó a una amplia variedá d'estilos jazzísticos a lo llargo de la so carrera como'l [[jazz progresivu]], [[jazz modal]] y [[hard bop]], ente otros. El so estilu influyó a numberosos pianistes, ente los que s'inclúi la estauxunidense [[Joanne Brackeen]].<ref name="jazz" /> Otros pianistes de jazz destacaos son [[Geri Allen]], [[Ray Charles]], [[Nat King Cole]], [[Duke Ellington]], [[Egberto Gismonti]], [[Herbie Hancock]], [[Ahmad Jamal]], [[Keith Jarrett]], [[Norah Jones]], [[Diana Krall]], [[Tete Montoliu]], [[Oscar Peterson]], [[Michel Camilo]], [[Enrique «Monu» Villegas|Enrique Villegas]] y [[Michel Petrucciani]].<ref name="pianu_jazz" /> == Fabricantes destacaos de pianos == [[Ficheru:Carl Bechstein.jpg|thumb|[[Carl Bechstein]], fundador de [[Bechstein|C. Bechstein Pianofortefabrik]], foi un destacáu fabricante de pianos.]] {{VT|Categoría:Fabricantes de pianos}} A lo llargo del [[sieglu XIX]] fundáronse numberoses empreses de fabricación de pianos. En [[1828]], [[Ignaz Bösendorfer]] fundó [[Bösendorfer|la suya]] n'[[Austria]], La historia de [[Grotrian-Steinweg]] remontar a 1835 cuando la fábrica Steinweg foi creada por Heinrich Engelhard Steinweg (más tarde conocíu como Henry Steinway dempués d'emigrar a los EE.XX., onde fundó [[Steinway & Sons]] ), el checu Antonín Petrof fundó en 1864 la fábrica de pianos Petrof, como tamién, na mesma dómina, [[Julius Blüthner]] y [[Carl Bechstein]] faen lo propio en [[Leipzig]] y [[Berlín]] respeutivamente. Na actualidá, les compañíes de fabricación de pianos más destacaes alcuéntrase n'[[Estaos Xuníos]] ([[Steinway & Sons]],[[Baldwin Pianu Company|Baldwin]] y Chickering and Sons ente otros), n'[[Alemaña]] (como [[Blüthner]], [[Grotrian - Steinweg]] y [[Bechstein]] , n'[[Austria]] ([[Bösendorfer]]), en [[República Checa]] ([[Petrof]]) y en [[Xapón]] ([[Yamaha Corporation|Yamaha]] y [[Kawai]]). Ante'l creciente aumentu de los costos de producción, munchos fabricantes treslladaron la producción de los sos modelos de serie económica a países nos que la [[mano d'obra]] ye más barata, como [[China]] o [[Indonesia]]. Otros simplificaron el diseñu esterior del instrumentu y suprimieron práuticamente cualquier adornu. Otres compañíes destacaes son [[Broadwood]], la compañía de fabricación más antigua del mundu y fundada en [[1783]]; les [[Francia|franceses]] [[Érard]] y [[Pleyel]], la [[Italia|italiana]] [[Fazioli]], les [[República Checa|cheques]] Weinbach o Scholze y la [[Corea del Sur|coreana]] [[Young Chang]] y la compañíes de pianos de xuguete [[Schoenhut]]. == Papel social del pianu == [[Ficheru:Moritz von Schwind Schubertiade.jpg|left|thumb|El pianu nun centru social del [[sieglu XIX]] ([[Moritz von Schwind]], [[1868]]).]] {{AP|Historia social del pianu}} El pianu ye un instrumentu fundamental na [[música clásica europea]], el [[jazz]] y otros xéneros [[música occidental|musicales occidentales]], según nel [[cine]] y la [[televisión]]. Gran númberu de compositores fueron habilidosos pianistes porque'l tecláu del pianu ufierta un mediu senciellu pa la interaición complexa melódica y harmónica. El pianu de cutiu foi una ferramienta pa la composición. La [[historia social]] del pianu ye la historia del papel del instrumentu na [[sociedá]]. Desque s'inventó'l pianu a finales del [[sieglu XVII]], el so usu foise xeneralizando na sociedá occidental de finales del [[sieglu XVIII]] y sigue siendo llargamente interpretáu nos [[sieglu XX|sieglos XX]] y empiezos del [[sieglu XXI|XXI]]. Nel sieglu XVIII, el pianu y la muyer tuvieron bien amestaos, hasta'l puntu de que se tenía bien en cuenta si la moza tenía estudios de pianu a la de formalizar un matrimoniu. El pianu siempres foi un instrumentu descomanadamente costosu y nos sos entamos, namái l'alta [[burguesía]] y l'[[aristocracia]] podíen dexase mercar unu. Col pasu del tiempu y la medría del nivel de vida per parte de dellos sectores de la sociedá, el pianu convertir nun instrumentu con preciu más accesible y nun elementu fundamental d'entretenimientu dientro de los llares. El so usu xeneralizáu empezó a menguar a partir de la invención d'aparatos mecánicos y electrónicos como la [[zamfóña el [[fonógrafu]] y la [[Radio (mediu de comunicación)|radio]]. == Ver tamién == * [[Fortepiano]] * [[Frecuencies de afinación del pianu]] * [[Celesta]] * [[Órganu Hammond]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * Contién cantidá d'información del ''[[Grove Dictionary of Music and Musicians]]''. Artículu principal: «Pianoforte». * {{Cita llibru | apellíos = Le Guide du Concert | títulu = Piano | fecha = [[2 d'avientu]] de [[1948]] | editorial = Numéro hors série}} * {{Cita llibru | apellíos = Piron | nome = Constantin | títulu = L'Art du Piano | allugamientu = [[París]], [[Francia]] | editorial = Fayard | páxines = 318 | añu = [[1949]]}} * {{Cita llibru | títulu = [http://bdigital.binal.ac.pa/bdp/descarga.php?f=repertoriu-1.pdf Historia, repertoriu y compositores de pianu] | autor = Jaime Ingram | editorial = Ministeriu de Cultura, Mocedá y Deportes. Departamentu de publicaciones | fecha = 1978 | allugamientu = [[San José (Costa Rica)|San José]], [[Costa Rica]]}} * {{Cita llibru | títulu = Giraffes, black dragons, and other pianos: a technological history from Cristofori to the modern concert grand | nome = Edwin M. | apellíos = Good | fecha = [[1982]] | editorial = Stanford University Press | allugamientu = [[California]] ([[Estaos Xuníos]])}} * {{Cita llibru | títulu = The pianist's guide to pedaling | nome = Joseph | apellíos = Banowetz | coautores = Elder, Dean | allugamientu = Bloomington | editorial = Indiana University Press | fecha = [[1985]] | id = ISBN 0-253-34494-8}} * Tamién inclúi información de [[Encyclopædia Britannica|The Encyclopædia Britannica]] de la so edición de [[1988]]. L'artículu principal puede atopase en Instrumentos musicales». * {{Cita llibru | títulu = les avatars du pianu | nome = Ziad | apellíos = Kreidy | fecha = [[2012]] | allugamientu = Paris | editorial = Beauchesne}} * {{Cita llibru | títulu = Men, Women, and Pianos: A Social History | nome = Arthur | apellíos = Loesser | fecha = [[1991]] | allugamientu = New York | editorial = Dover Publications}} * {{Cita llibru | títulu = Piano Servicing, Tuning and Rebuilding: For the Professional, the Student, and the Hobbyist | nome = Arthur A. | apellíos = Reblitz | fecha = [[1993]] | allugamientu = Vestal, NY | editorial = Vestal Press | id = ISBN 1-879511-03-7}} * {{Cita llibru | títulu = The Early Pianoforte | apellíos = Pollens | nome = Stewart | fecha = [[1995]] | allugamientu = [[Cambridge]] | editorial = Cambridge University Press}} * {{Cita llibru | títulu = Van Piano tot Forte (The History of the Early Pianu) | nome = Christo | apellíos = Lelie | editorial = Kok-Lyra | allugamientu = Kampen | fecha = [[1995]]}} * {{Cita llibru | títulu = Pianu roles : three hundred years of life with the piano | nome = James | apellíos = Parakilas | allugamientu = New Haven, Connecticut | editorial = Yale University Press | fecha = [[1999]] | id = ISBN 0-300-08055-7}} * {{Cita llibru | títulu = [https://books.google.es/books?id=7qWxm0nzMxcC&pg=PA11&lpg=PA11&dq=%22henry+walsh%22+first+concert+pianu+history&source=web&ots=lcMslZF7oW&sig=YRkFjwEPEmX1TF7VDeptdJNuocM&hl=es&sa=X&oi=book_result&resnum=4&ct=result The Piano: The Complete Illustrated Guide to the World's Most Popular Musical Instrument] | apellíos = Siepmann | nome = Jeremy | páxines = 192 | editorial = Hal Leonard Corporation | añu = [[1999]] | id = ISBN 978-0-7935-9976-9}} * {{Cita llibru | títulu = The Piano Book: Buying and Owning a New or Used Piano (4ª edición) | nome = Larry | apellíos = Fine | coautores = Gilbert, Douglas R | editorial = Brookside Press | ubicación = Xamaica Plain, MA | fecha = 2001 | id = ISBN 1-929145-01-2 | url = http://pianobook.com}} * {{Cita llibru | títulu = The Piano Shop on the Left Bank | nome = Thad | apellíos = Carhart | editorial = Random House | allugamientu = New York | fecha = [[2002]] | id = ISBN 0-375-75862-3}} * {{Cita llibru | apellíos = [[Jean-Pierre Thiollet|Thiollet]] | nome = Jean-Pierre | títulu = Piano ma non solo | allugamientu = [[París]], [[Francia]] | editorial = Anagramme | páxines = 191 | añu = [[2012]]| id = ISBN 978-2-35035-333-3}} * {{Cita llibru | apellíos = [[Jean-Pierre Thiollet|Thiollet]] | nome = Jean-Pierre | títulu = 88 notes pour piano solo | allugamientu = [[París]], [[Francia]] | editorial = Neva | páxines = 367 | añu = [[2015]]| id = ISBN 978-2-3505-5192-0}} == Enllaces esternos == {{commonscat|pianu}} {{wikiquote|pianu}} {{wikt|pianu}} * [http://www.pianoencyclopedia.com La Enciclopedia del Pianu] (n'inglés) * [http://www.el-atril.com/orquesta/Instrumento/Piano.htm Pianu n'El atril.com] * [http://www.pianomundo.com.ar Pianu Mundu] * [http://www.pianored.com Pianu Rede] * [http://www.cassapiano.com.ar Caltenimientu d'un pianu, información téunica y exemplos oyibles sobre pianos] * [http://www.funjdiaz.net/folclor/07ficha.cfm?id=1735 Revista de folclor: El pianu n'España] * [http://www.entre88tecles.es/index.php/el-piano-antecedentes Antecedentes del pianu] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pianu| ]] [[Categoría:Instrumentos de cuerda percutida]] [[Categoría:Instrumentos de tecláu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] cwwki4xnsf9fjypg239vb01dbifk0lx 3713309 3713289 2022-08-25T10:10:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{1000}} {{Tradubot|Piano}} {{otrosusos}} [[Ficheru:Two pianos - grand piano and upright piano.jpg|thumb|300px|Pianu.]] El '''pianu''' (pallabra qu'n'[[idioma italianu|italianu]] significa «nidiu», y nesti casu ye [[apócope]] del términu orixinal, «pianoforte», que faía referencia a los sos matices nidio y fuerte) ye un [[instrumentu musical]] clasificáu como [[instrumentu de tecláu]] de [[instrumentos de cuerda percutida|cuerdes percutidas]] pol sistema de clasificación tradicional, y según la clasificación de [[Hornbostel-Sachs]] ye un [[cordófono]] simple. El [[músicu]] que toca'l pianu recibe'l nome de pianista. Ta compuestu por una [[caxa de resonancia]], a la que s'amestó un tecláu, per aciu el cual se percuten les [[cuerda (música)|cuerdes]] d'[[aceru]] con macillos forraos de [[fieltru]], produciendo'l [[soníu]]. Les [[vibración|vibraciones]] tresmítense al traviés de les [[Ponte (instrumentu musical)|pontes]] a la tabla harmónica, que los [[amplificación|amplifica]]. Ta formáu por un [[arpa]] [[escala cromática|cromática]] de cuerdes múltiples, remanada por un [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu de percusión]] indireuta, a la que se-y añedieron apagadores. Foi inventáu en redol al añu [[1700]] pol [[Padua|paduano]] [[Bartolomeo Cristofori]]. Ente'l so antecesores atopen instrumentos como la [[cítara]], el [[monocordio]], el [[dulcémele]], el [[clavicordiu]] y el [[clavecín]]. A lo llargo de la historia esistieron distintos tipos de pianos, pero los más comunes son el pianu de cola y el pianu vertical o de paré. L'[[afinación del pianu]] ye un factor primordial na [[acústica del pianu|acústica del instrumentu]] y realízase modificando la tensión de les cuerdes de manera que éstes cimblen nes [[frecuencia|frecuencies]] fayadices. Na [[música occidental]], el pianu puede utilizase pa la interpretación [[solo (música)|solista]], pa la [[música de cámara]], pal [[Música d'acompañamientu|acompañamientu]], p'ayudar a [[compositor|componer]] y p'ensayar. Les primeres composiciones específiques pa esti instrumentu surdieron alredor del añu [[1732]]; ente elles destaquen les 12 [[sonata|sonates]] pa pianu de [[Lodovico Giustini]] titulaes ''Sonate da cimbalo di pianu y forte detto volgarmente di martelletti''. De magar, munchos fueron los Orixe del términu == La pallabra pianu» deriva del nome orixinal n'[[idioma italianu|italianu]] del instrumentu, ''pianoforte'' (''pianu'': «nidiu» y ''forte'': «fuerte»), asignáu pol so primer constructor, [[Bartolomeo Cristofori]]: ''clavicémbalo col pianu y forte'' (lliteralmente «[[clavecín]] con [soníu] nidiu y fuerte»). Esto refierse a la capacidá del pianu pa producir soníos con distintos [[intensidá (música)|intensidaes]], dependiendo del pesu que se-y aplica a les tecles. Esta carauterística estremar de los sos predecesores, que namái podíen producir un únicu volume. == Estructura == === Mecanismo de percusión === {{AP|Mecanismu de percusión del pianu}} [[Ficheru:Fortepian - mechanizm angielski.svg|thumb|Gráficu del [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu de percusión d'un pianu de cola]]: (1) Tecla, (2) Pilotín, (3) Ponte, (4) Pilotín del escape, (5) Palanca d'escape, (6) Torniellu de reborde del macillo, (7) Rodiellu, (8) Brazu del macillo, (9) Palanca de repetición, (10) Cabeza de macillo, (11) Emburriador, (12) Palanca del apagador, (13) Apagadores, (14) Cuyar de apagador, (15) Apagador, (16) Cuerda, (17) Marcu, (18) Grapa, (19) Gabita de la cuerda y (20) Xergón.]] El funcionamientu básicu del [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu d'un pianu]] ye'l siguiente: cuando una tecla ye pulsiada, la palanca que ta asitiada nel estremu opuestu álzase y el macillo acomuñáu a ella ponse en movimientu en direición a la [[cuerda (música)|cuerda]] que ye lliberada pol apagador xustu enantes de la percusión. Tres el golpe del macillo a la cuerda produz el [[soníu]] y darréu ésti cai hasta ser recoyíu pola grapa, tamién conocida como atrape, a una distancia averada de 2 [[centímetru|centímetros]]. Al llevantar la tecla, ésta llibera'l conxuntu de palanques del escape y el macillo vuelve tar disponible pa volver tocar la cuerda. Si retiramos la presión por completu, tol sistema vuelve al so estáu inicial de reposu nel que'l apagador tien la misión primordial d'atayar el soníu.<ref name="mecanismu">{{cita web | url = http://www.portalmargarita.com/mecanismoactual.htm | títulu = Mecanismu actual d'un pianu | fechaaccesu = 13 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> === Caxa de resonancia === [[Ficheru:Piano soundboard.jpg|thumb|Caxa de resonancia d'un [[pianu de cola]].]] {{AP|Caxa de resonancia}} La caxa de resonancia, tamién denomada mueble, ye la cortil zarrada del pianu, que tien la finalidá d'[[amplificación|amplificar]] o [[Modulación (telecomunicación)|modular]] el [[soníu]]. Ye una parte primordial del pianu, yá que, amás d'amplificar y modular el soníu, ye un factor decisivu nel [[Timbre musical|timbre]] del instrumentu, siendo importante la calidá de la [[madera]] cola que ta fabricada, el númberu de pieces coles que tea construyida y la so estructura. La caxa ta formada por una tapa cimera, una tapa inferior, denomada tabla harmónica, y una faxa», que ye una seición de madera que xune dambes tapes, con formes curvadas per aciu un procesu de prensado con calor. Nel interior atopa'l bastidor, que ye una estructura de refuerzu de les tapes y sirve pa controlar la vibración, y l'[[Alma (instrumentu)|alma]]. ==== Tabla harmónica ==== [[Ficheru:SoundboardBracesRibs.jpg|thumb|Los barrajes de la tabla harmónica d'un pianu de cola.]] La tabla harmónica ta compuesta pola tabla puramente felicidá, les barres harmóniques, les pontes de soníu y los barrajes. La tabla harmónica asítiase debaxo y detrás de les cuerdes del pianu. Ye una superficie de [[madera]] laminada que varia d'espesura, dende'l centru a los llaos, a lo llargo de la so superficie. Puede dir de los 12 a los 15 milímetros dependiendo de la midida del instrumentu y el criteriu del fabricante. La tabla ta formada por una serie de llistones d'ente 10 y 15 centímetros d'anchor xuníos ente sigo per aciu cola. Ye l'auténticu elementu de [[resonancia musical|resonancia]] del instrumentu y la so función ye [[amplificación|amplificar]] el soníu producíu poles cuerdes, que de la mesma ye tresmitíu a les mesmes al traviés de la [[Ponte (instrumentu musical)|ponte]] tonal. La calidá y homoxeneidá de la madera cola que ta fabricada la tabla harmónica ye de suma importancia. Nun pianu de cola modernu, sueli tar construyida xeneralmente en madera d'[[abetu]] y tien una espesura de 8 milímetros, el doble de la d'un ''pianoforte''.<ref name="mecanismu" /><ref name="pianomundo_mecanica">{{cita web | url = http://www.pianomundo.com.ar/metodo-pianu-acustica.html | títulu = Métodu de funcionamientu de la tabla harmónica del pianu | fechaaccesu = 13 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> Úsase la madera del abetu pa la fabricación de la tabla harmónica del pianu y d'otros instrumentos porque tien el meyor coeficiente ente [[Resistencia de materiales|resistencia mecánica]], que dexa soportar la enorme presión de les cuerdes, y llixereza, que favorez la captación de les vibraciones más sutiles de les cuerdes. La tabla harmónica tien una llixera combadura d'unos 18 metros de [[radio (xeometría)|radio]], difícilmente apreciable a la primer vista, que contribúi a que la tabla aguante la presión de les cuerdes y coles mesmes amóntese considerablemente la resonancia del instrumentu.<ref name="pianospuig_tabla">{{cita web | url = http://www.pianospuig.com/y_son_02.html | títulu = La tabla de resonancia | fechaaccesu = 19 de payares | añoacceso = 2008}}</ref> Les barres harmóniques son un conxuntu de llistones que tán fabricaos col mesmu material que la tabla harmónica, xeneralmente abetu, que tán xuníos a la tabla per aciu cola per debaxo de la mesma. La so encoladura ye en sentíu perpendicular a la veta de la tabla pa faer uniforme la rixidez del conxuntu. La cantidá de barres harmóniques varia ente 8 y 14, en función de la midida del instrumentu, y les sos dimensiones son de dos centímetros d'altu por dos de llargu aprosimao. Les barres más llargues atópense asitiaes nel centru de la tabla y tienen una grosez mayor, ente que les más curties asítiase nos estremos y son más delgaes.<ref name="pianospuig_tabla" /> Les [[ponte (instrumentu musical)|pontes]] de soníu van encoladures nel centru de la tabla y na parte cimera de la mesma. Sirven pa tresmitir la vibración de les cuerdes a la tabla harmónica. La so forma ye debida a la disposición de les cuerdes sobre ella y a que ye necesariu que'l llargor d'éstes amóntese dende les notes más agudes a les más graves. Los barrajes son la estructura básica del pianu y la so finalidá ye la de soportar tolos sos elementos. Asítiense debaxo de la tabla harmónica, a la que van xuntaos per aciu cola. D'ellos dependen tantu la solidez como la duración nel tiempu del instrumentu y apurren estabilidá frente a posibles cambeos climáticos, tensiones internes, agresiones esternes o cualesquier otru tipu de deformación. ==== Tapa cimera ==== La tapa cimera de la caxa tien una doble función: cerrar el mueble y proyeutar el soníu escontra'l públicu. Esta tapa puede asitiase en diverses posiciones según la potencia riquida. Nel casu de realizar una actuación como [[solo (música)|solista]], la tapa tien de tar allugada na so posición más alta. Sicasí, si ta interpretándose una obra acompañando a otros instrumentos, la tapa tien de permanecer nel so allugamientu más baxu.<ref name="thales">{{cita web | url = http://thales.cica.es/rd/Recursos/rd99/ed99-0653-02/p5.html | títulu = Mecanismu actual del pianu | fechaaccesu = 13 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> ==== Bastidor ==== El bastidor ye un armazón de barres delgaes que suelen ser de fierro. Nel cordal, asitiáu nel so estremu posterior, afáense les cuerdes, y nel clavijero, asitiáu nel frontal, tán les clavíes de afinación. Alredor d'éstes endólcase l'otru estremu de la cuerda. Ye necesariu afinar correutamente cada cuerda. Esto consíguese enroscando l'estremu final de caúna d'elles nuna exa ensertada nel clavijero, llogrando un tonu más agudu o grave según el sentíu de xiru.<ref name="encarta" /> === Cuerdes === {{AP|Cuerda (música)|Cuerda|Cuerda de pianu}} Les cuerdes son l'elementu [[vibración|vibratoriu]] qu'anicia'l [[soníu]] nel pianu. Son segmentos formaos por un material flexible que permanecen en tensión de cuenta que puedan cimblar llibremente, ensin entorpecimiento que provoque una distorsión de la [[onda sonora|onda acústica]]. La tensión de les 224 cuerdes puede llegar a algamar del orde de les 15 a 20 [[quilopondiu|tonelaes-fuercia]]<ref name="tonelada">Espresáu en midíes del [[Sistema Internacional d'Unidaes]] seríen ente 147 y 196 [[newton (unidá)|kilonewton]].</ref> y depende proporcionalmente de les dimensiones del instrumentu. Los bordones son les cuerdes de mayor llargor y pertenecen al [[rexistru (música)|rexistru]] [[soníu grave|grave]] estremu del instrumentu. Hai una única cuerda por tecla y tán fabricaes en [[aceru]], con un conteníu del 1% de [[carbonu]], y entorchadas con filos de [[cobre]]. Esti entorcháu tien la misión d'añedir ciertu pesu y homoxeneidá na vibración de cuenta que la cuerda algame l'altor sonoru deseyada, mientres la caltién lo suficientemente delgada y flexible pa tocar. Nel rexistru grave asítiense dos cuerdes por tecla afinaes al [[unísonu]] y nel rexistru [[soníu agudu|agudu]], trés. Les cuerdes pal rexistru agudu tán fabricaes puramente con aceru. El llargor y grosez mengua proporcionalmente dende'l rexistru grave, cuerdes más llargues y grueses, hasta'l rexistru agudu, de menor grosez y llargor. El llargor de les cuerdes más graves incide proporcionalmente nes dimensiones esteriores del instrumentu. Poro, un mayor llargor de les cuerdes implica una mayor cola del pianu, lo qu'amonta la calidá de soníu. Asocede lo mesmo col altor de la caxa del pianu de paré. La fabricación d'una cuerda pa pianu realizar per aciu un procesu de [[trefilado]], que consiste nel amenorgamientu de la seición d'una cuerda de [[diámetru]] gruesu y faela pasar al traviés d'un furu [[conu (xeometría)|cónicu]] cubicáu practicáu nun discu de material más duro que la cuerda. Tres dichu procesu llógrase una cuerda con un diámetru esautamente cubicáu. Al iterar esti procesu con furacos cada vegada más pequeños llógrense otres tantes cuerdes con dos talos calibres. D'antiguo, el [[alambre]] de [[latón]] se trefilaba al traviés de discos d'aceru. Les cuerdes d'aceru actual se trefilan al traviés de discos de materiales más duros que l'aceru, como'l [[diamante]] o'l [[rubín]]. Esti procedimientu foi inventáu en [[1819]] por Brockedon nel [[Reinu Xuníu]] y sigue siendo usáu na fabricación de cuerdes pa los pianos modernos.<ref name="cassapiano">{{cita web | url = http://www.cassapiano.com.ar/infotecnica.html | títulu = La cuerda | fechaaccesu = 27 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> === Tecláu === [[Ficheru:Pianos keyboard with notes.svg|thumb|Tecláu d'un pianu coles notes del [[pentagrama]] que-y correspuenden según el so [[Rexistru (música)|rexistru]].]] {{VT|Instrumentos de tecláu}} Práuticamente tolos pianos modernos tienen 88 tecles, 36 negres y 52 blanques. El númberu de tecles nos teclaos amontóse col tiempu. Nel [[sieglu XVIII]] los [[clavecín|clavecines]] teníen pocu más de 61 tecles (hasta cinco [[octava|octaves]]), ente que la mayoría de los pianos fabricaos dende [[1870]] teníen 88 tecles. Los pianos modernos tienen un [[rexistru (música)|rexistru]] de siete [[octava|octaves]] y una [[tercera menor]]; esto ye, dende ''la''_-2 hasta ''do''₇. Sicasí, munchos pianos tienen un rexistru de siete octaves (85 tecles); esto ye, dende ''la''_-2 hasta ''la''₆ y dellos fabricantes amplíen el so rexistru escontra dalgún de los dos estremos, l'agudu o'l grave. Por exemplu, un pianu [[Bösendorfer]] 225 tien 92 tecles y un Bösendorfer 290 Imperial tien 97. Los [[órganu (instrumentu musical)|órganos]] xeneralmente tienen 61 tecles per «manual» (parte del órganu que se toca coles manes). El pesu de les tecles ye un factor bien importante del tecláu d'un pianu. Nun pianu acústicu (de cola o vertical), el pesu de les tecles ta direutamente rellacionáu col mecanismu de percusión del macillo, que cute la cuerda dientro de la caxa de resonancia. Nun [[pianu electrónicu]] la sensación de pesu que tien llugar nos pianos acústicos ye reproducida per aciu un mecanismu de martiellu debaxo de cada tecla.<ref name="profesores_pianu">{{cita web | url = http://www.profesoresdepiano.com/notes/nota01.html | títulu = La meyor calidá acústica o dixital | fechaaccesu = 23 d'ochobre |añoacceso = 2008}}</ref> === Pedales === [[Ficheru:Steinway grand piano - pedals.jpg|thumb|Los trés pedales d'un pianu de cola, d'esquierda a derecha, son: <br /> - el pedal unicordio o ''«una corda»'', <br /> - el pedal tonal o ''«de sostenuto»'' y <br /> - el pedal de resonancia.]] {{AP|Pedal (pianu)|l1=Pedal}} Un pianu modernu tien tres pedales. A principios del [[sieglu XX]], los pianos teníen tan solo el pedal de resonancia y el pedal ''«una corda»''. Pero en dómines anteriores esperimentóse enforma, con rexistros de [[llaúd]], [[fagó]] y otros efeutos inclusive más estravagantes, nun siendo raru atopar pianos antiguos con más de cuatro pedales. [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]] tuvo un pianu Érard con 4 pedales, unu d'ellos partíu, lo que faía un total de 5.<ref>Rattalino, Piero (1997), Historia del Piano, Cooper City, [[Florida]], [[Estaos Xuníos]]: SpanPress Universitaria. [[Especial:BookSources/158045903X|ISBN 1-58045-903-X]]</ref> Nun pianu de cola modernu los trés pedales denominar respeutivamente unicordio, tonal y de resonancia. * El pedal unicordio o ''«una corda»'' alcuéntrase a la izquierda y mueve los macillos escontra un llau, de cuenta que, según l'axuste que se-y dea, los macillos cuten sobre dos de los trés cuerdes y na zona del fieltru onde davezu non lo faen. * El pedal tonal central (tamién denomináu «pedal de ''sostenuto''», del [[idioma italianu|italianu]] «sosteníu») (que tamién s'atopa en dellos modelos verticales de [[Yamaha Corporation|Yamaha]]) sirve pa crear l'efeutu llamáu [[pedal (música)|nota pedal]], que consiste en caltener mientres un tiempu determináu la mesma nota o [[acorde]]; a diferencia del pedal de resonancia, notar pedal nun se ve alteriada poles que se toquen dempués. * El pedal de resonancia, al ser triáu, llibera los apagadores de les cuerdes, lo que dexa que la nota siga sonando anque se dexara de pulsiar la tecla, añediendo amás una gran cantidá d'harmónicos d'otres cuerdes que cimblen por simpatía, aumentando d'esta miente el volume sonoro y, nel so casu, entemeciendo notes, acordes y harmoníes diverses. Usáu con maña, tamién dexa pequeños efeutos sutiles d'espresión, cantabilidad, fraseo o acentuación. La disposición nun pianu vertical ye llixeramente distintu. El pedal d'aproximamientu alcuéntrase a la izquierda, pero nesti casu difier del pianu de cola. Al pulsialo, el mecanismu avera los macillos a les cuerdes, colo que, a menor distancia pa percutir, menor aceleración al pulsiar la tecla, colo que cenciellamente s'amenorga'l volume sonoro. Al ser triáu'l pedal [[sordina]], asitiáu nel centru, interponse una tela ente los macillos y les cuerdes, lo qu'amenorga descomanadamente'l soníu y dexa tocar el pianu ensin fadiar a otres persones. Y, finalmente, el pedal derechu ye'l de resonancia, l'únicu que ye común a los dos tipos de pianu. Nos verticales, el so funcionamientu ye esautamente'l mesmu. == Historia == === Antecesores === [[Ficheru:Zither1 David Dupplaw.jpg|thumb|La [[cítara]] ye l'antecesor más antiguu del pianu y data de la [[Edá del Bronce]].]] Al igual que munches otres [[invento|invenciones]], el pianu foi fabricáu a partir d'otros instrumentos anteriores. El instrumentu musical de cuerda más antiguu qu'empecipia la llinia evolutiva del pianu ye la [[cítara]], un instrumentu orixinariu d'[[África]] y del sudeste d'[[Asia]] que se remonta a la [[Edá del Bronce]] (alredor del añu [[3000 e.C.]]). La cítara yera un conxuntu de cuerdes tirantes dispuestes sobre una tabla que se faíen cimblar per aciu los [[deu (anatomía)|deos]], les [[uña|uñes]] o dalgún otru oxetu punchante. El [[monocordio]] foi un instrumentu posterior a la cítara, pero tenía leves variaciones al respective de ésta. Taba construyíu con una única cuerda muncho más llarga que les cuerdes que s'emplegaben na cítara, que cimblaba sobre una pequeña [[caxa de resonancia]] de madera. Esti instrumentu foi utilizáu por dellos [[matemática|matemáticos]] a lo llargo de la historia pa realizar los sos estudios, como'l [[Antigua Grecia|griegu]] [[Pitágores]], que realizó los sos estudios sobre les rellaciones ente los [[Intervalu musical|intervalos musicales]], y [[Euclides]], que basó la [[xeometría euclidiana]] nes divisiones d'esti instrumentu. Más tarde inventóse'l [[Salteriu (instrumentu musical)|salteriu]], un instrumentu construyíu sobre los principios de la cítara pero con una forma [[trapezoide|trapezoidal]] en función de los distintos llargores de les sos cuerdes. La tabla trapezoidal del salteriu, muncho más tarde, dio pasu al diseñu de los primeres [[clavecín|clavecines]]. Pretendía atopase dalgún tipu de mecanismu que fixera que les cuerdes nun tuvieren en contautu colos deos.<ref name="pianomundo">{{cita web | títulu = Historia del pianu | url = http://www.pianomundo.com.ar/informacion.htm | fechaaccesu = 8 d'ochobre | añoacceso=2008 | editor = pianomundo.com.ar}}</ref> Fixéronse bastantes esperimentos, y unu d'ellos foi'l [[clavicordiu]], un instrumentu que cimblaba per aciu un pequeñu [[Clavu (oxetu)|clavu]] o una aguya metálica que yera remanada al traviés d'unes tecles que faíen mover l'aguya o clavu por que cimblara la cuerda. Dempués de la creación del clavicordiu nació la clave, estremáu del clavicordiu porque pa faer cimblar les cuerdes utilizaba un [[plectro]] o la punta de les plumes de les aves.<ref name="pianomundo" /> Los primeros instrumentos de cuerda percutida fueron los [[dulcémele]]s que procedíen del [[santur]], un instrumentu musical tradicional [[Persia|persa]].<ref>{{Cita llibru | apellíos = Peterson | nome = David R. | fecha = 1994 | títulu = Acoustics of the hammered dulcimer, its history, and recent developments | editor = Journal of the Acoustical Society of America | páxines = 3002}}</ref> Mientres la [[Edá Media]], hubo dellos intentos pa crear [[instrumentu de teclado|instrumento de tecláu]] con cuerdes percutidas.<ref>[[#Pollens|Pollens, op. cit.]] 1995. Capítulu 1</ref> El primeru d'ellos foi la [[zanfonía]], que tien orixe inciertu.<ref name="Baines">{{Cita llibru | nome = Anthony | apellíos = Baines | títulu=Reviewed work(s): Die Drehleier, ihr Bau und ihre Geschichte by Marianne Bröcker | editor = The Galpin Society Journal | volume=29 | fecha=Mayu de [[1976]] | páxines = 140-141}}</ref> Del sieglu XIV son les primeres referencies al [[Escaque_(instrumentu)|Escaque]], instrumentu pocu conocíu que'l so mecanismu (descritu nun manuscritu de [[Henri Arnault de Zwolle]]) podría antemanar el del pianu. Nel [[sieglu XVII]], los mecanismos de instrumentos de tecláu como'l clavicordiu y el clavecín yeren bien conocíos. Nun clavicordiu les cuerdes son cutíes poles tanxentes, ente que nun clavecín son primíes por plumes de gansu. Sieglos de trabayu sobre'l mecanismu de la clavesobremanera, amosaron los medios más eficaces pa construyir la [[caxa de resonancia]], la [[Ponte (instrumentu musical)|ponte]] y el tecláu. === Primeros pianos === [[Ficheru:Bartolomeo Cristofori.jpg|thumb|La invención del pianu acreitar a [[Bartolomeo Cristofori]].]] La invención del pianu modernu acreitar a [[Bartolomeo Cristofori]], de [[Padua]], perteneciente entós daquella a la [[República de Venecia]] ([[Italia]]), que foi contratáu pol príncipe [[Fernandu II de Toscana|Fernandu II de Médici]] como conservador de instrumentos. Foi un espertu fabricante de clavicémbalos y foi según pudo familiarizase coles téuniques de fabricación de instrumentos de cuerda con tecláu. Nun se sabe con exactitú la fecha na que Cristofori construyó'l primera pianu pero nun inventariu fechu polos sos [[mecenes]], la familia [[Médici]], indícase la esistencia d'un pianu nel añu [[1700]]. Como instrumentu de cuerda con tecláu, el pianu ye similar al clavicordiu, dende'l puntu de vista organológico, y al clavecín, en términos estéticu-musicales. Estos trés instrumentos estremar nos sos mecanismos de producción del soníu. Nun clavecín, les cuerdes son pulsiaes por [[plectros]]. Nun clavicordiu, les cuerdes son percutidas por pequeñu escayos de metal (tanxentes) que siguen en contautu cola cuerda hasta que se dexa de primir la tecla. Nun pianu, les tecles son percutidas por macillos, que rebotan darréu dexando a la cuerda cimblar llibremente. El gran ésitu de Cristofori foi topar la solución, ensin exemplos previos, al problema fundamental mecánicu del diseñu del pianu: el macillo de [[madera]] cubiertu de [[cueru]] tenía de cutir la cuerda, pero nun permanecer en contautu con ella porque amortiguaba el soníu, como asocedía coles tanxentes que se calteníen en contautu coles cuerdes del clavicordiu. Per otra parte, el macillo tenía de volver a la so posición de descansu ensin rebotar violentamente y, a ser posible, tenía de dexar repitir una nota rápido. El [[Mecanismu de percusión del pianu|mecanismu de percusión]] de Cristofori sirvió como modelu pa los numberosos enfoques distintos pa les aiciones de pianu posteriores. Magar los primeros instrumentos de Cristofori facer con cuerdes delgaes y fueron muncho más silenciosos que'l pianu modernu, en comparanza col clavicordiu (l'únicu instrumentu de tecláu anterior capaz de controlar mínimamente los matices dinámicos al traviés del tecláu) fueron considerablemente más fuertes y podíen caltener meyor la potencia del soníu. El pianu nun tenía un soníu estridente y metálico como'l clavicordiu o la clave, sinón que yera un soníu muncho más nidiu y sosteníu. Amás, los macillos taben dotaos d'un sistema d'escape per aciu el cual yera posible variar tantu'l [[Volume (soníu)|volume]] como'l [[tonu (acústica)|tonu]] del soníu. Con él amontábase notablemente la capacidá espresiva musical del instrumentu, yá que amás de producir un determináu soníu siempres al mesmu volume y tonu, como asocedía colos instrumentos antecesores, yera posible producir soníos con más o menos volume qu'otros y producir una bien llixera variación tonal. Tou esto dependía de la forma d'executar el tecláu del pianu: con movimientos rápidos y sópitos de les tecles producíen soníos de gran volume y brillosos; y con movimientos lentos y apangaos xenerábense soníos de menor volume y con un tonu más duce.<ref name="pianomundo" /> Cristofori llamar ''gravicembalo col pianu y forte''. Esti nome faía referencia a la capacidá del instrumentu de producir soníos con distintos [[intensidá (música)|intensidaes]], dependiendo de la presión exercida sobre les tecles: si apertabes fuerte'l soníu yera mayor y si apertabes más selemente'l soníu yera menor; d'equí vien el nome que lu punxo primariamente, ''pianoforte'' (deriváu del [[idioma italianu|italianu]]: ''pianu'': nidiu y ''forte'': fuerte). Cristofori construyó cerca d'una ventena de pianos a lo llargo de la so vida, de los que namái se caltienen trés, el más antiguu de los cualos alcuéntrase nel [[Muséu Metropolitanu d'Arte]] de [[Nueva York]] y data de [[1720]].<ref name="pianomundo" /> [[Ficheru:FortepianoByMcNultyAfterWalter1805.jpg|thumb|Retruque d'un ''pianoforte'' ellaborada por Paul McNulty siguiendo la construcción d'unu similar fabricáu en [[1804]] pol [[Viena|vienés]] [[Anton Walter]].]] El nuevu instrumentu construyíu por Cristofori caltúvose relativamente desconocíu hasta que l'[[escritor]] italianu [[Francesco Scipione]] escribió un entusiasta artículu sobre'l pianu en [[1711]], incluyendo una diagrama del so mecanismu. Esti artículu foi distribuyíu llargamente y la mayor parte de la siguiente xeneración de fabricantes de pianos empecipió'l so trabayu por cuenta de la so llectura. Unu d'estos fabricantes foi [[Gottfried Silbermann]], más conocíu como fabricante d'[[Órganu (instrumentu musical)|órganos]], que tenía'l so taller en [[Freiberg (Saxonia)|Freiberg]] ([[Saxonia]], [[Alemaña]]). Los pianos de Silbermann son práuticamente copies direutes del pianu inventáu por Cristofori pero con una importante adición: Silbermann inventó'l precursor del [[Pedal (música)|pedal]] de resonancia modernu, qu'alzaba tolos apagadores de les cuerdes al empar. Escontra [[1726]] Cristofori introdució nos sos pianos el sistema ''una corda'' que daba al intérprete la posibilidá, per aciu un comandu especial, de mover el mecanismu talmente que cada macillo cutiera sobre una cantidá de cuerdes menor de lo habitual pa llograr un soníu bien nidiu. Esti mecanismu sigue calteniéndose nos pianos modernos actuales y el ''una corda'' dexa que'l macillo del pianu cuta sobre una única cuerda de cada grupu. Les primeres composiciones específiques pa pianos apaecieron alredor de [[1732]], ente les que destaquen les 12 [[sonata|sonates]] pa pianu de [[Lodovico Giustini]] titulaes ''Sonate da cimbalo di pianu y forte detto volgarmente di martelletti''. Silbermann amosó a [[Johann Sebastian Bach]] unu de los sos primeros instrumentos na [[años 1730|década de 1730]], pero a Bach nun-y gustaba esi instrumentu, alegando que les [[octava|octaves]] cimeres yeren demasiáu nidios pa dexar un completu [[rexistru (música)|rexistru]] dinámicu, lo que-y ganó cierta hostilidá con Silbermann. Al paecer les crítiques fueron atendíes y en [[1747]] Bach dio la so aprobación al instrumentu ya inclusive actuó como axente na venta de pianos fabricaos por Silbermann.<ref name="pianomundo" /> Dende'l taller de Gottfried Silbermann desenvolviéronse les famoses escueles de fabricación de pianos: la Escuela inglesa» que surdió a partir de dos discípulos de Silbermann, llamaos [[Johannes Zumpe]] y [[Americus Backers]], qu'emigraron a [[Londres]], onde desenvolvieron un pianu que tenía'l mesmu mecanismu que'l de Cristofori anque con notables cambeos, que más tarde sería denomináu «mecanismu inglés»; y l'Escuela alemana», surdida a partir d'otru discípulu de Silbermann llamáu [[Johann Andreas Stein]], que realizó otros cambeos al mecanismu orixinal d'un diseñador llamáu Schroter, denomináu «mecanismu alemán o vienés».<ref name="pianomundo" /> === Evolución y desenvuelvo === ==== Sieglu XVIII: Primeros fabricantes de pianos ==== [[Ficheru:Piano Andrés Bello.jpg|thumb|Un pianu [[Érard]], con [[caxa de resonancia]] de [[Jacarandá|palisandro]].]] Dende los primeros pianos del italianu Cristofori hasta los pianos actuales, hai munches meyores y meyores que se producieron, pero'l conceutu y l'idea fundamental pa la so construcción siguen siendo les mesmes. Optimizáronse materiales pa llograr una meyor calidá de soníu, aumentóse pasu ente pasu el númberu de notes p'ampliar la capacidá musical del instrumentu y ameyoróse el diseñu pa llograr un meyor rendimientu. Sicasí, el conceutu fundamental de ''pianoforte'' como un instrumentu capaz de llograr soníos fuertes y nidios sigue siendo'l mesmu. L'apoxéu de la fabricación de pianos tuvo llugar a finales del [[sieglu XVIII]] na [[Primer Escuela de Viena|escuela de Viena]], qu'incluyó a fabricantes como'l mentáu Johann Andreas Stein (que trabayó en [[Augsburgu]], [[Alemaña]]) y el vieneses [[Nannette Streicher]] (fía de Stein) y [[Anton Walter]]. Los pianos d'estilu vienés fueron construyíos con marcos de madera, dos cuerdes pa cada [[nota (música)|nota]] y macillos cubiertos de cueru. Dalgunos d'estos pianos d'estilu vienés teníen un coloríu opuestu al de los pianos modernos: les tecles naturales yeren negres y les accidentales blanques.<ref name="vienna">{{cita web | url=http://www.ptg.org/resources-historyOfPianos-viennese.php | títulu = The Viennese Piano | fechaaccesu=9 d'ochobre | añoacceso = 2008 | idioma = inglés}}</ref> [[Wolfgang Amadeus Mozart]] compunxo los sos [[Conciertu pa teclado|concierto]] y [[Sonates pa teclado|sonates]] para ellos ya inclusive se fabricaron retruques pal so usu n'interpretaciones de [[música antigua]]. Los pianos de la dómina de Mozart teníen un tonu más nidiu y claro que los pianos modernos o los pianos ingleses, con potencia caltenida. El términu ''pianoforte'' utilízase de cutiu pa estremar los pianos del sieglu XVIII de los pianos posteriores. Ente los años [[1760]] a [[1830]] la fabricación de pianos tuvo una gran espansión y sufrió grandes cambeos. Esta revolución foi una respuesta a la preferencia de los En [[1762]] [[Henry Walsh]] realizó'l primera [[Conciertu pa tecláu|conciertu pa pianu]] en tola historia en [[Dublín]] ([[Irlanda]]).<ref>Jeremy Siepmann, páx. 11</ref> El diseñador de pianos [[Francia|francés]] [[Sébastien Érard]] construyó en [[1776]] el [[pianu rectangular]], que yera una variante especial del pianu de cola. En [[1773]] publicáronse les [[sonata pa pianu|sonates pa pianu]] Opus 2 de [[Muzio Clementi]], que pretendíen utilizar al máximu los recursos del pianu. En [[1775]] construyir en [[Filadelfia]] el primer pianu n'[[Estaos Xuníos]] y en [[1795]] fabrícase'l primer pianu vertical en [[Londres]], diseñáu por [[William Stodart]].<ref name="pianomundo" /> [[Pascal Taskin]] tamién fabricó dellos pianos ente los años [[1786]] y [[1790]]. Les primeres meyores teunolóxiques fueron en gran midida gracies a la empresa inglesa [[Broadwood]], que yá tenía reputación pol tonu rescamplante y poderosu de los sos clavecines. Broadwood construyó instrumentos que fueron progresivamente más grandes, más fuertes y más puxantemente construyíos. Unviaron dos pianos a [[Joseph Haydn]] y [[Ludwig van Beethoven]] y foi la primer empresa de fabricación de pianos con una gama de más de cinco [[octava|octaves]]: cinco octaves y una quinta nel añu [[1790]], seis octaves de [[1810]] (Beethoven utilizó les notes amestaes nes sos obres posteriores), y siete octaves de [[1820]]. Los fabricantes vieneses tamién siguieron estos enclinos, sicasí los dos escueles de pianu utilizaron distintes aiciones: el mecanismu de Broadwood yera más robustu y el de los instrumentos de Viena yera más sensible. ==== Sieglu XIX: impulsu pola Revolución industrial ==== {{Multimedia |archivu=Frederic Chopin - Opus 25 - Twelve Grand Etudes - c minor.ogg |títulu=Soníu d'un pianu del sieglu XIX |descripción=[[Estudiu Op. 25, nᵘ 12 (Chopin)|Estudiu Op. 25, nᵘ 12]] de [[Frédéric Chopin]], nun pianu [[Sébastien Érard|Erard]] fabricáu en [[1851]]. |archivu2=Frederic Chopin - etude no. 12 in c minor, op. 25.ogg| |títulu2=Soníu d'un pianu modernu| |descripción2=La mesma pieza nun pianu modernu }} En [[1808]], Sébastien Érard [[patente|patentó]] un mecanismu de simple repetición ya incorporó la grapa, una pieza que dexaba a les cuerdes permanecer nel so llugar exactu dempués de ser cutíes polos macillos. Dos años más tarde, en [[1810]], diseñó'l mecanismu de [[pedal (música)|pedales]] del pianu modernu.<ref name="pianomundo" /> Na [[años 1820|década de 1820]], la fábrica de pianos de Érard en París pasó a ser el centru de la innovación no referente al mecanismu del pianu. En [[1822]] introdució'l so mecanismu de doble repetición, que dexaba una gran velocidá de repetición al pulsiar les tecles del pianu, inclusive si la tecla entá nun algamara la so máxima posición vertical, y facilitaba una rápida execución. Cuando esta invención fíxose pública, na so forma revisada por [[Henri Herz]], el mecanismu de doble repetición convirtióse pasu ente pasu nun elementu estándar nel mecanismu de los pianos de cola y forma parte de tolos pianos de cola modernos. Una de les principales innovaciones téuniques qu'ayudaron a crear el soníu del pianu modernu ye l'usu del [[fierro fundíu]]. Tamién el llamáu «marcu», el fierro fundíu que s'asitia sobre la [[caxa de resonancia]], que sirve como principal baluarte contra la fuercia exercida pola [[Tensión mecánico|tensión]] de les cuerdes. L'aumentu de la integridá estructural del fierro fundíu dexó l'usu de cuerdes más grueses, más tirantes y más numberoses, en llugar de les cuerdes de [[latón]] que s'emplegaben hasta entós, que yeren más blandes y nun soportaben tensiones tan altes. Darréu usáronse cuerdes d'[[aceru]], más fuertes que les de fierro y que dexaben una tensión entá mayor. Nun pianu de cola modernu'l total de la tensión de les cuerdes puede averase a les 20 [[quilopondiu|tonelaes-fuercia]].<ref name="tonelada" /> La pieza simple de fierro fundíu foi patentada en [[1825]] en [[Boston]] por [[Alpheus Babcock]], combinando la gabita del marcu (creáu en [[1821]] y reclamáu por Broadwood en nome de Samuel Hervé) y la barra de resistencia (creada por Thom y Allen en [[1820]], pero tamién reclamada por Broadwood y Érard). Más tarde, Babcock para [[Chickering and Sons|Chickering & Mackays]], empresa que patentó'l primer marcu de fierro de los pianos de cola en [[1843]]. Los fabricantes europeos de pianos prefirieron los marcos de fierro fundíu hasta que principios del [[sieglu XX]], fecha en que'l sistema estauxunidense foi dafechu adoptáu. [[Ficheru:Upright piano inside mechanism.jpg|thumb|Macillos de [[fieltru]] d'un pianu vertical modernu.]] Incluyéronse otres innovaciones nel mecanismu del pianu, como l'usu de [[fieltru]] nos macillos en llugar d'anubrilos con [[cueru]]. Estos macillos de fieltru fueron emplegaos per primer vegada por [[Jean-Henri Pape]] en [[1826]]. Al ser un material más consistente, dexaba mayores rexistros dinámicos como'l pesu del macillo y l'aumentu de la tensión de les cuerdes. Otres importantes innovaciones téuniques d'esta dómina inclúin cambeos na forma de fabricación de les cuerdes, como l'usu d'un coru» de trés cuerdes en llugar de dos pa toles cuerdes, sacante para les de les notes inferiores; y l'usu de distintos métodos d'enterriando. Col métodu d'enterriáu ''over string'', tamién llamáu ''cross-stringing'', les cuerdes asitiar en manera superpuesta inclinada verticalmente, con [[ponte (instrumentu musical)|pontes]] de dos altures na [[caxa de resonancia]] en llugar de namái unu. Esto dexa cuerdes mayores, pero non necesariamente más llargues, pa encaxar dientro del pianu. L'enterriando ''over string'' foi inventáu por Jean-Henri Pape mientres la [[años 1820|década de 1820]] y foi patentáu pal so usu nos pianos de cola n'Estaos Xuníos por [[Steinway & Sons|Henry Steinway Jr.]] en [[1859]]. A lo llargo del [[sieglu XIX]] fundáronse numberoses compañíes de fabricación de pianos. En [[1828]], [[Ignaz Bösendorfer]] fundó [[Bösendorfer|la suya]] n'[[Austria]] y el [[1853]] supunxo un finxu no que se refier a formación de fábriques de pianos, una y bones l'alemán [[Heinrich Steinweg|Heinrich Engelhard Steinweg]] emigró a Estaos Xuníos y fundó en [[Nueva York]] la fábrica [[Steinway & Sons]]; [[Julius Blüthner]] fundó [[Blüthner|la so compañía]] en [[Leipzig]] y [[Carl Bechstein]] fixo [[Bechstein|lo propio]] en [[Berlín]]. En [[1863]] Steinway & Sons diseñaron y fabricaron el pianu vertical modernu con cuerdes cruzaes y una única tabla harmónica y en [[1874]] perfeccionaron el [[pedal tonal|pedal tonal o ''sostenuto'']], inventáu en [[1844]] por [[Jean Louis Boisselot]], que dexaba un [[rexistru (música)|rexistru]] más ampliu. Esi mesmu añu, Julius Blüthner patentó'l ''sistema aliquot'', qu'incorporaba a cada grupu de trés cuerdes una cuarta adicional más elevada p'amontar la resonancia de les mesmes y que nun yera percutida pol macillo, sinón que cimblaba en simpatía. En [[1880]] Steinway & Sons abrió una sucursal en [[Hamburgu]], lo qu'amontó la competencia nel mercáu européu con Bechstein y Blüthner. A partir d'esi añu yá puede falase de pianu modernu, tal como lo conoz anguaño, anque se realizaron cambeos posteriores al diseñu del pianu pero ensin demasiada trescendencia. == Tipos de pianos == === Pianu de cola === [[Ficheru:Boesendorfer 001.jpg|thumb|Un pianu de cola de la casa [[Bösendorfer]].]] Un pianu de cola ye un tipu de pianu nel que les cuerdes y la caxa de resonancia alcuéntrase en posición horizontal. Los pianos de cola tienen una tapa cimera que puede abrir, de manera que los soníos producíos poles cuerdes salen al esterior ensin barreres de nengún tipu. El so tamañu puede variar dependiendo del fabricante y tipu de pianu de cola fabricáu, pero suelen bazcuyar ente los siguientes valores: * pianu de cola mignon: hasta 130&nbsp;cm de llargor. * pianu d'un cuartu de cola: de 131 hasta 189&nbsp;cm de llargor. * pianu de media cola: de 190 hasta 225&nbsp;cm de llargor. * pianu de trés cuartos de cola: de 226 hasta 255&nbsp;cm de llargor. * pianu de gran cola: superiores a 256&nbsp;cm de llargor. Toles fábriques de pianos producen pianos escepcionales ''artcase''. Dalgunos namái tienen decoraciones o cambeos espectaculares de los pianos ordinarios como pies trabayaos, marquetería, pintura o revestimiento. Otros son cambeos radicales como'l Pegasus de [[Schimmel]] o M. Liminal diseñáu por NYT Line y fabricáu por [[Fazioli]]. === Pianu vertical o pianu de paré === [[Ficheru:Varies 032 cropped.jpg|thumb|Pianu vertical o de paré.]] El pianu vertical carauterizar por tener les cuerdes, los macillos y la caxa de resonancia en posición vertical, perpendicular al pisu. De manera xeneral pueden estremase ente cuatro tipos distintos dependiendo del so tamañu: * Pianu vertical [[espineta]]: el más pequeñu na so categoría con un soníu carauterísticu, pianu de máquina indireuta (quier dicir que'l mecanismu atopar por debaxo del tecláu). El so altor ye menor a 98&nbsp;cm. * Pianu vertical consola: son pianos de máquina direuta, esto ye, el mecanismu ta al mesmu nivel del tecláu. De 98 a 109&nbsp;cm d'altor. * Pianu vertical d'estudiu: son pianos de máquina direuta, col mecanismu un pocu más eleváu del nivel del tecláu. Esta carauterística apurre al intérprete una mayor seguridá. De 110 a 139&nbsp;cm d'altor. * Pianu vertical antiguu: son pianos con una gran capacidá [[acústica]], de máquina direuta entá más alzada que'l pianu d'estudiu. La so midida d'altor ye bien variable dependiendo del fabricante pero suel tener más de 140&nbsp;cm d'altor.<ref name="pianomundo" /> === Pianu electrónicu === [[Ficheru:HWDP701PB vr 400.jpg|thumb|right|[[Pianu electrónicu]].]] {{AP|Pianu electrónicu}} {{VT|Órganu Hammond|Tecláu electrónicu}} El [[pianu electrónicu]] ye una invención del [[sieglu XX]]. Tien la mesma apariencia del pianu. La diferencia ye que'l soníu provién de medios de [[síntesis (soníu)|síntesis]] electrónica. Amás, puede reproducir el soníu de distintos instrumentos y munches vegaes incorpora cantares y ritmos predeterminados. Los ritmos que vienen incorporaos sirven pa tocar los [[acorde]]s con una sola tecla en distintos estilos. Dalgunes tienen tou un sistema educativu, como'l Yamaha Education System, el sistema d'aprendizaxe de Casio o'l DoReMi de Roland. Con estos sistemes educativos pueden aprendese cantares, porque'l sistema indica la tecla a primir. Pueden practicase fragmentos de cantar, inclusive. Dellos modelos traen incorporáu un [[metrónomu]] pa poder sincronizar esautamente cola velocidá de la melodía. L'intérprete puede guardar cantares tocaos por él mesmu, pa volver escuchales dempués. Tamién puede grabar la melodía pa cada mano independientemente. Hai variedaes que son sensibles al tactu, esto ye, detecten la fuercia con que son primíes les tecles, como nun pianu real y actúen arriendes d'ello, reproduciendo'l soníu con mayor o menor fuercia, según el casu. Esisten [[Tecláu electrónicu|teclaos electrónicos]] que cunten con una pantalla [[LCD]] na que puede apreciase el [[pentagrama]], la nota primida (nun tecláu dibuxáu) y los cantares. Tienen accesorios opcionales como'l pedal y el cable pa conectase con un ordenador y pueden tresferise cantares al traviés del mesmu. Tamién pueden unviase cantares dende'l tecláu escontra'l ordenador per mediu d'un [[software]] d'autoría de [[MIDI]] (''MIDI authoring''). Otros accesorios son el [[atril]] p'asitiala y la base pa les partitures. La calidá del so soníu nun ye la mesma d'un pianu normal y la fuercia con que se toquen les tecles tamién ye distinta, anque'l so preciu ye enforma menor. === Otros tipos === [[Ficheru:Upright toy piano.jpg|thumb|Un [[Pianu de xuguete pianu vertical de xuguete]]. Esti tipu de pianu foi un inventu d'[[Albert Schoenhut]].]] [[Ficheru:Pedal piano 1.JPG|thumb|Un [[pianu con pedales]] vertical.]] El [[pianu de xuguete]] foi inventáu por Albert [[Schoenhut]] en [[1872]] y empezó a ser fabricáu a finales del [[sieglu XIX]]. Ye utilizáu en ciertes obres de la [[música contemporánea]], como por casu nes interpretaciones de les obres de [[John Cage]] por [[Margaret Leng Tan]], según por ciertos artistes populares tales como [[Pascal Comelade]] y [[Pascal Ayerbe]]. En [[1863]], [[Henri Fourneaux]] inventó la [[pianola]] que ye un pianu que reproduz de forma automática, usando dispositivos neumáticos, les notes escrites nun rollu furáu ensin necesidá d'un pianista. Un equivalente modernu a la pianola ye'l sistema Yamaha Disklavier qu'usa [[solenoide]]s y archivos [[MIDI]] en llugar de los dispositivos neumáticos y los rollos furaos. El [[pianu silenciosu]], que dexa qu'un pianu normal sía usáu como un instrumentu dixital, ye un inventu recién pero fíxose bien popular. [[Irving Berlin]] utilizó pa componer con más facilidá un instrumentu llamáu pianu [[instrumentu trespositor|trespositor]], creáu en [[1801]] por [[Edward Ryley]]. Esti instrumentu podía camudar de [[tonalidá]] al remanar una palanca asitiada debaxo del tecláu. Unu de los pianos utilizaos por Berlin atopar nel [[Institutu Smithsonianu|Smithsonian Museum]]. Na mayor parte de la so carrera, Berlin namái supo utilizar les tecles negres del pianu pero con esti pianu modificáu nun tuvo llimitaciones cola tecla de ''fa''{{música|sosteníu}}. El [[pianu preparáu]] ye un inventu relativamente recién, que ye usáu na [[música contemporánea]]. Esti instrumentu ye un pianu de cola normal al asitiáronse-y oxetos nel so interior p'alteriar el so soníu o que recibió dalgún tipu de cambéu nel so mecanismu. Les [[partitura|partitures]] de les obres pa pianos preparaos de cutiu instrúin al pianista sobre cómo ensertar pequeñes pieces de [[cauchu]] o [[metal]], como [[torniellu|torniellos]] o [[arandela|arandeles]], en mediu les cuerdes. Estos elementos añedíos amenorguen el soníu de les cuerdes o crean soníos pocu corrientes por cuenta de la alteración de la vibración de les mesmes. El pianu xirafa o piramidal ye un pianu de cola, creáu en [[1735]], cola caxa de resonancia en posición vertical escontra riba, perpendicular al tecláu. El so nome vien-y de la semeyanza que guarda la so decoración, compuesta por una voluta formada pola interseición del llau curvu col llau rectu, con una [[Giraffa camelopardalis|xirafa]]. L'oxetivu d'asitiar la caxa en forma vertical yera amenorgar el volume del mueble del instrumentu pero teníen l'inconveniente de ser demasiáu altos. Esti problema solucionóse baxando la caxa hasta'l suelu y cruciando les cuerdes por qu'ocuparen menos espaciu.<ref>{{cita web | url = http://www.conservatorioalcala.com/paginas/instrumentos/in_pi.htm | títulu = Conservatoriu Profesional de Música d'Alcalá de Henares: Pianu | fechaaccesu = 8 de payares | añoacceso = 2008}}</ref> El [[pianu rectangular]] ye un tipu de pianu que tien les cuerdes horizontales dispuestes en diagonal al traviés de la caxa de resonancia rectangular percima de los martiellos y col tecláu fitu nel llau llargu. El [[pianu con pedales]] ye un tipu de pianu qu'inclúi un [[pedalier]], habilitando'l [[rexistru (música)|rexistru]] [[soníu grave|grave]] pa ser interpretáu colos pies al igual qu'un [[órganu (instrumentu musical)|órganu]] común.<ref>{{Cita llibru | apellíos=Belt |nome=Philip |títulu=The Piano |url=https://books.google.com/books?id=0X3FoI_Z6cQC |añu=[[1997]] |editor=W. W. Norton & Company |allugamientu=[[Nueva York]] ([[Estaos Xuníos]]) |id=ISBN 0-393-30518-X |páxines=150 págs}}</ref> == Materiales de construcción == Un pianu modernu ta construyíu con distintes clases de [[madera]]. Pal armazón sobre'l que s'asientan les cuerdes usa madera de [[carbayu]], [[abetu]], [[Fagus sylvatica|haya]] o [[Juglans regia|nozal]]. Pal mecanismu de percusión, la madera utilizada sueli ser de [[Pyrus communis|peral]], [[cormal]], [[Carpinus|carpino]] o [[Acer (botánica)|pládanu]]. El tecláu fabricar con madera de [[Tilia|tilal]] y pal chapado esterior del instrumentu empleguen maderes exótiques. El marcu que constitúi la cadarma del pianu fabricar con [[aceru]] fundíu d'una sola pieza y los cantos con [[fierro forxáu]] o aceru. Les cuerdes tán construyíes con [[alambre]] d'aceru entorcháu o envueltu nun alambre de [[cobre]] enroscáu pa los bordones. Amás emplégase [[Diospyros ebenum|ébanu]] p'anubrir les tecles negres y [[marfil]] pa les blanques y piel de [[Bison bison|búfalo]] y [[pañu]] pal mecanismu. Los macillos tán fabricaos con [[fieltru]].<ref>{{cita web | url = http://patricioalvarez.webcindario.com/pianu/histopiano-3.htm | títulu = El Pianu Modernu: Materiales | fechaaccesu = 27 d'ochobre | añu = 2008}}</ref> == Afinación del pianu == {{AP|Afinación del pianu}} {{VT|Frecuencies de afinación del pianu Acústica del pianu}} [[Ficheru:Piano tuner 3.jpg|thumb|[[Afinación del pianu Afinador de pianos]].]] L'[[afinación del pianu]] consiste en realizar el cambéu de la tensión de les cuerdes de manera tal qu'éstes cimblen nes [[frecuencia|frecuencies]] fayadices. Asina se llogra que la música resultante sía prestosa al escuchu según los cánones de la música occidental. Esta xera ye realizada por persones especializaes llamaes «téunicos afinadores de pianos». El procesu de afinación consiste en que l'afinador, valiéndose d'un [[diapasón]], afina los trés cuerdes que correspuenden al ''la''₃ a una frecuencia de 440&nbsp;[[herciu|Hz]] ([[La 440]]) . Una vegada que tien esta primer tecla afinada, basar na [[serie harmónica (música)|serie harmónica]] (reformada) p'afinar el restu. === El batimiento === {{AP|Batimiento}} Dende la dómina de [[Pitágores]] hasta'l [[sieglu XVII]], los músicos afinaben los sos instrumentos ayudar cola [[serie harmónica (música)|serie harmónica]]. Esto faía que namái se pudiera tocar na [[tonalidá]] básica que s'utilizara p'afinar el instrumentu (probablemente nun había una tonalidá fixa, yá que nun s'utilizaben [[diapasón|diapasones]] pa unificar la afinación). Nel [[sieglu XVIII]] los fabricantes de [[clavecín|clavecines]] aplicaron una manera d'afinar los teclaos, similar a la desenvuelta por [[Bartolomé Ramos de Pareja]] p'afinar instrumentos con [[traste]]s, que dexaba tocar obres modulando a cualquier tonalidá ensin tener que reaxustar la afinación. Llamar «bon temperamentu». Aprovechando esta nueva carauterística, [[Johann Sebastian Bach|Bach]] compunxo una obra qu'amosaba un [[preludiu]] y [[fuga]] por caúna de les 24 tonalidaes posibles llamada ''[[La clave bien temperado]]''. Dende principios del [[sieglu XX]] los pianos, como tolos instrumentos de afinación variable, afinar col [[temperamentu igual]]. L'afinador sabe cuánta «desafinación» (cuánto [[batimiento]] o golpeteo rítmicu xeneráu pola falta d'[[unísonu]]) tien qu'amesta-y a cada tonu por que'l pianu quede afináu con temperamentu igual. == El pianu na música == [[Ficheru:Giustini 01.jpg|thumb|Les 12 ''Sonate da cimbalo di pianu y forte detto volgarmente di martelletti'' compuestes por [[Lodovico Giustini]] en [[1732]] fueron les primeres obres específiques pa pianu.]] === El pianu na música clásica === Munches obres, célebres na so versión pa [[orquesta]], fueron escrites primeramente pal pianu. Dellos exemplos son les ''[[Dances húngares (Brahms)|Dances húngares]]'' de [[Johannes Brahms]], ''[[Cuadros d'una esposición]]'' de [[Modest Músorgski]], ''[[Gimnopedias]]'' d'[[Erik Satie]] o ''[[Cantar de primavera]]'' de [[Felix Mendelssohn-Bartholdy]]. A la inversa, munches obres del repertoriu clásicu fueron transcritas pal pianu como, por casu, les trescripciones que realizó [[Franz Liszt]] de les sinfoníes de [[Ludwig van Beethoven]] o les fantasíes sobre temes d'óperes. El pianu ye bien utilizáu en [[música d'acompañamientu]] de la voz en [[coru|coros]], [[lied]]er y melodíes. Tamién ye utilizáu en [[música de cámara]], a dúu con otru instrumentu, que suel ser el [[violín]] o la [[flauta]], en [[Tríu (forma musical)|tríos]], [[cuartetu (música)|cuartetos]] o quintetos con pianu. El pianu ye'l instrumentu pedagóxicu por excelencia porque ye un instrumentu polifónicu, polirítmico y de simple usu, relativamente baratu y abondo sonoru. Por ello ye utilizáu na mayoría de les clases de [[solféu]] de les escueles de música y los [[conservatoriu|conservatorios]] como'l instrumentu principal del pedagogu. ==== Formes musicales na música clásica ==== {{VT|Categoría:Composiciones pa pianu}} Les [[forma musical|formes musicales]] pal pianu variaron en cada dómina. Nel [[música del Barrocu|periodu barrocu]], que'l so repertoriu primeramente taba previstu pa clavecín o otros instrumentos en tecláu, principalmente compunxéronse obres con formes nacíes de bailles y formes [[contrapuntu|contrapuntísticas]] como la partita, la [[suite]], la [[fuga]], la [[tocata]], el [[pasacalle]], la [[sonata]], la [[gavota]] o les [[variación (música)|variaciones]]. Na [[música clásica|dómina clásica]], les formes predominantes fueron la sonata, la [[Fantasía (música)|fantasía]], la [[bagatela]] y otres formes aristocrátiques. Na [[Romanticismu musical|música romántica]], amás de la sonata, apaecen formes más llibres y d'oríxenes diversos como'l [[nocherniegu]], el [[impromptu]], el [[scherzo]], la [[Balada (música)|balada]], la fantasía, la [[mazurca]], el [[valse]], la [[rapsodia]] o'l [[preludiu]]. Esta dómina va ver tamién la nacencia del [[conciertu pa tecláu|conciertu pa pianu]] na so forma moderna, xeneralmente una pieza que precisa un dominiu completu del instrumentu. ==== Nel [[Música barroca|periodu barrocu]] hubo munchos Nel [[Música clásica|clasicismu]] destaquen les obres pa pianu de c El pianu foi un instrumentu representativu del [[música del Romanticismu|romanticismu musical]], non yá nel ámbitu musical sinón tamién nel téunicu yá que gracies a les meyores llograes gracies a la [[Revolución industrial]] el so mecanismu foi ameyoráu sustancialmente. De la mesma forma que'l [[capitalismu]] influyó na manera d'organización xerárquicu de les [[Producción en cadena|cadenes de producción]], el pianu utilizóse como ferramienta pa consiguir la espresión musical y como ayuda a la composición.<ref name="lliteratura_pianu">{{cita web | url = http://www.hagaselamusica.com/ficha-periodos-musica/romanticismu/musica-pa-pianu/ | títulu = Música pa pianu | fechaaccesu = 5 de payares | añoacceso = 2008}}</ref> En dichu periodu hubo importantes compositores como Son pocos el compositores Na [[música contemporánea]] === El pianu n'otros xéneros musicales === El pianu ye unu de los instrumentos más utilizáu en [[música clásica europea|música clásica occidental]]. Munchu compositores tamién son pianistes y utilicen el pianu como instrumentu de composición. Los [[direutor d'orquesta direutores d'orquesta]] tienen de cutiu formación como pianistes. El pianu ye emplegáu tamién de normal n'otros xéneros musicales, tales como'l [[jazz]] ([[jazz pianu]]), el [[blues]] o'l [[ragtime]], según el [[tango]] y la [[Salsa (xéneru musical)|salsa]]. Tamién s'emplega'l pianu, anque en menor midida, nel [[rock and roll]], usáu por [[Jerry Lee Lewis]], por casu; el [[música rock|rock]], con [[Queen]], [[Pink Floyd]] y [[Lynyrd Skynyrd]], ente otros; el [[blues]], con figures como [[The Blues Brothers]]; el [[rock en castellanu]] con intérpretes como [[Charly García]] y [[Fito Páez]], y en ciertes corrientes [[pop]], con grupos como [[ABBA]]. Sicasí y cada vegada más de cutiu ye reemplazáu pol [[sintetizador]] o'l [[tecláu electrónicu]]. Nel [[sieglu XXI]], ciertos grupos como [[Keane]], desterraron l'usu de la [[guitarra]] en provechu del pianu nel xéneru musical conocíu como [[pianu rock]]. == Pianistes destacaos == [[Ficheru:Liszt at piano.jpg|thumb|[[Franz Liszt]] al pianu en [[1886]].]] {{VT|Categoría:Pianistes}} Un pianista profesional puede actuar en [[solo (música)|solitariu]], tocar con una [[orquesta]] o otra [[agrupación musical]] o tocar en compañía de [[cantar|cantante]] o otros [[instrumentu musical|instrumentos]]. Na [[música occidental]] esisten munchos estilos de música onde se toca'l pianu. Consecuentemente, los pianistes tienen una amplia variedá de formes y estilos a escoyer, incluyendo [[jazz]], [[música clásica]] y tou tipu de [[música popular]]. === Pianistes de música clásica === {{VT|Categoría:Pianistes de música clásica}} Los pianistes [[Música clásica europea|clásicos]] solíen empezar la so carrera musical tocando'l pianu dende edaes bien tempranes, inclusive a los trés años. Nos [[sieglu XVIII|sieglos XVIII]] y [[sieglu XIX|XIX]], el compositores solíen interpretar les sos propies obres, como ye'l casu de [[Wolfgang Amadeus Mozart]], [[Ludwig van Beethoven]], [[Frédéric Chopin]], [[Franz Liszt]], [[Félix Mendelssohn-Bartholdy]], [[Carl Maria von Weber]], [[Charles-Valentin Alkan]] y [[Johannes Brahms]] ente otros. La pianista [[Alemaña|alemana]] [[Clara Schumann]] interpretaba les obres del so maríu [[Robert Schumann]]. El [[Rusia|rusu]] [[Anton Rubinstein]] destacó a finales del sieglu XIX como compositor ya intérprete, al igual que'l so compatriota [[Aleksandr Skriabin]]. A principios del [[sieglu XX]] munchos pianistes realizaron interpretaciones por [[Europa Occidental]] y [[Estaos Xuníos]], ente los que destaquen los [[Polonia|polacos]] [[Ignacy Jan Paderewski]], [[Józef Hofmann]] y [[Arthur Rubinstein]], los [[España|españoles]] [[Isaac Albéniz]], [[Enrique Granados]] y [[Manuel de Falla]], según l'[[Italia|italianu]] [[Ferruccio Busoni]] o'l [[Suiza|suizu]] [[Alfred Cortot]]. Nel que periodu ente la [[Primer Guerra Mundial|Primer]] y [[Segunda Guerra Mundial]] destacaron percima del restu'l compositor ya intérprete rusu [[Sergéi Rajmáninov]], l'[[Austria|austriacu]] [[Artur Schnabel]], la [[Reinu Xuníu|inglesa]] [[Myra Hess]], los alemanes [[Walter Gieseking]] y [[Wilhelm Kempff]], los [[España|españoles]] [[José Cubiles]], [[Ricardo Viñas]] y la [[Brasil|brasilana]] [[Guiomar Novaes]]. En [[1945]], pasada la Segunda Guerra Mundial, apaecieron pianistes [[Xunión Soviética|soviéticos]] como [[Sergéi Prokófiev]] y [[Dmitri Shostakóvich]], [[Emil Gilels]] y [[Sviatoslav Richter]]. El [[Chile|chilenu]] [[Claudio Arrau]] destacar por ser maestru nun ampliu [[:wikt:repertoriu|repertoriu]]. Al pie de ellos sobresalieron l'intérprete y pedagogu [[República Checa|checu]] [[Rudolf Serkin]], el [[Virtuosismu|virtuosu]] soviéticu [[Vladimir Horowitz]] y los españoles [[Rafael Orozco Flores|Rafael Orozco]] y [[Alicia de Larrocha]]. En dicha dómina amás destacaron l'anglo-austriacu [[Alfred Brendel]], protagonista dellos discutinios estéticos pol so enfoque [[musicoloxía|musicolóxicu]], el [[Canadá|canadiense]] [[Glenn Gould]], que grabó la obra de Bach, los norteamericanos [[Van Cliburn]] y [[Murray Perahia]], el soviéticu [[Vladímir Áshkenazi]], y los [[Arxentina|arxentinos]] [[Daniel Barenboim]] y [[Martha Argerich]]. A finales del sieglu XX y empiezos del [[sieglu XXI|XXI]], la calidá téunica foi n'aumentu, lo que favoreció la proliferación de concursos internacionales que sirvieron como plataforma a artistes nuevos.<ref name="encarta">{{cita web | url = http://es.encarta.msn.com/encyclopedia_761553075/Pianu.html | títulu = Pianu | editor = [[Encarta]] | fechaaccesu = 14 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref><ref>{{cita web | url = http://www.epdlp.com/interprete1.php?instrumentu=Pianu | títulu = El poder de la pallabra. 20 intérpretes de pianu | fechaaccesu = 17 d'ochobre | añu = 2008}}</ref> === Pianistes de jazz === [[Ficheru:Art tatum.jpg|thumb|[[Art Tatum]] nun fotograma de la película ''The Fabulous Dorseys'' de [[1947]].]] El [[ragtime]], estilu musical de finales del [[sieglu XIX]], ye consideráu'l precursor del [[jazz]]. La popularización del ragtime asocedió ente los años [[1895]] a [[1915]] aprosimao y los pianistes y compositores clásicos más destacaos de dicha dómina fueron [[Scott Joplin]], [[James Scott (músicu)|James Scott]] y [[Joseph Lamb]]. Otros músicos, como [[Jelly Roll Morton]] y [[James P. Johnson]], sirvieron de transición ente'l ragtime y el jazz. El mentáu James P. Johnson foi'l primer pianista importante del barriu de [[Harlem]] y destacó pol usu del pianu como instrumentu d'[[música d'acompañamientu|acompañamientu]] nel jazz. El barriu de Harlem, asitiáu en [[Manhattan]], foi mientres la [[años 1920|década de 1920]] el centru del florecimientu de la cultura negra, conocíu como [[Renacimientu de Harlem]], y un llugar de confluencia de numberosos pianistes de jazz, que tocaben según l'estilu denomináu ''[[stride|stride pianu]]''. Dichu estilu consistía n'alternar permanentemente una nota tocada nel baxu nos tiempos nones y un acorde tocáu nos pares.<ref name="jazz">{{cita web | url = http://intercentres.cult.gva.es/intercentres/03014678/TRABAYOS_HISTORIA/trabayos_historia_0708/PIANU_ENEL_JAZZ.pdf | títulu = El papel del piano nel jazz | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> Nesa dómina tamién destacó [[Earl Hines]], pola so novedosa aportación de ritmos y acentos y la influyencia qu'exerció nos pianistes coetaneos,<ref>{{cita web | url = http://www.apoloybaco.com/earlhinesbiografia.htm | títulu = Biografía de Earl Hines | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> y [[Fats Waller]]. Na [[años 1930|década de 1930]], dientro del estilu ''[[swing (jazz)|swing]]'', fíxose famosu [[Art Tatum]] pol so [[virtuosismu]] y la creatividá de les sos interpretaciones. Munchos consideráron-y el «meyor pianista de jazz de la historia».<ref>{{cita web | url = http://www.apoloybaco.com/arttatumbiografia.htm | títulu = Biografía de Art Tatum | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> Nesa dómina tamién destacó [[Count Basie]], qu'incluyó nel jazz elementos del swing y el [[blues]], y [[Fletcher Henderson]].<ref name="pianu_jazz">{{cita web | url = http://www.pianored.com/pianu-jazz.htm | títulu = Pianu Jazz: Artistes de Jazz que toquen pianu | fechaaccesu = 25 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> L'estilu ''[[bebop]]'' del pianu, surde na [[años 1940|década de los 40]] por invención de [[Thelonious Monk]] y otros músicos.<ref>{{cita web | url = http://www.apoloybaco.com/theloniusmonkbiografia.htm | títulu = Biografía de Thelonious Monk | fechaaccesu = 20 d'ochobre | añoacceso = 2008}}</ref> En dichu estilu destacó [[Bud Powell]] como una de les figures principales y creador d'escuela nel jazz modernu.<ref name="jazz" /> [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]] perteneció al xéneru ''[[hard bop]]'' y revolucionó el xéneru del tríu de pianu nel jazz tal que se conocía hasta entós, yá que enantes el pianu apoderaba y dirixía la música y el [[contrabaxu]] y la [[batería (instrumentu musical)|batería]] marcaben el ritmu y él camudó esta forma de concebir la música pa dar igual importancia a los trés instrumentos del tríu, pudiendo desempeñar el papel de direutor del conxuntu cualesquier d'ellos. Nesa dómina, [[Milt Buckner]] incorporó a la música de jazz pa pianu gran cantidá d'elementos de la [[música clásica europea]] dende [[Johann Sebastian Bach]] hasta [[Darius Milhaud]]. Nel estilu ''[[jazz rock]]'', que surdió a empiezos de los [[años 1970]], destaca [[Chick Corea]], líder del grupu ''[[Return to Forever]]''. [[McCoy Tyner]] ye la figura más destacada del ''[[mainstream jazz]]'' anque s'averó a una amplia variedá d'estilos jazzísticos a lo llargo de la so carrera como'l [[jazz progresivu]], [[jazz modal]] y [[hard bop]], ente otros. El so estilu influyó a numberosos pianistes, ente los que s'inclúi la estauxunidense [[Joanne Brackeen]].<ref name="jazz" /> Otros pianistes de jazz destacaos son [[Geri Allen]], [[Ray Charles]], [[Nat King Cole]], [[Duke Ellington]], [[Egberto Gismonti]], [[Herbie Hancock]], [[Ahmad Jamal]], [[Keith Jarrett]], [[Norah Jones]], [[Diana Krall]], [[Tete Montoliu]], [[Oscar Peterson]], [[Michel Camilo]], [[Enrique «Monu» Villegas|Enrique Villegas]] y [[Michel Petrucciani]].<ref name="pianu_jazz" /> == Fabricantes destacaos de pianos == [[Ficheru:Carl Bechstein.jpg|thumb|[[Carl Bechstein]], fundador de [[Bechstein|C. Bechstein Pianofortefabrik]], foi un destacáu fabricante de pianos.]] {{VT|Categoría:Fabricantes de pianos}} A lo llargo del [[sieglu XIX]] fundáronse numberoses empreses de fabricación de pianos. En [[1828]], [[Ignaz Bösendorfer]] fundó [[Bösendorfer|la suya]] n'[[Austria]], La historia de [[Grotrian-Steinweg]] remontar a 1835 cuando la fábrica Steinweg foi creada por Heinrich Engelhard Steinweg (más tarde conocíu como Henry Steinway dempués d'emigrar a los EE.XX., onde fundó [[Steinway & Sons]] ), el checu Antonín Petrof fundó en 1864 la fábrica de pianos Petrof, como tamién, na mesma dómina, [[Julius Blüthner]] y [[Carl Bechstein]] faen lo propio en [[Leipzig]] y [[Berlín]] respeutivamente. Na actualidá, les compañíes de fabricación de pianos más destacaes alcuéntrase n'[[Estaos Xuníos]] ([[Steinway & Sons]],[[Baldwin Pianu Company|Baldwin]] y Chickering and Sons ente otros), n'[[Alemaña]] (como [[Blüthner]], [[Grotrian - Steinweg]] y [[Bechstein]] , n'[[Austria]] ([[Bösendorfer]]), en [[República Checa]] ([[Petrof]]) y en [[Xapón]] ([[Yamaha Corporation|Yamaha]] y [[Kawai]]). Ante'l creciente aumentu de los costos de producción, munchos fabricantes treslladaron la producción de los sos modelos de serie económica a países nos que la [[mano d'obra]] ye más barata, como [[China]] o [[Indonesia]]. Otros simplificaron el diseñu esterior del instrumentu y suprimieron práuticamente cualquier adornu. Otres compañíes destacaes son [[Broadwood]], la compañía de fabricación más antigua del mundu y fundada en [[1783]]; les [[Francia|franceses]] [[Érard]] y [[Pleyel]], la [[Italia|italiana]] [[Fazioli]], les [[República Checa|cheques]] Weinbach o Scholze y la [[Corea del Sur|coreana]] [[Young Chang]] y la compañíes de pianos de xuguete [[Schoenhut]]. == Papel social del pianu == [[Ficheru:Moritz von Schwind Schubertiade.jpg|left|thumb|El pianu nun centru social del [[sieglu XIX]] ([[Moritz von Schwind]], [[1868]]).]] {{AP|Historia social del pianu}} El pianu ye un instrumentu fundamental na [[música clásica europea]], el [[jazz]] y otros xéneros [[música occidental|musicales occidentales]], según nel [[cine]] y la [[televisión]]. Gran númberu de compositores fueron habilidosos pianistes porque'l tecláu del pianu ufierta un mediu senciellu pa la interaición complexa melódica y harmónica. El pianu de cutiu foi una ferramienta pa la composición. La [[historia social]] del pianu ye la historia del papel del instrumentu na [[sociedá]]. Desque s'inventó'l pianu a finales del [[sieglu XVII]], el so usu foise xeneralizando na sociedá occidental de finales del [[sieglu XVIII]] y sigue siendo llargamente interpretáu nos [[sieglu XX|sieglos XX]] y empiezos del [[sieglu XXI|XXI]]. Nel sieglu XVIII, el pianu y la muyer tuvieron bien amestaos, hasta'l puntu de que se tenía bien en cuenta si la moza tenía estudios de pianu a la de formalizar un matrimoniu. El pianu siempres foi un instrumentu descomanadamente costosu y nos sos entamos, namái l'alta [[burguesía]] y l'[[aristocracia]] podíen dexase mercar unu. Col pasu del tiempu y la medría del nivel de vida per parte de dellos sectores de la sociedá, el pianu convertir nun instrumentu con preciu más accesible y nun elementu fundamental d'entretenimientu dientro de los llares. El so usu xeneralizáu empezó a menguar a partir de la invención d'aparatos mecánicos y electrónicos como la [[zamfóña el [[fonógrafu]] y la [[Radio (mediu de comunicación)|radio]]. == Ver tamién == * [[Fortepiano]] * [[Frecuencies de afinación del pianu]] * [[Celesta]] * [[Órganu Hammond]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * Contién cantidá d'información del ''[[Grove Dictionary of Music and Musicians]]''. Artículu principal: «Pianoforte». * {{Cita llibru | apellíos = Le Guide du Concert | títulu = Piano | fecha = [[2 d'avientu]] de [[1948]] | editorial = Numéro hors série}} * {{Cita llibru | apellíos = Piron | nome = Constantin | títulu = L'Art du Piano | allugamientu = [[París]], [[Francia]] | editorial = Fayard | páxines = 318 | añu = [[1949]]}} * {{Cita llibru | títulu = [http://bdigital.binal.ac.pa/bdp/descarga.php?f=repertoriu-1.pdf Historia, repertoriu y compositores de pianu] | autor = Jaime Ingram | editorial = Ministeriu de Cultura, Mocedá y Deportes. Departamentu de publicaciones | fecha = 1978 | allugamientu = [[San José (Costa Rica)|San José]], [[Costa Rica]]}} * {{Cita llibru | títulu = Giraffes, black dragons, and other pianos: a technological history from Cristofori to the modern concert grand | nome = Edwin M. | apellíos = Good | fecha = [[1982]] | editorial = Stanford University Press | allugamientu = [[California]] ([[Estaos Xuníos]])}} * {{Cita llibru | títulu = The pianist's guide to pedaling | nome = Joseph | apellíos = Banowetz | coautores = Elder, Dean | allugamientu = Bloomington | editorial = Indiana University Press | fecha = [[1985]] | id = ISBN 0-253-34494-8}} * Tamién inclúi información de [[Encyclopædia Britannica|The Encyclopædia Britannica]] de la so edición de [[1988]]. L'artículu principal puede atopase en Instrumentos musicales». * {{Cita llibru | títulu = les avatars du pianu | nome = Ziad | apellíos = Kreidy | fecha = [[2012]] | allugamientu = Paris | editorial = Beauchesne}} * {{Cita llibru | títulu = Men, Women, and Pianos: A Social History | nome = Arthur | apellíos = Loesser | fecha = [[1991]] | allugamientu = New York | editorial = Dover Publications}} * {{Cita llibru | títulu = Piano Servicing, Tuning and Rebuilding: For the Professional, the Student, and the Hobbyist | nome = Arthur A. | apellíos = Reblitz | fecha = [[1993]] | allugamientu = Vestal, NY | editorial = Vestal Press | id = ISBN 1-879511-03-7}} * {{Cita llibru | títulu = The Early Pianoforte | apellíos = Pollens | nome = Stewart | fecha = [[1995]] | allugamientu = [[Cambridge]] | editorial = Cambridge University Press}} * {{Cita llibru | títulu = Van Piano tot Forte (The History of the Early Pianu) | nome = Christo | apellíos = Lelie | editorial = Kok-Lyra | allugamientu = Kampen | fecha = [[1995]]}} * {{Cita llibru | títulu = Pianu roles : three hundred years of life with the piano | nome = James | apellíos = Parakilas | allugamientu = New Haven, Connecticut | editorial = Yale University Press | fecha = [[1999]] | id = ISBN 0-300-08055-7}} * {{Cita llibru | títulu = [https://books.google.es/books?id=7qWxm0nzMxcC&pg=PA11&lpg=PA11&dq=%22henry+walsh%22+first+concert+pianu+history&source=web&ots=lcMslZF7oW&sig=YRkFjwEPEmX1TF7VDeptdJNuocM&hl=es&sa=X&oi=book_result&resnum=4&ct=result The Piano: The Complete Illustrated Guide to the World's Most Popular Musical Instrument] | apellíos = Siepmann | nome = Jeremy | páxines = 192 | editorial = Hal Leonard Corporation | añu = [[1999]] | id = ISBN 978-0-7935-9976-9}} * {{Cita llibru | títulu = The Piano Book: Buying and Owning a New or Used Piano (4ª edición) | nome = Larry | apellíos = Fine | coautores = Gilbert, Douglas R | editorial = Brookside Press | ubicación = Xamaica Plain, MA | fecha = 2001 | id = ISBN 1-929145-01-2 | url = http://pianobook.com}} * {{Cita llibru | títulu = The Piano Shop on the Left Bank | nome = Thad | apellíos = Carhart | editorial = Random House | allugamientu = New York | fecha = [[2002]] | id = ISBN 0-375-75862-3}} * {{Cita llibru | apellíos = [[Jean-Pierre Thiollet|Thiollet]] | nome = Jean-Pierre | títulu = Piano ma non solo | allugamientu = [[París]], [[Francia]] | editorial = Anagramme | páxines = 191 | añu = [[2012]]| id = ISBN 978-2-35035-333-3}} * {{Cita llibru | apellíos = [[Jean-Pierre Thiollet|Thiollet]] | nome = Jean-Pierre | títulu = 88 notes pour piano solo | allugamientu = [[París]], [[Francia]] | editorial = Neva | páxines = 367 | añu = [[2015]]| id = ISBN 978-2-3505-5192-0}} == Enllaces esternos == {{commonscat|pianu}} {{wikiquote|pianu}} {{wikt|pianu}} * [http://www.pianoencyclopedia.com La Enciclopedia del Pianu] (n'inglés) * [http://www.el-atril.com/orquesta/Instrumento/Piano.htm Pianu n'El atril.com] * [http://www.pianomundo.com.ar Pianu Mundu] * [http://www.pianored.com Pianu Rede] * [http://www.cassapiano.com.ar Caltenimientu d'un pianu, información téunica y exemplos oyibles sobre pianos] * [http://www.funjdiaz.net/folclor/07ficha.cfm?id=1735 Revista de folclor: El pianu n'España] * [http://www.entre88tecles.es/index.php/el-piano-antecedentes Antecedentes del pianu] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pianu| ]] [[Categoría:Instrumentos de cuerda percutida]] [[Categoría:Instrumentos de tecláu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] is59wzeifmify59no5kcj0ff1ko7uek 0 38519 3713291 3690929 2022-08-25T09:58:00Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{instrumentu musical}} {{1000}} {{Tradubot|Trompeta}} La '''trompeta''' ye un [[Instrumentu de vientu|instrumentu musical de vientu]], perteneciente a la familia de los [[Instrumentu de vientu-metal|instrumentos de vientu-metal]] o ''metales'', fabricáu en [[aleación]] de [[metal]]. El [[soníu]] produzse gracies a la [[vibración]] de los [[llabiu|llabios]] del intérprete na parte denomada [[boquilla (vientu-metal)|boquilla]] a partir de la columna del [[aire]] (fluxu del aire). La trompeta, comúnmente, ta afinada en ''[[Nota (soníu)|si]]'' {{música|bemol}} ([[bemol]]), esto ye, un [[Tonu (acústica)|tonu]] per debaxo de l'[[afinación]] real (tamién hai trompetes afinaes en ''fa'', en ''do'', en ''la'' y en ''mi'' {{música|bemol}} (bemol)). El [[músicu]] que toca la trompeta recibe'l nome de '''trompetista'''. == Mecanismu == [[Ficheru:Trumpet valve.svg|thumb|100px|[[Pistón]] «al aire» o non pulsiáu.]] [[Ficheru:Trumpet valve bypass.svg|thumb|100px|[[Pistón]] pulsiáu.]] La trompeta ta construyida con un tubu, de [[latón]] xeneralmente, dobláu en [[espiral]] d'aprosimao 180 [[centímetru|cm]] de llargu, con diverses válvules o [[pistón|pistones]], que termina nuna boca acampanada que recibe'l nome de [[Campana (vientu)|campana]] o pabellón. Los dos primeros tercios del tubu son práuticamente [[cilindru|cilíndricos]], lo que-y apurre un soníu fuerte y brillante, al contrariu de lo qu'asocede cola [[Corneta (música)|corneta]] y el [[fliscorno]], que tienen un tubu [[conu (xeometría)|cónicu]] y producen un tonu más nidiu. L'otru terciu restante ye un tubu cónicu, sacante nos postreros 30 cm, nos que'l tubu enanchar pa formar la boca en forma de [[Campana (instrumentu)|campana]]. El calibre ye una serie complexa de vueltes, más pequeñes nel receptor col piquín y más grande xustu enantes del empiezu de la campana. El diseñu cuidadosu d'estes vueltes ye críticu pa la entonación de la trompeta.<ref name="mecanismu">{{cita web | títulu = La trompeta y el so diseñu | url = http://www.pianomundo.com.ar/instrumento/trompeta.html | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Como con tolos instrumentos de metal, el soníu ye producíu pel aire que se sopla al traviés de los [[llabiu|llabios]] zarraos, llogrando un runfíu» na [[boquilla (vientu-metal)|boquilla]] y empezando una permanente fola de vibración na columna d'aire nel interior de la trompeta. El trompetista puede escoyer la execución d'una gama de matices [[harmónicu|harmónicos]] o camudando l'apertura y tensión del llabiu exercida sobre la boquilla (conocida como la [[embocadura]]). <!-- Esta última oración ye incorreuta. La espresión "o camudando" queda güérfana. --> En principiu, la so capacidá pa producir soníos llindar a una serie d'harmónicos sobre la nota fundamental. Sicasí, cola posterior adautación del mecanismu del pistón, la trompeta convertir nun instrumentu [[Escala cromática|cromáticu]]. Ta provista de tres pistones y polo xeneral ta afinada en si música|bemol}}, ''do'' o ''la''. Cuando'l so afinación ye en ''do'' nun hai necesidá de tresportar. Na trompeta en Si música|bemol}} y la trompeta en ''la'', la [[Instrumentos trespositores|transposición]] ye básicamente la mesma que s'utiliza pal [[clarinete]].<ref name="instrumentos">{{cita web | títulu = Los instrumentos: La trompeta | url = http://www.fortunecity.com/tinpan/lennon/193/instrumentos.htm | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> La trompeta tien tres pistones que dirixen el soníu per distintos partes de la tubería que forma'l instrumentu y de esta manera allonga o encurtia'l percorríu del soníu y, por tanto, consigue'l so afinación cromática. Cada unu d'estos pistones aumenta'l llargor de los tubos cuando son pulsiaos, lo qu'amenorga la tonalidá de la nota. El primer pistón, que ta conectáu a un tubu de llargu medianu, amenorga la nota de la trompeta en dos [[semitonu|semitonos]]; el segundu pistón, conectáu a un tubu de curtiu llargor, baxa la nota un semitonu; y el tercer pistón, conectáu a un tubu llargu, baxa notar tres semitonos. N'ocasiones esiste un cuartu pistón, como ye'l casu de la [[trompeta piccolo]], qu'amenorga en 5 semitonos la nota de la trompeta. Por aciu la combinación d'estos trés (o cuatro) pistones consíguese casi tola afinación cromática cuidao que se llogren hasta ocho longitud distintes nel tubu resonador. El soníu proyeutar escontra l'esterior pola campana.<ref name="mecanismu" /> D'esta forma, la trompeta en si música|bemol}} al apertar el primer pistón (dos semitonos menos), fai que ''do'' baxe a si música|bemol}}, ''mi'' a ''re'', y ''sol'' a ''fa''. Na tonalidá real baxa ''si'' {{música|bemol}} a ''la'' {{música|bemol}}, ''re'' a ''do'', y ''fa'' a ''mi'' {{música|bemol}}. Al apertar el segundu pistón (un semitonu menos), ''do'' baxa a ''si'', ''la mio'' baxa a re música|sosteníu ([[sosteníu]]),}} y ''sol'' a ''fa'' {{música|sosteníu .}}En tonalidá real baxa ''si'' {{música|bemol}} a ''la'', ''re'' a do música|sosteníu ,}}y de ''fa'' a ''mi''. Al apertar el tercer pistón (tres semitonos menos), ''do'' baxa ''la'', ''la mio'' baxa a do música|sosteníu ,}}y ''sol'' baxa a ''mi''. En tonalidá real baxa ''si'' {{música|bemol}} a ''sol'', ''re'' a ''si'', y ''fa'' a ''re''. Al apertar dos pistones al empar, sumir les sos cayíes de tonalidá, siendo tres tonos lo máximo que puede baxase: apertando los trés pistones al empar: 2 semitonos + 1 semitonu + 3 semitonos = 6 semitonos o 3 tonos. [[Ficheru:Trumpet afination.jpg|thumb|Bomba de afinación.]] La serie harmónica de la trompeta asemeyar a la escala de música, pero hai delles notes de la serie que son comprometíes por tar llixeramente fuera del rangu y conocer como ''tonos de llobu (o wolftone)''. Delles trompetes tienen un mecanismu esnidiosu pa compensales. L'[[afinación]] suelse ver afeutada pola [[temperatura]] ambiental, por tantu ye necesariu calecer el instrumentu enantes de tocar soplando al traviés d'él. P'afinar correutamente la trompeta ye necesariu afaer la bomba de afinación'' hasta consiguir la afinación deseyada. La bomba de afinación ye'l coldu metálicu que remata la seición central de la trompeta y que queda al mesmu altor que la campana. Nesta mesma allugamientu atopa la llave de desaguadoriu, utilizada pa espulsar l'agua que s'atropa nel interior de la trompeta como resultáu de la [[condensación (física)|condensación]] del aire nes sos tuberíes. La boquilla tien un cantu circular llamáu aniellu qu'apurre un ambiente cómodo pa la vibración de los llabios. Darréu detrás del aniellu ta la copa, qu'enría l'aire por una apertura enforma menor, el granillo, que mengua un pocu por que coincida col diámetru de la tubería principal de la trompeta. Les dimensiones d'estes partes de la boquilla afecten al [[Timbre musical|timbre]] o la calidá del soníu y a la facilidá y comodidá de la execución. Polo xeneral, cuanto mayor y más fonda ye la copa, más escuru ye'l soníu del timbre.<ref name="boquilla">{{cita web | títulu = Tratáu sobre boquillas pa trompeta d'émbolos escritu por Phyllis Stork | url = http://mx.geocities.com/cukin17/boquilla.html | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> [[Ficheru:TrumpetMutes.jpg|thumb|Distintos tipos de [[sordina]] pa trompeta.]] La trompeta puede fabricase en distintos estilos, con modelos pa los primerizos, los trompetistas entemedios o pa músicos profesionales. Nel pasáu, fabricáronse trompetes con un númberu de materiales improbables, incluyendo la [[madera]], la [[magre]] y la [[cerámica]]. Tamién fueron fabricaes dafechu de latón, [[bronce]], [[plata]] y [[níquel]]. La trompeta moderna ta fabricada comúnmente de latón y dacuando ye [[galvanizáu]] con plata, níquel, [[oru]] o [[cobre]]. Mide aprosimao 50 cm. La [[sordina]] ye un mecanismu que sirve pa camudar la calidá y atenuar el soníu producíu pola trompeta. Tien forma de [[pera]] y encaxa perfectamente na campana del instrumentu, anque esisten otros tipos de sordinas que nun s'acoplen na campana (como la sordina ''desatrancador''). Suelen fabricase de fibra o metal.<ref name="mecanismu" /> Les sordinas apexen los movimientos de les ondes sonores nos metales, amplifiquen ciertos harmónicos y amenorguen otros. Los trompetistas esperimentaron con diverses formes de sordinas, dende ensertar una mano nel pabellón (téunica ortodoxa en dellos metales clásicos) o inclusive cubrir la campana con un [[Bombín (sombreru)|bombín]].<ref name="sordina">{{cita web | títulu = Batuta en mano... La trompeta | url = http://members.fortunecity.es/mambo/vientu.metal.htm | fechaaccesu = 10 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> == Tesitura == [[Ficheru:Range trumpet.svg|200px|thumb|[[Estensión (música)|Estensión]] d'una trompeta: ''fa''{{música|sosteníu sub}}<>2</sub> a ''do''₅, estendíu a un do''₆.]] La [[tesitura]] básica de la trompeta tien una [[estensión (música)|estensión]] de dos [[octava|octaves]] y media, dende ''fa'' {{música|sosteníu sub}}<>2</sub> per debaxo del do central del pianu !--<Do3 -->, inclusive en delles ocasiones dende notes más graves, hasta ''do''₆. Anque na actualidá'l rexistru aumenta hasta un ''fa'' - ''sol'' percima d'esta nota aumentando'l rexistru a trés octaves. Percima d'esta nota, la trompeta tiende a emitir un soníu aburuyáu, que ye bien malo d'apoderar. Poro, esiste l'encamientu a los [[compositor]]es que al momentu d'escribir pa estos instrumentos, nun pasen les llendes enriba mentaes. Esti encamientu ye frecuentemente inorada. Munchos trompetistas dedicar a devasar esti réxime (los llamaos «agudistas»), y superen en demasía estes llendes, inclusive pudiendo aumentar esti rexistru en más d'una octava, y xueguen colos tonos agudos o supra-altos, aprosimao, hasta'l tercer ''do'' percima del central; ente ellos puédese mentar a Arturo Sandoval, instrumentista que llega hasta sol tercer octava. == Detalles especiales == La trompeta promediu, ensin pistones apertaos (esto ye: ''al aire'') produz polo xeneral notar ''do'', ''mi'' y ''sol'' en toles sos octaves. Sicasí, esisten 4 esceiciones: na octava per debaxo de la central, ''sol'' nun se produz ''al aire'', sinón apertando'l primeru y el tercer pistón. Na octava central, el ''mi'' nun se produz ''al aire'', sinón apertando'l primera y segundu pistón. Na segunda octava, esiste un si música|bemol}} ''al aire''. Na tercera octava, esiste ''re'' ''al aire''. Estes irregularidaes deber a los [[harmónicos]] naturales. Nel siguiente cuadru amuésense les distintes notes que se llogren apertando los distintos pistones: [[Ficheru:3 pistons.jpg|center|400px]] [[Ficheru:Special-T trumpet overtone series-es.png|800px|center|thumb|Nesta gráfica amuésense les notes que se producen al pulsiar cada unu de los pistones. El númberu sobre cada compás referir al númberu de pistón de la trompeta que tien de ser pulsiáu pa emitiles.]] == Historia == === Orixe === La hestoria de la trompeta remontar a los oríxenes de la historia de la humanidá. Casi tan antigües como la [[flauta]], que se reputa como'l instrumentu más antiguu y xeneralizáu, tuvieron de ser la trompeta y la [[Corneta (música)|corneta]], derivaes del cuernu de [[güe]] qu'entá puede sirvir como [[Trompa (instrumentu)|trompa]] de caza. Poro, les primeres trompetes fueron fabricaes con cuernos d'animales cocíos, cañes de [[bambú]], tubos vexetales acovanaos o conches de [[moluscu|moluscos]] y yeren emplegaes polos homes primitivos pa diverses cuestiones como yeren los entierros, rituales pa estornar a los malos espíritos, pa la caza o tresmitir señales. === N'antigües civilizaciones === [[Ficheru:Persepolis Trumpet.jpg|thumb|Trompeta [[Persia|persa]] de la dinastía [[Aqueménida]] ellaborada en bronce. Alcuéntrase nel muséu de [[Persépolis]] ([[Irán]]).]] Col descubrimientu de los metales empieza una nueva etapa pal desenvolvimientu de los instrumentos de vientu yá que el [[bronce]] ye un material fayadizo pa la so construcción ameyorando la so sonoridá y brillantez. Les primitives trompetes escarecíen col piquín y usábense a manera d'[[altavoz]], glayando nel so interior pa deformar aumentando o aburuyando la voz del ejecutante. Nos pueblos de l'antigüedá la trompeta apaez ente los sos instrumentos musicales. Los [[Antiguu Exiptu|exipcios]] atribuyíen la so invención al dios [[Osiris]] y fuera heredada de los pueblos de [[Mesopotamia]], disponíen de distintes trompetes qu'utilicen en paraes militares y rituales relixosos. Estos instrumentos recibíen el nome de ''Sneb'' y teníen forma cónica y rectos. Atopáronse dos trompetes na tumba del [[faraón]] exipciu [[Tutankamon]], que reinó de 1353 a 1358 e.C. y nes pintures perantigues que les representaben. Diches trompetes miden respeutivamente 50,5 cm y 58 cm de llargu, presentando un anchu pabellón, pero ensin una embocadura puramente felicidá. La primera d'elles ye de bronce y la segunda de plata, lo cual constituyó ensin dulda una esceición. Diches trompetes taben fabricaes en bronce col métodu de [[Moldio a la cera perdida|cera perdida]]. Nel [[Muséu Británicu]], nel [[Muséu del Louvre]] de [[París]] y nel [[Muséu Arqueolóxicu Nacional de Nápoles|Arqueolóxicu]] de [[Nápoles]] tópense trompetes de [[bronce]] exipcies y [[Antigua Roma|romanes]] y nel [[Muséu Numantinu|Numantinu]] de [[Soria]] caltiénense dalgunes de [[folla]] cocíu y de factura [[Ibero|ibérica]], unes rectes y otres curves. Tamién se caltienen trompetes del [[Imperiu persa]] nel muséu de [[Persépolis]] ([[Irán]]). [[Ficheru:Prise de Jéricho.jpg|thumb|Tomar de [[Xericó (Cisxordania)|Xericó]] según un grabáu de [[Jean Fouquet]].]] Ente los pueblos [[hebreos]] la trompeta recibía'l nome de ''hazozra'' o ''chatzótzráh'' y tenía un calter casi divín yá que atribuyíen la so construcción a [[Moisés]], siendo tocada namái polos sacerdotes p'anunciar les asamblees y acompañar les consagraciones y los sacrificios. Tamién tuvo usu militar y sirvía pa llevantar los campamentos [[nómada|nómaes]] o pa dar la señal d'alarma. La trompeta hebrea yera curtia, d'unos 45cm de llargu, con un tubu cónicu de plata batida que producía un soníu homoxéneu ya ininterrumpíu, o bien en duos de dos trompetes, esto ye, articulando distinto delles notes distintes. Tamién esistía otru tipu de trompeta, el ''[[shofár]]'' que taba fabricada a partir del cuernu d'un animal [[kosher]] ([[ovis aries|carneru]], [[Capra aegagrus hircus|cabra]], [[antílope]] y [[Gazella|gacela]]) y yera utilizáu en delles [[Xudaísmu|fiestes xudíes]], según en dellos servicios d'otres relixones cristianu y xudeocristianu.<ref name="guia">{{cita web | títulu = El mundu de la trompeta | url = http://www.emagister.com/frame.cfm?id_user=&id_centru=43204110021466565570676950524550&id_cursu=63628120042153485667484966554550&url_frame=http://trompetista.freeservers.com | fechaaccesu = 13 d'avientu | añoacceso = 2007}}</ref> [[Ficheru:Bronse-Lurer-Danmark.png|thumb|''[[Lur]]'', ''luur'' o ''lure'' [[Pueblos xermánicos|xermánicu]] de [[bronce]].]] Otros pueblos que conocíen y desenvolvieron distintes trompetes fueron el [[Pueblos xermánicos|xermanu]] y el [[celta]]. La forma primitiva de «esi» (S) cónica de los cuernos xermánicos y [[Escandinavia|escandinavos]] denominaos ''[[lur]]'', ''lures'', ''lure'' o ''luur'' (1500-400 e.C.) yera debida a que taba construyida col [[canil]] d'un [[mamut]]. Caltiénense exemplares en perfectu estáu topaos n'escavaciones arqueolóxiques realizaes fundamentalmente en [[Dinamarca]]. La ''lure'' midía ente 1,50 y 2,50 m de media, yera llixeramente cónica y presentaba la forma de S. El tubu componer de dos partes curves de distintu llargor, la segunda de les cualos taba asitiada nun planu distintu a la primera. Polo xeneral los exemplares que s'afayaron apaecen xuníos de dos en dos, d'idénticu tamañu y simétricos, lo cual fai suponer que se tocaben por pareyes afinaes al unísonu, o bien simultáneamente, o n'alternanza. Colgar na bandolera y los dos músicos, unu xunto a otru, teníen de suxetar cada instrumentu en vertical percima de la so cabeza. Realizáronse intentos colos exemplares meyor calteníos nos consiguiéronse los dolce primeros harmónicos y una escala cromática d'una séptima a partir del soníu fundamental, pero ye pocu probable que los antiguos aprovecharon esta estensión sonora.<ref name="guia" /> El ''[[carnyx]]'', ''karnix'' o ''karnyx'' celta yera un instrumentu de tubu rectu que se doblar n'ángulu rectu ,en forma de gabitu, paecíu a la trompeta y destináu a usos militares, construyíu dafechu en bronce y cola campana en forma de [[dragón]].<ref name="vega" /> Esti tipu de trompeta foi reproducíu nel añu [[113]] nel [[arcu del trunfo|arcu]] d'[[Adriano]], en [[Roma]]. En redol al [[sieglu IV e.C.]], los [[Historia de Grecia|griegos]] yá incluyíen certámenes de trompeteros nel programa de los [[Xuegos olímpicos na antigüedá|Xuegos Olímpicos]]. La trompeta recibía'l nome de ''[[salpinx]]'' y la so invención taba atribuyida a la diosa [[Atenea]]. Taba fabricada en fierro o bronce, dacuando de plata y yera un tubu estrechu y con embocadura de cuernu o de güesu. Enantes del pabellón, que yera [[esfera|esféricu]] y de dimensiones modestes, solíen asitiase argolles decoratives o corredices. Heredar de los [[etruscos]], que de la mesma la heredaron de los exipcios. Tamién usaben el ''keras'' que yera un cuernu cocíu d'animal y usábase con fines militares. Mientres l'[[Imperiu romanu]] l'usu de les trompetes heredaes de griegos y etruscos adquier una gran importancia social. Taben fabricaes en plata y bronce y recibíen distintos nomes: ''[[buccina]]'', ''cornus'', ''salpinx'', ''aduba'', ''clario'', ''tubesta'', ''lituus'' o ''argia'' ente otros, según diverses formes rectes o curves. La más conocida de toes elles yera la ''tubesta'' o [[tuba]] que media 117 cm y yera de de forma cónica, con 1 cm de diámetru na embocadura. El tubu cónicu yera de bronce, con una embocadura móvil y un pabellón llixeramente enancháu; la ''tuba'' yera utilizada na infantería, pero tamién tuvo gran importancia nos combates de [[gladiador]]es xuntu cola trompa'' y l'órganu hidráulicu'', utilizándose dacuando en determinaos sacrificios relixosos. El ''lituus'', otra manera, foi un instrumentu d'usu puramente militar que s'emplegó na caballería: yera una llarga trompeta cilíndrica, de dimensiones variables (de 75 cm aprosimao a 1,40 m de llargu) que tenía l'estremu opuestu al de la embocadura dobláu en forma de J, abiertu sobre un pabellón dacuando recortáu. Como nel casu de la tuba, el tubu del ''lituus'' yera de bronce. El timbre d'estos instrumentos tenía de resultar ensin dulda pocu prestosu: los autores romanos califiquen el timbre de la tuba de «roncu» y «apavoriante». El del lituus yera más agudu y ensin dulda abondo más estridente.<ref name="guia" /> Los cuerpos de trompeteros romanos favorecieron el desenvolvimientu de les trompetes utilizándoles pa llamamientos, [[fanfarria|fanfarries]] militares y civiles. Nes escultures romanes puede reparase que les trompetes apaecíen en toles procesiones.<ref name="atril">{{cita web | títulu = Historia de la trompeta | url = http://www.el-atril.com/orquesta/Instrumento/Trompeta.htm | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Tantu la [[Biblia]] como [[Homero]] en [[La Ilíada]] acoten la importancia de la trompeta nes ceremonies relixoses primitives y el del so usu nes batalles, inclusive s'apunta en La Biblia que'l soníu brillosu de les trompetes foi'l causante de la cayida de la ciudá de [[Xericó (Cisxordania)|Xericó]]. {{cita|Siete sacerdotes van dir delantre de l'arca del pactu, cada unu con una trompeta de cuernu de carneru y el séptimu día vais dar siete vueltes a la ciudá mientres los sacerdotes toquen les trompetes.|[[Llibru de Josué|Josué]] 6,4<ref name="biblia">{{cita web | títulu = La Biblia n'internet | url = http://www.biblija.net/biblija.cgi?biblia=biblia q=trompeta step=20&&&qall=1&qids=ffffffffffffffffffffff3&idq=23&díi22=1&pos=0&set=13&l=es q1=1&| fechaaccesu = 26 de marzu | añoacceso = 2008}}</ref> }} {{cita|De siguío Joab ordenó que tocaren la trompeta, y les tropes dexaron d'escorrer a los d'Israel, porque Joab detener.|[[II Samuel]] 18,16<ref name="biblia" />}} {{cita|Tocái la trompeta al llegar la lluna nueva, y tamién al llegar la lluna llena, que ye'l día de la nuesa gran fiesta.|[[Llibru de los Salmos|Salmu]] 81,3<ref name="biblia" />}} {{cita|Suena la trompeta llamando a la batalla; toos prepárense, pero naide sale a lluchar. Voi castigar con roxura l'arguyu d'Israel.|[[Llibru de Ezequiel]] 7,14<ref name="biblia" />}} {{cita|Palas Atenea vocingló tamién y amenó una inmensa balasma ente los teucros. Como s'oi la voz sonora de la trompeta cuando vienen cercar la ciudá enemigos que la vida quiten; tan sonora foi entós la voz del Eácida.|Cantar XVIII de La Ilíada, Homero}} {{cita|El primer ánxel tocó la so trompeta, y fueron llanzaos sobre la tierra xarazo y fueu entemecíos con sangre.|Llibru del [[Apocalipsis]] de [[Xuan l'Evanxelista|San Juan]] 8, 6-13<ref name="biblia" />}} [[Ficheru:B-Suonas.JPG|thumb|[[Suona]], trompeta china.]] La [[Historia de China|cultura china]] contribuyó en gran midida nel desenvolvimientu de la trompeta, apurriendo una interesada trompeta compuesta por distintos tubos cónicos qu'encaxaben unos n'otros [[telescopiu|telescópicamente]]. Otra aportación so foi la trompeta [[Héliz (xeometría)|helicoidal]]'' tocada polos marineros y sacerdotes [[Budismu|budistes]]. Tamién esistía una trompeta llamada ''La pa'' o ''Laba'' y otra llamada ''[[suona]]'' que ye un tipu de trompeta asemeyada al [[oboe]] de tonos altos y fuertes que puede tener siete o ocho furacos.<ref name="suona">{{cita web | títulu = La Música en China | url = http://www.enfocarte.com/5.25/musica.html | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> El ''suona'' foi bien popular na primera [[Dinastía Jin (265-420)]] nes zones de la rexón de [[Xinjiang]] y ta formáu por un tubu cónicu de madera furáu d'ocho orificios (siete nes parte delantera y unu na trasera), un tubu de cobre y un xiblatu de caña (lo que-y fai similar al oboe) nel estremu superior de la madera y un altavoz de cobre nel estremu inferior.<ref name="suona2">{{cita web | títulu = El suona, un tipu de trompeta | url = http://spanish.china.org.cn/culture/archive/musical_instrument/txt/2005-05/17/content_2173704.htm | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Una versión de la suona ye la [[corneta china]], un instrumentu que ye entá bien utilizáu como elementu melódicu indispensable na «[[conga (baille)|conga]] santiaguera», tipu de música popular imprescindible en fiestes populares na rexón oriental de [[Cuba]], que la so capital ye [[Santiago de Cuba]], d'ende'l so nome. Nos reinos de [[Xava (islla)|Xava]] y [[Bali]] esistía mientres el [[sieglu X]] unos pequeños conxuntos musicales en que la so formación atopar una trompeta de forma curva. Nel [[Tíbet]], dende'l [[sieglu VII]] la influencia [[india]] tien de resultes la introducción de instrumentos como'l ''dung-dkar'', ref<name="dung">{{cita web | títulu = Instrumentos del mundu: El dung-dkar | url = http://www.musicaparaver.org/instru.asp?id_org1=0&id_geo1=0&o1=0&o2=0&o3=0&g1=0&g2=0&g3=0&atal=2&id_instr=234&orri=&nondik=&hizk=2 | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> fabricáu con una [[caracola (música)|caracola]] y n'ocasiones con embocadura de metal y con un allongamientu fechu con una placa metálica, llamada nala (''gshog-ma''), bien similar al ''sankh'' de la India, ref<name="sankh ">{{cita web | títulu = Instrumentos del mundu: El sankh | url = http://www.musicaparaver.org/instru.asp?id_org1=4&id_geo1=3&o1=0&o2=0&o3=0&g1=0&g2=0&g3=0&atal=2&id_instr=176&orri=&nondik=&hizk=2 | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> y el ''wadun'', fabricáu con un cuernu. El ''mag-dun'' ye una gran trompeta de soníos graves y roncos que puede midir hasta 5 metros y ye un instrumentu carauterístico y orixinario del Tíbet. N'[[Australia]], les tribus [[Aborixe australianu|aboríxenes]] sirvir d'un instrumentu que consiste nun tubu de madera llargo y acovanáu qu'usaben nos sos ritos y que recibe'l nome de ''[[didgeridoo]]'' o ''diyiridú''. Ye importante mentar que toes estes trompetes nun teníen pistones y namái remanaben ente 2 y 5 notes. === [[Edá Media]] === [[Ficheru:Turkish Trumpeter and two Hautbois-players, on horseback.jpg|thumb|Trompetista [[Turquía|turcu]] y 2 [[oboe|oboistas]] a caballu. Daniel Hopfer (ca 1470-1536).]] La trompeta siguió siendo utilizada en batalles y ceremonies muncho depués de la disolución d'estos pueblos. Na [[Edá Media]], con instrumentos fechos d'[[aleación|aleaciones]] de [[metal]]es, diba notándose una distinción ente dos rames de instrumentos de vientu metálicos: los que darréu evolucionaríen a trompetes y deriváu, conocida como '''''claro''''', y los que se derivaríen nos [[trombón|trombones]] y familiares, denomada ''[[buccina]]''. Nun principiu el ''claru'' yera un tubu recto y llargo, pero pa faelo más bono de tresportar, amenorgóse'l llargor del instrumentu doblando'l tubu n'espiral, recibiendo'l nome de ''[[clarín (instrumentu musical)|clarión]]''. L'[[Islam]] apurre dellos instrumentos, les trompetes sarracenes son usaes polos musulmanes dende dómina bien antigua. Reciben el nome de ''al-nafir'' o cuernu sarracenu qu'n'[[España]] recibiría'l nome d'[[añafil]]. El añafil yera un [[aerófono]] rectu, que'l so soníu surdía de la vibración de los llabios del intérprete nuna boquilla en forma de pequeñu embudu. Esti tipu de instrumentu encuádrase xeneralmente dientro del grupu de les denominaes «trompes naturales», yá que nun presenta furos, [[trompeta de llaves|llaves]] nin nengún otru elementu constructivu qu'alterie la afinación o'l timbre. Yera usáu principalmente pa usos militares.<ref name="añafil">{{cita web | títulu = Instrumentos musicales nos Muséu de Urueña: El añafil | url = http://www.funjdiaz.net/muséu/ficha.cfm?id=98 | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Mientres esta dómina la trompeta adquier popularidá por cuenta de la so gran sonoridá. Ye'l instrumentu preferíu de la nobleza. Los trompeteros y [[timbal de conciertu|timbaleros]] toquen en fiestes solemnes, gociando d'una posición social más elevada que'l restu de los músicos. La trompeta constituyir nun elementu imprescindible pa tresmitir órdenes nel campu de batalla, nel castiellu y llueu empezaría a realizar funciones d'entretenimientu pa la nobleza. Esto va dar llugar a la nacencia de trompetes trovador de guerra y trompetes trovador de corte o cámara. Como datu interesáu cabo destacar que mientres la Edá Media a los músicos considerábase-yos «non honorables». La [[Ilesia]] negába-yos los [[Sacramentu (catolicismu)|sacramentos]] y namái cuando entraben al serviciu d'un noble o al serviciu d'una ciudá adqueríen la condición d'honorables. [[Ficheru:Sackbutt.jpg|thumb|Cuatro [[sacabuche]]s, dos tenores, un altu y un baxu.]] Les trompetes antigües yeren de bronce fundíu o planches de fierro finu, yeren rectes y les sos embocadures fueron una prominencia nel estremu del tubu fecha pa sofitar los llabios. A finales del [[sieglu XIV]] la trompeta dexa de ser recta, tomando nun primer momentu la forma d'esi (S) pa faela más afechiscu y darréu foi tomando la forma actual con tubu cilíndricu nos dos terceres partes del so llargor pa enanchase nel postreru terciu y formar el pabellón. Paralelamente a esta evolución apaez la trompeta de vares o correderes que ye l'antecesora del trombón. Ésta consistía nel allongamientu de la embocadura nel primer tubu del instrumentu d'esta forma la embocadura quedaba fixa y el restu del instrumentu alloñábase o volvía a sigo. Denominar ''trompeta de corredera'', ''doble trompeta'' o ''[[sacabuche]]'', ente otros nomes. La gran importancia de la trompeta nes conxuntes presees medievales alvertir nel fechu de que, de los cuarenta y dos instrumentistes adscritos a la corte d'[[Enrique VIII d'Inglaterra]], catorce yeren trompetistas.<ref name="atril" /> === El [[Barrocu]]: estiéndese'l so usu === [[Ficheru:Eheiii.jpg|thumb|Trompeta barroca.]] La llamada [[trompeta natural|trompeta «natural» o «barroca»]] foi'l instrumentu pal qu'escribieron [[Claudio Monteverdi]], [[Jean-Baptiste Lully]], [[Henry Purcell]], [[Johann Sebastian Bach]] y [[Georg Friedrich Händel]]: tratar d'una trompeta balerada en metal y de forma moderna (seición cilíndrica hasta'l pabellón que s'enancha progresivamente), pero que nun podía emitir por cuenta de la presión del aire namás que los harmónicos naturales del soníu fundamental que venía determináu pol llargor del tubu (teóricamente, esti llargor tendría de ser 2,34 m). La trompeta natural taba afinada en ''do'', más corrientemente en ''re'' (n'ocasiones en ''fa'' na Alemaña del [[sieglu XVIII]]). La so sonoridá claro y caltriante, perbrillante, perfectamente afecha a les interpretaciones al campu, fizo que se pasaren per alto les sos llimitaciones polo qu'hai munchos pasaxes que, entá tocaos en modelos de válvules, siguen paeciendo d'una dificultá increíble. Les trompetes naturales que se tocaben en xunto en fanfarries yeren idéntiques, esto ye, toes elles taben na mesma tonalidá: el músicu que tocaba la parte cimera utilizaba una embocadura más pequeña pa facilitar la producción de notes sobreagudes. L'actual trompeta de caballería ye una trompeta natural. [[Ficheru:Gottfried reiche 001.jpg|thumb|[[Gottfried Reiche]], trompetista y compositor barrocu. Foi la trompeta solista de [[Johann Sebastian Bach]] en [[Leipzig]].]] Emplegar mientres los sieglos [[sieglu XVII|XVII]] y [[sieglu XVIII|XVIII]], tantu n'[[Italia]] como n'[[Alemaña]], la pallabra ''clarino'' pa designar a una trompeta natural de pequeñes dimensiones afecha al rexistru agudu y dempués, adulces, acabó per aplicar se a cualesquier parte escrita nesti rexistru pa trompeta d'orquesta. Inclusive n'obres de Bach y Händel, les partes correspondientes al ''clarino'' interpretar con una pequeña trompeta afinada en Re, anque'l instrumentu figura per primer vegada d'una manera esplícita na partitura del Orfeo de Monteverdi.<ref name="guia" /> A empiezos del sieglu XVII, el papel de la trompeta nos conxuntos orquestales nun yera bien importante, anque esisten esceiciones. L'[[Orfeo (ópera)|Orfeo]] de Monteverdi ([[1607]]) ye la primer obra na que s'integra a la trompeta dientro de les formaciones [[orquesta]]-yos y dientro d'esta obra puede atopase una ''tocata'' pa cinco trompetes de distintes afinaciones. Escontra finales del [[sieglu XVII]], la trompeta empieza a tomar un papel más protagonista y a ser un instrumentu bien utilizáu nes agrupaciones orquestales. Apaeció entós la Manera per imparar a sonara di trompa'', de Fantino (Métodu p'aprender a tocar la trompeta), publicáu en [[Frankfurt del Main]] en [[1638]], que ye un testimoniu del ampliu usu que la daba al instrumentu. Nel mesmu periodu, Purcell emplegó frecuentemente la trompeta. Na so ópera ''Dioclesian'', una trompeta y una voz de [[contraltu]] canten a dúu. Les sos composiciones solíen dir destinaes como yera costume de la dómina a John Shore, trompetista de la corte y miembru d'una familia de trompetistas que foi famosa mientres tou un sieglu. Nesta mesma dómina la gran mayoría de los compositores [[Alemaña|alemanes]] incluyíen la trompeta nos conxuntos orquestales.<ref name="shore">{{cita web | títulu = John Shore: Information and Much More | url = http://www.answers.com/topic/john-shore | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007 | idioma=inglés}}</ref> Händel, poco tiempu dempués, escribió partes bien agudes y floríes pa esti instrumentu, como'l so «Let the bright seraphim» (en ''[[Sansón (Händel)|Sansón]]'') y «The trumpet shall sound» (en ''[[El Mesíes]]''). Händel indicaba na partitura ''«Clarino I, Clarino II y Prinzipale»'', lo que demuestra que naquella dómina entá se caltenía la mesma distribución pa los instrumentistes que s'emplegaba nes composiciones orquestales de la dómina de Monteverdi. Bach tamién compunxo pa la trompeta partes bien ellaboraes, y polo xeneral, nun rexistru más agudu. La interpretación de dichos pasaxes más ellaboraos y tan agudos yera posible por cuenta de que los instrumentistes especializábense dependiendo de les carauterístiques de los pasaxes, unos en pasaxes agudos y otros nos graves de les partes pa trompeta. Asina, l'instrumentista encargáu de tocar el ''clarino'' namái interpretaba los pasaxes más agudos polo que dichos pasaxes terminaben siendo más fáciles na so execución.<ref name="guia" /> Händel y Bach entós, compunxeron música na que se-y daba'l papel protagonista a la trompeta y dempués d'ellos, empezó un periodu de decadencia de la trompeta, na que foi degradada a un papel secundariu. La trompeta convertir nun instrumentu harmónicu de notes baxes y espaciadas, y de xemes en cuando, nuna parte más de la percusión, al ser siempres puesta en ''fortissimo'' nes partes finales de los movimientos de, por casu, [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]]. Con [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]], la trompeta recupera cierta fuercia xunto colos timbales, pero non la esperada.<ref name="atril" /> === Siglo [[Sieglu XVIII|XVIII]] y [[Sieglu XIX|XIX]]: la trompeta de pistones === [[Ficheru:Trumpets02262006.jpg|thumb|Trompetes de pistones.]] El procesu que dexa dotar al instrumentu d'un cromatismu capaz d'esaniciar los inconvenientes presentaos poles trompetes naturales empieza a finales del Barrocu. Son numberosos los intentos realizaos al respective: ''tonillos'' o ''pieces de recambiu'', ''trompeta de tapadoria'', ''trompeta de correderes'' o de ''vares'' y d'últimes l'aplicación gradual de los pistones. Les pieces de recambiu'' dexaron mientres dalgún tiempu llograr distintes tonalidaes al aplicales a la trompeta pero a lo llargo del [[sieglu XVIII]] siguió investigándose p'alzar los [[acorde]]s de los cobres per mediu de ''llaves'' y ''furacos''. Foi [[Anton Weidinger]] investigador y virtuosu de la [[trompeta de llaves]], qu'aplica al instrumentu les llaves'' basándose nos mesmos principios nos que se basa la [[flauta trevesera|flauta]] o'l [[fagó]]. Esta trompeta constaba de 3 o 4 llaves asitiaes a la banda y gracies a esto podíen faer toles notes de la [[escala diatónica]] y [[escala cromática|cromática]]. [[Joseph Haydn|Haydn]] y [[Johann Nepomuk Hummel|Hummel]] escribieron pa Weidinger los sos famosos conciertos. A pesar del ésitu la trompeta de llaves nun s'impunxo foi usada mientres dellos años per bandes militares d'[[Austria]] y d'[[Italia]], a finales de los [[años 1920]] sumió.<ref name="vega" /> Tres los primeros intentos consistentes en pone-y llaves a la trompeta pasar a pone-y una vara (esta forma tuvo ciertu ésitu n'[[Inglaterra]] en gran parte por cuenta d'eminentes trompetistas defensores del so usu como T. Harper y J. Horton, ente otros). La inclusión de los pistones tien llugar de manera paulatina, siendo'l [[inventor]] [[Irlanda|irlandés]] [[Charles Clagget]] quien constrúi en [[1790]] una trompeta doble afinada en re y mi{{música|bemol}} con una única embocadura y como innovación un pistón. Más tarde, escontra [[1815]], [[Friedrich Blühmel|Blühmel]] y [[Heinrich Stölzel|Stölzel]] inventaríen el sistema de pistones que darréu sería ameyoráu por [[Adolphe Sax]] y Périnet (en [[1839]]) hasta llegar a una forma bien paecida a l'actual de J.P. Oates, pasando poles meyora qu'introdució [[Merry Franquin]], profesor del Conservatoriu de París, que dexaron a los ejecutantes modificar a voluntá l'altor de los soníos del instrumentu. Dauverne en [[Francia]] construyó la primer trompeta de dos pistones y l'inclusión del tercer pistón producir en [[1830]] de mano de Müller de [[Maguncia]] y Satter de [[Leipzig]]. El primer compositor n'usar la trompeta de pistones na orquesta foi [[Jacques Fromental Lévy Halévy|Halévy]], na so ópera ''La xudía'' de [[1835]]. Na so partitura escribe pa dos trompetes d'esti xéneru y dos trompetes naturales con tubos de recambiu.<ref name="atril" /> La trompeta de pistones llegó xusto a tiempu por que [[Richard Wagner]] empezara la so música con gran aplicación de los soníos metálicos de los instrumentos como'l trombón y la trompeta, dándo-y un mayor papel protagonista. Na segunda metá del sieglu XVIII les orquestes constituyíense corrientemente con dos trompetes (sacante para l'acompañamientu de les obres corales, casu nel cual escuchábense trés y hasta cuatro d'estos instrumentos). Como norma xeneral Wagner emplegó trés, con cuenta de poder asignar a la trompeta acordes enteros. Na so ópera [[Tannhäuser (ópera)|Tannhäuser]], un motivu especial llevar a emplegar hasta doce trompetes. Dende Wagner el compositores d'obres pa orquesta usaron la trompeta ensin nenguna clase de restricciones, siendo trés el númberu emplegáu de normal. Hasta finales del [[sieglu XIX]] la trompeta de pistones nun atopa'l so puestu definitivu na orquesta: [[Hector Berlioz]] siguía utilizando la trompeta natural y hasta [[1920]] va usase una trompeta de válvules afinada en Fa que yá nun ye utilizada. === [[Sieglu XX]] === [[Ficheru:Dizzy Gillespie playing horn 1955.jpg|thumb|[[Dizzy Gillespie]] tocando la so trompeta.]] La trompeta nel [[sieglu XX]] ye un instrumentu destacáu en munchos y distintos estilos musicales. Puede atopase en cualquier sala de conciertos sinfónicos o de cámara como solista o xunto a otros instrumentos o en cualquier club de [[jazz]]. Les partes nes obres que correspuenden al ''clarino'' barrocu tocar con pequeñes trompetes de pistones denominaes ''trompeta píccolo'', afinaes en si música|bemol}}-''la'' y con cuatro pistones. Sicasí, dende los [[años 1960|años 60]] vuelve utilizase nuevamente una trompeta natural en ''re'' a la que tamién se bautizó col nome de «clarino», bien apreciada n'interpretaciones de música barroca. A finales del sieglu XX, l'ésitu ostentar la trompeta afinada en si música|bemol}} anque'l timbre peculiar de la trompeta moderna en ''re'' fuera emplegada por compositores como [[Olivier Messiaen]] o [[Arthur Honegger]] (compositor que lu dedicó a esti últimu instrumentu la so ''Segunda sinfonía'' pa orquesta de cuerdes y trompeta en ''re'' ''[[ad libitum]]''). [[Ígor Stravinski]] tamién realizó composiciones pa trompeta. Güei, la trompeta usar en casi toles formes de música, incluyida la [[música clásica|clásica]], [[jazz]], [[música rock|rock]], [[blues]], [[pop]], [[ska]], [[funk]], [[mambo]], [[guaracha]], [[Merengue (xéneru musical)|merengue]], [[cumbia]], [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] y [[polca]]. ==== La trompeta nel [[jazz]] ==== Na dómina posterior a la [[Guerra de Secesión]] podíen adquirise [[Corneta (música)|cornetes]] por un baxu preciu y les trompetes emplegar nos funerales, nes bandes caleyeres, nes de baille y nes de jazz. A partir del añu [[1927]], casi tolos cornetistas, salvo unes poques esceiciones, pasar a la trompeta, yá que preferíen el so soníu más melódicu y la mayor claridá de les sos notes agudes y por ser más senciella la so execución. La trompeta siguió siendo mientres un tiempu'l instrumentu principal nos pequeños grupos de jazz, ya inclusive nes bandes de [[Swing (jazz)|swing]].<ref name="jazz">{{cita web | títulu = La trompeta nel jazz | url = http://estadium.ya.com/tarrida-n1/trompeta.htm | fechaaccesu = 10 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> Tamién ye un instrumentu destacáu nel estilu ''[[Dixieland]]''. La trompeta que se suel emplegar nel jazz tien un tonu fundamental en si música|bemol}}. Nel jazz primitivu emplegábase la corneta, que nel [[sieglu XIX]] desempeñaba'l papel que más palantre s'asignaría a la trompeta. El fliscorno tien un soníu más nidiu y los trompetistas adoptar como segundu instrumentu nes bandes de jazz, anque dalgunos hanse especializáu nél, como [[Art Farmer]].<ref name="jazz" /> L'aportación a la lliteratura pa trompeta de músicos de jazz como [[Louis Armstrong]], [[Joe King Oliver]], [[Dizzy Gillespie]] o [[Miles Davis]] foi decisiva. ==== La trompeta en conxuntos de [[mariachi]] ==== [[Ficheru:Mariachi band.jpg|thumb|Conxuntu de [[mariachi]].]] La trompeta ye un instrumentu fundamental nos conxuntos de [[mariachi]]. A principios del sieglu XX, nun yera común la esistencia de conxuntos de mariachi con instrumentos de vientu. La flauta, el clarinete, el saxofón sopranu, el trombón, el cornetu y la trompeta nun se víen con frecuencia nos grupos tradicionalmente integraos por [[instrumentu de cuerda|instrumentos de cuerda]], como'l [[violín]], la [[guitarra]] o'l [[guitarrón]]. Na [[años 1930|década de 1930]] dellos mariachi de [[Méxicu, D.F.]] como [[Jesús Salazar]], quien trabayaba col Mariachi Tapatío'' de [[José Marmolejo]], incorporaron la trompeta, que nos [[años 1940|años 40]] siguió cobrando fuercia hasta aportar a imprescindible pa los conxuntos de mariachi. [[Pedro Infante]] grabó en [[1949]] los primeros cantares con un mariachi con dos trompetes, collechando un notable ésitu dicha innovación. L'usu de la trompeta nel mariachi algamó completa aceptación en [[1952]], cuando'l conxuntu ''Mariachi Méxicu'', de [[Pepe Villa]], grabó una serie de discos de gran ésitu qu'efectuó'l cambéu decisivu na instrumentación de los grupos de mariachi, que pa los [[años 1960]] na so mayoría incluyíen yá dos trompetes.<ref name="mariachi">{{cita web | títulu = El Mariachi, un Gran Cachu del Corazón Mexicanu | url = http://www.contactomagazine.com/mariachi.htm | fechaaccesu = 13 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> Anque esistíen esceiciones como'l Mariachi Vargas'' que siguía usando una sola trompeta casi hasta mediaos de la década de los 60. Alredor de [[1964]] unu de los primeres duos de trompetes que tuvo'l Mariachi Vargas'' foi'l de los hermanos Pedro y Crescencio Hernández.<ref name="historia_mariachi">{{cita web | títulu = El Mariachi: Orixe y desenvolvimientu | url = http://www.mariachi.com.mx/historiadelmariachi_Mayu07.htm | fechaaccesu = 13 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> La trompeta ye especialmente valorada nel [[Son de mariachi|son]] [[Jalisco|jalisciense]]. == Tipos de trompeta == [[Ficheru:Trumpet piccolo.jpg|thumb|[[Trompeta piccolo]] de 4 pistones.]] [[Ficheru:Pocket trumpet.jpg|thumb|[[Trompeta pocket]].]] [[Ficheru:Baßtrompete.jpg|thumb|[[Trompeta baxa]] de [[válvula rotativa|válvules rotatives]].]] === Trompeta en ''do'' o en si música|bemol}} === Les trompetes corrientes tán afinaes en ''do'' o en si música|bemol}} y el so tubu apenes supera un metro de llargu. Tien tres pistones y la so estensión cromática, debida al mecanismu de los pistones, ye de dos octaves y una sesta mayor. La trompeta en si música|bemol}} suena un tonu más grave que la trompeta en ''do''. Esti tipu de trompetes son de normal usaes nes [[banda de música|bandes de música]], nes orquestes de jazz y nes orquestes sinfóniques (sacante en Francia y España onde s'impunxo la trompeta en ''do'', anque la trompeta en si continua siendo la más utilizada nestos ámbitos).<ref name="guia" /> === Trompeta de vares === {{AP|Trompeta de vares}} La [[trompeta de vares]] pue ser llamada «trompeta slide» o tamién «trombón sopranu». Varar ye proporcional al tamañu del instrumentu y tien los siete [[posición (música)|posiciones]] d'un [[trombón]] convencional. Esti instrumentu ta llográu por que neños de bien temprana edá, puedan estudiar el mecanismu de varar, de cara a tocar el trombón de vares nun futuru. La trompeta de vares tien un rexistru esautamente igual a la trompeta tradicional de pistones, pero la so execución ye muncho más lenta comparada cola de los pistones. De normal la tonalidá de la trompeta de vares o trombón sopranu ye ''si'' {{música|bemol}}. === Trompeta piccolo === {{AP|Trompeta piccolo}} La trompeta piccolo, tamién denomada trompeta barroca porque foi creada a finales del sieglu XIX pa interpretar obres barroques (como les de Bach o Händel, por casu), ye más pequeña que'l restu de trompetes y suena una octava más aguda que les demás y algámase con mayor facilidá'l rexistru sobreagudu. De normal ta afinada en ''la'' o en si música|bemol}}. Tien cuatro pistones, anque esisten modelos con tres pistones. El cuartu pistón desempeña la función de [[trespositor]] y amenorga en 5 semitonos la nota de la trompeta.<ref name="hlm">{{cita web | títulu = hlm.com - Fiches: la trompeta | url = http://www.hagaselamusica.com/ficha-instrumento/viento-metal/trompeta/ | fechaaccesu = 6 de mayu | añoacceso = 2008}}</ref><ref name="guia" /> === Trompeta baxa === {{AP|Trompeta baxa La trompeta baxa ta afinada en}} ''do'' o en si música|bemol}}. Suena una octava más grave que la trompeta normal y el so tubu ye más llargu. Anque foi utilizada por Wagner el so usu nun ta bien estendíu y emplégase n'ocasiones escepcionales.<ref name="hlm" /><ref name="guia" /> === Trompeta pocket === {{AP|Trompeta pocket}} La [[trompeta pocket]] (trompeta de bolsu) ye una versión en miniatura de la trompeta tradicional. Tien más curves qu'una trompeta normal, poro, el percorríu que fai'l soníu ye igual de llargu, pero la trompeta en sí ocupa menos espaciu. Esta gran cantidá de curves fai que nes octaves altes, el soníu de la trompeta se vaya volviendo más secu que'l d'una trompeta normal; rique mayor presión al soplar, escarez de slide. === Trompeta de llaves === {{AP|Trompeta de llaves}} La [[trompeta de llaves]] ye un tipu de trompeta qu'en llugar d'usar pistones usa llaves. Esti tipu de trompeta ye utilizáu en bien poques ocasiones nes actuaciones modernes pero foi relativamente común el so usu hasta la introducción de la trompeta de pistones a mediaos del [[sieglu XIX]]. Esti instrumentu yera capaz d'emitir namái la serie de los [[harmónicos]] naturales según el so [[afinación]] alteriando la presión de los llabios y del aliendu per mediu de la presión del [[Diafragma (anatomía)|músculu diafragmático]]. Por exemplu, una trompeta afinada en ''do'' daría la so serie d'harmónicos (''do'', ''sol'', ''do'', ''mi'', ''sol'', ''si''{{música|bemol}}, ''do''...), lo que dexaba buecos nel so [[tesitura]] baxa anque básicamente defendiérase nos rexistros altos. La trompeta de llaves inventada por [[Anton Weidinger]] basar nun sistema similar a la [[flauta trevesera|flauta]] o'l [[fagó]] y usóse en bandes militares mientres el sieglu XIX, decayendo el so usu a principios del [[sieglu XX]]. == Caltenimientu == La trompeta ye un instrumentu bien sensible pola tantu ye bien importante balerar siempres la trompeta cola llave de desaguadoriu'' y ensugala per dientro y per fora. Pa esti fin hai trapos y banielles especiales que puede adquirir en comercios especializaos. === Boquilla === [[Ficheru:Embouchure - montage.jpg|thumb|[[Boquilla (vientu-metal)|Boquilla]] de trompeta.]] La [[boquilla (vientu-metal)|boquilla]] y el [[tudel]] pueden estropiase fácilmente por un montaxe impropiu polo qu'hai que realizar con cuidu dicha aición. La forma correuta ye ensertar selemente la boquilla nel receptor y dar un leve xiru p'aseguralo. Nunca hai que forzar la boquilla dientro del tudel, cuidao que puede llegar a apexar. En casu de qu'esto asocediera, nun ye recomendable en nengún casu usar [[ferramienta|ferramientes]] d'agarre ([[tenaza|tenaces]], [[alicate]]s,... ) pa quitar la boquilla apexada sinón que tien de llevase'l instrumentu a un establecimientu especializáu nel arreglu de instrumentos.<ref name="caltenimientu">{{cita web | títulu = Caltenimientu de la trompeta | url = http://www.samasiku.com/cast/trompeta/index.php | fechaaccesu = 21 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> Los tipos col piquín más usaos cuando se empezar son los 7C;más palantre utilícense los tipos de boquillas como la 1-1/2C, 1-1/4C, siendo los más comunes estos. La boquilla 3C ayuda p'algamar les notes agudes. === Pistones === [[Ficheru:Piston trompette.jpg|thumb|Pistón d'una trompeta desmontáu.]] Cada unu de los 3 pistones va encaxáu nunos cilindros buecos que reciben el nome de ''camises''. Los pistones y camises son partes bien importantes de la trompeta, por tanto, ye necesariu poner enforma curiáu en nun doblar nin rayalos. Un correutu caltenimientu de los pistones esixe'l lubricado enantes y dempués de cada usu de la trompeta. Pa ello, ye necesariu sacar el pistón en llinia recta, ensin xirar, y aplica-y 2 ó 3 gotes d'[[Llubricante|aceite llubricante]] específicu pa trompetes. De nenguna manera tien d'usase [[grasa]] para lubricar los pistones. Dempués vuélvese a asitiar el pistón con cuidáu sofitándolo na camisa apropiada, alliniando la guía del pistón cola ranura de la guía de la camisa. Encamiéntase pulsiar el pistón delles vegaes por que se cubrir tola superficie col aceite llubricante. Ye recomendable una llimpieza periódica de los pistones. Pa ello, ye necesariu sacar el pistón en llinia recta, ensin xirar, y dexalo sobre una superficie llimpia y que nun raye'l pistón. Con un cepiyu de pistones llimpia l'interior de la camisa. En casu de nun disponer de dichu cepiyu, encamiéntase l'usu d'un pañu dobláu o una baniella envuelta en [[tela]] d'[[algodón]]. Llímpiense los pistones de cualquier tipu de suciedá acumulada na so superficie o furos y vuélvense a introducir nes sos correspondientes camises, aplicándo-yos 2 ó 3 gotes d'aceite llubricante.<ref name="mantenimiento" /> === Bombes === Al contrariu que nel casu de los pistones, encamiéntase usar grasa pa lubricar les bombes. La grasa de bombes caltién les bombes hermétiques y dotar d'un movimientu nidiu, por tantu ye un factor esencial nel cuidu de la trompeta. Pa realizar el caltenimientu de les bombes ye necesariu quitar la bomba primiendo'l pistón correspondiente. De siguío, ensertar una esquina d'un pañu d'algodón llimpio al traviés del furacu de la bomba y llímpiase cualquier tipu de suciedá dientro y fora d'ella, según na superficie de les bombes interiores. Aplícase una pequeña cantidá de grasa de bombes ya introduzse delles vegaes consecutives la bomba por que la grasa quede estendida uniformemente.<ref name="caltenimientu" /> == Obres destacaes == [[Ficheru:Arbans page 22 chromatic study.png|thumb|Exercicios d'[[escala cromática|escales cromátiques]] del [[métodu Arban|métodu]] de [[Jean-Baptiste Arban]].]] [[Ficheru:Banda de música de La Borriquita.JPG|thumb|Dellos trompetistas d'una [[banda de música]].]] === Obres pa trompeta solista === * ''Fantasía pa trompeta'' ([[1969]]), de [[Malcolm Arnold]]. * ''Concert for Trumpet and Orchestra'' ([[1950]]), d'[[Alexander Arutunian]]. * ''Legende'', de [[George Enescu]]. * ''Kryl'' de [[Robert Erickson]]. * [[Eric Ewazen]]: ** ''Conciertu pa trompeta''. ** ''Sonata pa trompeta''. * [[Alexander Goedicke]]: ** ''Conciertu pa trompeta''. ** ''Conciertu Etude''. * ''Conciertu pa trompeta'', d'[[Edward Gregson]]. * ''Exposed Throat'', de H.K. Gruber. * ''[[Conciertu pa trompeta (Haydn)|Conciertu pa trompeta y orquesta en ''mi''{{música|bemol}} mayor]]'', de [[Joseph Haydn]]. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta de cuerdes en Re Mayor'', de [[Georg Philipp Telemann]]. * ''Sonata pa trompeta y pianu'', de [[Paul Hindemith]]. * ''Sonatina pa trompeta y pianu (1950)'', de [[Bertold Hummel]]. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta en mi mayor'', de [[Johann Nepomuk Hummel]]. Davezu ye tresportáu a ''mi''{{música|bemol}} mayor. * ''Sonata pa trompeta y pianu'', de [[Kent Wheeler Kennan]]. * ''Sonatina pa trompeta (en do o si) y pianu'', de [[Bohuslav Martinů]]. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta'', de [[William Perry]]. * ''Sonata pa trompeta y pianu'', [[Halsey Stevens]]. * [[Henri Tomasi]]: ** ''Conciertu pa trompeta''. ** ''Trípticu''. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta'' ([[1996]]), de [[John Williams (compositor)|John Williams]]. * Andante and Allegretto pa trompeta y pianu de G. Balay. * «Rustiques». Conciertu pa trompeta y pianu de Eugène Bozza. * «Sonata VII» de Arcangelo Corelli pa trompeta y pianu. * Sonata pa trompeta y pianu de J. Hubeau. ==== Pa trompeta natural o trompeta piccolo ==== * [[Michael Haydn]]: ** ''Conciertu pa trompeta en Re mayor''. ** ''Conciertu pa trompeta en Do mayor''. * ''Conciertu Non. 1, Non. 2 y Non. 3'', de [[Johann Melchior Molter]]. * ''Conciertu pa trompeta en Re mayor'', de [[Leopold Mozart]]. * ''Conciertu pa trompeta, cuerda y continuu en Re mayor'', de [[Georg Philipp Telemann]]. * ''Sonata en Re mayor'', de [[Giuseppe Torelli]]. * ''Sonata pa trompeta y cuerdes en Re mayor'', de [[Henry Purcell]]. === Otres === * Johann Sebastian Bach: ** ''II [[Conciertos de Brandeburgu|Conciertu de Branderburgu]] [[BWV]] 1047'' ([[1721]]). ** ''Cantata BWV 51'' ([[1731]]) de Johann Sebastian Bach. * Georg Friedrich Händel: ** ''[[El Mesíes]]'' ([[1741]]). ** ''[[Sansón (Händel)|Sansón]]'' ([[1743]]). * ''Obertura [[Fidelio|Leonora nᵘ 3 (Op. 72a)]]'' ([[1806]]) de Ludwig van Beethoven. * [[Hector Berlioz]]: ** ''[[Les francs-juges]]'' ([[1826]]). ** ''Waverly, obertura. * ''[[Guillermo Tell (ópera)|Guillermo Tell]]'' ([[1829]]), de [[Gioachino Rossini]]. * ''[[Les Huguenots]]'' ([[1836]]), de [[Giacomo Meyerbeer]]. * Richard Wagner: ** ''[[Rienzi]]'' ([[1842]]). ** ''[[Los maestros cantores de Núremberg]]'' ([[1867]]). ** Tetraloxía de ''[[L'aniellu del nibelungo]]'' ([[1848]]-[[1874]]). ** ''Preludiu de [[Parsifal]]'' ([[1882]]). * ''La Marcha Triunfal'' o ''Marcha de les trompetes'' de la [[ópera]] ''[[Aida]]'' ([[1871]]) de [[Giuseppe Verdi]]. * ''[[Sinfonía nᵘ 5 (Mahler)|Sinfonía número 5]]'' ([[1902]]) de [[Gustav Mahler]]. == Trompetistas famosos == * [[Ficheru:Louis Armstrong restored.jpg|thumb|[[Louis Armstrong]].]] * [[Dizzy Gillespie]] * [[Arturo Sandoval]] * [[Maurice André]] * [[Louis Armstrong]] == Ver tamién == * [[Instrumentu de vientu]] * [[Fliscorno]] * [[Corneta (música)|Corneta]] * [[Métodu Arban]] * [[Flumpet]] * [[Corneta de posta]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru | apellíos=Millán Esteban | nome=Ángel | títulu=Programa d'estudios sobre los oríxenes de la trompeta y la so evolución na hestoria musical | editorial=Expomúsica Pacheco | añu=[[1985]] | páxines=54 | id=ISBN 978-84-398-5649-8}} * {{cita llibru | apellíu=Andrés | nome=Ramón | títulu=Diccionariu de instrumentos musicales: de Píndaro a J.S. Bach | editorial=Bibliograf | añu=[[1995]] | páxines=540 | id=ISBN 978-84-7153-819-2}} * {{cita llibru | apellíos=Michels | nome=Ulrich | títulu=Atles de la música editorial=Alianza | añu=[[2003]] | volume=1}} * {{cita llibru | apellíos=Merín de la Fuente | nome=J. Marianu | títulu=[https://books.google.com.au/books?id=wjeKA2JkMg0C&printsec=frontcover&hl=es source=gbs_v2_summary_r&&cad=0#v=onepage&q=&f=false Les vibraciones de la música] | editorial=Editorial Club Universitariu | añu=[[2006]] | páxines=421 | id=ISBN 978-84-8454-536-1}} == Enllaces esternos == {{commons|Trumpet}} {{commonscat|Trumpets|Trompetes}} * [http://www.sinic.gov.co/SINIC/Publicaciones/archivo/trompeta_web.pdf Guía de iniciación a la trompeta del Ministeriu de Cultura de la República de Colombia] * [http://www.orfeoed.com/guia/guia10.asp La trompeta por José María Ortí] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Instrumentos musicales de la Edá Media]] [[Categoría:Instrumentos musicales del renacimientu]] [[Categoría:Instrumentos musicales del Barrocu]] [[Categoría:Música militar]] [[Categoría:Instrumentos trespositores]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] l807qzr3vfqtvq3adnt99zlr1oxy7yb 3713311 3713291 2022-08-25T10:11:13Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{instrumentu musical}} {{1000}} {{Tradubot|Trompeta}} La '''trompeta''' ye un [[Instrumentu de vientu|instrumentu musical de vientu]], perteneciente a la familia de los [[Instrumentu de vientu-metal|instrumentos de vientu-metal]] o ''metales'', fabricáu en [[aleación]] de [[metal]]. El [[soníu]] produzse gracies a la [[vibración]] de los [[llabiu|llabios]] del intérprete na parte denomada [[boquilla (vientu-metal)|boquilla]] a partir de la columna del [[aire]] (fluxu del aire). La trompeta, comúnmente, ta afinada en ''[[Nota (soníu)|si]]'' {{música|bemol}} ([[bemol]]), esto ye, un [[Tonu (acústica)|tonu]] per debaxo de l'[[afinación]] real (tamién hai trompetes afinaes en ''fa'', en ''do'', en ''la'' y en ''mi'' {{música|bemol}} (bemol)). El [[músicu]] que toca la trompeta recibe'l nome de '''trompetista'''. == Mecanismu == [[Ficheru:Trumpet valve.svg|thumb|100px|[[Pistón]] «al aire» o non pulsiáu.]] [[Ficheru:Trumpet valve bypass.svg|thumb|100px|[[Pistón]] pulsiáu.]] La trompeta ta construyida con un tubu, de [[latón]] xeneralmente, dobláu en [[espiral]] d'aprosimao 180 [[centímetru|cm]] de llargu, con diverses válvules o [[pistón|pistones]], que termina nuna boca acampanada que recibe'l nome de [[Campana (vientu)|campana]] o pabellón. Los dos primeros tercios del tubu son práuticamente [[cilindru|cilíndricos]], lo que-y apurre un soníu fuerte y brillante, al contrariu de lo qu'asocede cola [[Corneta (música)|corneta]] y el [[fliscorno]], que tienen un tubu [[conu (xeometría)|cónicu]] y producen un tonu más nidiu. L'otru terciu restante ye un tubu cónicu, sacante nos postreros 30 cm, nos que'l tubu enanchar pa formar la boca en forma de [[Campana (instrumentu)|campana]]. El calibre ye una serie complexa de vueltes, más pequeñes nel receptor col piquín y más grande xustu enantes del empiezu de la campana. El diseñu cuidadosu d'estes vueltes ye críticu pa la entonación de la trompeta.<ref name="mecanismu">{{cita web | títulu = La trompeta y el so diseñu | url = http://www.pianomundo.com.ar/instrumento/trompeta.html | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Como con tolos instrumentos de metal, el soníu ye producíu pel aire que se sopla al traviés de los [[llabiu|llabios]] zarraos, llogrando un runfíu» na [[boquilla (vientu-metal)|boquilla]] y empezando una permanente fola de vibración na columna d'aire nel interior de la trompeta. El trompetista puede escoyer la execución d'una gama de matices [[harmónicu|harmónicos]] o camudando l'apertura y tensión del llabiu exercida sobre la boquilla (conocida como la [[embocadura]]). <!-- Esta última oración ye incorreuta. La espresión "o camudando" queda güérfana. --> En principiu, la so capacidá pa producir soníos llindar a una serie d'harmónicos sobre la nota fundamental. Sicasí, cola posterior adautación del mecanismu del pistón, la trompeta convertir nun instrumentu [[Escala cromática|cromáticu]]. Ta provista de tres pistones y polo xeneral ta afinada en si música|bemol}}, ''do'' o ''la''. Cuando'l so afinación ye en ''do'' nun hai necesidá de tresportar. Na trompeta en Si música|bemol}} y la trompeta en ''la'', la [[Instrumentos trespositores|transposición]] ye básicamente la mesma que s'utiliza pal [[clarinete]].<ref name="instrumentos">{{cita web | títulu = Los instrumentos: La trompeta | url = http://www.fortunecity.com/tinpan/lennon/193/instrumentos.htm | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> La trompeta tien tres pistones que dirixen el soníu per distintos partes de la tubería que forma'l instrumentu y de esta manera allonga o encurtia'l percorríu del soníu y, por tanto, consigue'l so afinación cromática. Cada unu d'estos pistones aumenta'l llargor de los tubos cuando son pulsiaos, lo qu'amenorga la tonalidá de la nota. El primer pistón, que ta conectáu a un tubu de llargu medianu, amenorga la nota de la trompeta en dos [[semitonu|semitonos]]; el segundu pistón, conectáu a un tubu de curtiu llargor, baxa la nota un semitonu; y el tercer pistón, conectáu a un tubu llargu, baxa notar tres semitonos. N'ocasiones esiste un cuartu pistón, como ye'l casu de la [[trompeta piccolo]], qu'amenorga en 5 semitonos la nota de la trompeta. Por aciu la combinación d'estos trés (o cuatro) pistones consíguese casi tola afinación cromática cuidao que se llogren hasta ocho longitud distintes nel tubu resonador. El soníu proyeutar escontra l'esterior pola campana.<ref name="mecanismu" /> D'esta forma, la trompeta en si música|bemol}} al apertar el primer pistón (dos semitonos menos), fai que ''do'' baxe a si música|bemol}}, ''mi'' a ''re'', y ''sol'' a ''fa''. Na tonalidá real baxa ''si'' {{música|bemol}} a ''la'' {{música|bemol}}, ''re'' a ''do'', y ''fa'' a ''mi'' {{música|bemol}}. Al apertar el segundu pistón (un semitonu menos), ''do'' baxa a ''si'', ''la mio'' baxa a re música|sosteníu ([[sosteníu]]),}} y ''sol'' a ''fa'' {{música|sosteníu .}}En tonalidá real baxa ''si'' {{música|bemol}} a ''la'', ''re'' a do música|sosteníu ,}}y de ''fa'' a ''mi''. Al apertar el tercer pistón (tres semitonos menos), ''do'' baxa ''la'', ''la mio'' baxa a do música|sosteníu ,}}y ''sol'' baxa a ''mi''. En tonalidá real baxa ''si'' {{música|bemol}} a ''sol'', ''re'' a ''si'', y ''fa'' a ''re''. Al apertar dos pistones al empar, sumir les sos cayíes de tonalidá, siendo tres tonos lo máximo que puede baxase: apertando los trés pistones al empar: 2 semitonos + 1 semitonu + 3 semitonos = 6 semitonos o 3 tonos. [[Ficheru:Trumpet afination.jpg|thumb|Bomba de afinación.]] La serie harmónica de la trompeta asemeyar a la escala de música, pero hai delles notes de la serie que son comprometíes por tar llixeramente fuera del rangu y conocer como ''tonos de llobu (o wolftone)''. Delles trompetes tienen un mecanismu esnidiosu pa compensales. L'[[afinación]] suelse ver afeutada pola [[temperatura]] ambiental, por tantu ye necesariu calecer el instrumentu enantes de tocar soplando al traviés d'él. P'afinar correutamente la trompeta ye necesariu afaer la bomba de afinación'' hasta consiguir la afinación deseyada. La bomba de afinación ye'l coldu metálicu que remata la seición central de la trompeta y que queda al mesmu altor que la campana. Nesta mesma allugamientu atopa la llave de desaguadoriu, utilizada pa espulsar l'agua que s'atropa nel interior de la trompeta como resultáu de la [[condensación (física)|condensación]] del aire nes sos tuberíes. La boquilla tien un cantu circular llamáu aniellu qu'apurre un ambiente cómodo pa la vibración de los llabios. Darréu detrás del aniellu ta la copa, qu'enría l'aire por una apertura enforma menor, el granillo, que mengua un pocu por que coincida col diámetru de la tubería principal de la trompeta. Les dimensiones d'estes partes de la boquilla afecten al [[Timbre musical|timbre]] o la calidá del soníu y a la facilidá y comodidá de la execución. Polo xeneral, cuanto mayor y más fonda ye la copa, más escuru ye'l soníu del timbre.<ref name="boquilla">{{cita web | títulu = Tratáu sobre boquillas pa trompeta d'émbolos escritu por Phyllis Stork | url = http://mx.geocities.com/cukin17/boquilla.html | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> [[Ficheru:TrumpetMutes.jpg|thumb|Distintos tipos de [[sordina]] pa trompeta.]] La trompeta puede fabricase en distintos estilos, con modelos pa los primerizos, los trompetistas entemedios o pa músicos profesionales. Nel pasáu, fabricáronse trompetes con un númberu de materiales improbables, incluyendo la [[madera]], la [[magre]] y la [[cerámica]]. Tamién fueron fabricaes dafechu de latón, [[bronce]], [[plata]] y [[níquel]]. La trompeta moderna ta fabricada comúnmente de latón y dacuando ye [[galvanizáu]] con plata, níquel, [[oru]] o [[cobre]]. Mide aprosimao 50 cm. La [[sordina]] ye un mecanismu que sirve pa camudar la calidá y atenuar el soníu producíu pola trompeta. Tien forma de [[pera]] y encaxa perfectamente na campana del instrumentu, anque esisten otros tipos de sordinas que nun s'acoplen na campana (como la sordina ''desatrancador''). Suelen fabricase de fibra o metal.<ref name="mecanismu" /> Les sordinas apexen los movimientos de les ondes sonores nos metales, amplifiquen ciertos harmónicos y amenorguen otros. Los trompetistas esperimentaron con diverses formes de sordinas, dende ensertar una mano nel pabellón (téunica ortodoxa en dellos metales clásicos) o inclusive cubrir la campana con un [[Bombín (sombreru)|bombín]].<ref name="sordina">{{cita web | títulu = Batuta en mano... La trompeta | url = http://members.fortunecity.es/mambo/vientu.metal.htm | fechaaccesu = 10 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> == Tesitura == [[Ficheru:Range trumpet.svg|200px|thumb|[[Estensión (música)|Estensión]] d'una trompeta: ''fa''{{música|sosteníu sub}}<>2</sub> a ''do''₅, estendíu a un do''₆.]] La [[tesitura]] básica de la trompeta tien una [[estensión (música)|estensión]] de dos [[octava|octaves]] y media, dende ''fa'' {{música|sosteníu sub}}<>2</sub> per debaxo del do central del pianu !--<Do3 -->, inclusive en delles ocasiones dende notes más graves, hasta ''do''₆. Anque na actualidá'l rexistru aumenta hasta un ''fa'' - ''sol'' percima d'esta nota aumentando'l rexistru a trés octaves. Percima d'esta nota, la trompeta tiende a emitir un soníu aburuyáu, que ye bien malo d'apoderar. Poro, esiste l'encamientu a los [[compositor]]es que al momentu d'escribir pa estos instrumentos, nun pasen les llendes enriba mentaes. Esti encamientu ye frecuentemente inorada. Munchos trompetistas dedicar a devasar esti réxime (los llamaos «agudistas»), y superen en demasía estes llendes, inclusive pudiendo aumentar esti rexistru en más d'una octava, y xueguen colos tonos agudos o supra-altos, aprosimao, hasta'l tercer ''do'' percima del central; ente ellos puédese mentar a Arturo Sandoval, instrumentista que llega hasta sol tercer octava. == Detalles especiales == La trompeta promediu, ensin pistones apertaos (esto ye: ''al aire'') produz polo xeneral notar ''do'', ''mi'' y ''sol'' en toles sos octaves. Sicasí, esisten 4 esceiciones: na octava per debaxo de la central, ''sol'' nun se produz ''al aire'', sinón apertando'l primeru y el tercer pistón. Na octava central, el ''mi'' nun se produz ''al aire'', sinón apertando'l primera y segundu pistón. Na segunda octava, esiste un si música|bemol}} ''al aire''. Na tercera octava, esiste ''re'' ''al aire''. Estes irregularidaes deber a los [[harmónicos]] naturales. Nel siguiente cuadru amuésense les distintes notes que se llogren apertando los distintos pistones: [[Ficheru:3 pistons.jpg|center|400px]] [[Ficheru:Special-T trumpet overtone series-es.png|800px|center|thumb|Nesta gráfica amuésense les notes que se producen al pulsiar cada unu de los pistones. El númberu sobre cada compás referir al númberu de pistón de la trompeta que tien de ser pulsiáu pa emitiles.]] == Historia == === Orixe === La hestoria de la trompeta remontar a los oríxenes de la historia de la humanidá. Casi tan antigües como la [[flauta]], que se reputa como'l instrumentu más antiguu y xeneralizáu, tuvieron de ser la trompeta y la [[Corneta (música)|corneta]], derivaes del cuernu de [[güe]] qu'entá puede sirvir como [[Trompa (instrumentu)|trompa]] de caza. Poro, les primeres trompetes fueron fabricaes con cuernos d'animales cocíos, cañes de [[bambú]], tubos vexetales acovanaos o conches de [[moluscu|moluscos]] y yeren emplegaes polos homes primitivos pa diverses cuestiones como yeren los entierros, rituales pa estornar a los malos espíritos, pa la caza o tresmitir señales. === N'antigües civilizaciones === [[Ficheru:Persepolis Trumpet.jpg|thumb|Trompeta [[Persia|persa]] de la dinastía [[Aqueménida]] ellaborada en bronce. Alcuéntrase nel muséu de [[Persépolis]] ([[Irán]]).]] Col descubrimientu de los metales empieza una nueva etapa pal desenvolvimientu de los instrumentos de vientu yá que el [[bronce]] ye un material fayadizo pa la so construcción ameyorando la so sonoridá y brillantez. Les primitives trompetes escarecíen col piquín y usábense a manera d'[[altavoz]], glayando nel so interior pa deformar aumentando o aburuyando la voz del ejecutante. Nos pueblos de l'antigüedá la trompeta apaez ente los sos instrumentos musicales. Los [[Antiguu Exiptu|exipcios]] atribuyíen la so invención al dios [[Osiris]] y fuera heredada de los pueblos de [[Mesopotamia]], disponíen de distintes trompetes qu'utilicen en paraes militares y rituales relixosos. Estos instrumentos recibíen el nome de ''Sneb'' y teníen forma cónica y rectos. Atopáronse dos trompetes na tumba del [[faraón]] exipciu [[Tutankamon]], que reinó de 1353 a 1358 e.C. y nes pintures perantigues que les representaben. Diches trompetes miden respeutivamente 50,5 cm y 58 cm de llargu, presentando un anchu pabellón, pero ensin una embocadura puramente felicidá. La primera d'elles ye de bronce y la segunda de plata, lo cual constituyó ensin dulda una esceición. Diches trompetes taben fabricaes en bronce col métodu de [[Moldio a la cera perdida|cera perdida]]. Nel [[Muséu Británicu]], nel [[Muséu del Louvre]] de [[París]] y nel [[Muséu Arqueolóxicu Nacional de Nápoles|Arqueolóxicu]] de [[Nápoles]] tópense trompetes de [[bronce]] exipcies y [[Antigua Roma|romanes]] y nel [[Muséu Numantinu|Numantinu]] de [[Soria]] caltiénense dalgunes de [[folla]] cocíu y de factura [[Ibero|ibérica]], unes rectes y otres curves. Tamién se caltienen trompetes del [[Imperiu persa]] nel muséu de [[Persépolis]] ([[Irán]]). [[Ficheru:Prise de Jéricho.jpg|thumb|Tomar de [[Xericó (Cisxordania)|Xericó]] según un grabáu de [[Jean Fouquet]].]] Ente los pueblos [[hebreos]] la trompeta recibía'l nome de ''hazozra'' o ''chatzótzráh'' y tenía un calter casi divín yá que atribuyíen la so construcción a [[Moisés]], siendo tocada namái polos sacerdotes p'anunciar les asamblees y acompañar les consagraciones y los sacrificios. Tamién tuvo usu militar y sirvía pa llevantar los campamentos [[nómada|nómaes]] o pa dar la señal d'alarma. La trompeta hebrea yera curtia, d'unos 45cm de llargu, con un tubu cónicu de plata batida que producía un soníu homoxéneu ya ininterrumpíu, o bien en duos de dos trompetes, esto ye, articulando distinto delles notes distintes. Tamién esistía otru tipu de trompeta, el ''[[shofár]]'' que taba fabricada a partir del cuernu d'un animal [[kosher]] ([[ovis aries|carneru]], [[Capra aegagrus hircus|cabra]], [[antílope]] y [[Gazella|gacela]]) y yera utilizáu en delles [[Xudaísmu|fiestes xudíes]], según en dellos servicios d'otres relixones cristianu y xudeocristianu.<ref name="guia">{{cita web | títulu = El mundu de la trompeta | url = http://www.emagister.com/frame.cfm?id_user=&id_centru=43204110021466565570676950524550&id_cursu=63628120042153485667484966554550&url_frame=http://trompetista.freeservers.com | fechaaccesu = 13 d'avientu | añoacceso = 2007}}</ref> [[Ficheru:Bronse-Lurer-Danmark.png|thumb|''[[Lur]]'', ''luur'' o ''lure'' [[Pueblos xermánicos|xermánicu]] de [[bronce]].]] Otros pueblos que conocíen y desenvolvieron distintes trompetes fueron el [[Pueblos xermánicos|xermanu]] y el [[celta]]. La forma primitiva de «esi» (S) cónica de los cuernos xermánicos y [[Escandinavia|escandinavos]] denominaos ''[[lur]]'', ''lures'', ''lure'' o ''luur'' (1500-400 e.C.) yera debida a que taba construyida col [[canil]] d'un [[mamut]]. Caltiénense exemplares en perfectu estáu topaos n'escavaciones arqueolóxiques realizaes fundamentalmente en [[Dinamarca]]. La ''lure'' midía ente 1,50 y 2,50 m de media, yera llixeramente cónica y presentaba la forma de S. El tubu componer de dos partes curves de distintu llargor, la segunda de les cualos taba asitiada nun planu distintu a la primera. Polo xeneral los exemplares que s'afayaron apaecen xuníos de dos en dos, d'idénticu tamañu y simétricos, lo cual fai suponer que se tocaben por pareyes afinaes al unísonu, o bien simultáneamente, o n'alternanza. Colgar na bandolera y los dos músicos, unu xunto a otru, teníen de suxetar cada instrumentu en vertical percima de la so cabeza. Realizáronse intentos colos exemplares meyor calteníos nos consiguiéronse los dolce primeros harmónicos y una escala cromática d'una séptima a partir del soníu fundamental, pero ye pocu probable que los antiguos aprovecharon esta estensión sonora.<ref name="guia" /> El ''[[carnyx]]'', ''karnix'' o ''karnyx'' celta yera un instrumentu de tubu rectu que se doblar n'ángulu rectu ,en forma de gabitu, paecíu a la trompeta y destináu a usos militares, construyíu dafechu en bronce y cola campana en forma de [[dragón]].<ref name="vega" /> Esti tipu de trompeta foi reproducíu nel añu [[113]] nel [[arcu del trunfo|arcu]] d'[[Adriano]], en [[Roma]]. En redol al [[sieglu IV e.C.]], los [[Historia de Grecia|griegos]] yá incluyíen certámenes de trompeteros nel programa de los [[Xuegos olímpicos na antigüedá|Xuegos Olímpicos]]. La trompeta recibía'l nome de ''[[salpinx]]'' y la so invención taba atribuyida a la diosa [[Atenea]]. Taba fabricada en fierro o bronce, dacuando de plata y yera un tubu estrechu y con embocadura de cuernu o de güesu. Enantes del pabellón, que yera [[esfera|esféricu]] y de dimensiones modestes, solíen asitiase argolles decoratives o corredices. Heredar de los [[etruscos]], que de la mesma la heredaron de los exipcios. Tamién usaben el ''keras'' que yera un cuernu cocíu d'animal y usábase con fines militares. Mientres l'[[Imperiu romanu]] l'usu de les trompetes heredaes de griegos y etruscos adquier una gran importancia social. Taben fabricaes en plata y bronce y recibíen distintos nomes: ''[[buccina]]'', ''cornus'', ''salpinx'', ''aduba'', ''clario'', ''tubesta'', ''lituus'' o ''argia'' ente otros, según diverses formes rectes o curves. La más conocida de toes elles yera la ''tubesta'' o [[tuba]] que media 117 cm y yera de de forma cónica, con 1 cm de diámetru na embocadura. El tubu cónicu yera de bronce, con una embocadura móvil y un pabellón llixeramente enancháu; la ''tuba'' yera utilizada na infantería, pero tamién tuvo gran importancia nos combates de [[gladiador]]es xuntu cola trompa'' y l'órganu hidráulicu'', utilizándose dacuando en determinaos sacrificios relixosos. El ''lituus'', otra manera, foi un instrumentu d'usu puramente militar que s'emplegó na caballería: yera una llarga trompeta cilíndrica, de dimensiones variables (de 75 cm aprosimao a 1,40 m de llargu) que tenía l'estremu opuestu al de la embocadura dobláu en forma de J, abiertu sobre un pabellón dacuando recortáu. Como nel casu de la tuba, el tubu del ''lituus'' yera de bronce. El timbre d'estos instrumentos tenía de resultar ensin dulda pocu prestosu: los autores romanos califiquen el timbre de la tuba de «roncu» y «apavoriante». El del lituus yera más agudu y ensin dulda abondo más estridente.<ref name="guia" /> Los cuerpos de trompeteros romanos favorecieron el desenvolvimientu de les trompetes utilizándoles pa llamamientos, [[fanfarria|fanfarries]] militares y civiles. Nes escultures romanes puede reparase que les trompetes apaecíen en toles procesiones.<ref name="atril">{{cita web | títulu = Historia de la trompeta | url = http://www.el-atril.com/orquesta/Instrumento/Trompeta.htm | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Tantu la [[Biblia]] como [[Homero]] en [[La Ilíada]] acoten la importancia de la trompeta nes ceremonies relixoses primitives y el del so usu nes batalles, inclusive s'apunta en La Biblia que'l soníu brillosu de les trompetes foi'l causante de la cayida de la ciudá de [[Xericó (Cisxordania)|Xericó]]. {{cita|Siete sacerdotes van dir delantre de l'arca del pactu, cada unu con una trompeta de cuernu de carneru y el séptimu día vais dar siete vueltes a la ciudá mientres los sacerdotes toquen les trompetes.|[[Llibru de Josué|Josué]] 6,4<ref name="biblia">{{cita web | títulu = La Biblia n'internet | url = http://www.biblija.net/biblija.cgi?biblia=biblia q=trompeta step=20&&&qall=1&qids=ffffffffffffffffffffff3&idq=23&díi22=1&pos=0&set=13&l=es q1=1&| fechaaccesu = 26 de marzu | añoacceso = 2008}}</ref> }} {{cita|De siguío Joab ordenó que tocaren la trompeta, y les tropes dexaron d'escorrer a los d'Israel, porque Joab detener.|[[II Samuel]] 18,16<ref name="biblia" />}} {{cita|Tocái la trompeta al llegar la lluna nueva, y tamién al llegar la lluna llena, que ye'l día de la nuesa gran fiesta.|[[Llibru de los Salmos|Salmu]] 81,3<ref name="biblia" />}} {{cita|Suena la trompeta llamando a la batalla; toos prepárense, pero naide sale a lluchar. Voi castigar con roxura l'arguyu d'Israel.|[[Llibru de Ezequiel]] 7,14<ref name="biblia" />}} {{cita|Palas Atenea vocingló tamién y amenó una inmensa balasma ente los teucros. Como s'oi la voz sonora de la trompeta cuando vienen cercar la ciudá enemigos que la vida quiten; tan sonora foi entós la voz del Eácida.|Cantar XVIII de La Ilíada, Homero}} {{cita|El primer ánxel tocó la so trompeta, y fueron llanzaos sobre la tierra xarazo y fueu entemecíos con sangre.|Llibru del [[Apocalipsis]] de [[Xuan l'Evanxelista|San Juan]] 8, 6-13<ref name="biblia" />}} [[Ficheru:B-Suonas.JPG|thumb|[[Suona]], trompeta china.]] La [[Historia de China|cultura china]] contribuyó en gran midida nel desenvolvimientu de la trompeta, apurriendo una interesada trompeta compuesta por distintos tubos cónicos qu'encaxaben unos n'otros [[telescopiu|telescópicamente]]. Otra aportación so foi la trompeta [[Héliz (xeometría)|helicoidal]]'' tocada polos marineros y sacerdotes [[Budismu|budistes]]. Tamién esistía una trompeta llamada ''La pa'' o ''Laba'' y otra llamada ''[[suona]]'' que ye un tipu de trompeta asemeyada al [[oboe]] de tonos altos y fuertes que puede tener siete o ocho furacos.<ref name="suona">{{cita web | títulu = La Música en China | url = http://www.enfocarte.com/5.25/musica.html | fechaaccesu = 28 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> El ''suona'' foi bien popular na primera [[Dinastía Jin (265-420)]] nes zones de la rexón de [[Xinjiang]] y ta formáu por un tubu cónicu de madera furáu d'ocho orificios (siete nes parte delantera y unu na trasera), un tubu de cobre y un xiblatu de caña (lo que-y fai similar al oboe) nel estremu superior de la madera y un altavoz de cobre nel estremu inferior.<ref name="suona2">{{cita web | títulu = El suona, un tipu de trompeta | url = http://spanish.china.org.cn/culture/archive/musical_instrument/txt/2005-05/17/content_2173704.htm | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Una versión de la suona ye la [[corneta china]], un instrumentu que ye entá bien utilizáu como elementu melódicu indispensable na «[[conga (baille)|conga]] santiaguera», tipu de música popular imprescindible en fiestes populares na rexón oriental de [[Cuba]], que la so capital ye [[Santiago de Cuba]], d'ende'l so nome. Nos reinos de [[Xava (islla)|Xava]] y [[Bali]] esistía mientres el [[sieglu X]] unos pequeños conxuntos musicales en que la so formación atopar una trompeta de forma curva. Nel [[Tíbet]], dende'l [[sieglu VII]] la influencia [[india]] tien de resultes la introducción de instrumentos como'l ''dung-dkar'', ref<name="dung">{{cita web | títulu = Instrumentos del mundu: El dung-dkar | url = http://www.musicaparaver.org/instru.asp?id_org1=0&id_geo1=0&o1=0&o2=0&o3=0&g1=0&g2=0&g3=0&atal=2&id_instr=234&orri=&nondik=&hizk=2 | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> fabricáu con una [[caracola (música)|caracola]] y n'ocasiones con embocadura de metal y con un allongamientu fechu con una placa metálica, llamada nala (''gshog-ma''), bien similar al ''sankh'' de la India, ref<name="sankh ">{{cita web | títulu = Instrumentos del mundu: El sankh | url = http://www.musicaparaver.org/instru.asp?id_org1=4&id_geo1=3&o1=0&o2=0&o3=0&g1=0&g2=0&g3=0&atal=2&id_instr=176&orri=&nondik=&hizk=2 | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> y el ''wadun'', fabricáu con un cuernu. El ''mag-dun'' ye una gran trompeta de soníos graves y roncos que puede midir hasta 5 metros y ye un instrumentu carauterístico y orixinario del Tíbet. N'[[Australia]], les tribus [[Aborixe australianu|aboríxenes]] sirvir d'un instrumentu que consiste nun tubu de madera llargo y acovanáu qu'usaben nos sos ritos y que recibe'l nome de ''[[didgeridoo]]'' o ''diyiridú''. Ye importante mentar que toes estes trompetes nun teníen pistones y namái remanaben ente 2 y 5 notes. === [[Edá Media]] === [[Ficheru:Turkish Trumpeter and two Hautbois-players, on horseback.jpg|thumb|Trompetista [[Turquía|turcu]] y 2 [[oboe|oboistas]] a caballu. Daniel Hopfer (ca 1470-1536).]] La trompeta siguió siendo utilizada en batalles y ceremonies muncho depués de la disolución d'estos pueblos. Na [[Edá Media]], con instrumentos fechos d'[[aleación|aleaciones]] de [[metal]]es, diba notándose una distinción ente dos rames de instrumentos de vientu metálicos: los que darréu evolucionaríen a trompetes y deriváu, conocida como '''''claro''''', y los que se derivaríen nos [[trombón|trombones]] y familiares, denomada ''[[buccina]]''. Nun principiu el ''claru'' yera un tubu recto y llargo, pero pa faelo más bono de tresportar, amenorgóse'l llargor del instrumentu doblando'l tubu n'espiral, recibiendo'l nome de ''[[clarín (instrumentu musical)|clarión]]''. L'[[Islam]] apurre dellos instrumentos, les trompetes sarracenes son usaes polos musulmanes dende dómina bien antigua. Reciben el nome de ''al-nafir'' o cuernu sarracenu qu'n'[[España]] recibiría'l nome d'[[añafil]]. El añafil yera un [[aerófono]] rectu, que'l so soníu surdía de la vibración de los llabios del intérprete nuna boquilla en forma de pequeñu embudu. Esti tipu de instrumentu encuádrase xeneralmente dientro del grupu de les denominaes «trompes naturales», yá que nun presenta furos, [[trompeta de llaves|llaves]] nin nengún otru elementu constructivu qu'alterie la afinación o'l timbre. Yera usáu principalmente pa usos militares.<ref name="añafil">{{cita web | títulu = Instrumentos musicales nos Muséu de Urueña: El añafil | url = http://www.funjdiaz.net/muséu/ficha.cfm?id=98 | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007}}</ref> Mientres esta dómina la trompeta adquier popularidá por cuenta de la so gran sonoridá. Ye'l instrumentu preferíu de la nobleza. Los trompeteros y [[timbal de conciertu|timbaleros]] toquen en fiestes solemnes, gociando d'una posición social más elevada que'l restu de los músicos. La trompeta constituyir nun elementu imprescindible pa tresmitir órdenes nel campu de batalla, nel castiellu y llueu empezaría a realizar funciones d'entretenimientu pa la nobleza. Esto va dar llugar a la nacencia de trompetes trovador de guerra y trompetes trovador de corte o cámara. Como datu interesáu cabo destacar que mientres la Edá Media a los músicos considerábase-yos «non honorables». La [[Ilesia]] negába-yos los [[Sacramentu (catolicismu)|sacramentos]] y namái cuando entraben al serviciu d'un noble o al serviciu d'una ciudá adqueríen la condición d'honorables. [[Ficheru:Sackbutt.jpg|thumb|Cuatro [[sacabuche]]s, dos tenores, un altu y un baxu.]] Les trompetes antigües yeren de bronce fundíu o planches de fierro finu, yeren rectes y les sos embocadures fueron una prominencia nel estremu del tubu fecha pa sofitar los llabios. A finales del [[sieglu XIV]] la trompeta dexa de ser recta, tomando nun primer momentu la forma d'esi (S) pa faela más afechiscu y darréu foi tomando la forma actual con tubu cilíndricu nos dos terceres partes del so llargor pa enanchase nel postreru terciu y formar el pabellón. Paralelamente a esta evolución apaez la trompeta de vares o correderes que ye l'antecesora del trombón. Ésta consistía nel allongamientu de la embocadura nel primer tubu del instrumentu d'esta forma la embocadura quedaba fixa y el restu del instrumentu alloñábase o volvía a sigo. Denominar ''trompeta de corredera'', ''doble trompeta'' o ''[[sacabuche]]'', ente otros nomes. La gran importancia de la trompeta nes conxuntes presees medievales alvertir nel fechu de que, de los cuarenta y dos instrumentistes adscritos a la corte d'[[Enrique VIII d'Inglaterra]], catorce yeren trompetistas.<ref name="atril" /> === El [[Barrocu]]: estiéndese'l so usu === [[Ficheru:Eheiii.jpg|thumb|Trompeta barroca.]] La llamada [[trompeta natural|trompeta «natural» o «barroca»]] foi'l instrumentu pal qu'escribieron [[Claudio Monteverdi]], [[Jean-Baptiste Lully]], [[Henry Purcell]], [[Johann Sebastian Bach]] y [[Georg Friedrich Händel]]: tratar d'una trompeta balerada en metal y de forma moderna (seición cilíndrica hasta'l pabellón que s'enancha progresivamente), pero que nun podía emitir por cuenta de la presión del aire namás que los harmónicos naturales del soníu fundamental que venía determináu pol llargor del tubu (teóricamente, esti llargor tendría de ser 2,34 m). La trompeta natural taba afinada en ''do'', más corrientemente en ''re'' (n'ocasiones en ''fa'' na Alemaña del [[sieglu XVIII]]). La so sonoridá claro y caltriante, perbrillante, perfectamente afecha a les interpretaciones al campu, fizo que se pasaren per alto les sos llimitaciones polo qu'hai munchos pasaxes que, entá tocaos en modelos de válvules, siguen paeciendo d'una dificultá increíble. Les trompetes naturales que se tocaben en xunto en fanfarries yeren idéntiques, esto ye, toes elles taben na mesma tonalidá: el músicu que tocaba la parte cimera utilizaba una embocadura más pequeña pa facilitar la producción de notes sobreagudes. L'actual trompeta de caballería ye una trompeta natural. [[Ficheru:Gottfried reiche 001.jpg|thumb|[[Gottfried Reiche]], trompetista y compositor barrocu. Foi la trompeta solista de [[Johann Sebastian Bach]] en [[Leipzig]].]] Emplegar mientres los sieglos [[sieglu XVII|XVII]] y [[sieglu XVIII|XVIII]], tantu n'[[Italia]] como n'[[Alemaña]], la pallabra ''clarino'' pa designar a una trompeta natural de pequeñes dimensiones afecha al rexistru agudu y dempués, adulces, acabó per aplicar se a cualesquier parte escrita nesti rexistru pa trompeta d'orquesta. Inclusive n'obres de Bach y Händel, les partes correspondientes al ''clarino'' interpretar con una pequeña trompeta afinada en Re, anque'l instrumentu figura per primer vegada d'una manera esplícita na partitura del Orfeo de Monteverdi.<ref name="guia" /> A empiezos del sieglu XVII, el papel de la trompeta nos conxuntos orquestales nun yera bien importante, anque esisten esceiciones. L'[[Orfeo (ópera)|Orfeo]] de Monteverdi ([[1607]]) ye la primer obra na que s'integra a la trompeta dientro de les formaciones [[orquesta]]-yos y dientro d'esta obra puede atopase una ''tocata'' pa cinco trompetes de distintes afinaciones. Escontra finales del [[sieglu XVII]], la trompeta empieza a tomar un papel más protagonista y a ser un instrumentu bien utilizáu nes agrupaciones orquestales. Apaeció entós la Manera per imparar a sonara di trompa'', de Fantino (Métodu p'aprender a tocar la trompeta), publicáu en [[Frankfurt del Main]] en [[1638]], que ye un testimoniu del ampliu usu que la daba al instrumentu. Nel mesmu periodu, Purcell emplegó frecuentemente la trompeta. Na so ópera ''Dioclesian'', una trompeta y una voz de [[contraltu]] canten a dúu. Les sos composiciones solíen dir destinaes como yera costume de la dómina a John Shore, trompetista de la corte y miembru d'una familia de trompetistas que foi famosa mientres tou un sieglu. Nesta mesma dómina la gran mayoría de los compositores [[Alemaña|alemanes]] incluyíen la trompeta nos conxuntos orquestales.<ref name="shore">{{cita web | títulu = John Shore: Information and Much More | url = http://www.answers.com/topic/john-shore | fechaaccesu = 29 de payares | añoacceso = 2007 | idioma=inglés}}</ref> Händel, poco tiempu dempués, escribió partes bien agudes y floríes pa esti instrumentu, como'l so «Let the bright seraphim» (en ''[[Sansón (Händel)|Sansón]]'') y «The trumpet shall sound» (en ''[[El Mesíes]]''). Händel indicaba na partitura ''«Clarino I, Clarino II y Prinzipale»'', lo que demuestra que naquella dómina entá se caltenía la mesma distribución pa los instrumentistes que s'emplegaba nes composiciones orquestales de la dómina de Monteverdi. Bach tamién compunxo pa la trompeta partes bien ellaboraes, y polo xeneral, nun rexistru más agudu. La interpretación de dichos pasaxes más ellaboraos y tan agudos yera posible por cuenta de que los instrumentistes especializábense dependiendo de les carauterístiques de los pasaxes, unos en pasaxes agudos y otros nos graves de les partes pa trompeta. Asina, l'instrumentista encargáu de tocar el ''clarino'' namái interpretaba los pasaxes más agudos polo que dichos pasaxes terminaben siendo más fáciles na so execución.<ref name="guia" /> Händel y Bach entós, compunxeron música na que se-y daba'l papel protagonista a la trompeta y dempués d'ellos, empezó un periodu de decadencia de la trompeta, na que foi degradada a un papel secundariu. La trompeta convertir nun instrumentu harmónicu de notes baxes y espaciadas, y de xemes en cuando, nuna parte más de la percusión, al ser siempres puesta en ''fortissimo'' nes partes finales de los movimientos de, por casu, [[Wolfgang Amadeus Mozart|Mozart]]. Con [[Ludwig van Beethoven|Beethoven]], la trompeta recupera cierta fuercia xunto colos timbales, pero non la esperada.<ref name="atril" /> === Siglo [[Sieglu XVIII|XVIII]] y [[Sieglu XIX|XIX]]: la trompeta de pistones === [[Ficheru:Trumpets02262006.jpg|thumb|Trompetes de pistones.]] El procesu que dexa dotar al instrumentu d'un cromatismu capaz d'esaniciar los inconvenientes presentaos poles trompetes naturales empieza a finales del Barrocu. Son numberosos los intentos realizaos al respective: ''tonillos'' o ''pieces de recambiu'', ''trompeta de tapadoria'', ''trompeta de correderes'' o de ''vares'' y d'últimes l'aplicación gradual de los pistones. Les pieces de recambiu'' dexaron mientres dalgún tiempu llograr distintes tonalidaes al aplicales a la trompeta pero a lo llargo del [[sieglu XVIII]] siguió investigándose p'alzar los [[acorde]]s de los cobres per mediu de ''llaves'' y ''furacos''. Foi [[Anton Weidinger]] investigador y virtuosu de la [[trompeta de llaves]], qu'aplica al instrumentu les llaves'' basándose nos mesmos principios nos que se basa la [[flauta trevesera|flauta]] o'l [[fagó]]. Esta trompeta constaba de 3 o 4 llaves asitiaes a la banda y gracies a esto podíen faer toles notes de la [[escala diatónica]] y [[escala cromática|cromática]]. [[Joseph Haydn|Haydn]] y [[Johann Nepomuk Hummel|Hummel]] escribieron pa Weidinger los sos famosos conciertos. A pesar del ésitu la trompeta de llaves nun s'impunxo foi usada mientres dellos años per bandes militares d'[[Austria]] y d'[[Italia]], a finales de los [[años 1920]] sumió.<ref name="vega" /> Tres los primeros intentos consistentes en pone-y llaves a la trompeta pasar a pone-y una vara (esta forma tuvo ciertu ésitu n'[[Inglaterra]] en gran parte por cuenta d'eminentes trompetistas defensores del so usu como T. Harper y J. Horton, ente otros). La inclusión de los pistones tien llugar de manera paulatina, siendo'l [[inventor]] [[Irlanda|irlandés]] [[Charles Clagget]] quien constrúi en [[1790]] una trompeta doble afinada en re y mi{{música|bemol}} con una única embocadura y como innovación un pistón. Más tarde, escontra [[1815]], [[Friedrich Blühmel|Blühmel]] y [[Heinrich Stölzel|Stölzel]] inventaríen el sistema de pistones que darréu sería ameyoráu por [[Adolphe Sax]] y Périnet (en [[1839]]) hasta llegar a una forma bien paecida a l'actual de J.P. Oates, pasando poles meyora qu'introdució [[Merry Franquin]], profesor del Conservatoriu de París, que dexaron a los ejecutantes modificar a voluntá l'altor de los soníos del instrumentu. Dauverne en [[Francia]] construyó la primer trompeta de dos pistones y l'inclusión del tercer pistón producir en [[1830]] de mano de Müller de [[Maguncia]] y Satter de [[Leipzig]]. El primer compositor n'usar la trompeta de pistones na orquesta foi [[Jacques Fromental Lévy Halévy|Halévy]], na so ópera ''La xudía'' de [[1835]]. Na so partitura escribe pa dos trompetes d'esti xéneru y dos trompetes naturales con tubos de recambiu.<ref name="atril" /> La trompeta de pistones llegó xusto a tiempu por que [[Richard Wagner]] empezara la so música con gran aplicación de los soníos metálicos de los instrumentos como'l trombón y la trompeta, dándo-y un mayor papel protagonista. Na segunda metá del sieglu XVIII les orquestes constituyíense corrientemente con dos trompetes (sacante para l'acompañamientu de les obres corales, casu nel cual escuchábense trés y hasta cuatro d'estos instrumentos). Como norma xeneral Wagner emplegó trés, con cuenta de poder asignar a la trompeta acordes enteros. Na so ópera [[Tannhäuser (ópera)|Tannhäuser]], un motivu especial llevar a emplegar hasta doce trompetes. Dende Wagner el compositores d'obres pa orquesta usaron la trompeta ensin nenguna clase de restricciones, siendo trés el númberu emplegáu de normal. Hasta finales del [[sieglu XIX]] la trompeta de pistones nun atopa'l so puestu definitivu na orquesta: [[Hector Berlioz]] siguía utilizando la trompeta natural y hasta [[1920]] va usase una trompeta de válvules afinada en Fa que yá nun ye utilizada. === [[Sieglu XX]] === [[Ficheru:Dizzy Gillespie playing horn 1955.jpg|thumb|[[Dizzy Gillespie]] tocando la so trompeta.]] La trompeta nel [[sieglu XX]] ye un instrumentu destacáu en munchos y distintos estilos musicales. Puede atopase en cualquier sala de conciertos sinfónicos o de cámara como solista o xunto a otros instrumentos o en cualquier club de [[jazz]]. Les partes nes obres que correspuenden al ''clarino'' barrocu tocar con pequeñes trompetes de pistones denominaes ''trompeta píccolo'', afinaes en si música|bemol}}-''la'' y con cuatro pistones. Sicasí, dende los [[años 1960|años 60]] vuelve utilizase nuevamente una trompeta natural en ''re'' a la que tamién se bautizó col nome de «clarino», bien apreciada n'interpretaciones de música barroca. A finales del sieglu XX, l'ésitu ostentar la trompeta afinada en si música|bemol}} anque'l timbre peculiar de la trompeta moderna en ''re'' fuera emplegada por compositores como [[Olivier Messiaen]] o [[Arthur Honegger]] (compositor que lu dedicó a esti últimu instrumentu la so ''Segunda sinfonía'' pa orquesta de cuerdes y trompeta en ''re'' ''[[ad libitum]]''). [[Ígor Stravinski]] tamién realizó composiciones pa trompeta. Güei, la trompeta usar en casi toles formes de música, incluyida la [[música clásica|clásica]], [[jazz]], [[música rock|rock]], [[blues]], [[pop]], [[ska]], [[funk]], [[mambo]], [[guaracha]], [[Merengue (xéneru musical)|merengue]], [[cumbia]], [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] y [[polca]]. ==== La trompeta nel [[jazz]] ==== Na dómina posterior a la [[Guerra de Secesión]] podíen adquirise [[Corneta (música)|cornetes]] por un baxu preciu y les trompetes emplegar nos funerales, nes bandes caleyeres, nes de baille y nes de jazz. A partir del añu [[1927]], casi tolos cornetistas, salvo unes poques esceiciones, pasar a la trompeta, yá que preferíen el so soníu más melódicu y la mayor claridá de les sos notes agudes y por ser más senciella la so execución. La trompeta siguió siendo mientres un tiempu'l instrumentu principal nos pequeños grupos de jazz, ya inclusive nes bandes de [[Swing (jazz)|swing]].<ref name="jazz">{{cita web | títulu = La trompeta nel jazz | url = http://estadium.ya.com/tarrida-n1/trompeta.htm | fechaaccesu = 10 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> Tamién ye un instrumentu destacáu nel estilu ''[[Dixieland]]''. La trompeta que se suel emplegar nel jazz tien un tonu fundamental en si música|bemol}}. Nel jazz primitivu emplegábase la corneta, que nel [[sieglu XIX]] desempeñaba'l papel que más palantre s'asignaría a la trompeta. El fliscorno tien un soníu más nidiu y los trompetistas adoptar como segundu instrumentu nes bandes de jazz, anque dalgunos hanse especializáu nél, como [[Art Farmer]].<ref name="jazz" /> L'aportación a la lliteratura pa trompeta de músicos de jazz como [[Louis Armstrong]], [[Joe King Oliver]], [[Dizzy Gillespie]] o [[Miles Davis]] foi decisiva. ==== La trompeta en conxuntos de [[mariachi]] ==== [[Ficheru:Mariachi band.jpg|thumb|Conxuntu de [[mariachi]].]] La trompeta ye un instrumentu fundamental nos conxuntos de [[mariachi]]. A principios del sieglu XX, nun yera común la esistencia de conxuntos de mariachi con instrumentos de vientu. La flauta, el clarinete, el saxofón sopranu, el trombón, el cornetu y la trompeta nun se víen con frecuencia nos grupos tradicionalmente integraos por [[instrumentu de cuerda|instrumentos de cuerda]], como'l [[violín]], la [[guitarra]] o'l [[guitarrón]]. Na [[años 1930|década de 1930]] dellos mariachi de [[Méxicu, D.F.]] como [[Jesús Salazar]], quien trabayaba col Mariachi Tapatío'' de [[José Marmolejo]], incorporaron la trompeta, que nos [[años 1940|años 40]] siguió cobrando fuercia hasta aportar a imprescindible pa los conxuntos de mariachi. [[Pedro Infante]] grabó en [[1949]] los primeros cantares con un mariachi con dos trompetes, collechando un notable ésitu dicha innovación. L'usu de la trompeta nel mariachi algamó completa aceptación en [[1952]], cuando'l conxuntu ''Mariachi Méxicu'', de [[Pepe Villa]], grabó una serie de discos de gran ésitu qu'efectuó'l cambéu decisivu na instrumentación de los grupos de mariachi, que pa los [[años 1960]] na so mayoría incluyíen yá dos trompetes.<ref name="mariachi">{{cita web | títulu = El Mariachi, un Gran Cachu del Corazón Mexicanu | url = http://www.contactomagazine.com/mariachi.htm | fechaaccesu = 13 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> Anque esistíen esceiciones como'l Mariachi Vargas'' que siguía usando una sola trompeta casi hasta mediaos de la década de los 60. Alredor de [[1964]] unu de los primeres duos de trompetes que tuvo'l Mariachi Vargas'' foi'l de los hermanos Pedro y Crescencio Hernández.<ref name="historia_mariachi">{{cita web | títulu = El Mariachi: Orixe y desenvolvimientu | url = http://www.mariachi.com.mx/historiadelmariachi_Mayu07.htm | fechaaccesu = 13 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> La trompeta ye especialmente valorada nel [[Son de mariachi|son]] [[Jalisco|jalisciense]]. == Tipos de trompeta == [[Ficheru:Trumpet piccolo.jpg|thumb|[[Trompeta piccolo]] de 4 pistones.]] [[Ficheru:Pocket trumpet.jpg|thumb|[[Trompeta pocket]].]] [[Ficheru:Baßtrompete.jpg|thumb|[[Trompeta baxa]] de [[válvula rotativa|válvules rotatives]].]] === Trompeta en ''do'' o en si música|bemol}} === Les trompetes corrientes tán afinaes en ''do'' o en si música|bemol}} y el so tubu apenes supera un metro de llargu. Tien tres pistones y la so estensión cromática, debida al mecanismu de los pistones, ye de dos octaves y una sesta mayor. La trompeta en si música|bemol}} suena un tonu más grave que la trompeta en ''do''. Esti tipu de trompetes son de normal usaes nes [[banda de música|bandes de música]], nes orquestes de jazz y nes orquestes sinfóniques (sacante en Francia y España onde s'impunxo la trompeta en ''do'', anque la trompeta en si continua siendo la más utilizada nestos ámbitos).<ref name="guia" /> === Trompeta de vares === {{AP|Trompeta de vares}} La [[trompeta de vares]] pue ser llamada «trompeta slide» o tamién «trombón sopranu». Varar ye proporcional al tamañu del instrumentu y tien los siete [[posición (música)|posiciones]] d'un [[trombón]] convencional. Esti instrumentu ta llográu por que neños de bien temprana edá, puedan estudiar el mecanismu de varar, de cara a tocar el trombón de vares nun futuru. La trompeta de vares tien un rexistru esautamente igual a la trompeta tradicional de pistones, pero la so execución ye muncho más lenta comparada cola de los pistones. De normal la tonalidá de la trompeta de vares o trombón sopranu ye ''si'' {{música|bemol}}. === Trompeta piccolo === {{AP|Trompeta piccolo}} La trompeta piccolo, tamién denomada trompeta barroca porque foi creada a finales del sieglu XIX pa interpretar obres barroques (como les de Bach o Händel, por casu), ye más pequeña que'l restu de trompetes y suena una octava más aguda que les demás y algámase con mayor facilidá'l rexistru sobreagudu. De normal ta afinada en ''la'' o en si música|bemol}}. Tien cuatro pistones, anque esisten modelos con tres pistones. El cuartu pistón desempeña la función de [[trespositor]] y amenorga en 5 semitonos la nota de la trompeta.<ref name="hlm">{{cita web | títulu = hlm.com - Fiches: la trompeta | url = http://www.hagaselamusica.com/ficha-instrumento/viento-metal/trompeta/ | fechaaccesu = 6 de mayu | añoacceso = 2008}}</ref><ref name="guia" /> === Trompeta baxa === {{AP|Trompeta baxa La trompeta baxa ta afinada en}} ''do'' o en si música|bemol}}. Suena una octava más grave que la trompeta normal y el so tubu ye más llargu. Anque foi utilizada por Wagner el so usu nun ta bien estendíu y emplégase n'ocasiones escepcionales.<ref name="hlm" /><ref name="guia" /> === Trompeta pocket === {{AP|Trompeta pocket}} La [[trompeta pocket]] (trompeta de bolsu) ye una versión en miniatura de la trompeta tradicional. Tien más curves qu'una trompeta normal, poro, el percorríu que fai'l soníu ye igual de llargu, pero la trompeta en sí ocupa menos espaciu. Esta gran cantidá de curves fai que nes octaves altes, el soníu de la trompeta se vaya volviendo más secu que'l d'una trompeta normal; rique mayor presión al soplar, escarez de slide. === Trompeta de llaves === {{AP|Trompeta de llaves}} La [[trompeta de llaves]] ye un tipu de trompeta qu'en llugar d'usar pistones usa llaves. Esti tipu de trompeta ye utilizáu en bien poques ocasiones nes actuaciones modernes pero foi relativamente común el so usu hasta la introducción de la trompeta de pistones a mediaos del [[sieglu XIX]]. Esti instrumentu yera capaz d'emitir namái la serie de los [[harmónicos]] naturales según el so [[afinación]] alteriando la presión de los llabios y del aliendu per mediu de la presión del [[Diafragma (anatomía)|músculu diafragmático]]. Por exemplu, una trompeta afinada en ''do'' daría la so serie d'harmónicos (''do'', ''sol'', ''do'', ''mi'', ''sol'', ''si''{{música|bemol}}, ''do''...), lo que dexaba buecos nel so [[tesitura]] baxa anque básicamente defendiérase nos rexistros altos. La trompeta de llaves inventada por [[Anton Weidinger]] basar nun sistema similar a la [[flauta trevesera|flauta]] o'l [[fagó]] y usóse en bandes militares mientres el sieglu XIX, decayendo el so usu a principios del [[sieglu XX]]. == Caltenimientu == La trompeta ye un instrumentu bien sensible pola tantu ye bien importante balerar siempres la trompeta cola llave de desaguadoriu'' y ensugala per dientro y per fora. Pa esti fin hai trapos y banielles especiales que puede adquirir en comercios especializaos. === Boquilla === [[Ficheru:Embouchure - montage.jpg|thumb|[[Boquilla (vientu-metal)|Boquilla]] de trompeta.]] La [[boquilla (vientu-metal)|boquilla]] y el [[tudel]] pueden estropiase fácilmente por un montaxe impropiu polo qu'hai que realizar con cuidu dicha aición. La forma correuta ye ensertar selemente la boquilla nel receptor y dar un leve xiru p'aseguralo. Nunca hai que forzar la boquilla dientro del tudel, cuidao que puede llegar a apexar. En casu de qu'esto asocediera, nun ye recomendable en nengún casu usar [[ferramienta|ferramientes]] d'agarre ([[tenaza|tenaces]], [[alicate]]s,... ) pa quitar la boquilla apexada sinón que tien de llevase'l instrumentu a un establecimientu especializáu nel arreglu de instrumentos.<ref name="caltenimientu">{{cita web | títulu = Caltenimientu de la trompeta | url = http://www.samasiku.com/cast/trompeta/index.php | fechaaccesu = 21 de xineru | añoacceso = 2008}}</ref> Los tipos col piquín más usaos cuando se empezar son los 7C;más palantre utilícense los tipos de boquillas como la 1-1/2C, 1-1/4C, siendo los más comunes estos. La boquilla 3C ayuda p'algamar les notes agudes. === Pistones === [[Ficheru:Piston trompette.jpg|thumb|Pistón d'una trompeta desmontáu.]] Cada unu de los 3 pistones va encaxáu nunos cilindros buecos que reciben el nome de ''camises''. Los pistones y camises son partes bien importantes de la trompeta, por tanto, ye necesariu poner enforma curiáu en nun doblar nin rayalos. Un correutu caltenimientu de los pistones esixe'l lubricado enantes y dempués de cada usu de la trompeta. Pa ello, ye necesariu sacar el pistón en llinia recta, ensin xirar, y aplica-y 2 ó 3 gotes d'[[Llubricante|aceite llubricante]] específicu pa trompetes. De nenguna manera tien d'usase [[grasa]] para lubricar los pistones. Dempués vuélvese a asitiar el pistón con cuidáu sofitándolo na camisa apropiada, alliniando la guía del pistón cola ranura de la guía de la camisa. Encamiéntase pulsiar el pistón delles vegaes por que se cubrir tola superficie col aceite llubricante. Ye recomendable una llimpieza periódica de los pistones. Pa ello, ye necesariu sacar el pistón en llinia recta, ensin xirar, y dexalo sobre una superficie llimpia y que nun raye'l pistón. Con un cepiyu de pistones llimpia l'interior de la camisa. En casu de nun disponer de dichu cepiyu, encamiéntase l'usu d'un pañu dobláu o una baniella envuelta en [[tela]] d'[[algodón]]. Llímpiense los pistones de cualquier tipu de suciedá acumulada na so superficie o furos y vuélvense a introducir nes sos correspondientes camises, aplicándo-yos 2 ó 3 gotes d'aceite llubricante.<ref name="mantenimiento" /> === Bombes === Al contrariu que nel casu de los pistones, encamiéntase usar grasa pa lubricar les bombes. La grasa de bombes caltién les bombes hermétiques y dotar d'un movimientu nidiu, por tantu ye un factor esencial nel cuidu de la trompeta. Pa realizar el caltenimientu de les bombes ye necesariu quitar la bomba primiendo'l pistón correspondiente. De siguío, ensertar una esquina d'un pañu d'algodón llimpio al traviés del furacu de la bomba y llímpiase cualquier tipu de suciedá dientro y fora d'ella, según na superficie de les bombes interiores. Aplícase una pequeña cantidá de grasa de bombes ya introduzse delles vegaes consecutives la bomba por que la grasa quede estendida uniformemente.<ref name="caltenimientu" /> == Obres destacaes == [[Ficheru:Arbans page 22 chromatic study.png|thumb|Exercicios d'[[escala cromática|escales cromátiques]] del [[métodu Arban|métodu]] de [[Jean-Baptiste Arban]].]] [[Ficheru:Banda de música de La Borriquita.JPG|thumb|Dellos trompetistas d'una [[banda de música]].]] === Obres pa trompeta solista === * ''Fantasía pa trompeta'' ([[1969]]), de [[Malcolm Arnold]]. * ''Concert for Trumpet and Orchestra'' ([[1950]]), d'[[Alexander Arutunian]]. * ''Legende'', de [[George Enescu]]. * ''Kryl'' de [[Robert Erickson]]. * [[Eric Ewazen]]: ** ''Conciertu pa trompeta''. ** ''Sonata pa trompeta''. * [[Alexander Goedicke]]: ** ''Conciertu pa trompeta''. ** ''Conciertu Etude''. * ''Conciertu pa trompeta'', d'[[Edward Gregson]]. * ''Exposed Throat'', de H.K. Gruber. * ''[[Conciertu pa trompeta (Haydn)|Conciertu pa trompeta y orquesta en ''mi''{{música|bemol}} mayor]]'', de [[Joseph Haydn]]. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta de cuerdes en Re Mayor'', de [[Georg Philipp Telemann]]. * ''Sonata pa trompeta y pianu'', de [[Paul Hindemith]]. * ''Sonatina pa trompeta y pianu (1950)'', de [[Bertold Hummel]]. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta en mi mayor'', de [[Johann Nepomuk Hummel]]. Davezu ye tresportáu a ''mi''{{música|bemol}} mayor. * ''Sonata pa trompeta y pianu'', de [[Kent Wheeler Kennan]]. * ''Sonatina pa trompeta (en do o si) y pianu'', de [[Bohuslav Martinů]]. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta'', de [[William Perry]]. * ''Sonata pa trompeta y pianu'', [[Halsey Stevens]]. * [[Henri Tomasi]]: ** ''Conciertu pa trompeta''. ** ''Trípticu''. * ''Conciertu pa trompeta y orquesta'' ([[1996]]), de [[John Williams (compositor)|John Williams]]. * Andante and Allegretto pa trompeta y pianu de G. Balay. * «Rustiques». Conciertu pa trompeta y pianu de Eugène Bozza. * «Sonata VII» de Arcangelo Corelli pa trompeta y pianu. * Sonata pa trompeta y pianu de J. Hubeau. ==== Pa trompeta natural o trompeta piccolo ==== * [[Michael Haydn]]: ** ''Conciertu pa trompeta en Re mayor''. ** ''Conciertu pa trompeta en Do mayor''. * ''Conciertu Non. 1, Non. 2 y Non. 3'', de [[Johann Melchior Molter]]. * ''Conciertu pa trompeta en Re mayor'', de [[Leopold Mozart]]. * ''Conciertu pa trompeta, cuerda y continuu en Re mayor'', de [[Georg Philipp Telemann]]. * ''Sonata en Re mayor'', de [[Giuseppe Torelli]]. * ''Sonata pa trompeta y cuerdes en Re mayor'', de [[Henry Purcell]]. === Otres === * Johann Sebastian Bach: ** ''II [[Conciertos de Brandeburgu|Conciertu de Branderburgu]] [[BWV]] 1047'' ([[1721]]). ** ''Cantata BWV 51'' ([[1731]]) de Johann Sebastian Bach. * Georg Friedrich Händel: ** ''[[El Mesíes]]'' ([[1741]]). ** ''[[Sansón (Händel)|Sansón]]'' ([[1743]]). * ''Obertura [[Fidelio|Leonora nᵘ 3 (Op. 72a)]]'' ([[1806]]) de Ludwig van Beethoven. * [[Hector Berlioz]]: ** ''[[Les francs-juges]]'' ([[1826]]). ** ''Waverly, obertura. * ''[[Guillermo Tell (ópera)|Guillermo Tell]]'' ([[1829]]), de [[Gioachino Rossini]]. * ''[[Les Huguenots]]'' ([[1836]]), de [[Giacomo Meyerbeer]]. * Richard Wagner: ** ''[[Rienzi]]'' ([[1842]]). ** ''[[Los maestros cantores de Núremberg]]'' ([[1867]]). ** Tetraloxía de ''[[L'aniellu del nibelungo]]'' ([[1848]]-[[1874]]). ** ''Preludiu de [[Parsifal]]'' ([[1882]]). * ''La Marcha Triunfal'' o ''Marcha de les trompetes'' de la [[ópera]] ''[[Aida]]'' ([[1871]]) de [[Giuseppe Verdi]]. * ''[[Sinfonía nᵘ 5 (Mahler)|Sinfonía número 5]]'' ([[1902]]) de [[Gustav Mahler]]. == Trompetistas famosos == * [[Ficheru:Louis Armstrong restored.jpg|thumb|[[Louis Armstrong]].]] * [[Dizzy Gillespie]] * [[Arturo Sandoval]] * [[Maurice André]] * [[Louis Armstrong]] == Ver tamién == * [[Instrumentu de vientu]] * [[Fliscorno]] * [[Corneta (música)|Corneta]] * [[Métodu Arban]] * [[Flumpet]] * [[Corneta de posta]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru | apellíos=Millán Esteban | nome=Ángel | títulu=Programa d'estudios sobre los oríxenes de la trompeta y la so evolución na hestoria musical | editorial=Expomúsica Pacheco | añu=[[1985]] | páxines=54 | id=ISBN 978-84-398-5649-8}} * {{cita llibru | apellíu=Andrés | nome=Ramón | títulu=Diccionariu de instrumentos musicales: de Píndaro a J.S. Bach | editorial=Bibliograf | añu=[[1995]] | páxines=540 | id=ISBN 978-84-7153-819-2}} * {{cita llibru | apellíos=Michels | nome=Ulrich | títulu=Atles de la música editorial=Alianza | añu=[[2003]] | volume=1}} * {{cita llibru | apellíos=Merín de la Fuente | nome=J. Marianu | títulu=[https://books.google.com.au/books?id=wjeKA2JkMg0C&printsec=frontcover&hl=es source=gbs_v2_summary_r&&cad=0#v=onepage&q=&f=false Les vibraciones de la música] | editorial=Editorial Club Universitariu | añu=[[2006]] | páxines=421 | id=ISBN 978-84-8454-536-1}} == Enllaces esternos == {{commons|Trumpet}} {{commonscat|Trumpets|Trompetes}} * [http://www.sinic.gov.co/SINIC/Publicaciones/archivo/trompeta_web.pdf Guía de iniciación a la trompeta del Ministeriu de Cultura de la República de Colombia] * [http://www.orfeoed.com/guia/guia10.asp La trompeta por José María Ortí] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Instrumentos musicales de la Edá Media]] [[Categoría:Instrumentos musicales del renacimientu]] [[Categoría:Instrumentos musicales del Barrocu]] [[Categoría:Música militar]] [[Categoría:Instrumentos trespositores]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] b15gtx93lioxsqtz9t67t0m0kfx5n91 828 43323 3713237 3678909 2022-08-25T08:32:29Z YoaR 37624 versión 20220818 Scribunto text/plain -- version 20220818 from master @cawiki local p = {} -- Initialization of variables -------------------- local i18n = { -- internationalisation at [[Module:Wikidata/i18n]] ["errors"] = { ["property-not-found"] = "Property not found.", ["qualifier-not-found"] = "Qualifier not found.", }, ["datetime"] = { -- $1 is a placeholder for the actual number ["beforenow"] = "$1 BCE", -- how to format negative numbers for precisions 0 to 5 ["afternow"] = "$1 CE", -- how to format positive numbers for precisions 0 to 5 ["bc"] = "$1 BCE", -- how print negative years ["ad"] = "$1", -- how print 1st century AD dates [0] = "$1 billion years", -- precision: billion years [1] = "$100 million years", -- precision: hundred million years [2] = "$10 million years", -- precision: ten million years [3] = "$1 million years", -- precision: million years [4] = "$100000 years", -- precision: hundred thousand years; thousand separators added afterwards [5] = "$10000 years", -- precision: ten thousand years; thousand separators added afterwards [6] = "$1 millennium", -- precision: millennium [7] = "$1 century", -- precision: century [8] = "$1s", -- precision: decade -- the following use the format of #time parser function [9] = "Y", -- precision: year, [10] = "F Y", -- precision: month [11] = "F j, Y", -- precision: day ["hms"] = {["hours"] = "h", ["minutes"] = "m", ["seconds"] = "s"}, -- duration: xh xm xs }, ["years-old"] = {"", ""}, -- year(s) old, as in {{PLURAL:$1|singular|plural}} -- two values for most languages, up to six values for some languages -- see documentation of PLURAL magic word in your language, examples: -- ["years-old"] = {"singular", "paucal", "plural"} in Russian and other Slavic languages -- ["years-old"] = {"zero", "one", "two", "few 3-10", "many 11-99", "other 100-102"} in Arabic ["cite"] = { -- cite parameters ["title"] = "title", ["author"] = "author", ["date"] = "date", ["pages"] = "pages", ["language"] = "language", -- cite web parameters ["url"] = "url", ["website"] = "website", ["access-date"] = "access-date", ["archive-url"] = "archive-url", ["archive-date"] = "archive-date", ["publisher"] = "publisher", ["quote"] = "quote", -- cite journal parameters ["work"] = "work", ["issue"] = "issue", ["issn"] = "issn", ["doi"] = "doi" }, -- default local wiki settings ["addpencil"] = false, -- adds a pencil icon linked to Wikidata statement, planned to overwrite by Wikidata Bridge ["categorylabels"] = "", -- Category:Pages with Wikidata labels not translated (void for no local category) ["categoryprop"] = "", -- Category:Pages using Wikidata property $1 (void for no local category) ["categoryref"] = "", -- Category:Pages with references from Wikidata (void for no local category) ["addfallback"] = {}, -- additional fallback language codes ["suppressids"] = {}, -- list of Qid values to suppress ["qidlabels"] = true -- show labels as Qid if no fallback translation is available } local cases = {} -- functions for local grammatical cases defined at [[Module:Wikidata/i18n]] local required = ... -- variadic arguments from require function local wiki = { langcode = mw.language.getContentLanguage().code, module_title = required or mw.getCurrentFrame():getTitle() } local untranslated -- used in infobox modules: nil or true local _ -- variable for unused returned values, avoiding globals -- Module local functions -------------------------------------------- -- Credit to http://stackoverflow.com/a/1283608/2644759, cc-by-sa 3.0 local function tableMerge(t1, t2) for k, v in pairs(t2) do if type(v) == "table" then if type(t1[k] or false) == "table" then tableMerge(t1[k] or {}, t2[k] or {}) else t1[k] = v end else t1[k] = v end end return t1 end local function loadI18n(lang) local exist, res = pcall(require, wiki.module_title .. "/i18n") if exist and next(res) ~= nil then tableMerge(i18n, res.i18n) cases = res.cases end if lang ~= wiki.langcode then exist, res = pcall(require, wiki.module_title .. "/i18n/" .. lang) if exist and next(res) ~= nil then tableMerge(i18n, res.i18n) tableMerge(cases, res.cases) end end i18n.suppress = {} for _, id in ipairs(i18n.suppressids) do i18n.suppress[id] = true end end -- Table of language codes: requested or default and its fallbacks local function findLang(langcode) if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then local cframe = mw.getCurrentFrame() local pframe = cframe:getParent() langcode = pframe and pframe.args.lang if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then if not mw.title.getCurrentTitle().isContentPage then langcode = cframe:preprocess('{{int:lang}}') end if mw.language.isKnownLanguageTag(langcode or '') == false then langcode = wiki.langcode end end end loadI18n(langcode) local languages = mw.language.getFallbacksFor(langcode) table.insert(languages, 1, langcode) if langcode == wiki.langcode then for _, l in ipairs(i18n.addfallback) do table.insert(languages, l) end end return languages end -- Argument is 'set' when it exists (not nil) or when it is not an empty string. local function isSet(var) return not (var == nil or (type(var) == 'string' and mw.text.trim(var) == '')) end -- Set local case to a label local function case(localcase, label, ...) if not isSet(label) then return label end if type(localcase) == "function" then return localcase(label) elseif localcase == "smallcaps" then return '<span style="font-variant: small-caps;">' .. label .. '</span>' elseif cases[localcase] then return cases[localcase](label, ...) end return label end -- get safely a serialized snak local function getSnak(statement, snaks) local ret = statement for i, v in ipairs(snaks) do if not ret then return end ret = ret[v] end return ret end -- mw.wikibase.getLabelWithLang or getLabelByLang with a table of languages local function getLabelByLangs(id, languages) local label local lang for _, l in ipairs(languages) do if l == wiki.langcode then -- using getLabelWithLang when possible instead of getLabelByLang label, l = mw.wikibase.getLabelWithLang(id) else label = mw.wikibase.getLabelByLang(id, l) end if label then lang = l break end end return label, lang end -- getBestStatements if bestrank=true, else getAllStatements with no deprecated local function getStatements(entityId, property, bestrank) local claims = {} if not (entityId and mw.ustring.match(property, "^P%d+$")) then return claims end if bestrank then claims = mw.wikibase.getBestStatements(entityId, property) else local allclaims = mw.wikibase.getAllStatements(entityId, property) for _, c in ipairs(allclaims) do if c.rank ~= "deprecated" then table.insert(claims, c) end end end return claims end -- Is gender femenine? true or false local function feminineGender(id) local claims = mw.wikibase.getBestStatements(id or mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage(),'P21') local gender_id = getSnak(claims, {1, "mainsnak", "datavalue", "value", "id"}) if gender_id == "Q6581072" or gender_id == "Q1052281" or gender_id == "Q43445" then -- female, transgender female, female organism return true end return false end -- Fetch female form of label local function feminineForm(id, lang) local feminine_claims = getStatements(id, 'P2521') for _, feminine_claim in ipairs(feminine_claims) do if getSnak(feminine_claim, {'mainsnak', 'datavalue', 'value', 'language'}) == lang then return feminine_claim.mainsnak.datavalue.value.text end end end -- Add an icon for no label in requested language local function addLabelIcon(label_id, lang, uselang, icon) local ret_lang, ret_icon = '', '' if icon then if lang and lang ~= uselang then ret_lang = " ^{(" .. lang .. ")}" end if label_id and (lang == nil or lang ~= uselang) then local namespace = '' if string.sub(label_id, 1, 1) == 'P' then namespace = 'Property:' end ret_icon = " [[File:Noun Project label icon 1116097 cc mirror.svg|10px|baseline|" .. mw.message.new('Translate-taction-translate'):inLanguage(uselang):plain() .. "|link=https://www.wikidata.org/wiki/" .. namespace .. label_id .. "?uselang=" .. uselang .. "]]" untranslated = true end if isSet(i18n.categorylabels) and lang ~= uselang and uselang == wiki.langcode then ret_icon = ret_icon .. '[[' .. i18n.categorylabels .. (lang and ']]' or '/Q]]') end end return ret_lang .. ret_icon end -- editicon values: true/false (no=false), right, void defaults to i18n.addpencil -- labelicon only by parameter local function setIcons(arg, parg) local val = arg == nil and parg or arg local edit_icon, label_icon if not isSet(val) then edit_icon, label_icon = i18n.addpencil, true elseif val == false or val == "false" or val == "no" then edit_icon, label_icon = false, false else edit_icon, label_icon = val, true end return edit_icon, label_icon end -- Add an icon for editing a statement with requirements for Wikidata Bridge local function addEditIcon(parameters) local ret = '' if parameters.editicon and parameters.id and parameters.property then local icon_style = parameters.editicon == "right" and ' style="float: right;"' or '' ret = ' <span class="penicon" data-bridge-edit-flow="single-best-value"' .. icon_style .. '>' .. "[[File:Arbcom ru editing.svg|10px|baseline|" .. string.gsub(mw.message.new('Wikibase-client-data-bridge-bailout-suggestion-go-to-repo-button'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain(), '{{WBREPONAME}}', 'Wikidata') .. "|link=https://www.wikidata.org/wiki/" .. parameters.id .. "?uselang=" .. parameters.lang[1] .. "#" .. parameters.property .. "]]" .. "</span>" if isSet(i18n.categoryprop) then ret = ret .. "[[" .. string.gsub(i18n.categoryprop, '$1', parameters.property) .. "]]" end end return ret end -- add edit icon to the last element of a table local function addEditIconTable(thetable, parameters) if #thetable == 0 or parameters.editicon == false then return thetable end local last_element = thetable[#thetable] local the_icon = addEditIcon(parameters) -- add it before last html closing tags local tags = '' local rev_element = string.reverse(last_element) for tag in string.gmatch(rev_element, '(>%l+/<)') do if string.match(rev_element, '^' .. tags .. tag) then tags = tags .. tag else break end end local last_tags = string.reverse(tags) local offset = string.find(last_element, last_tags .. '$') if offset then thetable[#thetable] = string.sub(last_element, 1, offset - 1) .. the_icon .. last_tags else thetable[#thetable] = last_element .. the_icon end return thetable end -- Escape Lua captures local function captureEscapes(text) return mw.ustring.gsub(text, "(%%%d)", "%%%1") end -- expandTemplate or callParserFunction local function expandBraces(text, formatting) if text == nil or formatting == nil then return text end -- only expand braces if provided in argument, not included in value as in Q1164668 if mw.ustring.find(formatting, '{{', 1, true) == nil then return text end if type(text) ~= "string" then text = tostring(text) end for braces in mw.ustring.gmatch(text, "{{(.-)}}") do local parts = mw.text.split(braces, "|") local title_part = parts[1] local parameters = {} for i = 2, #parts do local subparts = mw.ustring.find(parts[i], "=") if subparts then local param_name = mw.ustring.sub(parts[i], 1, subparts - 1) local param_value = mw.ustring.sub(parts[i], subparts + 1, -1) -- reconstruct broken links by parts if i < #parts and mw.ustring.find(param_value, "[[", 1, true) and not mw.ustring.find(param_value, "]]", 1, true) then parameters[param_name] = param_value local part_next = i + 1 while parts[part_next] and mw.ustring.find(parts[part_next], "]]", 1, true) do parameters[param_name] = parameters[param_name] .. "|" .. parts[part_next] part_next = part_next + 1 end else parameters[param_name] = param_value end elseif not mw.ustring.find(parts[i], "]]", 1, true) then table.insert(parameters, parts[i]) end end local braces_expanded if mw.ustring.find(title_part, ":") and mw.text.split(title_part, ":")[1] ~= mw.site.namespaces[10].name -- not a prefix Template: then braces_expanded = mw.getCurrentFrame():callParserFunction{name=title_part, args=parameters} else braces_expanded = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=title_part, args=parameters} end braces = mw.ustring.gsub(braces, "([%^%$%(%)%%%.%[%]%*%+%-%?])", "%%%1") -- escape magic characters braces_expanded = captureEscapes(braces_expanded) text = mw.ustring.gsub(text, "{{" .. braces .. "}}", braces_expanded) end return text end -- format data type math local function printDatatypeMath(data) return mw.getCurrentFrame():callParserFunction('#tag:math', data) end -- format data type musical-notation local function printDatatypeMusical(data, formatting) local attr = {} if formatting == 'sound' then attr.sound = 1 end return mw.getCurrentFrame():extensionTag('score', data, attr) end -- format data type string local function printDatatypeString(data, parameters) if mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then -- formatting = a pattern return expandBraces(mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$1', {['$1'] = data}), parameters.formatting) elseif parameters.case then return case(parameters.case, data, parameters.lang[1], feminineGender(parameters.id)) end local data_number = string.match(data, "^%d+") if data_number then -- sort key by initial number and remaining string local sortkey = string.format("%019d", data_number * 1000) return data, sortkey .. string.sub(data, #data_number + 1) end return data end -- format data type tabular-data local function printDatatypeTabular(data, parameters) local icon if parameters.formatting == 'raw' then icon = "no-icon" data = string.gsub(data, '^Data:', '') -- remove prefix, i.e. see Module:Tabular data end return printDatatypeString(data, parameters), icon end -- format data type url local function printDatatypeUrl(data, parameters) if parameters.formatting == 'weblink' then local label_parts = mw.text.split(string.gsub(data, '/$', ''), '/') local label = string.gsub(label_parts[3], '^www%.', '') if #label_parts > 3 then label = label .. '…' end return '[' .. data .. ' ' .. label .. ']' end return printDatatypeString(data, parameters) end -- format data type external-id local function printDatatypeExternal(data, parameters) if parameters.formatting == 'externalid' then local p_stat = mw.wikibase.getBestStatements(parameters.property, 'P1630') -- formatter URL local p_link_pattern = getSnak(p_stat, {1, "mainsnak", "datavalue", "value"}) if p_link_pattern then local p_link = mw.ustring.gsub(p_link_pattern, '$1', {['$1'] = data}) return '[' .. p_link .. ' ' .. data .. ']' end end return printDatatypeString(data, parameters) end -- format data type commonsMedia and geo-shape local function printDatatypeMedia(data, parameters) local icon if not string.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then icon = "no-icon" if not string.find(data, '^Data:') then data = mw.uri.encode(data, 'PATH') -- encode special characters in filename end end return printDatatypeString(data, parameters), icon end -- format data type globe-coordinate local function printDatatypeCoordinate(data, formatting) local function globes(globe_id) local globes = {['Q3134']='callisto',['Q596']='ceres',['Q15040']='dione',['Q2']='earth',['Q3303']='enceladus', ['Q3143']='europa',['Q17975']='phoebe',['Q3169']='ganymede',['Q3123']='io',['Q17958']='iapetus', ['Q308']='mercury',['Q15034']='mimas',['Q405']='moon',['Q15050']='rhea',['Q15047']='tethys', ['Q111']='mars',['Q2565']='titan',['Q3359']='triton',['Q313']='venus',['Q3030']='vesta'} return globes[globe_id] end local function roundPrecision(num, prec) if prec == nil or prec <= 0 then return num end local sig = 10^math.floor(math.log10(prec)+.5) -- significant figure from sexagesimal precision: 0.00123 -> 0.001 return math.floor(num / sig + 0.5) * sig end local precision = data.precision local latitude = roundPrecision(data.latitude, precision) local longitude = roundPrecision(data.longitude, precision) if formatting and string.find(formatting, '$lat', 1, true) and string.find(formatting, '$lon', 1, true) then local ret = mw.ustring.gsub(formatting, '$l[ao][tn]', {['$lat'] = latitude, ['$lon'] = longitude}) if string.find(formatting, '$globe', 1, true) then local myglobe = 'earth' if isSet(data.globe) then local globenum = mw.text.split(data.globe, 'entity/')[2] -- http://www.wikidata.org/wiki/Q2 myglobe = globes(globenum) or 'earth' end ret = mw.ustring.gsub(ret, '$globe', myglobe) end return expandBraces(ret, formatting) elseif formatting == 'latitude' then return latitude, "no-icon" elseif formatting == 'longitude' then return longitude, "no-icon" elseif formatting == 'dimension' then return data.dimension, "no-icon" else --default formatting='globe' if isSet(data.globe) == false or data.globe == 'http://www.wikidata.org/entity/Q2' then return 'earth', "no-icon" else local globenum = mw.text.split(data.globe, 'entity/')[2] return globes(globenum) or globenum, "no-icon" end end end -- Local functions for data value quantity local function unitSymbol(id, lang) -- get unit symbol or code local unit_symbol = '' if lang == wiki.langcode and pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") then unit_symbol = require(wiki.module_title .. "/Units").getUnit(0, '', id, true) end if unit_symbol == '' then -- fetch it local claims = mw.wikibase.getBestStatements(id, 'P5061') if #claims > 0 then local langclaims = {} table.insert(lang, 'mul') -- multilingual as last try for _, snak in ipairs(claims) do local snak_language = getSnak(snak, {"mainsnak", "datavalue", "value", "language"}) if snak_language and not langclaims[snak_language] then -- just the first one by language langclaims[snak_language] = snak.mainsnak.datavalue.value.text end end for _, l in ipairs(lang) do if langclaims[l] then return langclaims[l] end end end end return unit_symbol end local function getUnit(amount, id, parameters) -- get unit symbol or name local suffix = '' if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "unitcode" then -- get unit symbol local unit_symbol = unitSymbol(id, parameters.lang) if isSet(unit_symbol) then if string.sub(parameters.formatting or '', -6) == "linked" then suffix = "[[" .. (mw.wikibase.getSitelink(id) or "d:" .. id) .. "|" .. unit_symbol .. "]]" else suffix = unit_symbol end end end if suffix == '' then -- formatting=unit, or formatting=unitcode not found -- get unit label local unit_label, lang = getLabelByLangs(id, parameters.lang) if lang == wiki.langcode and pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") then suffix = require(wiki.module_title .. "/Units").getUnit(amount, unit_label, id, false) if string.sub(parameters.formatting or '', -6) == "linked" then suffix = "[[" .. (mw.wikibase.getSitelink(id) or "d:" .. id) .. "|" .. suffix .. "]]" end else suffix = (unit_label or id) .. addLabelIcon(id, lang, parameters.lang[1], parameters.labelicon) end end if suffix ~= '' then suffix = ' ' .. suffix end return suffix end local function roundDefPrecision(in_num, factor) -- rounds out_num with significant figures of in_num (default precision) local out_num = in_num * factor if factor/60 == math.floor(factor/60) or out_num == 0 then -- sexagesimal integer or avoiding NaN return out_num end -- first, count digits after decimal mark, handling cases like '12.345e6' local exponent, prec local integer, dot, decimals, expstr = in_num:match('^(%d*)(%.?)(%d*)(.*)') local e = expstr:sub(1, 1) if e == 'e' or e == 'E' then exponent = tonumber(expstr:sub(2)) end if dot == '' then prec = -integer:match('0*$'):len() else prec = #decimals end if exponent then -- So '1230' and '1.23e3' both give prec = -1, and '0.00123' and '1.23e-3' give 5. prec = prec - exponent end -- significant figures local in_bracket = 10^-prec -- -1 -> 10, 5 -> 0.00001 local out_bracket = in_bracket * out_num / in_num out_bracket = 10^math.floor(math.log10(out_bracket)+.5) -- 1230 -> 1000, 0.00123 -> 0.001 -- round it (credit to Luc Bloom from http://lua-users.org/wiki/SimpleRound) return math.floor(out_num/out_bracket + (out_num >=0 and 1 or -1) * 0.5) * out_bracket end -- format data type quantity local function printDatatypeQuantity(data, parameters) local amount = data.amount amount = mw.ustring.gsub(amount, "%+", "") local suffix = "" local conv_amount, conv_suffix if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 4) == "unit" or string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" or parameters.convert then local unit_id = data.unit unit_id = mw.ustring.sub(unit_id, mw.ustring.find(unit_id, "Q"), -1) if string.sub(unit_id, 1, 1) == "Q" then suffix = getUnit(amount, unit_id, parameters) local convert_to if parameters.convert == "default" or parameters.convert == "default2" then local exist, units = pcall(require, wiki.module_title .. "/Units") if exist and units.convert_default and next(units.convert_default) ~= nil then convert_to = units.convert_default[unit_id] end elseif string.sub(parameters.convert or '', 1, 1) == "Q" then convert_to = parameters.convert elseif string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" then convert_to = 'Q11574' -- seconds end if convert_to and convert_to ~= unit_id then -- convert units local conv_temp = { -- formulae for temperatures ºC, ºF, ªK: [from] = {[to] = 'formula'} ['Q25267'] = {['Q42289'] = '$1*1.8+32', ['Q11597'] = '$1+273.15'}, ['Q42289'] = {['Q25267'] = '($1-32)/1.8', ['Q11597'] = '($1+459.67)*5/9'}, ['Q11597'] = {['Q25267'] = '$1-273.15', ['Q42289'] = '($1-273.15)*1.8000+32.00'} } if conv_temp[unit_id] and conv_temp[unit_id][convert_to] then local amount_f = mw.getCurrentFrame():callParserFunction('#expr', mw.ustring.gsub(conv_temp[unit_id][convert_to], "$1", amount)) conv_amount = math.floor(tonumber(amount_f) + 0.5) else local conversions = getStatements(unit_id, 'P2442') -- conversion to standard unit table.insert(conversions, mw.wikibase.getBestStatements(unit_id, 'P2370')[1]) -- conversion to SI unit for _, conv in ipairs(conversions) do if conv.mainsnak.snaktype == 'value' then -- no somevalue nor novalue if conv.mainsnak.datavalue.value.unit == "http://www.wikidata.org/entity/" .. convert_to then conv_amount = roundDefPrecision(amount, tonumber(conv.mainsnak.datavalue.value.amount)) break end end end end if conv_amount then conv_suffix = getUnit(conv_amount, convert_to, parameters) end elseif parameters.convert == 'M' and tonumber(amount) > 10^8 then conv_amount = math.floor(amount/10^6 + 0.5) conv_suffix = ' M' .. string.sub(suffix, 2) end if conv_amount and parameters.formatting == 'raw' then amount = conv_amount suffix = "" conv_amount = nil end end end local lang_obj = mw.language.new(parameters.lang[1]) local sortkey = string.format("%019d", tonumber(amount) * 1000) if string.sub(parameters.formatting or '', 1, 8) == "duration" then local sec = tonumber(conv_amount or amount) if parameters.formatting == 'duration' then return lang_obj:formatDuration(sec) elseif parameters.formatting == 'durationm:s' then local mm = math.floor(sec / 60) local ss = sec - (mm * 60) return string.format("%02d:%02d", mm, ss) else -- durationhms or durationh:m:s local intervals = {"hours", "minutes", "seconds"} local sec2table = lang_obj:getDurationIntervals(sec, intervals) sec2table["seconds"] = (sec2table["seconds"] or 0) + tonumber("." .. (tostring(sec):match("%.(%d+)") or "0")) -- add decimals local duration = '' for i, v in ipairs(intervals) do if parameters.formatting == 'durationh:m:s' then if i == 1 and sec2table[v] then duration = duration .. sec2table[v] .. ":" elseif i == 2 then duration = duration .. string.format("%02d", sec2table[v] or 0) .. ":" elseif i == 3 then local sec_str = tostring(lang_obj:formatNum(sec2table[v] or 0)) duration = duration .. (sec2table[v] < 10 and "0" or "") .. sec_str end elseif sec2table[v] then duration = duration .. lang_obj:formatNum(sec2table[v]) .. i18n.datetime.hms[v] .. (i < 3 and " " or "") end end return duration end end if parameters.case then amount = case(parameters.case, amount, parameters.lang[1], feminineGender(parameters.id)) elseif parameters.formatting ~= 'raw' then if parameters.numformat then amount = lang_obj:formatNum(tonumber(string.format(parameters.numformat, amount))) else amount = lang_obj:formatNum(tonumber(amount)) end end if conv_amount then local conv_sortkey = string.format("%019d", conv_amount * 1000) conv_amount = lang_obj:formatNum(conv_amount) if parameters.convert == 'default2' then return conv_amount .. conv_suffix .. ' (' .. amount .. suffix .. ')', conv_sortkey else return conv_amount .. conv_suffix, conv_sortkey end elseif mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$1', 1, true) then -- formatting with pattern amount = mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$1', {['$1'] = amount}) end return amount .. suffix, sortkey end -- format data type time local function printDatatypeTime(data, parameters) -- Dates and times are stored in ISO 8601 format local timestamp = data.time local post_format local calendar_add = "" local precision = data.precision or 11 if string.sub(timestamp, 1, 1) == '-' then post_format = i18n.datetime["bc"] elseif string.sub(timestamp, 2, 3) == '00' then post_format = i18n.datetime["ad"] elseif precision > 8 then -- calendar model local calendar_model = {["Q12138"] = "gregorian", ["Q1985727"] = "gregorian", ["Q11184"] = "julian", ["Q1985786"] = "julian"} local calendar_id = mw.text.split(data.calendarmodel, 'entity/')[2] if (timestamp < "+1582-10-15T00:00:00Z" and calendar_model[calendar_id] == "gregorian") or (timestamp > "+1582-10-04T00:00:00Z" and calendar_model[calendar_id] == "julian") then calendar_add = " ^{(" .. mw.message.new('Wikibase-time-calendar-' .. calendar_model[calendar_id]):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() .. ")}" end end local function formatTime(form, stamp) local pattern if type(form) == "function" then pattern = form(stamp) else pattern = form end stamp = tostring(stamp) if mw.ustring.find(pattern, "$1") then return mw.ustring.gsub(pattern, "$1", stamp) elseif string.sub(stamp, 1, 1) == '-' then -- formatDate() only supports years from 0 stamp = '+' .. string.sub(stamp, 2) elseif string.sub(stamp, 1, 1) ~= '+' then -- not a valid timestamp, it is a number stamp = string.format("%04d", stamp) end local ret = mw.language.new(parameters.lang[1]):formatDate(pattern, stamp) ret = string.gsub(ret, "^(%[?%[?)0+", "%1") -- suppress leading zeros ret = string.gsub(ret, "( %[?%[?)0+", "%1") return ret end local function postFormat(t) if post_format and mw.ustring.find(post_format, "$1") then return mw.ustring.gsub(post_format, "$1", t) end return t end local intyear = tonumber(string.match(timestamp, "[+-](%d+)")) local ret = "" if precision <= 5 then -- precision is 10000 years or more local factor = 10 ^ ((5 - precision) + 4) local y2 = math.ceil(math.abs(intyear) / factor) local relative = formatTime(i18n.datetime[precision], y2) if post_format == i18n.datetime["bc"] then ret = mw.ustring.gsub(i18n.datetime.beforenow, "$1", relative) else ret = mw.ustring.gsub(i18n.datetime.afternow, "$1", relative) end local ret_number = string.match(ret, "%d+") if ret_number ~= nil then ret = mw.ustring.gsub(ret, ret_number, mw.language.new(parameters.lang[1]):formatNum(tonumber(ret_number))) end elseif precision == 6 or precision == 7 then -- millennia or centuries local card = math.floor((intyear - 1) / 10^(9 - precision)) + 1 ret = formatTime(i18n.datetime[precision], card) ret = postFormat(ret) elseif precision == 8 then -- decades local card = math.floor(math.abs(intyear) / 10) * 10 ret = formatTime(i18n.datetime[8], card) ret = postFormat(ret) elseif intyear > 9999 then -- not a valid timestamp return elseif precision == 9 or parameters.formatting == 'Y' then -- precision is year ret = formatTime(i18n.datetime[9], intyear) ret = postFormat(ret) .. calendar_add elseif precision == 10 then -- month ret = formatTime(i18n.datetime[10], timestamp .. " + 1 day") -- formatDate yyyy-mm-00 returns the previous month ret = postFormat(ret) .. calendar_add else -- precision 11, day ret = formatTime(parameters.formatting or i18n.datetime[11], timestamp) ret = postFormat(ret) .. calendar_add end return ret, timestamp end -- format data value wikibase-entityid with data types wikibase-item or wikibase-property local function printDatatypeEntity(data, parameters) local entity_id = data['id'] if parameters.formatting == 'raw' then return entity_id, entity_id end local entity_page = 'Special:EntityPage/' .. entity_id local label, lang = getLabelByLangs(entity_id, parameters.lang) local sitelink = mw.wikibase.getSitelink(entity_id) local parameter = parameters.formatting local labelcase = label or sitelink if parameters.gender == 'feminineform' then labelcase = feminineForm(entity_id, lang) or labelcase end if parameters.case ~= 'gender' then labelcase = case(parameters.case, labelcase, lang, parameters.lang[1], entity_id, parameters.id) end if labelcase == nil and i18n.qidlabels == false then return end local ret1, ret2 if parameter == 'label' then ret1 = labelcase or entity_id ret2 = labelcase or entity_id elseif parameter == 'sitelink' then ret1 = (sitelink or 'd:' .. entity_page) ret2 = sitelink or entity_id elseif mw.ustring.find((parameter or ''), '$1', 1, true) then -- formatting = a pattern ret1 = mw.ustring.gsub(parameter, '$1', labelcase or entity_id) ret1 = expandBraces(ret1, parameter) ret2 = labelcase or entity_id else if parameter == "ucfirst" or parameter == "ucinternallink" then if labelcase and lang then labelcase = mw.language.new(lang):ucfirst(labelcase) end -- only first of a list, reset formatting for next ones if parameter == "ucinterlanllink" then parameters.formatting = 'internallink' else parameters.formatting = nil -- default format end end if sitelink then ret1 = '[[' .. sitelink .. '|' .. labelcase .. ']]' ret2 = labelcase elseif label and string.match(parameter or '', 'internallink$') and not mw.wikibase.getEntityIdForTitle(label) then ret1 = '[[' .. label .. '|' .. labelcase .. ']]' ret2 = labelcase else ret1 = '[[d:' .. entity_page .. '|<span style="color:#5f9cbb;">' .. (labelcase or entity_id) .. '</span>]]' ret2 = labelcase or entity_id end end return ret1 .. addLabelIcon(entity_id, lang, parameters.lang[1], parameters.labelicon), ret2 end -- format data type wikibase-lexeme local function printDatatypeLexeme(data, parameters) local entity_id = data['id'] if parameters.formatting == 'raw' then return entity_id, entity_id end local lemmas = mw.wikibase.getEntity(entity_id):getLemmas() if parameters.list == 'lang' and lemmas[1][2] ~= parameters.lang[1] then return end local ret = '[[d:Special:EntityPage/' .. entity_id .. '|<span style="color:#5f9cbb;">' .. lemmas[1][1] .. '</span>]]' if parameters.list ~= 'lang' or (parameters.list == 'lang' and lemmas[1][2] ~= wiki.langcode) then ret = ret .. " ^{(" .. lemmas[1][2] .. ")}" end return ret, entity_id end -- format data type monolingualtext local function printDatatypeMonolingual(data, parameters) -- data fields: language [string], text [string] if parameters.list == "lang" and data["language"] ~= parameters.lang[1] then return elseif parameters.list == "notlang" and data["language"] == parameters.lang[1] then return elseif parameters.formatting == "language" or parameters.formatting == "text" then return data[parameters.formatting] end local result = data["text"] if data["language"] ~= wiki.langcode then result = mw.ustring.gsub('<span lang="$1">$2</span>', '$[12]', {["$1"]=data["language"], ["$2"]=data["text"]}) end if mw.ustring.find((parameters.formatting or ''), '$', 1, true) then -- output format defined with $text, $language result = mw.ustring.gsub(parameters.formatting, '$text', result) result = mw.ustring.gsub(result, '$language', data["language"]) end return result end local function getSnakValue(snak, parameters) if snak.snaktype == 'value' then -- see Special:ListDatatypes -- data value string if snak.datatype == "string" then return printDatatypeString(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "commonsMedia" or snak.datatype == "geo-shape" then return printDatatypeMedia(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "tabular-data" then return printDatatypeTabular(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "url" then return printDatatypeUrl(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "external-id" then return printDatatypeExternal(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'math' then return printDatatypeMath(snak.datavalue.value) elseif snak.datatype == 'musical-notation' then return printDatatypeMusical(snak.datavalue.value, parameters.formatting) -- data types other than string value elseif snak.datatype == 'wikibase-item' or snak.datatype == 'wikibase-property' then if i18n.suppress[snak.datavalue.value.id] then return end return printDatatypeEntity(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'wikibase-lexeme' then return printDatatypeLexeme(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == 'monolingualtext' then return printDatatypeMonolingual(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "globe-coordinate" then return printDatatypeCoordinate(snak.datavalue.value, parameters.formatting) elseif snak.datatype == "quantity" then return printDatatypeQuantity(snak.datavalue.value, parameters) elseif snak.datatype == "time" then return printDatatypeTime(snak.datavalue.value, parameters) end elseif snak.snaktype == 'novalue' then if parameters.formatting == 'raw' or parameters.shownovalue == false then return end return mw.message.new('Wikibase-snakview-snaktypeselector-novalue'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() elseif snak.snaktype == 'somevalue' then if parameters.formatting == 'raw' then return end return mw.message.new('Wikibase-snakview-snaktypeselector-somevalue'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() end return mw.wikibase.renderSnak(snak) end local function printError(key) return '<span class="error">' .. i18n.errors[key] .. '</span>' end local function getQualifierSnak(claim, qualifierId, parameters) -- a "snak" is Wikidata terminology for a typed key/value pair -- a claim consists of a main snak holding the main information of this claim, -- as well as a list of attribute snaks and a list of references snaks if qualifierId then -- search the attribute snak with the given qualifier as key if claim.qualifiers then local qualifier = claim.qualifiers[qualifierId] if qualifier then if qualifier[1].datatype == "monolingualtext" then -- iterate over monolingualtext qualifiers to get local language for idx in pairs(qualifier) do if getSnak(qualifier[idx], {"datavalue", "value", "language"}) == parameters.lang[1] then return qualifier[idx] end end elseif parameters.list then return qualifier else return qualifier[1] end end end return nil, printError("qualifier-not-found") else -- otherwise return the main snak return claim.mainsnak end end local function getValueOfClaim(claim, qualifierId, parameters) local snak, error = getQualifierSnak(claim, qualifierId, parameters) if not snak then return nil, nil, error elseif snak[1] then -- a multi qualifier local result, sortkey = {}, {} local maxvals = tonumber(parameters.listmax) for idx in pairs(snak) do result[#result + 1], sortkey[#sortkey + 1] = getSnakValue(snak[idx], parameters) if maxvals and maxvals == #result then break end end return mw.text.listToText(result, parameters.qseparator, parameters.qconjunction), sortkey[1] else -- a property or a qualifier return getSnakValue(snak, parameters) end end local function getValueOfParentClaim(claim, qualifierId, parameters) local qids = mw.text.split(qualifierId, '/', true) local value, sortkey, valueraw = {}, {}, {} local parent_raw, value_text if qids[1] == parameters.property then parent_raw, _, _ = getValueOfClaim(claim, nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang}) else parent_raw, _, _ = getValueOfClaim(claim, qids[1], {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang, ["list"]=true, ["qseparator"]='/', ["qconjunction"]='/'}) end if string.sub(parent_raw or '', 1, 1) == "Q" then -- protection for 'no value' local parent_qids = mw.text.split(parent_raw, '/', true) for idx, p_qid in ipairs(parent_qids) do local parent_claims = mw.wikibase.getBestStatements(p_qid, qids[2]) if parent_claims[1] then value[idx], sortkey[idx], _ = getValueOfClaim(parent_claims[1], nil, parameters) -- raw parent value needed for while/black lists, lang for avoiding an error on types other than entity valueraw[idx], _, _ = getValueOfClaim(parent_claims[1], nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=parameters.lang}) end end end if value[1] then value_text = mw.text.listToText(value, parameters.qseparator, parameters.qconjunction) end return value_text, sortkey[1], valueraw[1] end -- see d:Help:Sources local function getReferences(claim, parameters) if not (parameters.references or parameters.onlysourced) then return '', false end local lang = parameters.lang local maxrefs = tonumber(parameters.references) or 1 local notproperref = { ["P143"] = true, -- imported from ["P3452"] = true, -- inferred from ["P887"] = true, -- based on heuristic ["P4656"] = true -- Wikimedia import URL } local result = {} -- traverse through all references for ref in pairs(claim.references or {}) do local refparts local refs = {} local validref = true local ref_id -- traverse through all parts of the current reference for snakkey, snakval in pairs(claim.references[ref].snaks or {}) do for partkey, _ in pairs(claim.references[ref].snaks[snakkey] or {}) do if notproperref[snakkey] then -- not a proper reference validref = false break end end if validref then for snakidx = 1, #snakval do if snakidx > 1 then refparts = refparts .. ", " end if snakval[snakidx].datatype == 'external-id' then refparts = refparts or '' .. (getSnakValue(snakval[snakidx], {formatting='externalid', property=snakval[snakidx].property, lang=lang}) or '') else refparts = refparts or '' .. (getSnakValue(snakval[snakidx], {lang=lang}) or '') end end refs[snakkey] = refparts refparts = nil if snakkey == "P248" then -- stated in ref_id = getSnak(snakval, {1, "datavalue", "value", "id"}) end end end -- fill missing values with parent item if ref_id then local function refParent(qid, pid, formatting) local snak = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(qid, pid), {1, "mainsnak"}) return snak and getSnakValue(snak, {formatting=formatting, lang=lang}) end refs['P50'] = refs['P50'] or refParent(ref_id, 'P50', 'label') -- author refs['P407'] = refs['P407'] or refParent(ref_id, 'P407', 'label') -- language of work refs['P123'] = refs['P123'] or refParent(ref_id, 'P123', 'label') -- publisher refs['P577'] = refs['P577'] or refParent(ref_id, 'P577') -- date refs['P1433'] = refs['P1433'] or refParent(ref_id, 'P1433', 'label') -- published in refs['P304'] = refs['P304'] or refParent(ref_id, 'P304') -- page(s) refs['P433'] = refs['P433'] or refParent(ref_id, 'P433') -- issue refs['P236'] = refs['P236'] or refParent(ref_id, 'P236') -- ISSN refs['P356'] = refs['P356'] or refParent(ref_id, 'P356') -- DOI end -- get title of local templates for citing references local template_web = mw.wikibase.getSitelink('Q5637226') or "" template_web = mw.text.split(template_web, ":")[2] -- split off namespace from front local template_journal = mw.wikibase.getSitelink('Q5624899') or "" template_journal = mw.text.split(template_journal, ":")[2] local citeParams = {} if refs['P854'] and (refs['P1476'] or refs['P248']) and template_web then -- if both "reference URL" and "title" (or "stated in") are present, then use cite web template citeParams[i18n['cite']['url']] = refs['P854'] if refs['P248'] and refs['P1476'] == nil then citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P248']:match("^%[%[.-|(.-)%]%]") else citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P1476'] citeParams[i18n['cite']['website']] = refs['P248'] end citeParams[i18n['cite']['author']] = refs['P50'] citeParams[i18n['cite']['language']] = refs['P407'] citeParams[i18n['cite']['publisher']] = refs['P123'] citeParams[i18n['cite']['date']] = refs['P577'] citeParams[i18n['cite']['pages']] = refs['P304'] citeParams[i18n['cite']['access-date']] = refs['P813'] citeParams[i18n['cite']['archive-url']] = refs['P1065'] citeParams[i18n['cite']['archive-date']] = refs['P2960'] citeParams[i18n['cite']['quote']] = refs['P1683'] refparts = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=template_web, args=citeParams} elseif refs['P1433'] and (refs['P1476'] or refs['P248']) and template_journal then -- if both "published in" and "title" (or "stated in") are present, then use cite journal template citeParams[i18n['cite']['work']] = refs['P1433'] citeParams[i18n['cite']['title']] = refs['P1476'] or refs['P248'] citeParams[i18n['cite']['author']] = refs['P50'] citeParams[i18n['cite']['date']] = refs['P577'] citeParams[i18n['cite']['issue']] = refs['P433'] citeParams[i18n['cite']['pages']] = refs['P304'] citeParams[i18n['cite']['language']] = refs['P407'] citeParams[i18n['cite']['issn']] = refs['P236'] citeParams[i18n['cite']['doi']] = refs['P356'] refparts = mw.getCurrentFrame():expandTemplate{title=template_journal, args=citeParams} elseif validref then -- raw ouput local snaksorder = claim.references[ref]["snaks-order"] local function indexed(a) for _, b in ipairs(snaksorder) do if b == a then return true end end return false end for k, _ in pairs(refs or {}) do if not indexed(k) then table.insert(snaksorder, k) end end local italics = "''" for _, k in ipairs(snaksorder) do if refs[k] then refparts = refparts and refparts .. " " or "" refparts = refparts .. mw.ustring.gsub(getLabelByLangs(k, lang), "^%l", mw.ustring.upper) .. ": " refparts = refparts .. italics .. refs[k] .. italics .. "." italics = "" end end end if refparts then local ref_name = claim.references[ref].hash result[#result + 1] = mw.getCurrentFrame():extensionTag("ref", refparts, {name=ref_name}) if maxrefs and maxrefs == #result then break end end end if #result > 0 then if parameters.references then if isSet(i18n.categoryref) then result[#result + 1] = "[[" ..i18n.categoryref .. "]]" end return table.concat(result), true else return '', true end end return '', false end -- Set whitelist or blacklist values local function setWhiteOrBlackList(num_qual, args) local lists = {['whitelist']={}, ['blacklist']={}, ['ignorevalue']={}, ['selectvalue']={}} for i = 0, num_qual do for k, _ in pairs(lists) do if isSet(args[k .. i]) then lists[k][tostring(i)] = {} local pattern = 'Q%d+' if string.sub(args[k .. i], 1, 1) ~= 'Q' then pattern = '[^%p%s]+' end for q in string.gmatch(args[k .. i], pattern) do lists[k][tostring(i)][q] = true end end end end return lists['whitelist'], lists['blacklist'], lists['ignorevalue'], lists['selectvalue'] end local function tableParameters(args, parameters, column) local column_params = mw.clone(parameters) column_params.formatting = args["colformat"..column]; if column_params.formatting == "" then column_params.formatting = nil end column_params.convert = args["convert" .. column] if args["case" .. column] then column_params.case = args["case" .. column] end return column_params end local function getEntityId(args, pargs, unnamed) pargs = pargs or {} local id = args.item or args.from or (unnamed and mw.text.trim(args[1] or '') or nil) if not isSet(id) then id = pargs.item or pargs.from or (unnamed and mw.text.trim(pargs[1] or '') or nil) end if isSet(id) then if string.find(id, ":") then -- remove prefix as Property:Pid id = mw.text.split(id, ":")[2] end else id = mw.wikibase.getEntityIdForCurrentPage() end return id end local function getArg(value, default, aliases) if type(value) == 'boolean' then return value elseif value == "false" or value == "no" then return false elseif value == "true" or value == "yes" then return true elseif value and aliases and aliases[value] then return aliases[value] elseif isSet(value) then return value elseif default then return default else return nil end end -- Main function claim --------------------------------------------- -- on debug console use: =p.claim{item="Q...", property="P...", ...} function p.claim(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local is_sandbox = isSet(pargs.sandbox) if not required and is_sandbox then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).claim(frame) end --If a value is already set, use it if isSet(args.value) then if args.value == 'NONE' then return else return args.value end end -- arguments local parameters = {} parameters.id = getEntityId(args, pargs) if parameters.id == nil then return end parameters.property = string.upper(args.property or "") local qualifierId = {} qualifierId[1] = getArg(string.upper(args.qualifier or args.qualifier1 or "")) local i = 2 while isSet(args["qualifier" .. i]) do qualifierId[i] = string.upper(args["qualifier" .. i]) i = i + 1 end parameters.formatting = getArg(args.formatting) parameters.convert = getArg(args.convert) parameters.numformat = getArg(args.numformat) parameters.case = args.case parameters.list = getArg(args.list, true, {firstrank='bestrank'}) parameters.listmax = args.listmax parameters.listrank = getArg(args.listrank) if type(parameters.list) == "number" then -- backwards compatibility parameters.listmax = parameters.listmax or parameters.list parameters.list = true elseif parameters.list == "bestrank" then parameters.listrank = parameters.listrank or "bestrank" parameters.list = true end parameters.shownovalue = getArg(args.shownovalue, true) parameters.separator = getArg(args.separator) parameters.conjunction = getArg(args.conjunction, parameters.separator) parameters.qseparator = getArg(args.qseparator, parameters.separator) parameters.qconjunction = getArg(args.qconjunction, parameters.conjunction) local sorting_col = args.tablesort local sorting_up = (args.sorting or "") ~= "-1" local rowformat = args.rowformat parameters.references = getArg(args.references, false) parameters.onlysourced = getArg(args.onlysourced, false) local showerrors = args.showerrors local default = args.default if default then showerrors = nil end parameters.lang = findLang(args.lang) if parameters.formatting == "raw" then parameters.editicon, parameters.labelicon = false, false else parameters.editicon, parameters.labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) -- needs loadI18n by findLand end -- fetch property local claims = {} local bestrank = parameters.listrank == 'bestrank' and parameters.list ~= 'lang' for p in string.gmatch(parameters.property, 'P%d+') do claims = getStatements(parameters.id, p, bestrank) if #claims > 0 then parameters.property = p break end end if #claims == 0 then local ret = showerrors and printError("property-not-found") or default return ret, args.query == 'num' and 0 or '' end -- defaults for table local preformat, postformat = "", "" local whitelisted = false local whitelist, blacklist, ignorevalue, selectvalue = {}, {}, {}, {} if parameters.formatting == "table" then parameters.separator = parameters.separator or "<br />" parameters.conjunction = parameters.conjunction or "<br />" parameters.qseparator = getArg(args.qseparator, mw.message.new('Comma-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain()) parameters.qconjunction = getArg(args.qconjunction, parameters.qseparator) if not rowformat then rowformat = "$0 ($1" i = 2 while qualifierId[i] do rowformat = rowformat .. ", $" .. i i = i + 1 end rowformat = rowformat .. ")" elseif mw.ustring.find(rowformat, "^[*#]") then parameters.separator = "</li><li>" parameters.conjunction = "</li><li>" if mw.ustring.match(rowformat, "^[*#]") == "*" then preformat = "<ul><li>" postformat = "</li></ul>" else preformat = "<ol><li>" postformat = "</li></ol>" end rowformat = mw.ustring.gsub(rowformat, "^[*#] ?", "") end -- set whitelist and blacklist values whitelist, blacklist, ignorevalue, selectvalue = setWhiteOrBlackList(#qualifierId, args) local next = next if next(whitelist) ~= nil then whitelisted = true end end -- set feminine case if gender is requested local itemgender = args.itemgender local idgender if itemgender then if string.match(itemgender, "^P%d+$") then local snak_id = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(parameters.id, itemgender), {1, "mainsnak", "datavalue", "value", "id"}) if snak_id then idgender = snak_id end elseif string.match(itemgender, "^Q%d+$") then idgender = itemgender end end local gender_requested = false if parameters.case == "gender" or idgender then gender_requested = true elseif parameters.formatting == "table" then for i=0, #qualifierId do if args["case" .. i] and args["case" .. i] == "gender" then gender_requested = true break end end end if gender_requested then if feminineGender(idgender or parameters.id) then parameters.gender = "feminineform" end end -- get initial sort indices local sortindices = {} for idx in pairs(claims) do sortindices[#sortindices + 1] = idx end -- sort by claim rank local comparator = function(a, b) local rankmap = { deprecated = 2, normal = 1, preferred = 0 } local ranka = rankmap[claims[a].rank or "normal"] .. string.format("%08d", a) local rankb = rankmap[claims[b].rank or "normal"] .. string.format("%08d", b) return ranka < rankb end table.sort(sortindices, comparator) local result, result2, result_query local error if parameters.list or parameters.formatting == "table" then -- convert LF to line feed, <br /> may not work on some cases parameters.separator = parameters.separator == "LF" and "\010" or parameters.separator parameters.conjunction = parameters.conjunction == "LF" and "\010" or parameters.conjunction -- i18n separators parameters.separator = parameters.separator or mw.message.new('Comma-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() parameters.conjunction = parameters.conjunction or (mw.message.new('And'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain() .. mw.message.new('Word-separator'):inLanguage(parameters.lang[1]):plain()) -- iterate over all elements and return their value (if existing) local value, valueq local sortkey, sortkeyq local values = {} local sortkeys = {} local refs = {} local rowlist = {} -- rows to list with whitelist or blacklist for idx in pairs(claims) do local claim = claims[sortindices[idx]] local reference = {} if not whitelisted then rowlist[idx] = true end if parameters.formatting == "table" then local params = tableParameters(args, parameters, "0") value, sortkey, error = getValueOfClaim(claim, nil, params) if value then values[#values + 1] = {} sortkeys[#sortkeys + 1] = {} refs[#refs + 1] = {} if whitelist["0"] or blacklist["0"] then local valueraw, _, _ = getValueOfClaim(claim, nil, {["formatting"]="raw", ["lang"]=params.lang}) if whitelist["0"] and whitelist["0"][valueraw or ""] then rowlist[#values] = true elseif blacklist["0"] and blacklist["0"][valueraw or ""] then rowlist[#values] = false end end for i, qual in ipairs(qualifierId) do local j = tostring(i) params = tableParameters(args, parameters, j) local valueq, sortkeyq, valueraw if qual == parameters.property then -- hack for getting the property with another formatting, i.e. colformat1=raw valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim, nil, params) else for q in mw.text.gsplit(qual, '%s*OR%s*') do if string.find(q, ".+/.+") then valueq, sortkeyq, valueraw = getValueOfParentClaim(claim, q, params) elseif string.find(q, "^/.+") then local claim2 = getStatements(parameters.id, string.sub(q, 2), bestrank) if #claim2 > 0 then -- only first value of a property as alternative to a qualifier -- multiple values may not be related to a given raw of the table valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim2[1], nil, params) end else valueq, sortkeyq, _ = getValueOfClaim(claim, q, params) end if valueq then qual = q break end end end values[#values]["col" .. j] = valueq sortkeys[#sortkeys]["col" .. j] = sortkeyq or valueq if whitelist[j] or blacklist[j] or ignorevalue[j] or selectvalue[j] then valueq = valueraw or getValueOfClaim(claim, qual, {["formatting"]="raw", ["lang"]=params.lang}) if whitelist[j] and whitelist[j][valueq or ""] then rowlist[#values] = true elseif blacklist[j] and blacklist[j][valueq or ""] then rowlist[#values] = false elseif ignorevalue[j] and ignorevalue[j][valueq or ""] then values[#values]["col" .. j] = nil elseif selectvalue[j] and not selectvalue[j][valueq or ""] then values[#values]["col" .. j] = nil end end end end else value, sortkey, error = getValueOfClaim(claim, qualifierId[1], parameters) values[#values + 1] = {} sortkeys[#sortkeys + 1] = {} refs[#refs + 1] = {} end if not value and showerrors then value = error end if value then if (parameters.references or parameters.onlysourced) and claim.references then reference = claim.references end refs[#refs]["col0"] = reference values[#values]["col0"] = value sortkeys[#sortkeys]["col0"] = sortkey or value end end -- sort and format results sortindices = {} for idx in pairs(values) do sortindices[#sortindices + 1] = idx end if sorting_col then local sorting_table = mw.text.split(sorting_col, '%D+') local comparator = function(a, b) local valuea, valueb local i = 1 while valuea == valueb and i <= #sorting_table do valuea = sortkeys[a]["col" .. sorting_table[i]] or '' valueb = sortkeys[b]["col" .. sorting_table[i]] or '' i = i + 1 end if sorting_up then return valueb > valuea end return valueb < valuea end table.sort(sortindices, comparator) end local maxvals = tonumber(parameters.listmax) result = {} for idx in pairs(values) do local valuerow = values[sortindices[idx]] local reference, valid_ref = getReferences({["references"] = refs[sortindices[idx]]["col0"]}, parameters) value = valuerow["col0"] if parameters.formatting == "table" then if not rowlist[sortindices[idx]] then value = nil else local rowformatting = rowformat .. "$" -- fake end character added for easy gsub value = mw.ustring.gsub(rowformatting, "$0", {["$0"] = value}) value = mw.ustring.gsub(value, "$R0", reference) -- add reference for i, _ in ipairs(qualifierId) do local valueq = valuerow["col" .. i] if args["rowsubformat" .. i] and isSet(valueq) then -- add fake end character $ -- gsub $i not followed by a number so $1 doesn't match $10, $11... -- remove fake end character valueq = captureEscapes(valueq) valueq = mw.ustring.gsub(args["rowsubformat" .. i] .. "$", "$" .. i .. "(%D)", valueq .. "%1") valueq = string.sub(valueq, 1, -2) rowformatting = mw.ustring.gsub(rowformatting, "$" .. i .. "(%D)", args["rowsubformat" .. i] .. "%1") end valueq = valueq and captureEscapes(valueq) or '' value = mw.ustring.gsub(value, "$" .. i .. "(%D)", valueq .. "%1") end value = string.sub(value, 1, -2) -- remove fake end character value = expandBraces(value, rowformatting) end elseif value then value = expandBraces(value, parameters.formatting) value = value .. reference end if isSet(value) and (not parameters.onlysourced or (parameters.onlysourced and valid_ref)) then result[#result + 1] = value if not parameters.list or (maxvals and maxvals == #result) then break end end end if args.query == 'num' then result_query = #result end if #result > 0 then if parameters.formatting == 'table' then result = addEditIconTable(result, parameters) -- in a table, add edit icon on last element end result = preformat .. mw.text.listToText(result, parameters.separator, parameters.conjunction) .. postformat else result = '' end else -- return first element local claim = claims[sortindices[1]] result, result2, error = getValueOfClaim(claim, qualifierId[1], parameters) if result then local ref, valid_ref = getReferences(claim, parameters) if parameters.onlysourced and valid_ref == false then result = nil else result = result .. ref end end if args.query == 'num' then result_query = result and 1 or 0 end end if isSet(result) then if not (parameters.formatting == 'table' or (result2 and result2 == 'no-icon')) then -- add edit icon, except table added previously and except explicit no-icon internal flag result = result .. addEditIcon(parameters) end else if showerrors then result = error else result = default end end if args.query == 'untranslated' and required and not is_sandbox then result_query = untranslated end return result, result_query or '' end -- Local functions for getParentValues ----------------------- local function uc_first(word) if word == nil then return end return mw.ustring.upper(mw.ustring.sub(word, 1, 1)) .. mw.ustring.sub(word, 2) end local function getPropertyValue(id, property, parameter, langs, labelicon, case) local snaks = mw.wikibase.getBestStatements(id, property) local mysnak = getSnak(snaks, {1, "mainsnak"}) if mysnak == nil then return end local entity_id local result = '-' -- default for 'no value' if mysnak.datavalue then entity_id = "Q" .. tostring(mysnak.datavalue.value['numeric-id']) result, _ = getSnakValue(mysnak, {formatting=parameter, lang=langs, labelicon=labelicon, case=case}) end return entity_id, result end local function getParentObjects(id, prop_format, label_format, languages, propertySupString, propertyLabel, propertyLink, label_show, labelicon0, labelicon1, upto_number, upto_label, upto_value, last_only, grammatical_case, include_self) local propertySups = mw.text.split(propertySupString, '[^P%d]') local maxloop = 10 if upto_number then maxloop = tonumber(upto_number) elseif next(upto_label) or next(upto_value) then maxloop = 50 end local labels_filter = next(label_show) local result = {} local id_value = id for iter = 1, maxloop do local link, label, labelwicon, linktext, id_label for _, propertySup in pairs(propertySups) do local _id_value, _link = getPropertyValue(id_value, propertySup, prop_format, languages, labelicon1, grammatical_case) if _id_value and _link then id_value = _id_value; link = _link break end end if not id_value or not link then break end if propertyLink then _, linktext = getPropertyValue(id_value, propertyLink, "label", languages) if linktext then link = mw.ustring.gsub(link, "%[%[(.*)%|.+%]%]", "[[%1|" .. linktext .. "]]") end end id_label, label = getPropertyValue(id_value, propertyLabel, label_format, languages, false, "infoboxlabel") if labelicon0 then _, labelwicon = getPropertyValue(id_value, propertyLabel, label_format, languages, labelicon0, "infoboxlabel") else labelwicon = label end if labels_filter == nil or (label_show[id_label] or label_show[label]) then result[#result + 1] = {labelwicon, link} label_show[id_label or 'none'], label_show[label or 'none'] = nil, nil -- only first label found end if upto_label[id_label] or upto_label[label] or upto_value[id_value] then break end end if last_only then result = {result[#result]} end if include_self then local label_self, link_self _, label_self = getPropertyValue(id, propertyLabel, label_format, languages, labelicon0, "infoboxlabel") link_self, _ = getLabelByLangs(id, languages) table.insert(result, 1, {label_self, link_self}) end return result end local function parentObjectsToString(result, rowformat, cascade, sorting) local ret = {} local first = 1 local last = #result local iter = 1 if sorting == "-1" then first = #result; last = 1; iter = -1 end for i = first, last, iter do local rowtext = mw.ustring.gsub(rowformat, "$[01]", {["$0"] = result[i][1], ["$1"] = result[i][2]}) ret[#ret + 1] = expandBraces(rowtext, rowformat) end if cascade then local direction = mw.language.new(wiki.langcode):isRTL() and "right" or "left" local suffix = "" for i = 1, #ret do ret[i] = '<ul style="line-height:100%; margin-' .. direction .. ':0.45em; padding-' .. direction .. ':0;"><li>' .. ret[i] suffix = suffix .. '</li></ul>' end ret[#ret] = ret[#ret] .. suffix end return ret end -- Returns pairs of parent label and property value fetching a recursive tree function p.getParentValues(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).getParentValues(frame) end local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return end local languages = findLang(args.lang) local propertySup = getArg(args.property, "P131") --administrative entity local propertyLabel = getArg(args.label, "P31") --instance local propertyLink = getArg(args.valuetext) local property_format = getArg(args.formatting) local label_format = getArg(args.labelformat, "label") local upto_number = getArg(args.upto) local last_only = getArg(args.last_only, false) local editicon, labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) local include_self = getArg(args.include_self, false) local case = getArg(args.case) local upto_label = {} for q in string.gmatch(args.uptolabelid or '', 'Q%d+') do upto_label[q] = true end if type(upto_number) == 'string' then upto_label[uc_first(upto_number)] = true upto_number = nil require(wiki.module_title .. '/debug').track('upto') -- replace upto by uptolabelid end local upto_value = {} for q in string.gmatch(args.uptovalueid or args.uptolinkid or '', 'Q%d+') do upto_value[q] = true end local label_show = {} for q in string.gmatch(args.showlabelid or '', 'Q%d+') do label_show[q] = true end for _, v in ipairs(mw.text.split(args.labelshow or '', "/")) do if v ~= '' then label_show[uc_first(v)] = true require(wiki.module_title .. '/debug').track('labelshow') -- replace labelshow by showlabelid end end local rowformat = args.rowformat; if not isSet(rowformat) then rowformat = "$0 = $1" end local labelicon0, labelicon1 = labelicon, labelicon if string.find(label_format, '{{.*$0.*}}') or (string.find(rowformat, '{{.*$0.*}}') and label_format ~= 'raw') then labelicon0 = false end local result = getParentObjects(id, property_format, label_format, languages, propertySup, propertyLabel, propertyLink, label_show, labelicon0, labelicon1, upto_number, upto_label, upto_value, last_only, case, include_self) if #result == 0 then return end local separator = args.separator; if not isSet(separator) then separator = "<br />" end local sorting = args.sorting; if sorting == "" then sorting = nil end local cascade = (args.cascade == "true" or args.cascade == "yes") local ret = parentObjectsToString(result, rowformat, cascade, sorting) ret = addEditIconTable(ret, {property=propertySup, editicon=editicon, id=id, lang=languages}) return mw.text.listToText(ret, separator, separator) end -- Link with a parent label -------------------- function p.linkWithParentLabel(frame) local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).linkWithParentLabel(frame) end local args = {} if frame.args then for k, v in pairs(frame.args) do -- metatable args[k] = v end else args = frame -- via require end if isSet(args.value) then return args.value end -- get id value of property/qualifier local largs = mw.clone(args) largs.list = tonumber(args.list) and args.list or true largs.formatting = "raw" largs.separator = "/·/" largs.editicon = false local items_list, _ = p.claim(largs) if not isSet(items_list) then return end local items_table = mw.text.split(items_list, "/·/", true) -- get internal link of property/qualifier largs.formatting = "internallink" local link_list, _ = p.claim(largs) local link_table = mw.text.split(link_list, "/·/", true) -- get label of parent property local parent_claim = getSnak(getStatements(items_table[1], args.parent, true), {1, "mainsnak", "datatype"}) if parent_claim == 'monolingualtext' then largs.formatting = nil largs.list = 'lang' else largs.formatting = "label" largs.list = false end largs.property = args.parent largs.qualifier = nil for i, v in ipairs(items_table) do largs.item = v local link_label, _ = p.claim(largs) if isSet(link_label) then link_table[i] = mw.ustring.gsub(link_table[i] or '', "%[%[(.*)%|.+%]%]", "[[%1|" .. link_label .. "]]") end end args.editicon, _ = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) args.id = getEntityId(args, pargs) args.lang = findLang(args.lang) return mw.text.listToText(link_table) .. addEditIcon(args) end -- Calculate number of years old ---------------------------- function p.yearsOld(frame) if not required and frame.args and isSet(frame:getParent().args.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).yearsOld(frame) end local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return end local lang = mw.language.new('en') local function getBestValue(id, prop) return getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(id, prop), {1, "mainsnak", "datavalue", "value"}) end local birth = getBestValue(id, 'P569') if type(birth) ~= 'table' or birth.time == nil or birth.precision == nil or birth.precision < 8 then return end local death = getBestValue(id, 'P570') if type(death) ~= 'table' or death.time == nil or death.precision == nil then death = {['time'] = lang:formatDate('c'), ['precision'] = 11} -- current date elseif death.precision < 8 then return end local dates = {} dates[1] = {['min'] = {}, ['max'] = {}, ['precision'] = birth.precision} dates[1].min.year = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "^[+-]?%d+")) dates[1].min.month = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "\-(%d%d)\-")) dates[1].min.day = tonumber(mw.ustring.match(birth.time, "\-(%d%d)T")) dates[1].max = mw.clone(dates[1].min) dates[2] = {['min'] = {}, ['max'] = {}, ['precision'] = death.precision} dates[2].min.year = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "^[+-]?%d+")) dates[2].min.month = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "\-(%d%d)\-")) dates[2].min.day = tonumber(mw.ustring.match(death.time, "\-(%d%d)T")) dates[2].max = mw.clone(dates[2].min) for i, d in ipairs(dates) do if d.precision == 10 then -- month d.min.day = 1 local timestamp = string.format("%04d", tostring(math.abs(d.max.year))) .. string.format("%02d", tostring(d.max.month)) .. "01" d.max.day = tonumber(lang:formatDate("j", timestamp .. " + 1 month - 1 day")) elseif d.precision < 10 then -- year or decade d.min.day = 1 d.min.month = 1 d.max.day = 31 d.max.month = 12 if d.precision == 8 then -- decade d.max.year = d.max.year + 9 end end end local function age(d1, d2) local years = d2.year - d1.year if d2.month < d1.month or (d2.month == d1.month and d2.day < d1.day) then years = years - 1 end if d2.year > 0 and d1.year < 0 then years = years - 1 -- no year 0 end return years end local old_min = age(dates[1].max, dates[2].min) local old_max = age(dates[1].min, dates[2].max) local old, old_expr if old_min == 0 and old_max == 0 then old = "< 1" old_max = 1 -- expression in singular elseif old_min == old_max then old = old_min else old = old_min .. "/" .. old_max end if args.formatting == 'unit' then local langs = findLang(args.lang) local yo local yo_pl = {} if langs[1] == wiki.langcode then yo_pl = i18n["years-old"] end if not isSet(yo_pl[2]) then local yo_label, _ = getLabelByLangs('Q24564698', langs) yo_pl = {yo_label, yo_label} end yo = mw.language.new(langs[1]):plural(old_max, yo_pl) if mw.ustring.find(yo, '$1', 1, true) then old_expr = mw.ustring.gsub(yo, "$1", old) else old_expr = old .. '&nbsp;' .. yo end elseif args.formatting then old_expr = expandBraces(mw.ustring.gsub(args.formatting, '$1', old), args.formatting) else old_expr = old end return old_expr end -- Gets a label in a given language (content language by default) or its fallbacks, optionnally linked. function p.getLabel(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} if not required and isSet(pargs.sandbox) then return require(wiki.module_title .. "/" .. mw.message.new('Sandboxlink-subpage-name'):inLanguage(wiki.langcode):plain()).getLabel(frame) end local id = getEntityId(args, pargs, 1) if id == nil then return end local languages = findLang(args.lang) local labelicon = false if mw.wikibase.isValidEntityId(id) then _, labelicon = setIcons(args.editicon, pargs.editicon) end local label_icon = '' local label, lang if args.label then label = args.label else -- exceptions or labels fixed local exist, labels = pcall(require, wiki.module_title .. "/labels" .. (languages[1] == wiki.langcode and '' or '/' .. languages[1])) if exist and labels.infoboxLabelsFromId and next(labels.infoboxLabelsFromId) ~= nil then label = labels.infoboxLabelsFromId[id] end if label == nil then label, lang = getLabelByLangs(id, languages) if label then if isSet(args.itemgender) and feminineGender(args.itemgender) then label = feminineForm(id, lang) or label end label = mw.language.new(lang):ucfirst(mw.text.nowiki(label)) -- sanitize if args.case then label = case(args.case, label, lang) end end label_icon = addLabelIcon(id, lang, languages[1], labelicon) end end local linked = args.linked local ret2 = required and untranslated or '' if isSet(linked) and linked ~= "no" then local article = mw.wikibase.getSitelink(id) or ("d:Special:EntityPage/" .. id) return "[[" .. article .. "|" .. (label or id) .. "]]" .. label_icon, ret2 else return (label or id) .. label_icon, ret2 end end -- Utilities ----------------------------- -- See also module ../debug. -- Copied from Module:Wikibase function p.getSiteLink(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs, 1) if id == nil then return end return mw.wikibase.getSitelink(id, mw.text.trim(args[2] or '')) end -- Helper function for the default language code used function p.lang(frame) local lang = frame and frame.args[1] -- nil via require return findLang(lang)[1] end -- Number of statements function p.numStatements(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local id = getEntityId(args, pargs) if id == nil then return 0 end local prop = mw.text.trim(args[1] or '') local num = {} if not isSet(prop) then local largs = {} for k, v in pairs(pargs) do largs[k] = v end for k, v in pairs(args) do largs[k] = v end largs.query = 'num' _, num = p.claim(largs) return num elseif args[2] then -- qualifier local qual = mw.text.trim(args[2]) local values = p.claim{item=id, property=prop, qualifier=qual, formatting='raw', separator='/·/'} if values then num = mw.text.split(values, '/·/') end else num = mw.wikibase.getBestStatements(id, prop) end return #num end -- Returns true if property datavalue is found excluding novalue/somevalue function p.validProperty(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local item = getEntityId(args, pargs) if item == nil then return end local property = mw.text.trim(args[1]) local prop_data = getSnak(mw.wikibase.getBestStatements(item, property), {1, "mainsnak", "datavalue"}) return prop_data and true or nil end function p.editAtWikidata(frame) local args = frame.args or frame -- via invoke or require local pargs = frame.args and frame:getParent().args or {} local value = isSet(args[1]) if value then return end local param = {} param.id = getEntityId(args, pargs) param.property = args.property param.lang = findLang(args.lang) param.editicon, _ = setIcons(args.editicon) return addEditIcon(param) end function p.formatNum(frame) local num = tonumber(mw.text.trim(frame.args[1])) local lang = findLang(mw.text.trim(frame.args[2])) return mw.language.new(lang[1]):formatNum(num) end return p 8ll1jade7vehhkhxhqj4nw3se5xwap7 0 43423 3713194 3384922 2022-08-24T15:58:14Z Εὐθυμένης 15810 ([[c:GR|GR]]) [[File:Nigerian-Presidential-Seal1.jpg]] → [[File:Seal of the President of Nigeria.svg]] wikitext text/x-wiki [[Archivu:Seal of the President of Nigeria.svg|100px|thumb|right|Blasón del presidente de Nixeria.]] Anguaño, el [[presidente]] de [[Nixeria]] ye escoyíu pola población pa un periodu de 4 años, cola posibilidá d'una reelección pal periodu siguiente. Esta ye la llista de presidentes y [[xefe d'Estáu|xefes d'Estáu]] de Nixeria, dende l'adopción de la [[república]], l'añu [[1963]]. == Presidente constitucional de Nixeria, 1963-1966 == * [[Nnamdi Azikiwe]]: [[1 d'ochobre]] de [[1963]] - [[16 de xineru]] de [[1966]] == Xefe del Gobiernu Federal Militar de Nixeria, 1966-1979 == * [[Johnson Aguiyi-Ironsi]]: [[16 de xineru]] - [[29 de xunetu]] de [[1966]] * [[Yakubu Gowon]]: [[1 d'agostu]] de [[1966]] - [[29 de xunetu]] de [[1975]] * [[Murtala Mohammed]]: [[29 de xunetu]] de [[1975]] - [[13 de febreru]] de [[1976]] * [[Olusegun Obasanjo]]: [[13 de febreru]] de [[1976]] - [[1 d'ochobre]] de [[1979]] == Presidente constitucional de Nixeria, 1979-1983 == * [[Shehu Shagari]]: [[1 d'ochobre]] de [[1979]] - [[31 d'avientu]] de [[1983]] == Presidente del Conseyu Supremu Militar de Nixeria, 1983-1985 == * [[Muhammadu Buhari]]: [[31 d'avientu]] de [[1983]] - [[27 d'agostu]] de [[1985]] == Presidente del Conseyu de Gobiernu de les Fuercies Armaes de Nixeria, 1985-1993 == * [[Ibrahim Babangida]]: [[27 d'agostu]] de [[1985]] - [[26 d'agostu]] de [[1993]] == Presidente interín de Nixeria, 1993 == * [[Ernest Shonekan]]: [[26 d'agostu]] - [[17 de payares]] de [[1993]] == Presidente del Conseyu de Gobiernu Provisional de Nixeria, 1993-1999 == {|{{tablaguapa}} |- ! colspan=3|[[Xefe d'Estáu]] ! colspan=2|Periodu de Gobiernu ! rowspan=2|Militar |- ! <small># ! <small>Imaxe ! <small>Nome ! <small>Empiezu del gobiernu ! <small>Final del gobiernu |- ! style="background:gray ;"|7 | [[Archivu:Replace this image male.svg|60px]] | '''[[Sani Abacha|<small>Xeneral</small> Sani Abacha]]'''<br/><small>(1943–1998)</small> | [[17 de payares]] de [[1993]] | [[8 de xunu]] de [[1998]]<br /><small>(finó mientres el mandatu)</small> | Conseyu Provisorio d'Alministración |- ! style="background:gray;"|8 | [[Archivu:Abdulsalami Abubakar detail DF-SC-02-04323.jpg|60px]] | '''[[Abdulsalami Abubakar|<small>Xeneral</small> Abdulsalami Abubakar]]'''<br/><small>(1942–)</small> | [[8 de xunu]] de [[1998]] | [[29 de mayu]] de [[1999]]<br /><small>(arrenunció)</small> | Conseyu Provisorio d'Alministración |- |} == Presidentes constitucionales de Nixeria, 1999-presente == {|{{tablaguapa}} |- ! colspan=3|Presidente ! colspan=2|Periodu de Gobiernu ! rowspan=2|Partíu<br /><small>(mientres l'elección) |- ! <small># ! <small>Imaxe ! <small>Nome ! <small>Empiezu del gobiernu ! <small>Final del gobiernu |- ! style="background:green;color:white;"|(5) | [[Archivu:Olusegun Obasanjo DD-SC-07-14396-cropped.jpg|60px]] | '''[[Olusegun Obasanjo]]'''<br /><small>([[1937]]–)</small> | [[29 de mayu]] de [[1999]] | [[29 de mayu]] de [[2007]] | ''People's Democratic Party'' |- ! style="background:green;color:white;"|9<ref>[[Goodluck Jonathan]] foi'l presidente provisorio de [[9 de febreru]] hasta el [[5 de mayu]] de [[2010]]</ref> | [[Archivu:YarAdua WEF 2008.jpg|60px]] | '''[[Umaru Musa Yar'Adua]]'''<br /><small>(1951–2010)</small> | [[29 de mayu]] de [[2007]] | [[5 de mayu]] de [[2010]]<br /><small>(finó mientres el mandatu)</small> | ''People's Democratic Party'' |- ! style="background:green;color:white;"|10 | [[Archivu:Goodluck Jonathan World Economic Forum 2013.jpg|60px]] | '''[[Goodluck Jonathan]]'''<br /><small>(1957–)</small> | [[5 de mayu]] de [[2010]] | [[29 de mayu]] de [[2015]] | ''People's Democratic Party'' |- ! style="background:green;color:white;"| | [[Archivu:Muhammadu Buhari - Chatham House.jpg|60px]] | '''[[Muhammadu Buhari]]''' | [[29 de mayu]] de [[2015]] | | ''All Progressives Congress'' |} == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Abubakar Tafawa Balewa]], l'unicu primer ministru de Nixeria, entre [[1 d'ochobre]] de [[1960]] y [[15 de xineru]] de [[1966]]. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Nixeria]] ns7y72vw7c210c44w3jxyx4kg91nsze 3713209 3713194 2022-08-24T20:49:03Z YoaR 37624 Plantía: {{Ficha de cargu políticu}}, usando [[:ast:Wikipedia:FastButtons|FastButtons]] wikitext text/x-wiki {{Ficha de cargu políticu}} [[Archivu:Seal of the President of Nigeria.svg|100px|thumb|right|Blasón del presidente de Nixeria.]] Anguaño, el [[presidente]] de [[Nixeria]] ye escoyíu pola población pa un periodu de 4 años, cola posibilidá d'una reelección pal periodu siguiente. Esta ye la llista de presidentes y [[xefe d'Estáu|xefes d'Estáu]] de Nixeria, dende l'adopción de la [[república]], l'añu [[1963]]. == Presidente constitucional de Nixeria, 1963-1966 == * [[Nnamdi Azikiwe]]: [[1 d'ochobre]] de [[1963]] - [[16 de xineru]] de [[1966]] == Xefe del Gobiernu Federal Militar de Nixeria, 1966-1979 == * [[Johnson Aguiyi-Ironsi]]: [[16 de xineru]] - [[29 de xunetu]] de [[1966]] * [[Yakubu Gowon]]: [[1 d'agostu]] de [[1966]] - [[29 de xunetu]] de [[1975]] * [[Murtala Mohammed]]: [[29 de xunetu]] de [[1975]] - [[13 de febreru]] de [[1976]] * [[Olusegun Obasanjo]]: [[13 de febreru]] de [[1976]] - [[1 d'ochobre]] de [[1979]] == Presidente constitucional de Nixeria, 1979-1983 == * [[Shehu Shagari]]: [[1 d'ochobre]] de [[1979]] - [[31 d'avientu]] de [[1983]] == Presidente del Conseyu Supremu Militar de Nixeria, 1983-1985 == * [[Muhammadu Buhari]]: [[31 d'avientu]] de [[1983]] - [[27 d'agostu]] de [[1985]] == Presidente del Conseyu de Gobiernu de les Fuercies Armaes de Nixeria, 1985-1993 == * [[Ibrahim Babangida]]: [[27 d'agostu]] de [[1985]] - [[26 d'agostu]] de [[1993]] == Presidente interín de Nixeria, 1993 == * [[Ernest Shonekan]]: [[26 d'agostu]] - [[17 de payares]] de [[1993]] == Presidente del Conseyu de Gobiernu Provisional de Nixeria, 1993-1999 == {|{{tablaguapa}} |- ! colspan=3|[[Xefe d'Estáu]] ! colspan=2|Periodu de Gobiernu ! rowspan=2|Militar |- ! <small># ! <small>Imaxe ! <small>Nome ! <small>Empiezu del gobiernu ! <small>Final del gobiernu |- ! style="background:gray ;"|7 | [[Archivu:Replace this image male.svg|60px]] | '''[[Sani Abacha|<small>Xeneral</small> Sani Abacha]]'''<br/><small>(1943–1998)</small> | [[17 de payares]] de [[1993]] | [[8 de xunu]] de [[1998]]<br /><small>(finó mientres el mandatu)</small> | Conseyu Provisorio d'Alministración |- ! style="background:gray;"|8 | [[Archivu:Abdulsalami Abubakar detail DF-SC-02-04323.jpg|60px]] | '''[[Abdulsalami Abubakar|<small>Xeneral</small> Abdulsalami Abubakar]]'''<br/><small>(1942–)</small> | [[8 de xunu]] de [[1998]] | [[29 de mayu]] de [[1999]]<br /><small>(arrenunció)</small> | Conseyu Provisorio d'Alministración |- |} == Presidentes constitucionales de Nixeria, 1999-presente == {|{{tablaguapa}} |- ! colspan=3|Presidente ! colspan=2|Periodu de Gobiernu ! rowspan=2|Partíu<br /><small>(mientres l'elección) |- ! <small># ! <small>Imaxe ! <small>Nome ! <small>Empiezu del gobiernu ! <small>Final del gobiernu |- ! style="background:green;color:white;"|(5) | [[Archivu:Olusegun Obasanjo DD-SC-07-14396-cropped.jpg|60px]] | '''[[Olusegun Obasanjo]]'''<br /><small>([[1937]]–)</small> | [[29 de mayu]] de [[1999]] | [[29 de mayu]] de [[2007]] | ''People's Democratic Party'' |- ! style="background:green;color:white;"|9<ref>[[Goodluck Jonathan]] foi'l presidente provisorio de [[9 de febreru]] hasta el [[5 de mayu]] de [[2010]]</ref> | [[Archivu:YarAdua WEF 2008.jpg|60px]] | '''[[Umaru Musa Yar'Adua]]'''<br /><small>(1951–2010)</small> | [[29 de mayu]] de [[2007]] | [[5 de mayu]] de [[2010]]<br /><small>(finó mientres el mandatu)</small> | ''People's Democratic Party'' |- ! style="background:green;color:white;"|10 | [[Archivu:Goodluck Jonathan World Economic Forum 2013.jpg|60px]] | '''[[Goodluck Jonathan]]'''<br /><small>(1957–)</small> | [[5 de mayu]] de [[2010]] | [[29 de mayu]] de [[2015]] | ''People's Democratic Party'' |- ! style="background:green;color:white;"| | [[Archivu:Muhammadu Buhari - Chatham House.jpg|60px]] | '''[[Muhammadu Buhari]]''' | [[29 de mayu]] de [[2015]] | | ''All Progressives Congress'' |} == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Abubakar Tafawa Balewa]], l'unicu primer ministru de Nixeria, entre [[1 d'ochobre]] de [[1960]] y [[15 de xineru]] de [[1966]]. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Nixeria]] dw5y3ws8gj1cfjguvtkv7q6lcpd1dtg 10 54867 3713352 1078183 2022-08-25T10:45:17Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <span style="color:#555">{{#if: {{{1|}}} | ({{{2|{{#iferror: {{Obtener idioma|{{{1}}}}} | {{{1}}} | {{Obtener idioma|{{{1}}}}} }}}}}) | <span style="font-size:90%;" class="error">Especifica a lo menos una llingua.</span> }}</span><noinclude> {{Documentación de plantía}} </noinclude> 7btedw9orva1eda8y1h5cbiq23tc3vm 0 56107 3713273 3538723 2022-08-25T09:55:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Caridad de la Luz}} {{persona}} '''Caridad De la Luz''' {{nym}}, tamién conocida como '''"La Bruxa"''' ye una [[poeta]], [[actriz]], [[cantante]], [[rap]]esra, [[performer]],<ref>{{cita web |url= http://www.linkedin.com/in/delaluz |títulu= Caridad De La Luz. Poet at De La Luz, Inc |fechaaccesu= 30 de xunetu |añoacceso= 2013 |apellíu= |nome= |fecha= 2011 |obra= Linkedin|idioma= inglés|cita= }}</ref> y [[activista]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]-[[Puertu Ricu|portorricana]].<ref>{{Versalita|jesse Russell, ronald Cohn}}. [[2012]]. ''Caridad de la Luz''. Editor Tbilisi State Univ. 172 pp. ISBN 5-511-98186-9, ISBN 978-5-511-98186-4</ref> == Biografía == De la Luz, que los sos padres camudar a la [[ciudá de Nueva York]] dende [[Puertu Ricu]], ye orixinaria y creció nel [[South Bronx]]. Ellí tamién recibió la so educación primaria y media. Como una neña, siempres taba arrodiada de los soníos de la [[Salsa (xéneru musical)|música de mueyu]], una y bones ella vivía nuna seición tamién conocida como ''"El Condáu del Salsa" (Salsa County)''. De la Luz, que de cutiu prepara programes pa la so familia, asonsañando a los sos cantantes de mueyu favoritos [[Celia Cruz]] y de Celina González. Tamién esfrutó de la escritura, especialmente la poesía. Graduóse con honores de la [http://schools.nyc.gov/SchoolPortals/02/M520/default.htm Murry Bergtraum High School] con especialización en secretariáu.<ref name="LP">[http://www.eldiariony.com/%C2%BFNada_que_faer%3F_20120726 El Diariu/La Prensa - Caridad de la Luz]</ref> == Debú: ''Boogie Rican Blvd.'' == [[Ficheru:NuyoricanPoetsCafe.JPG|thumb|left|150px|Nuyorican Poets Café.]] De la Luz fixo'l so debú como artista en 1996, cuando fixo la so presentación nel [[Nuyorican Poets Café]] de Nueva York. El Café ye conocíu como un llugar onde munchos poetes consiguieron el so primera atopo frente a una audiencia en vivu. Ente los que se realizaron asina, tán: [[Miguel Piñero]], [[Pedro Pietri]], [[Edwin Torres]]. El so unipersonal d'una muyer ''"Boogie Rican Blvd."'' trázase la vida d'una persona en Puertu Ricu dende'l Bronx a Puertu Ricu. Combina personaxes, poesía, fotografía y música. El so espectáculu foi un ésitu y nun pasó enforma tiempu primero que tuviera de xira, presentando'l so espectáculu en distintes ciudaes d'[[Estaos Xuníos]], [[Europa]], y [[América Llatina]].<ref name="LP"/> En 1998, participó nun papel ensin acreitar como baillarina na película ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'', col estrellalgu de [[Vanessa L. Williams]], y de [[Chayanne]]. Y yá en 2000, De la Luz realizó la so película debú como ''"Cuca"'' na película de [[Spike Lee]]: ''Bamboozed''. N'ochobre de 2001, "Boogie Rican Blvd." fixo'l so debú [[off-Broadway]] nel ''"The Producers Club"'' y más tarde en ''"La Téa Theater"''. Ente les otres obres de teatru nes qu'hai participzado, son: ''"Ubu Unchained", "El [[Spanglish]] language Sandwich"'' de Pedro Pietri; y ''"Women Like This"'' un Festival d'[[Hip hop music|hip hop]] fechu en [[Suiza]].<ref name="LP"/> En 2002, De la Luz fixo una llectura titulada ''"WTC" ([[World Trade Center]]'') a cencielles por aciu l'usu de los trés lletres de la sigla histórica que recuerda a l'audiencia nel programa ''"Def Poetry Jam"'', de Russell Simmon, por [[HBO]], onde la complexidá son los [[Atentaos del 11 de setiembre de 2001|acontecimientos del 11-S]], y van siguir siendo. Esi mesmu añu, tamién participó nel ''"Hip Hop de la Esperanza"'' de HBO. Los sos poemes fueron publicaos en revistes como Shout, Vibe, Source, AWOL, Urban, y Stress Magacinos, [[El Voceru]], El Centru (revista del [[Hunter College]]).<ref name="LP"/> == Carrera nel cine == En 2004, xugó'l rol de ''"Lucy"'' nel [[filme]] ''Down to the Bone''; y en 2005 interpretó a una novia psicópata qu'utiliza la bruxería na comedia [[hispana]] ''El Vacilón''. Na serie del [[The History Channel|History Channel]] ''Witch Hunt (Caza de Bruxes)'', foi escoyida como "Tituba". HBO Llatín la reclutó pa la so serie "Fala", y ella llanzó un álbum col so propiu sellu discográficu ''"De La Luz Records"'', tituláu "Brujalicious", un amiestu de llatín con tintes de hip hop y de [[reggaeton]].<ref>{{cita web|url=https://www.imdb.com/name/nm0115863/ |títulu=Caridad 'La Bruxa' De La Luz editorial=[[IMDb]]|fechaaccesu=3 de febreru de 2014}}</ref> == Actualidá == De la Luz que ye madre de dos fíos, enseña un taller llamáu ''"¿Cómo puedo camudar el mundu"'' pal Programa Tutorial d'[[East Harlem]] y anguaño ta enseñando un taller d'escritura llamada ''"Escribe la to manera representando Voces Ininterrumpíes"'' (una organización de la que ye miembru de la Xunta Executiva), YAFFA, y la so propia organización: ''Llatines 4 Life''.<ref>{{cita web |url=http://nbclatino.com/2012/10/17/cafecito-poet-and-author-caridá-de-la lluz-la bruxa/ |títulu= Cafecito: Poet and author Caridad De La Luz, “La Bruxa”|fechaaccesu= 30 de xunetu |añoacceso= 2013 |apellíu= |nome= |fecha=17 d'ochobre de 2010 |obra= NBC Llatín|idioma= inglés|cita= }}</ref> Mientres el so tiempu llibre gústa-y cantar, baillar y viaxar a Puertu Ricu. Ella apaez en publicidá, como una voceru de [[Levi's|Jeans Levis]] nuna campaña de prensa a nivel nacional que se ve nes revistes ''Glamour'', ''Entertainment Weekly'', ''Us Weekly'', y ''[[Marie Claire]]''. En 2005, De la Luz foi escoyida pola revista en castellán de Nueva York ''[[El Diariu La Prensa]]'' como una de les cincuenta más destacaes llatines nos Estaos Xuníos.<ref name="LP"/> == Honores == === Epónimos === * 1994: banda mexicana de heavy metal ''La Bruxa'', debutando nun festival de rock local.<ref>{{cita web|url= https://myspace.com/labruja/bio|títulu= Caridad de la Luz|fechaaccesu= 30 de xunetu |añoacceso= 2013 |fecha= 2012|obra= Myspace |idioma= inglés|cita=}}</ref> == Ver tamién == * [[Lliteratura de Puertu Ricu]] * [[Lliteratura d'América Llatina]] * [[Llista de puertorriqueños]] * [[Escritores puertorriqueños contemporáneos|Llista d'escritores puertorriqueños contemporáneos]] == Fuentes == {{Traducíu ref|en|Caridad de la Luz|554195260|30 de xunetu de 2013}} == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Writers from Puertu Ricu|Escritores de Puertu Ricu}} {{IMDb|0115863}} * {{DNB-Portal|152642781}} * {{Link|1= inglés|2= http://www.eldiariony.com/noticies/especiales/detail.aspx?EspecialId=26&id=1098418|3= Data de Caridad de la Luz|4=- en Diariu/La Prensa }} * {{Link|1= inglés|2= http://www.youtube.com/user/CaridadDeLaLuz?feature=watch|3= L'autora n'entestaos |4=- en [[Youtube]]}} * {{Link|1= inglés|2= http://www.dv-arts.com/index.php?option=com_k2&view=item&id=456:la bruxa-center-for-new-media-arts-caridá-de-la lluz|3= Estensa biografía de l'autora|4=- en DV-arts}} {{NF|1977||De La Luz, Caridad}} [[Categoría:Escritores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Poetes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Artistes de rap rock]] [[Categoría:Raperos y raperes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Escritores en castellanu]] [[Categoría:Escritores n'inglés]] [[Categoría:Escritores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Traductores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Traductores al inglés]] [[Categoría:Traductores del castellanu]] [[Categoría:Activistes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Persones del Bronx]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] nnykt1v99psjwdfpgesay3yrrv5qr9n 0 57720 3713283 3709228 2022-08-25T09:56:57Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Jennifer Lopez}} '''Jennifer Lynn Lopez'''<ref name=history>{{cita web |url= http://www.biography.com/people/jennifer-lopez-9542231 |títulu= Jennifer Lopez Biography - orixinal name Jennifer Lynn Lopez Rodríguez|fechaaccesu= 4 d'abril de 2011 |autor= [[A&Y Television Networks]]|idioma= inglés|fecha= 2011|obra= Biography.com}}</ref> ([[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]], 24 de xunetu de 1969) más conocida como '''Jennifer Lopez''' o '''JLo''', ye una [[actuación|actriz]], [[cantante]], [[Danza|baillarina]], [[compositora]], [[Productor discográficu|productora discográfica]], [[Diseñu de modes|diseñadora de modes]], [[Empresariu|empresaria]], [[Productor de televisión|productora de televisión]], [[Coreografía|coreógrafa]], [[Arume|perfumista]] y [[Filantropía|filántropa]] d'[[Estaos Xuníos]]. Conforma tamién el xuráu del cotizáu programa de talentos ''[[American Idol]]''. El so interés en siguir la carrera pa llegar a la fama surdió dempués de tener un papel secundariu na película ''My Little Girl''; per otra parte los sos padres creíen que diba tener una carrera pocu realista. En 1991, Lopez llogró'l so primer trabayu como una [[danza|baillarina]] y en 1993 decidió dedicase a l'actuación. Llogró'l so primer papel como protagonista na película ''[[Selena (película)|Selena]]'' col que se convirtió na primer actriz llatina en ganar un millón de dólares y amás foi nomada al [[Golden Globe|Globu d'Oru]] como Meyor Actriz. Al añu siguiente cola película ''[[Out of Sight]]'', llogró cobrar dos millones de dólares<ref name="net worth">{{cita web|url=http://au.lifestyle.yahoo.com/famous/galleries/photo/-/13818378/how-they-make-millions/13818390|títulu=How They Make Millions&nbsp;– Page 11&nbsp;– Galleries&nbsp;– Famous Magacín|fechaaccesu=8 de febreru de 2013|fecha=30 de mayu de 2012|editorial=Yahoo! Lifestyle}}</ref>y amás realizó una de les meyores actuaciones que fizo na so carrera. En 1999 debutó como cantante col so álbum, ''[[On the 6]]'' convirtiéndose de momentu nuna superestrella mundial y una lleenda del [[pop]].<ref>{{cita web|títulu=Jennifer Lopez - On The 6 Album Lyrics|url=http://artists.letssingit.com/jennifer-lopez-album-on-the-6-fwscvt|fechaaccesu=17 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Col llanzamientu simultáneu del so segundu álbum d'estudiu ''[[J.Lo (álbum)|J.Lo]]'', y la so película ''[[The Wedding Planner]]'' en 2001, Lopez convertir na primer persona en tener el puestu númberu unu nel cine y nel so álbum na mesma selmana, récor que naide -y quitó inda. Colos sos primeros nueve discos vendió más de 65 millones d'álbumes,<ref>{{cita web|url=http://www.showbizspy.com/2007/02/23/american-idol-lineup-to-include-gwen-stefani-jennifer-lopez-diana-ross/|títulu=American Idol Lineup to Include Gwen Stefani, Jennifer Lopez, Diana Ross|fechaaccesu=25 de marzu de 2007|publicación=Showbiz Spy|fecha=23 de febreru de 2007}}</ref> siendo la persona más rica en [[Hollywood]] d'ascendencia [[América Llatina|llatinoamericana]], con una fortuna envalorada en 150 millones de dólares<ref name="net worth">{{cita web|url=http://au.lifestyle.yahoo.com/famous/galleries/photo/-/13818378/how-they-make-millions/13818390|títulu=How They Make Millions&nbsp;– Page 11&nbsp;– Galleries&nbsp;– Famous Magacín|fechaaccesu=8 de febreru de 2013|fecha=30 de mayu de 2012|editorial=Yahoo! Lifestyle}}</ref> y ye l'artista llatina con mayor influencia nos [[Estaos Xuníos]], según la llista de los «100 hispanos más influyentes» de la revista ''[[People]]''.<ref>{{cita web|url=http://www.reuters.com/article/peopleNews/idUSN0417833620070105|títulu=J.Lo tops list of most influential Hispanics|fechaaccesu=12 de febreru de 2007|obra=[[Reuters]]|fecha=4 de xineru de 2007}}</ref> En [[2011]] llogró resituarse como estrella mundial, en xuniéndose con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] y grabar el cantar «[[On The Floor]]», que foi la tema d'artista femenina más vendíu esi añu y el videu musical de dicha cantar ye hasta la fecha'l videu d'artista femenina más vistu de [[You Tube|Youtube]]. Pitbull y López volvieron xunise en [[2012]] col cantar «[[Dance Again]]», qu'algamó'l Top 10 de ventes en [[iTunes]] n'Estaos Xuníos y Europa. En 2011, Jennifer Lopez foi escoyida pola revista ''[[People]]'' como la muyer más bella del mundu. Amás ye considerada una de les artistes más importantes del mileniu per distintos medios de comunicación y revistes dedicaes a la crítica.<ref>{{cita web|autor=El Mundo|títulu=Jennifer Lopez, la más guapa del mundu, según la revista People|url=https://www.elmundo.es/america/2011/04/13/gentes/1302728179.html|fecha=20 d'abril de 2011}}</ref> El 14 de xunu de [[2012]] realizó la so primer xira mundial llamada [[Dance Again World Tour]], pol so álbum ''[[Dance Again: The Hits]]'', empezando la xira na ciudá de [[Panamá (ciudá)|Panamá]], percorrió [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Europa]], [[Asia]], [[Oceanía]] y [[Suramérica]]. Nel [[2013]] anunció que fadría una película en [[3D]] de la so xira llamada ''Dance Again 3D'' qu'incluyiría amás de los conciertos, cómo se realizó la xira y cómo enfrentó'l so divorciu con [[Marc Anthony]]. En xunu de 2013 foi-y dada una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] pola so collaboración nel mundu de la música;<ref>{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/music/news/lady-gaga-tops-forbes-list-of-most-powerful-musicians-20130626|títulu=Lady Gaga Tops Forbes' List of Most Powerful Musicians|fechaaccesu=10 d'agostu de 2013|apellíu=Reilly|nome=Dan|fecha=26 de xunu de 2013|obra=[[Rolling Stone]]|editorial=[[Wenner Media]]}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.forbes.com/pictures/lmj45kehg/jennifer-lopez-7/|títulu=The World's Most Powerful Women: 16 New Cares|fechaaccesu=10 d'agostu de 2013|obra=Forbes|editorial=Forbes Publishing}}</ref> siendo ésta estrellar númberu 2500.<ref>{{cita web|autor=20minuto|títulu=Jennifer Lopez recibe una estrella nel Paséu de la Fama de Hollywood|url=www.20minutos.es/noticia/1850159/0/jennifer-lopez/estrella/pasio-fama/|fechaaccesu=16 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref>En [[2013]] Lopez robló como productora executiva de la serie de televisión ''[[The Fosters]]'', na qu'una pareya de lesbianes críen xuntes a una familia. La serie estrenar en [[ABC Family]] el 3 de xunu de 2013 y tuvo abondo ésitu d'audiencia polo cual la cadena decidió realizar una segunda temporada. Jennifer Lopez confesó qu'aceptó ser productora d'esti programa, dempués de la muerte d'una pariente so que yera lesbiana.<ref name="The Fosters">{{cita web|títulu=Jennifer Lopez fala de The Fosters|url=http://www.philstar.com/entertainment/2013/06/08/951631/jennifer-lopez-brings-fosters-abc-family|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Ente los sos más grandes ésitos inclúyense temes como «[[On the 6|If you Had my Love]]», [[On the 6|Wating For The Nigth]] «[[Nun m'amar]]», «[[Love don't cost a thing]]», «[[Play]]», «[[Jenny from the block]]», «[[Rebirth|Get Right]]», «[[Faesme falta]]», «[[Qué fixisti]]», «[[On the Floor]]» y «[[Dance Again]]», == Vida y carrera == === 1969-1990: Niñez y empiezos artísticos === Jennifer Lynn Lopez Rodríguez nació en Castle Hill, del barriu [[Bronx]], [[Nueva York]] el 24 de xunetu de 1969.<ref>{{cita web|url=http://www.courttv.com/trials/puffy/docs/duty-caps_3.html|títulu=Duty Captain's Report|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2006|fecha=17 de xineru de 2001|obra=[[Court TV]]|editorial=[[Time Warner]]|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20080209202541/http://www.courttv.com/trials/puffy/docs/duty-caps_3.html|fechaarchivu=9 de febreru de 2008}}</ref> Foi la segunda fía de los sos padres puertorriqueños David Lopez y Guadalupe Rodríguez; tien una hermana menor Leslie y una más nueva llamada Lynda.<ref>{{cita web|url=http://www.terra.com/musica/semeyes/mames_y_mamacitas/64457|títulu=Mamaes y Mamacitas&nbsp;– Música|fechaaccesu=24 de mayu de 2012|fecha=11 de mayu de 2007|editorial=[[Terra Networks]]}}</ref>El so padre trabayaba de nueche como vixilante de seguridá y la so madre yera maestra nun [[xardín d'infancia]]. Cuando Jennifer nació, la familia vivía nun pequeñu apartamentu, sicasí unos años más tarde pudieron aforrar pa dise a una casa de dos pisos.<ref name="Gallick2003">{{harvnb|Gallick|2003}}</ref> A los cinco años, Jennifer empezó a [[Cantar|cantar]] y a [[baillar]] y a los siete años percorrió tou [[Nueva York]] cola so escuela.<ref name="atriplethreat">{{cita web|url=http://www.evancarmichael.com/Famous-Entrepreneurs/619/The-Triple-Threat-Jennifer-Lopez-is-Born.html|títulu=The Triple Threat: Jennifer Lopez is Born|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=Evan Carmichael}}</ref> Los sos padres presentaron a los sos trés fíes en numberoses actuaciones, nes que Jennifer baillaba y cantaba.<ref>{{cita web|títulu=Biografía de Jennifer Lopez|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|url=http://www.alohacriticon.com/elcriticon/article1443.html|idioma=español}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Biography of Jennifer Lopez|url=http://www.talktalk.co.uk/entertainment/film/biography/artist/jennifer-lopez/biography/50|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Left bank of Pugsleys Creek jeh.jpg|left|thumb|Castle Hill, barriu natal de Jennifer Lopez|220px]] Jennifer pasó la mayor parte del so tiempu n'escueles católiques, terminando en Preston High School. Na escuela fixo ximnasia y foi miembru del equipu de fútbol de la escuela, sobresaliendo atléticamente, llegando a competir en campeonatos nacionales. En 1984, a la edá de 15 años empezó a salir con David Cruz, el so primer noviu. Mientres asistía al so últimu añu nel institutu, Jennifer enterar de qu'había un [[casting]] pa una película que buscaba dellos adolescentes pa pequeños papeles, pasó l'audición y consiguió un papel en ''My Little Girl''<ref name="Rovi My Little Girl">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/my-little-girl-v34075|títulu=My Little Girl&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Mannikka|nome=Eleanor|obra=''[[AllRovi]]''|editorial=[[Rovi Corporation]]}}</ref><ref name="Gallick2003"/> en 1986, una película de baxu presupuestu co-escrita y empobinada por [[Connie Kaiserman]]. Ellí interpretó'l papel de Myra, una muyer nueva nun centru pa mozos con problemes que nun tenía siquier diálogos y apaecía namái nun pequeñu [[caméu]]. Dempués de terminar la filmación de la película dio cuenta de que quería convertise nuna "famosa estrella de cine".<ref>{{cita web|títulu=My Little Girl - Beyond-Beautiful Jennifer Lopez Forum|url=http://www.beyondbeautifuljlo.com/forum/viewtopic.php?f=65&t=9377|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref><ref name="Rovi My Little Girl">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/my-little-girl-v34075|títulu=My Little Girl&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Mannikka|nome=Eleanor|obra=''[[AllRovi]]''|editorial=[[Rovi Corporation]]}}</ref> Pa complacer a los sos padres, Jennifer inscribir en Baruch College, anque pa dise tan solo un semestre dempués. Foi cuando-y dixo a los sos padres que'l so suañu yera convertise nuna estrella de cine, pero ellos aportunaron en que yera una idea estúpida y que los llatinos nun llograben nada en [[Hollywood]]. Les diferencies d'opiniones ente ella y los sos padres fixeron que Jennifer independizárase y camudárase a [[Manhattan]] pa estudiar cantar, baille y actuación.<ref name="Gallick2003">{{harvnb|Gallick|2003}}</ref><ref name="atriplethreat">{{cita web|url=http://www.evancarmichael.com/Famous-Entrepreneurs/619/The-Triple-Threat-Jennifer-Lopez-is-Born.html|títulu=The Triple Threat: Jennifer Lopez is Born|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=Evan Carmichael}}</ref> Mientres esti periodu participó en numberoses producciones locales, en musicales como ''[[Jesus Christ Superstar]]'' y ''[[Oklahoma]]''. A partir d'ende, foi contratada pal [[coru]] nun musical de [[Broadway]] y percorrió [[Europa]] mientres cinco meses. Depués de dexar el coru por cuenta de que nun taba contenta col so papel, yá que yera l'únicu miembru que nun tenía un cantar como solista, consiguió un trabayu na serie ''[[Synchronicity]]'' en [[Xapón]], onde actuó como [[baillarina]], cantante y [[coreógrafa]].<ref>[http://mujer.orange.es/semeyes/famosos-solidarios-japon/jennifer-lopez.html]</ref> === 1991-1996: ''In Living Color'' y carrera como actriz === Jennifer Lopez foi escoyida como baillarina de respaldu pa los [[New Kids on the Block]] en 1991 y actuó con ellos mientres la so interpretación nos [[American Music Awards]]. Poco dempués consiguió'l so primer trabayu como personaxe reconocíu como una baillarina nel programa de televisión [[In Living Color]], pasó l'audición pa un papel de repartu y foi escoyida finalista ente dos mil solicitantes, anque llogró'l segundu puestu; finalmente recibió'l papel cuando la escoyida inicial nun aceptó'l trabayu. Treslladóse a [[Los Angeles]] para filmar la serie y permaneció como miembru de la repartida regular hasta 1993, cuando decidió siguir una carrera como actriz. Antes de dexar el show, Jennifer trabayó de volao como una baillarina de l'artista estauxunidense [[Janet Jackson]],<ref>{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|títulu=It's Not La Vida Lloca to Her|fechaaccesu=30 de xineru de 2012|newspaper=[[Los Angeles Times]]|editorial=[[Tribune Company]]|fecha=30 de mayu de 1999}}</ref> participando na xira mundial d'esta cantante a finales de 1993, hasta que decidió faer la so propia carrera.<ref>{{cita publicación|apellíu=Perricon|nome=Kathleen|títulu=''Jennifer Lopez dances with New Kids on the Block in 1991 video clip''|url=http://articles.nydailynews.com/2011-05-10/entertainment/29547058_1_nkotb-music-video-new-kids|revista=[[The New York Times]]|editorial=[[The New York Times Company]]|fechaaccesu=22 de xunu de 2012|fecha=10 de mayu de 2011}}</ref><ref>{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|títulu=''It's Not La Vida Lloca to Her''|fechaaccesu=30 de xineru de 2012|newspaper=[[Los Angeles Times]]|editorial=[[Tribune Company]]|fecha=30 de mayu de 1999}}</ref> [[Ficheru:JLove.png|200px|thumb|Logo de Jennifer Lopez del álbum [[Love?]].]] López llogró'l so primer trabayu como actriz nun rol protagonista en 1993 na película de [[Drama (cine)|drama]] ''Nurses on the Line: The Crash of Flight 7'' llanzada en [[DVD]] como ''Lost in the Wild'', película que coprotagonizó xunto a [[Lindsay Wagner]] y [[Robert Loggia]]. Más tarde, nesi mesmu añu, Lopez robló un alcuerdu con [[CBS Television Distribution|CBS]] para co-protagonizar la serie de televisión ''Second Chances''; sicasí, la serie foi atayada dempués de tresmitir tan solo seis episodios, pola baxa audiencia; la serie tuvo una [[spin-off|serie derivada]], titulada ''Hotel Malibú'', que foi llanzada esi mesmu añu. Pero al igual que ''Second Chances'', recibió males crítiques y foi atayada. Lopez llogró'l so primer papel nel [[cine]] en ''My Family'' de ''Gregory Nava'' en 1995, interpretando a María, una moza inmigrante mexicana, papel pol que Lopez recibió'l premiu [[Independent Spirit Award]] como meyor actriz de repartu. En payares d'esi mesmu añu, Lopez protagonizó ''[[Money Train]]'' xuntu con [[Wesley Snipes]] y [[Woody Harrelson]], como policías de [[Nueva York]]. La película recibió crítiques negatives y consideróse un fracasu en taquilla; con un presupuestu de 68 millones de dólares, la película recaldó un total de 77 millones en tol mundu. N'agostu de 1996, Jennifer llogró un papel secundariu na comedia ''[[Jack (película)|Jack]]'', que con un presupuestu de 45 millones recaldó un total de 59 millones n'[[Estaos Xuníos]]; esta película tamién recibió crítiques negatives.<ref>{{cita publicación|títulu=Living Single|url=https://books.google.com/books?id=gCYEAAAAMBAJ&pg=PA100&dq=This+Is+Me...+Then+jennifer+lopez+million+copies&hl=en&sa=X&ei=s03xT_70N8z3rAG1hqG1Cg&ved=0CDwQ6AEwAjgK#v=onepage&q=This%20Is%20Me...%20Then%20jennifer%20lopez%20million%20copies&f=false|revista=[[Vibe (magacín){{!}}Vibe]]|publisher=[[Entemedia Partners]]|fechaaccesu=6 de xunetu de 2012|page=100|fecha=Mayu de 2001}}</ref> === 1997-2000: Selena y ''On the 6'' === [[Ficheru:JenniferLopez.jpg|thumb|Jennifer Lopez en [[2004]] nos [[MTV Video Music Awards]].]] En febreru de 1997, Lopez protagonizó xunto a [[Jack Nicholson]] y [[Stephen Dorff]] la película de suspense ''[[Blood and Wine]]''.<ref name="Rovi Blood and Wine">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/blood-and-wine-v136830|títulu=Blood and Wine&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Brennan|nome=Sandra|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> Foi un fracasu comercial; el presupuestu de producción foi de 26 millones de dólares y namái recaldó un millón na taquilla; la película recibió opiniones positives de la crítica.<ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/BLOOD.php|títulu=Blood and Wine&nbsp;– Box Office Data, Movie News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/blood_and_wine|títulu=Blood and Wine|fechaaccesu=29 de payares de 2011|editorial=Rotten Tomatoes. Flixster}}</ref> En marzu d'esi añu Jennifer interpretó a la cantante llatina [[Selena Quintanilla Pérez|Selena]], na película biográfica del mesmu nome, [[Selena (película)|Selena]]. Con un presupuestu de producción de 20 millones, la película recaldó un total de 65 millones n'estaos Xuníos.<ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/SELEN.php|títulu=Selena&nbsp;– Box Office Data, News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref> Jennifer convertir na primer actriz llatina en ganar un millón de dólares per película en Hollywood. Kenneth Turan de [[Los Angeles Times]] afirmó que la película foi una d'aquelles cintes inolvidables y que la película nun ye namái una celebración de la vida de Selena, sinón tamién de l'actriz que la interpretó pos vía nella a una futura estrella. Lopez foi nomada al premiu [[Globu d'Oru]] como Meyor Actriz por esta película.<ref name="Rovi Selena">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/selena-v154769|títulu=Selena&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Deming|nome=Mark|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> En [[abril]], protagonizó la película de terror [[Anaconda (película)|Anaconda]] xunto a [[Ice Cube]] y [[Jon Voight]],<ref name="Rovi Anaconda">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/anaconda-v154826|títulu=Anaconda&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Deming|nome=Mark|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/ANACO.php|títulu=Anaconda&nbsp;– Box Office Data, News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref><ref name="Rovi Out of Sight">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/out-of-sight-v162749|títulu=Out of Sight&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Stewart|nome=Bhob|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> Lopez yera yá una estrella cotizada en [[Hollywood]]. Con un presupuestu de 45 millones de dólares, la película [[Anaconda (película)|Anaconda]] recaldó un total de 137 millones de dólares en tol mundu, convirtiéndose nun gran ésitu comercial. N'ochobre d'esi mesmu añu protagonizó xunto a [[Sean Penn]] y [[Billy Bob Thornton]] la película [[O Turn]] dirixida por [[Oliver Stone]]. La película, basada na novela ''Los perros caleyeros'' de [[John Ridley]], recibió les crítiques positives pol desempeñu actoral de Jennifer.<ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/o-turn|títulu=O Turn|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|editorial=Rotten Tomatoes. Flixster}}</ref> En [[xunu]], protagonizó xunto a [[George Clooney]] ''[[Out of Sight]]'', película de [[Steven Soderbergh]], una adautación de la novela del mesmu nome d'[[Elmore Leonard]] de [[1996]]. Jennifer cobró cinco millones de dólares pol so trabayu nesta cinta, que ye considerada pola crítica como una de les sos meyores actuaciones. [[Ficheru:Time 100 Jennifer Lopez c.jpg|Jennifer Lopez nel Time 100|thumb|250px]] En [[ochobre de 1997]] Lopez emprestó la so voz pa la película de dibuxos animaos [[Antz]]. Con un presupuestu de producción de 105 millones de dólares, la película recaldó un total de 172 millones de dólares en tol mundu. Jennifer taba totalmente establecida como [[actriz]], y taba ente les estrelles más cotizaes de Hollywood. En [[1998]] mandó'l so [[Demo (música)|demo]] a delles discográfiques y [[Tommy Mottola]], entós direutor de [[Sony Music]], llamar pos viera la película [[Selena (película)|Selena]] y pensaba que l'actriz d'esa cinta sería una estrella mundial. Jennifer robló esi mesmu día contrato con Sony Music y púnxose a trabayar colos meyores productores del momentu, dirixiendo'l proyeutu'l productor Corey Rooney, quien trabayara con [[Mariah Carey]], [[Céline Dion]] y [[Destiny's Child]].<ref name="Gallick2003"/> El [[1 de xunu]] de [[1999]] llanzó'l so primer álbum, llamáu [[On the 6]],<ref>{{cita web|títulu=On The 6 - Jennifer Lopez - caratulas lletres de cantares mp3|url=http://www.coveralia.com/discos/jennifer_lopez-on_the_6.php|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref> n'honor a la llinia del metro neoyorquín que tomaba tolos díes pa dir a les sos clases de cantar. El discu foi un ésitu increíble, debutando nel Top 10 del Billboard. El so primera senciellu, ''[[If You Had My Love]]'', algamó'l númberu unu del Billboard Hot 100. Coles mesmes llanzó un senciellu pal mercáu llatín llamáu ''[[Nun m'amar]]'', un dúu que fizo col cantante d'orixe puertorriqueñu [[Marc Anthony]]. Esti dueto tamién algamó'l númberu unu del Billboard Latin Tracks mientres diez selmanes consecutives. El so segundu senciellu n'inglés, llamáu ''Waiting for tonight'', llegó a los diez primeros puestos del Billboard Hot 100. Jennifer non solo yera una de les actrices meyor pagues del mundu, sinón que tamién yera una estrella del Pop con un discu esitosu y dellos senciellos #1 alredor del mundu.<ref name="Latin Sensations">{{Cita llibru|apellíu=Marquez|nome=Herón|fecha=1 de xineru de 2001|títulu=Latin Sensations|url=https://books.google.com/books?id=q1BW88v0_zMC&pg=PA47|páxina=47|editorial=Twenty-First Century Books|isbn=9780822549932|fechaaccesu=3 de xunetu de 2012}}</ref> Lopez tornó a la pantalla grande en [[agostu]] pa protagonizar la película de [[Suspense (xéneru)|suspense]] psicolóxicu [[The Cell]] xunto a [[Vincent D'Onofrio]]. Con un presupuestu de producción de 33 millones, la película recaldó un total de 104 millones en tol mundu. Y Jennifer cobró 8 millones de dólares por esta cinta. La película recibió crítiques mistes de los críticos, qu'afirmaron qu'a pesar de qu'ufiertó momentos esmolecedores, sorprendentes, taba socavada por una débil y pocu fonda trama que nun ufiertaba nada nuevo. === 2001-2003: ''J.Lo'', primer arume y ''This is Me...Then'' === [[Ficheru:Jennifer Lopez & Marc Anthony 2007.jpg|thumb|Jennifer Lopez xuntu al que yera'l so home [[Marc Anthony]] en [[Miami]].|left|250px]] Mientres el procesu del so segundu álbum, Lopez decidió modificar la so imaxe y amosase como [[símbolu sexual]].<ref name=dethroned>{{cita web|url=http://www.billboard.com/articles/news/80647/lopez-bows-at-non-1-o-town-dream-debut-high5|títulu=Lopez Bows At Non. 1; O-Town, Dream Debú High5|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=xineru de 2001|obra=Billboard|editorial=[[Prometheus Global Media]]}}</ref> El [[23 de xineru]] de [[2001]] salió a la venta'l so segundu álbum, tituláu [[J.Lo]], que yera'l llamatu qu'utilizaben los sos siguidores pa llamala. Esti discu debutó nel númberu unu de ventes nel Billboard Hot 200 y estableció un [[récor Guinness]], pos foi la primer artista n'asitiar un discu númberu unu en ventes, de la que una película protagonizada por ella consiguía lo mesmo nesa selmana. Esta película foi [[The Wedding Planner]], la so primer comedia romántica pola cual cobro 12 millones de dólares, llogrando ser una de les 10 muyeres meyor pagaes na historia de [[Hollywood]].<ref name=africa1>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1450237/ll-cool-j-o2s-edge-whats-going-on.jhtml|títulu=LL Cool J : LL Cool J, U2's Edge, More Join 'What's Going On' Project&nbsp;– Rhapsody Music Downloads|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref><ref name="artistlist">{{cita noticia |url=http://www.discogs.com/Various-El-Peracabo-Adios-The-Last-Goodbye/release/2075383|títulu=Complete list of 'El Peracabo Adios' artists |fecha=27 de mayu de 2011 |editorial=Discogs |fechaaccesu=17 de febreru de 2010 | nome=Stephanie | apellíu=J Stone}}</ref> El primer senciellu del discu [[J.Lo]] foi la tema ''Love Don't Cost A Thing'' que foi un ésitu mundial y llogró el númberu 1 nes llistes de popularidá. Esti álbum rellanzóse'l [[24 de xunetu]] de [[2001]] p'amesta-y un [[remix]] del 3ᵉʳ single ''I'm real'' pero esta vegada'l cantar yera totalmente distintu pos cuntaba con nueva lletra y estilu [[Hip Hop]] al llau del raperu [[Ja Rule]]. Esta tema ''I'm real remix'' tuvo mientres cinco selmanes nel númberu 1 del Billboard Hot 100. Como interés esta yera'l cantar nᵘ1 nel momentu del atentáu a les Torres Ximielgues el [[11 de setiembre]] del [[2001]]. Jennifer Lopez taba nel visu de la so carrera, y yá yera una de les estrelles más grandes del mundu. En [[febreru de 2002]] llanzó un discu de remixes bien hip hop ''J to tha L-O!: The Remixes'',<ref>{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/j-to-tha-l-o!-the-remixes-mw0000658032|títulu=J to Tha L-O!: The Remixes|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2012|apellíu=Lopez|nome=Jennifer|obra=''[[Allmusic]]''. ''Allrovi Corporation''}}</ref> que debuta nel númberu 1 de ventes del Billboard Hot 200, al igual que'l so primera senciellu, ''Ain't It Funny (Remix)'' (presentando a Ja Rule) algamó'l númberu 1 del Billboard Hot 100, estableciendo con esto dos récores: ser la única cantante en tener un discu de remixes nel primer puestu en ventes coles mesmes que lo fai un cantar remix.<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1452273/jennifer-lopez-tops-albums-chart.jhtml|títulu=Jennifer Lopez Kicks The Boys to the Curb On Next Week's Albums Chart Singer's remix album knocks Alan Jackson, Creéi from top of Billboard 200|fechaaccesu=29 de xineru de 2012|apellíu=Goodman|nome=Abbey|fecha=13 de febreru de 2002|editorial=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref> En [[mayu de 2002]], Jennifer protagonizó la película de suspense [[Enough (película)|Enough]] nel qu'interpreta a una muyer llamada Slim, que fuxe de la so casa dempués de ser afrellada pol so home. Jennifer cobro 15 millones de dólares por esta película, que recaldó 52 millones de dólares na taquilla, y recibió crítiques pocu entusiastes. Mientres el rodaxe sufrió una crisis nerviosa pol escesu de trabayu. En [[setiembre]], Lopez llanzó'l so primer arume, ''Glow by JLo''. El [[26 de payares]], el mesmu mes del so compromisu con [[Ben Affleck]], a quien dedicó la mayor parte del álbum, Jennifer llanza'l so tercer discu d'estudiu llamáu [[This is me... Then]] que llogra escelentes ventes, los meyores que llograra na so selmana debú, algamando'l númberu 2 del Billboard Hot 200. El so primera senciellu [[Jenny From The Block]] convertir nun ésitu mundial y nel videu de dicha cantar apaez el so entós prometíu [[Ben Affleck]]. El so segundu senciellu ''All I Have'' cola participación del raperu [[LL Cool J]] algamó'l puestu númberu unu del Billboard Hot 100. Jennifer yera una de les principales artistes de la [[música pop]]. En febreru d'esi añu pidió-y a'l so amigu [[Marc Anthony]] que lu ayudar na producción d'una nueva versión del famosu cantar ''Sway'' interpretada nos años cincuenta por [[Dean Martin]] y que Jennifer interpretaría pa la banda sonora de la so película ''Shall we dance?''. Xuntó a [[Ralph Fiennes]] protagoniza en cines la comedia romántica [[Maid in Manhattan]], que entró nel númberu unu de la taquilla estauxunidense con más de 18 millones, pa finalmente recaldar namái n'Estaos Xuníos 94 millones de dólares. Sumando les recaldaciones internacionales la cifra xube hasta los 154 millones.<ref>http://www.parati.com.ar/lo-nuevo/personajes/jennifer-lopez/4371.html</ref> En [[agostu de 2003]] López protagonizó xunto a [[Ben Affleck]] la comedia romántica [[Gigli]]. Con un presupuestu de producción de 54 millones de dólares, la película recaldó un total de 7 millones en tol mundu, convirtiéndose nun fracasu en [[taquilla]]. La película recibió universalmente valoraciones negatives de los críticos, que la consideraron como una película bien estraña. [[Gigli]] consideróse como una de les peores películes de tolos tiempos. === 2004-2008: ''Rebirth'', ''Como ama una muyer'' y ''Brave'' === En [[marzu de 2004]], Lopez tuvo un papel secundariu na película [[Jersey Girl (película)|Jersey Girl]], xunto a Affleck. El so personaxe, Gertrude Steiney, muerre mientres el partu dientro de los primeres 15 minutos de la película. Con un presupuestu de producción de 35 millones, la película foi un fracasu comercial, ganando un total de 6 millones de dólares en taquilla. En [[ochobre]], Lopez co-protagonizó xunto a [[Richard Gere]] el drama [[Shall We Dance?]], una reedición de la película de [[1996]] xaponesa del mesmu títulu. Con un presupuestu de producción de 50 millones, la película recaldó un total de 170 millones nel mundu. En [[2005]] Jennifer debuta col so cuartu álbum d'estudiu tituláu [[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]], títulu escoyíu pos Lopez sentir en plena renacencia dempués de superar la rotura con Affleck y el fracasu de [[Gigli]]. El [[Álbum|discu]] llanzóse'l [[1 de marzu]] y debutó como númberu unu en ventes a nivel mundial, vendiendo en namái una selmana 650.000 copies y asitióse númberu unu nel Billboard Hot 200. El so primera senciellu, tituláu ''Get Right'', que tenía una fusión de [[funk pop]], foi un ésitu, algamando'l númberu unu n'Europa y la posición Nᵘ 12 na llista de Billboard Hot 100. Sicasí, Jennifer dexó de promocionar l'álbum, al paecer por engarradielles cola discográfica. Al nun tener sofitu dalgunu, el discu cayó nes llistes de ventes. [[Ficheru:Martakis jennifer lopez.jpg|left|thumb|Jennifer Lopez xunto a [[Kostas Martakis]] y [[Marc Anthony]] n'[[Atenes]].|250px]] ''Bordertown'', una película basada nos homicidios de muyeres na [[Ciudad Juárez]], [[Méxicu]], fixo'l so estrenu nel [[Festival de Cine de Cannes]] el [[18 de mayu]] de [[2006]], co-protagonizada por Lopez. ''Bordertown'' foi un fracasu comercial, recaldando un total d'ocho millones de dólares en tol mundu, col so presupuestu de producción de 21 millones. Jennifer Lopez produció depués ''DanceLife'', un [[reality show]] que sigue les vides de siete baillarinos qu'intenten consiguir un llugar nel mundu de la danza profesional. Emitir en [[MTV]] dende'l [[15 de xineru]] de [[2007]] hasta'l [[5 de marzu]]. L'añu [[2007]], Jennifer entra nel mercáu musical llatín col so quintu álbum d'estudiu y primer trabayu dafechu n'español tituláu ''Cómo ama una muyer''. El discu de balaes n'español foi producíu por Estefano y Julio Reyes y salió a la venta'l [[27 de marzu]], debutando como Nᵘ 1 en ventes, considérase'l discu n'español más vendíu nuna selmana por una cantante debutante. El primer senciellu foi ''[[Qué fixisti]]'', según Lopez la idea d'esti cantar surdió del suañu que'l so home [[Marc Anthony]] tuvo cola cantante española [[Rocío Dúrcal]]. El cantar foi un ésitu internacional y algamó el puestu númberu unu del Billboard Latin Songs. El videu musical de ''Que Fixisti'' foi'l primeru n'español n'algamar el númberu unu del ''Top 10'' de la canal n'inglés MTV. El segundu senciellu ''Faesme falta'', foi llanzáu'l branu d'esi añu; nel videoclip del cantar Jennifer interpreta a una muyer policía qu'asonsaña tar namorada d'un delincuente p'atrapalo, pero nel procesu, ella namórase verdaderamente d'él y pénase de la trampa que-y preparar. El discu ''Cómo ama una muyer'' convertir nel segundu discu n'español más vendíu en tol mundu l'añu 2007, siguíu de ''Papín'' de [[Miguel Bosé]]. [[Ficheru:Jennifer Lopez 56th Presidential Inauguration.JPG|thumb|Jennifer Lopez nel 56th Presidential Inauguration.|250px]] En setiembre del añu [[2007]] Jennifer sale de xira per primer vegada acompañada pol so maríu [[Marc Anthony]], y xuntos percuerren los [[Estaos Xuníos]] y [[Canadá]], rematando la mesma en payares na ciudá de Miami onde a la fin del conciertu Jennifer anunció que taba embarazada. El [[9 d'ochobre]] de [[2007]] Jennifer llanzó'l so nuevu discu n'inglés llamáu [[Brave (álbum)|Brave]], el so sestu discu d'estudiu y el quintu n'inglés. El primer senciellu foi ''Do It Well'', una tema pop llanzáu'l 21 d'agostu d'esi añu a toles estaciones de radio qu'algamó'l puestu númberu unu nel Billboard Dance Chart. El discu debutó bien baxu nes llistes ventes. "Hold It ''Don't Drop It'' foi'l senciellu internacional de ''Brave'', acompañáu d'un videu nel que nun se nota l'embaranzu de la diva estauxunidense. El cantar algamó'l puestu númberu unu del Billboard Dance Chart. Pal mercáu estauxunidense'l segundu senciellu sería'l cantar ''Brave'', pal que se filmó un video musical dirixíu por Michael Haussman, pero que nun se llanzó al públicu. En [[xineru de 2008]] Jennifer llanza ''Por arriesganos'' el tercer senciellu del so discu n'español [[Como ama una muyer]]; nel videu amuésase un colax d'imáxenes de la xira de conciertos de Jennifer nel 2007 y escenes de tras de les cámares en dichos conciertos. === 2009-2010: The Back-Up Plan, rotura con ''Sony'' y American Idol === Jennifer garrasti en febreru de 2010 al programa [[Saturday Night Live]] pa empecipiar la promoción de la película ''[[The Back-Up Plan]]'', y amás canta en direuto dos temes nuevos que van venir nel discu ''Love?'', que son ''Until It Beats Non More'' y ''Starting Over''. Jennifer presentar en dellos programes como ''Letterman'', ''Jay Leno'' y ''Ellen'' pa falar sobre l'estrenu de la película. El 23 abril estrénase ''The Back-Up Plan'' con ésitu; y empecipia una xira per Europa pa sofitar el llanzamientu de la película. [[Ficheru:Marc Anthony, Jennifer Lopez.jpg|thumb|Jennifer Lopez xunto a [[Marc Anthony]], [[Nancy Pelosi]] y Nydia Velázquez|left|250px]] Por aquella dómina, [[Sony]] y la cantante ruempen la so rellación, según rumores, la compañía nun compartía les alternances musicales de Jennifer (ente idioma inglés y español, ente ritmos bailladeros y balaes llatines). Sony seique pensó que López había desdibuxáu o perdíu'l so perfil comercial porque con tantos cambeos, y col pasu de la edá, nun yera tan bono d'etiquetar como enantes. Pero la cantante siguiría sosprendiendo con más ésitos. El [[18 de mayu]], Jennifer presentar nos [[World Music Awards]], onde recibe un premiu pola so contribución a la música nestos 10 años de carrera como cantante; y amás interpreta en direuto un [[medley]] con tolos sos ésitos. El 19 d'ochobre de 2010, López confirmó desconocer la fecha de salida del so nuevu álbum ''Love?'' nel programa de revista ''The Talk''; sicasí aseguró que'l videu promocional, ''Good Hit'', saldría llueu. Al momentu de roblar un nuevu contratu con [[Island Records]], volvió a entamar la creación del so nuevu álbum. En [[xunu]], tres la salida d'[[Ellen DeGeneres]] d'[[American Idol]], informóse que Lopez taba a puntu de xunise como xuráu de la temporada de diez. Mientres este mesmu tiempu, Lopez y Anthony decidieron si queríen un papel en [[The X Factor]] pola so apelación a los mercaos llatinoamericanos ya internacionales. Anuncióse oficialmente en [[setiembre]] que Lopez xunir a la décima temporada d'[[American Idol]]. [[MTV]] dixo que l'alcuerdu yera "mutuamente beneficiosu pa tolos arreyaos", ente que [[CNN]] informó que Lopez taba viendo como una decisión de reactivar la so carrera, ente que los productores de American Idol creíen que Lopez y [[Steven Tyler]] fortaleceríen les cifres d'[[Audiencia (televisión)|audiencia]]. === 2011-2012: «On the Floor», ''Love?'' y ''Dance Again... The Hits'' === El so single «[[On the Floor]]» (basáu na popular «[[Lambada (cantar)|Lambada]]» de los [[década de 1990|años noventa]]) salió'l 18 de xineru de 2011 y ye el primeru del so discu ''[[Love?]]'' el cual marca'l so debú col sellu [[Universal Music]]. «On the floor» llogró tener un ésitu arrollador quedando nel puestu nᵘ&nbsp;1 en más de 24&nbsp;países del mundu y vendiendo más de 3&nbsp;millones de descargues dixitales nos Estaos Xuníos y más de 8 millones de copies alredor del mundu, lo que llevó la so carrera como cantante a un nuevu visu.<ref>[http://itunes.apple.com/us/album/on-the-floor-feat-pitbull/id418446997?i=418447078&ign-mpt=uo%3D2 On The Floor Jlo feat Pitbull] itunes.apple.com</ref>Nuna entrevista con MTV News, [[RedOne]] esplicó lo que fuera trabayar con Jennifer: {{cita|Seamos realistes. Con J.Lo, unu tien que ser grande [musicalmente] o, si non, dise a la so casa. Pa faer un cantar que suene bien para ella, precísase influencies de dance, fiestes y el so heriedu llatín. Ella ye una baillarina y puede cantar. Yo taba bien sosprendíu y prestéme enforma trabayando con ella, la so enerxía y la naturaleza cola que trabayamos.|[[RedOne]].}} Jennifer Lopez anunció oficialmente que ''[[Love?]]'' publicaríase'l 3 de mayu de 2011 y el segundu single n'Estaos Xuníos sería «I'm into you» escritu por [[Taio Cruz]] y producíu por Stargate. En setiembre de 2011 llanzó «[[Papi (cantar)|Papi]]», el tercer senciellu oficial de ''[[Love?]]'' producíu por [[RedOne]]. El cantar llegó al puestu nᵘ&nbsp;35 de la radio y el videu cunta con más de 44&nbsp;000&nbsp;000 de reproducciones na so canal oficial en [[YouTube]]. Vía Internet dar a conocer un cantar ente Lopez y el cantante español [[Enrique Iglesias]] llamáu «Mouth 2 mouth» que se diz formaría parte del re-edición de ''Euphoria'' álbum del español qu'a la fin foi atayáu pola so discográfica. En payares collabora nel cantar «[[T.H.Y. (The Hardest Ever)]]» del cantante d'Estaos Xuníos [[will.i.am]] del so álbum ''#willpower'', nel cantar tamién participa [[Mick Jagger]]. [[Ficheru:Jennifer Lopez 15, 2012.jpg|thumb|Jennifer Lopez mientres el [[Dance Again World Tour]]|250px]] López llanzó'l so primer álbum de grandes ésitos, ''[[Dance Again...The Hits]]'' el 24 de xunetu de 2012.<ref>{{cita web|autor=Digital Spy|títulu=Jennifer Lopez to release 'Dance Again: The Hits' next month?|url=http://www.digitalspy.co.uk/music/news/a388349/jennifer-lopez-to-release-dance-again-the-hits-next-month.html|fecha=19 de xunu de 2012|idioma=Inglés}}</ref> «[[Dance Again]]», con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] foi llanzáu n'abril de 2012 como primer senciellu del álbum. Algamó'l puestu diecisiete nel [[Billboard Hot 100]], y tamién se convirtió nel so docenu númberu unu nel [[Billboard]] Hot Dance Club Songs chart.<ref>[http://www.billboard.com/#/charts/dance-club-play-songs?chartDate=2012-05-26 Billboard Charts - Jennifer Lopez]</ref> Más tarde esi mes, López presentar nel cantar de [[Wisin & Yandel]], «[[Follow the Leader (cantar de Wisin & Yandel)|Follow the Leader]]», que foi llanzáu como'l primera senciellu del so álbum de ''[[Líderes (álbum)|Líderes]]''.<ref>{{cita web|autor=Univision|títulu=Wisin & Yandel y JLo llancen 'Follow the Leader'|url=http://musica.univision.com/estrenos-musicales/resenas/article/2012-04-10/escuchar-follow-the-leader-wisin-y-yandel-featuring-jlo|fecha=4 d'ochobre de 2012}}</ref> López tamién grabó un cantar tituláu «[[Goin' In]]» col raperu estauxunidense [[Flo Rida]], que tamién apaez en ''Dance Again... The Hits'' y na película ''Step Up Revolución'' (2012).<ref>{{cita web|autor=RyanSeacrest.com|títulu=World Premiere: Listen to Jennifer Lopez's new single 'Goin' In' featuring Flo Rida [AUDIU]|url=http://ryanseacrest.com/2012/05/24/world-premiere-listen-to-jennifer-lopezs-new-single-goin-in-featuring-flo-rida-audiu/?wt=2|fecha=24 de mayu de 2012|idioma=Inglés}}</ref> «Goin 'In» foi producíu por GoonRock, quien tamién produció otru cantar de López, tituláu «Clothes Off».<ref>{{cita web|títulu=Jennifer Lopez - Lmfao Hitmaker Goonrock Hoping To Get J.Lo's Clothes Off|url=http://www.contactmusic.com/news/lmfao-hitmaker-goonrock-hoping-to-get-jlos-clothes-off_1323184|obra=Contactmusic.com|fecha=26 d'abril de 2012|idioma=Inglés}}</ref> El [[14 de xunu]] de [[2012]] fixo la so primer xira mundial llamada [[Dance Again World Tour]], creada pol so álbum [[Dance Again: The Hits]], empezada na ciudá de [[Panamá (ciudá)|Panamá]] y tuvo un percorríu por [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Europa]], [[Asia]], [[Oceanía]] y [[Suramérica]]. === 2013-presente: ''The Fosters'' y ''A.K.A.'' === El [[25 de mayu]] de [[2013]], Lopez anunció que debutaría como la nueva direutora creativa de ''«nuvoTV»''. Per otra parte, fundó la marca de teléfonu móvil ''Viva Móvil'', que va ser específicamente pa los llatinos. Inspirada na so tía homosexual, que morriera apocayá, Lopez robló como productora executiva de la serie de televisión ''[[The Fosters]]'', que ye una serie na que dos lesbianes críen a un fíu. L'espectáculu estrenar en ABC Family el 3 de xunu de 2013 y dende entós foi un ésitu d'audiencia pa la cadena. En 2013 Lopez llanzó dos nueves arumes: Forever Glowing y JLove.En 2014, Lopez llanzó otru nuevu arume: Glowing Goddess.<ref>{{cita web|títulu=J. Comer under attack after singing for leader of Turkmenistan|url=http://twitchy.com/2013/06/30/j-comer-under-attack-after-singing-for-leader-of-turkmenistan/?utm_medium=twitter|editorial=Twitchy.com|fechaaccesu=30 de xunu de 2013|fecha=30 de xunu de 2013}}</ref><ref name="Turkmenistan, Washington Post">{{cita web|títulu=Jennifer Lopez apologizes for Turkmenistan performance|url=http://www.washingtonpost.comblogsreliable-source/wp/2013/06/30/jennifer-lopez-sings-for-dictator-paula-deen-loses-cookbook/|obra=[[The Washington Post]]|editorial=[[The Washington Post Company]]|fechaaccesu=1 de xunetu de 2013|fecha=30 de xunu de 2013}}</ref> Tamién trabaya nel desenvolvimientu de la película ''Dance Again 3D''. A mediaos de 2014 alcuéntrase grabando dellos trabayos, rellacionaos col cine y televisión. Dempués de la finalización de la so «[[Dance Again World Tour]]», Jennifer empezó a grabar el so octavu álbum d'estudiu: ''[[A.K.A. (álbum)|A.K.A.]]'', inspiráu nos sos viaxes.<ref>{{cita web|url=http://au.news.yahoo.com/entertainment/a/-/entertainment/17557067/lopez-didnt-expect-new-album-so-soon/|títulu=Lopez didn't expect new album so soon|fechaaccesu=13 de xunu de 2013|fecha=11 de xunu de 2013|editorial=Yahoo! News. Yahoo! Inc}}</ref> Llanzáu'l [[17 de xunu]] de [[2014]] al traviés de [[Capitol Records]],<ref>{{cita noticia|títulu=Jennifer Lopez Signs With RedOne's 2101 Records|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/jennifer-lopez-signs-redones-2101-519579|obra=[[The Hollywood Reporter]]|editorial=Prometheus Global Media|fechaaccesu=9 de mayu de 2013|fecha=8 de mayu de 2013}}</ref> amás, collaboró nel cantar oficial de la Copa Mundial de la FIFA 2014: «We Are One (Ole Fola)» xuntu cola cantante brasilana [[Claudia Leitte]], y realizada por [[Pitbull (cantante)|Pitbull]].<ref>{{cita noticia|títulu=Today on YouTube: Fifa release official World Cup song 'We Are One (Ole Fola)'. Does it get your vote?|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/10749628/Today-on-YouTube-Fifa-release-official-World-Cup-song-We-Are-One-Ole-Fola.-Does-it-get-your-vote.html|obra=The Telegraph|editorial=Telegraph Media Group Limited|fechaaccesu=8 d'abril de 2014|fecha=8 d'abril de 2014}}</ref> == ''Reality show'' == ==== ''[[American Idol]]'' ==== Cola salida d'[[Ellen DeGeneres]] de ''[[American Idol]]'', Lopez tomó'l so puestu de xuez oficial de la décima temporada de la serie. Xuntu a [[Steven Tyler]], y [[Randy Jackson]].<ref>[http://www.rickey.org/?p=47404]</ref> dicha temporada foi estrenada'l 19 de xineru de 2011 onde Lopez demostró la so parte humana ayudando a munchos participantes. Mientres la temporada presentóse dos vegaes la primera, xuntu al raperu [[Pitbull (cantante)|Pitbull]], interpretando'l so single [[On the Floor]] y la segunda na final del show, al pie del so entós maríu [[Marc Anthony]], como baillarina. Nel [[branu]] de [[2013]] recibió un segundu [[contratu]] pa tornar al so puestu de xuez en dichu [[reality show]], algamando un alcuerdu con ellos y llueu va volver na so decimotercer temporada. ==== ''¡Q'Viva! The Chosen'' ==== En xunu de 2011 anuncióse que Lopez al pie del so ex-maríu [[Marc Anthony]] y con ayuda del creador de ''American Idol'' [[Simon Fuller]] fadríen un nuevu programa onde se buscaría la siguiente estrella llatina pasando por 21 países de Llatinoamérica. Les audiciones empezaríen a mediaos de xunetu y agostu.<ref>{{cita web|autor=Univision|títulu='¡Q'Viva! The Chosen', el nuevu proyeutu de Jennifer Lopez y Marc Anthony|url=http://tv.univision.com/q-viva-the-chosen/shows/article/2011-06-01/qviva-the-chosen-el-nuevu|fecha=6 de xineru de 2011}}</ref> El 24 de xineru anunció l'estrenu mundial de ''[[¡Q'Viva! The Chosen]]'' al traviés de les cadenes [[Televen]] de [[Venezuela]], [[Teledoce]] [[Uruguái]], [[Caracol Televisión]]<ref>{{cita web|url=http://www.collywood.co/2012/01/cascoxu-tv-llanza-qviva-chosen-con.html|títulu=Caracol TV llanza ¡Q'VIVA! THE CHOSEN con Jennifer Lopez y Marc Anthony|fechaaccesu=24 de xineru de 2012|publicación=CollyWood.CO|fecha=24 de xineru de 2011}}</ref> de [[Colombia]] y [[Univision]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Arte == === Inflúis === {{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Michael Jackson in 1988.jpg|anchu1 = 135|semeya2 =Madonna MDNA Vancouver.jpg|anchu2 = 153|testu = [[Michael Jackson]] y [[Madonna]] son dos de los artistes qu'inspiraron a Jennifer Lopez.}} Lopez foi influyida por artistes como [[Tina Turner]], [[James Brown]], [[Michael Jackson]], [[Madonna]] y [[Barbra Streisand]]. Los críticos consideraron que'l so tipu de voz ye llindáu. Lopez creció a confianza, acreditando a [[Marc Anthony]] por ayudar a dexa-y escapar». Rolling Stone comentó: «En llugar de tirante [[pirotecnia]], sabe que yá ta emprestando atención [...] He equí Jennifer Lopez, muyer de música y danza: faise un pequeñu va-va y un montón de voom pa percorrer un llargu camín musical». Sicasí, [[Entertainment Weekly]] criticó la so voz, por escarecer de voz ronca como la que tien na mayoría de les sos películes. Tamién tuvo otres pequeñes, pero non menos importantes, influencies musicales como [[Whitney Houston]], [[Irene Cara]], [[Samantha Fox]], [[Deborah Gibson]], [[Janet Jackson]] y [[Gloria Estefan]]. === Estilu musical === Lopez esploró numberosos xéneros musicales a lo llargo de la so carrera musical, lo qu'inclúi, [[pop]], [[pop llatín]], [[dance]], [[R&B]], [[hip hop]], [[rock]], [[funk]], [[música house]] y [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] ente otros, de cutiu, en collaboración col compositor Cory Rooney. Según [[Ed Morales]] nel Latin Beat: «Los ritmos y los raigaños de la [[música llatina]] de la [[Bossa nova]] a la [[mueyu (xéneru musical)|mueyu]] y más allá. [...] Esplora la inocencia romántica cola [[música llatina]] ente que siente una identificación más fuerte escontra'l [[hip hop]]». Lopez foi espuesta principalmente a estilos de [[pop llatín]] tradicionales que van dende la [[mueyu (xéneru musical)|mueyu]] a la [[bachata]].<ref name="Thru1">{{cita web|url=http://newsroom.mtv.com/2011/05/03/jlo-contemplates-love-and-love-through-the-years/|títulu=J.Lo Contemplates 'Love' (And Love?) Through The Years|fechaaccesu=7 d'abril de 2013|apellíu=Dinh|nome=James|fecha=3 de mayu de 2011|editorial=MTV Newsroom. Viacom International, Inc.}}</ref><ref name="Back">{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|títulu=It's Not La Vida Lloca to Her|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|fechaaccesu=11 de marzu de 2012|newspaper=Los Angeles Times|editorial=Tribune Company|fecha=30 de marzu de 1999}}</ref><ref name="DVD Talk">{{cita web|url=http://www.dvdtalk.com/reviews/6295/jennifer-lopez-on-the-6/|títulu=Jennifer Lopez: On The 6 : DVD Talk Review of the Audiu|fechaaccesu=11 de xunetu de 2012|editorial=[[DVD Talk]]. Internet Brands, Inc.}}</ref> Lopez confesó que creció xuntu col soníu del [[hip hop]]. Los sos dos primeros álbumes inclúin [[funk]], [[dance]], [[Urban|Música urbana]], [[balaes]], música sensual y [[música española]]. El llanzamientu del so tercer álbum d'estudiu, [[This is me... Then]], foi cuando Lopez intervieno en nuevos estilos musicales, principalmente en [[música]] de los [[años 1970]].<ref name="RockBlock">{{cita web|url=http://www.mtv.com/bands/l/lopez_jennifer/news_feature_021108/index2.jhtml#|títulu=J.Lo: The Rock And The Block|fechaaccesu=3 d'abril de 2013|editorial=MTV Networks}}</ref> El cuartu álbum, [[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]] esploró más [[hip hop]] y [[pop rock]], con mayores usos de [[preseos de percusión]]. El so sestu y séptimu álbum d'estudiu, [[Brave (álbum)|Brave]] y [[Love?]], afondáron-y entá más nel sentíu de la música y el baille. L'amor ye la tema principal de Lopez, a pesar de qu'esploró temes como la [[danza]], la [[sensualidá]], l'[[amistá]] y l'[[audición]]. De cutiu espresa esperiencies personales nos sos cantares, como la so rellación con [[Ben Affleck]] nel senciellu «Dear Ben». Los críticos señalen que la [[Voz (música)|voz]] de lluz de Lopez, de cutiu escurezse pola producción musical brillante. The Baltimore Sun cunta que Lopez hai de tener una gama [[estilística]], anque siente que la so materia escarez de personalidá y que la so voz suena similar a [[Janet Jackson]] y [[Madonna]].<ref name="Allmusic Brave">{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/brave-r1208434|títulu=Brave&nbsp;– Jennifer Lopez|fechaaccesu=10 de payares de 2011|apellíu=Erlewine|nome=Stephen Thomas|editorial=[[Allmusic]]. Rovi Corporation}}</ref><ref name="allmusic">{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/j-lo-mw0000103727|títulu=J.Lo|fechaaccesu=13 d'abril de 2013|editorial=Allmusic. Alrovi corporation}}</ref><ref name="Slant Magacín">{{cita web|url=http://www.slantmagazine.com/music/review/jennifer-lopez-j-lo/208|títulu=Jennifer Lopez: J.Lo|fechaaccesu=13 d'abril de 2013|apellíu=Cinquemani|nome=Sal|fecha=11 de febreru de 2001|editorial=[[Slant Magacín]]}}</ref><ref name="Reed">{{cita web|url=http://boston.com/ae/music/cd_reviews/articles/2007/03/27/lopez_turns_the_lights_down_low|títulu=Jennifer Lopez goes unabashedly romantic with 'Como Ama una Muyer'|fechaaccesu=3 de xunu de 2012|fecha=27 de marzu de 2007|obra=[[The Boston Globe]]|editorial=[[The New York Times Company]]}}</ref><ref name="FEATURE!">{{cita web|url=http://www.mtv.com/bands/archive/l/lopezfeature99_1.jhtml|títulu=MTV Jennifer Lopez News Feature|fechaaccesu=31 de mayu de 2013|añu=1999|editorial=MTV Networks}}</ref> === Imaxe pública === [[Ficheru:Jennifer Lopez and Marc Antonhy.jpg|thumb|Jennifer col entós el so home [[Marc Anthony]].|left]] Andrew Barker de [[Variety]] esplicó que la imaxe de Lopez ta en constante evolución, cuntando que presenta «una gran cantidá de contradicciones», como una [[estrella del pop]]. Barker escribió: «A pesar de tener una imaxe curioso cultivada como una imperiosa emperatriz del [[pop]] con traxes ridículamente caros, los sos verdaderos ésitos fueron ''I'm Real'' y ''Jenny From the Block''». En sacando a la venta'l so segundu álbum d'estudiu Lopez camudó la so imaxe y establecióse como un [[símbolu sexual]] («[[sex symbol]]») frecuentemente provocatible. anque dexó claro que nun quería compromisos. El presentador de televisión Ray Martin describe como un fenómenu del mundu del espectáculu». Lopez llogró desenvolver una imaxe como un símbolu sexual y una de les muyeres más deseyaes del planeta. Lopez foi llargamente reconocida pol so curiosu sexual, acreditada p'amosar el so cuerpu y dexar que les muyeres con figures curvillinies tengan de ser aceptaes. En [[1998]] la [[revista]] [[Details]] nomó a Lopez como «la muyer más sexy del añu». En [[2011]], foi nomada la muyer más bella del mundu pola revista [[People (revista)|People]]. Lopez sosprendióse, y quedó satisfecha dempués de qu'una muyer de la so edá pudiera tar na llista. En [[2012]], llogró'l segundu llugar de la llista «Les 100 cantantes femenines más sexys de tolos tiempos» de la revista ''Complex''. En [[2013]], [[VH1]], asitió a Lopez nel nᵘ4 de los «Los 100 artistes más sexys», ente que [[Vibe (magacín)|Vibe Magacín]] nomólu como la celebridá más «influyente» de los últimos venti años. == Mercadotecnia == ==== Llinies de ropa ==== López llanzó la so propia llinia de ropa en [[2003]], llamada «''JLO by Jennifer Lopez''»; la llinia inclúi distintos tipos de ropa pa les muyeres nueves, incluyendo texanos, camisetes, chaquetes, petrines, bolsos y ropa interior. Amás tamién llanzó una llinia de [[xoyería]] y una llinia d'accesorios qu'inclúi [[sombreru|sombreros]], [[guantes]] y [[bufanda|bufandes]]. Jennifer asistió a la Campaña d'Iviernu de [[Louis Vuitton]] en [[2003]]. En [[2005]], llanzó una nueva llinia de ropa llamada ''«Sweetface»''. A finales de [[2007]], retiróse JLO by Jennifer Lopez y punxo en marcha una nueva llinia pa la xente nuevo llamáu ''«JustSweet»''. Les sos llinies de moda fueron parte de munchos eventos de la selmana de la moda en [[Nueva York]]. Jennifer llanzó una nueva llinia de moda con de tiendes departamentales Kohl. La coleición inclúi ropa deportivo, vistíos, bolsos, xoyes, zapatos y ropa de nueche. Tamién en collaboración con tiendes departamentales Kohl en [[2013]] produció'l llanzamientu d'una nueva llinia de vistíos que toos pudieren mercar pa combatir el [[Cáncer de mama]]. ==== Arumes ==== Jennifer se incursionó na industria de los arumes, col so debú Glow by J.Lo. En [[ochobre de 2003]], presentó un arume llamao "Still", dempués de revisar "Glow by J.Lo", l'añu anterior por aciu la creación d'una edición llindada d'un [[spin-off]], "Miami Glow by J.Lo", n'homenaxe a la ciudá de [[Miami]]. Tamién introdució una llinia de "Glow" de lociones pal cuerpu y productos pa la morenura. Pa la temporada de [[navidá]] de [[2005]] llanzó otru arume "Live by Jennifer Lopez". Y pa'l día de [[San Valentín]] de [[2006]] llanzó "Love at First Glow by J.Lo". El so próximu arume, "Live Luxe", foi tresmitida en [[2006]], con "Glow After Dark" en [[xineru de 2007]]. En [[2010]] produció dos nueves arumes: "Love & Glamour" y "New Fragrance Love and Light". En [[2012]] produció dos nueves arumes: Eau the Glow y Glowing.<ref>http://www.lacapital.com.ar/canales/mujer/contenidos/2012/02/15/65-LanuevafraganciadeJenniferLopezGlowing.html</ref> En 2013 Lopez llanzó dos nueves arumes: Forever Glowing y JLove.En 2014, Lopez llanzó otros dos nueves arumes: Glowing Goddess, Wild Glow. En 2015 tres l'atayante ésitu d'esos dos arumes del 2014 sacó JLuxe. ==== Otros medios ==== Jennifer fundó una compañía de producción de televisión y cine, Nuyorican, xuntu col so mánager, Benny Medina. El so baillarín y ex home Cris Judd tuvo un papel dientro de la empresa cuando él y Jennifer taben inda casaos. En [[mayu de 2013]] foi nomada la direutora creativa de la nueva canal, nuvoTV. El [[12 d'abril]] de [[2002]], Jennifer abrió un restorán de [[Cuba]] nel distritu de [[South Lake]], [[California]], llamáu "Madre's". Amás, Lopez tamién tien dellos restoranes. == Filantropía == Amás de la so carrera como actriz y cantautora, Lopez ye una [[Filantropía|Filántropa]] que contribuyó en delles obres humanitaries y de caridá. En [[mayu de 2001]], Lopez asistió a una obra de caridá pa [[UNICEF]], xuntu col magu [[David Copperfield (ilusionista)|David Copperfield]]. El [[14 de febreru]] de [[2007]], Lopez recibió reconocencia y agradecimientu como productora y actriz de [[Bordertown]], una película en contra de los asesinatos y maltratos de les muyeres de [[Ciudad Juárez]], [[Méxicu]]. José Ramos-Horta, que ganó'l Premiu Nobel de la Paz, apurrió'l premiu a Jennifer nel Festival Internacional de Cine de Berlín. Amás tamién recibió reconocencia de Norma Andrade. Amás d'esto, Lopez ye una gran defensora de ''Hospital de neños de los Ánxeles'', y foi gallardoniada con un premiu humanitariu polos neños, en [[setiembre de 2004]]. De magar, recurrentemente suel dir visitar a los neños de dichu hospital. En [[2008]] participó na ''Nautica Malibu Triathlon''. A finales de [[2011]], Lopez decidió a poner en marcha xuntu cola so hermana Linda la Fundación Maribel p'ayudar a muyeres y neños, una y bones ella espereció en atopándo-y un bultu a la so pequeña fía Emme, que nun resultó ser nada.<ref>{{cita web|autor=El MUNDU|títulu=Jennifer Lopez creó la so fundación por un problema de salú que tuvo la so fía|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/24/gentes/1324718308.html|fechaaccesu=8 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref> L'actriz comprometer a promover les [[vacunes]] contra la [[tos ferina]]. Trabayó con asociaciones conocíes como «Sounds of Pertussis» o «March of Dimes», pa evitar que los adultos puedan arimar a los neños la [[tos ferina]]. Na nueche del [[27 de payares]] de [[2012]] mientres una cena de gala foi gallardoniada pola so organización, ensin fines d'arriquecimientu, «''Lopez Family Foundation''».<ref>[http://www.chla.org/site/c.ipINKTOAJsG/b.4815717/k.9CC5/Nueche_de_Nin241vos.htm Nueche de Neños gala]</ref><ref name=ABC>{{cita web |nome=Jonann |cognome= Brady|títulu=Jennifer Lopez Getting Her Work Mueyo Back |url=http://www.abcnews.go.com/Entertainment/Parenting/story?id=7395906&page=1 |editor=ABC News |fecha=22 aprile 2009 |fechaaccesu=24 settembre 2009}}</ref> A finales de [[marzu de 2013]] foi convidada como la güéspede d'honor al eventu benéficu celebráu en [[Phoenix]], ''Celebrity Fight Night'', onde tamién empezó una campaña contra la enfermedá del [[Parkinson]]. En [[mayu de 2013]] confirmó la so presencia nel conciertu del [[1 de xunu]] entamáu en [[Londres]], p'ameyorar les condiciones de toles muyeres del mundu. En [[mayu de 2013]], Lopez llanzó la so propia gama de prendes de baxu costo, que los sos precios nun entepasaron de los 15 dólares por que resultaren accesibles al públicu xeneral, los benificios sacaos van dir destinaos íntegramente a financiar la erradicación del [[cáncer de mama]], un proyeutu que la estrella desenvuelve en collaboración cola cadena de grandes almacenes Kohl.<ref>{{cita web|autor=L'Espectador|títulu=Jennifer Lopez llanza la so mampurra llinia de ropa pa combatir el cáncer de mama.|url=http://www.elespectador.com/entretenimiento/arteygente/vidamoderna/articulo-404633-jennifer-lopez-llanza-linea-de-ropa-combati|idioma=español}}</ref> En [[branu]] de [[2013]], Lopez convertir na productora executiva de la serie de televisión [[The Fosters]], una serie na que dos lesbianes críen al so fíu y cásense y onde Lopez dio a conocer qu'esta a favor de la [[homosexualidá femenina]].<ref>[http://entretenimiento.terra.com.co/farandula-y-tv/jennifer-lopez-celebra-el matrimoniu-ente-lesbianes,95312f0f5b350410VgnVCM3000009acceb0aRCRD.html Jennifer celebra'l matrimoniu ente lesbianes]</ref> == Vida privada == [[Ficheru:Marc Anthony 2, 2010.jpg|thumb|190px|[[Marc Anthony]], tercer home de Jennifer Lopez (2004-2014)]] Mientres más de quince años, la vida privada de Jennifer Lopez atraxo l'atención de los medios y la [[prensa rosa]], por cuenta de les sos tormentoses rellaciones y rápidos compromisos.<ref>{{cita web|url=http://tvnz.co.nz/view/page/411319/609926|títulu=J-Lo's mum approves of Redford filme|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|autor=22:34|fecha=9 de setiembre de 2005|editorial=TVNZ}}</ref> Jennifer Lopez casóse tres veces.<ref>Jennifer Lopez - matrimoniu nᵘ 1 - Famosos que se casaron trés... mujer.es.msn.com/famosos/famosos-que se casaron--tres-veces?page...</ref>El [[22 de febreru]] de [[1997]] casar por primer vegada col [[cuba|cubanu]] Ojani Noa. Lopez sufrió problemes llegales mientres dichu matrimoniu, llegando a presentar una demanda al respective de Noa. La pareya divorcióse en [[xineru de 1998]].<ref name="A blow for J.Lo">{{cita web|url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1391664/Jennifer-Lopezs-ex-husband-wins-llegal-fight-release-embarrassing-home-video.html|títulu=Jennifer Lopez's ex-husband wins llegal fight to release embarrassing home video &#124; Mail Online|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|fecha=27 de mayu de 2011|obra=Daily Mail|editorial=Associated Newspapers, Ltd}}</ref> En [[abril de 2006]],<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1528384/20060411/lopez_jennifer.jhtml?headlines=true|títulu=Jennifer Lopez Sues First Husband To Block Tell-All Book|fechaaccesu=16 de xineru de 2007|autor=Chris Harris|fecha=11 d'abril de 2006|obra=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref> publicó un llibru, onde alegó que Noa violar. Al añu siguiente, fueron a xuiciu y Lopez foi compensada con 545&nbsp;000 dólares. Mientres trabayaba nel so álbum de debú ''[[On the 6]]'', Lopez empezó a salir col productor y raperu [[Sean Combs]] mientres dos años. Dambos fueron arrestaos en [[Nueva York]], el [[27 d'avientu]] de [[1999]], yá que se vieron arreyaos nun tirotéu, sicasí Lopez nun tuvo nada que ver, pero Combs sí. La pareya rompió la so rellación a finales del añu 2000, faciendo públicu'l fechu a principios del añu 2001. Tres la so rotura con Combs, Lopez desenvolvió una rellación cola so exbailarín de respaldu Cris Judd, con quien se casó en [[setiembre de 2001]], en payares del mesmu añu empezaron una tarrecible crisis de pareya que terminó en divorciu en [[xunu de 2002]]. Dempués del so segundu divorciu, ella empezó una rellación col [[actor]] [[Ben Affleck]], con quien se comprometió en [[payares de 2002]] y atayó la so boda a tan solo díes de la so celebración<ref>Los famosos tamién atayen bodes | ChismeVlog www.chismevlog.com/los-famosos-tambien-atayen-bodes/</ref> por cuenta de una supuesta infidelidá per parte del actor. Los medios de comunicación empezaron a referise a Ben y a Jennifer como «Bennifer» y convirtióse nun prominente superpareja nos medios de comunicación y la cultura popular. Bennifer convertir nun términu popular, que s'introdució finalmente nos diccionarios urbanos.{{ensin referencies}} En [[xineru de 2004]] terminaron la so rellación.<ref>{{cita noticia | url=http://www.smh.com.au/news/people/jlo-wins-payout-from-ex-over-tellall-memoir/2007/08/09/1186530500816.html | títulu=J-Lo Wins Payout From Ex | fechaaccesu=28 d'agostu de 2007 |obra=Sydney Morning Herald |editorial=Fairfax Media| fecha=9 d'agostu de 2007}}</ref><ref>{{cita web|url=http://latino.foxnews.com/llatín/entertainment/2013/06/13/jennifer-lopezs-ex-holding-out-for-more-money-in-honeymoon-video-lawsuit/|títulu=Jennifer Lopez's Ex Holding Out For More Money In Honeymoon Video Lawsuit &#124; Fox News Llatín|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=13 de xunu de 2013|editorial=Fox News Llatín}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.music.yahoo.ca/read/news/12056140|títulu=Jennifer Lopez Not Down With Guns|fechaaccesu=8 d'abril de 2013|apellíu=Rosen|nome=Craig|fecha=14 de xineru de 2000|editorial=Yahoo! Music News}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.music.yahoo.ca/read/news/12063159|títulu=Jennifer Lopez 'Surprised And Saddened' By Puffy Indictment|fechaaccesu=8 d'abril de 2013|apellíu=Rosen|nome=Craig|fecha=14 de xineru de 2000|editorial=Yahoo! Music News}}</ref><ref>{{cita publicación|títulu=Jennifer Lopez, husband Cris Judd split after 8 months of marriage|fechaaccesu=2 de febreru de 2012|revista=San Jose Mercury News|editorial=MediaNews Group|fecha=8 de xunu de 2002|allugamientu=California}}</ref> Dempués de la so rotura con Affleck, Lopez empezó a salir col so antiguu amigu [[Marc Anthony]]. La pareya casóse de callao en [[xunu de 2004]]. Dos homes intentaron faer un videu priváu de la boda, sicasí fueron demandaos pola pareya por 1&nbsp;000&nbsp;000 millones de dólares, sicasí fueron acusaos de cargos de combalechadura, intentu de furtu y posesión de propiedá robada.<ref>{{cita publicación|apellíu=Silverman|nome=Stephen|títulu=Ben's Proposal 'Beautiful,' Says Lopez|url=http://www.people.com/people/article/0,,624998,00.html|revista=[[People (revista)|People]]|editorial=Time Inc.|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2012|fecha=11 de payares de 2002}}</ref><ref>{{cita web|apellíu=Williams|nome=Jeanne|títulu=J. Lo, Ben make first appearance as fiances|fechaaccesu=25 de febreru de 2012|newspaper=[[USA Today]]|editorial=Time Inc.|fecha=10 d'avientu de 2002|páxina=2}}</ref> El [[7 de payares]] de [[2007]], mientres la última nueche de la so xira, Lopez y Anthony confirmaron oficialmente que taben esperando al so primer fíu. Anthony confirmó que taben esperando ximielgos: «La mio hermana tamién tuvo ximielgos, polo que ye una cosa hereditaria». {{caxa de cita|<center>'''Lopez sobre la so vida privada'''</center><br />Tengo una familia pocu tradicional. Soi madre soltera, el so padre [Marc Anthony], nun vive en casa con ellos [los sos fíos]. Tienen trés mediohermanos d'otros dos madres. Eso nun ye tradicional.}} Finalmente, el [[22 de febreru]] de [[2008]], Lopez dio a lluz a un neñu llamáu Maximilian David y a una neña llamada Emme Maribel, en [[Long Island]], [[Nueva York]]. Los mellizos fueron presentaos el [[11 de marzu]] de [[2008]], pola revista ''[[People (revista)|People]]'', polo que fueron pagos 6&nbsp;000&nbsp;000 dólares, convirtiéndose nes fotografíes más cares de famosos, enxamás tomaes.{{ensin referencies}} En [[xunetu de 2011]], la pareya anunció'l so divorciu, solicitáu en [[abril de 2012]]. Dende [[ochobre de 2011]] y hasta [[xunu de 2014]] caltuvo una rellación cola so exbailarín de respaldu Casper Smart, terminada en faciéndose públicu l'intercambiu de mensaxes de testu de conteníu sexual ente él y una modelu transexual.<ref>{{cita web|url=http://hollywoodlife.com/2012/04/11/jennifer-lopez-divorce-marc-anthony-jlo/|títulu=Jennifer Lopez Divorce&nbsp;— Marc Anthony Files Divorce From JLo|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=11 d'abril de 2012|editorial=HollywoodLife. PMC}}</ref><ref name="Oct 11" /><ref name="Oct 11">{{cita noticia|url=http://www.nydailynews.com/entertainment/gossip/jennifer-lopez-perfect-definition-family-supposed-article-1.1357985#ixzz2WA76PsoV |títulu=Jennifer Lopez on raising kids with ex Marc Anthony: 'I am a nontraditional family' |newspaper=Daily News |editorial=Mortimer Zuckerman |fecha=29 de mayu de 2013 |fechaaccesu=18 de xunu de 2013}}</ref> Tres preguntalu si gustaría-y tener más fíos, Lopez comentó: {{cita|La verdá ye que yá nun sé si'l futuru va deparame de nuevu esta maraviyosa vivencia, pero sí, de xacíu que m'encantar tener más fíos. La maternidá ye una absoluta bendición y ye la faceta de la mio vida que me fai sentir más arguyosa. Ye'l mio mayor trunfu.}} == Discografía == {{AP|Discografía de Jennifer Lopez}} * 1999: ''[[On the 6]] * 2001: ''[[J.Lo (álbum)|J.Lo]]'' * 2002: ''[[This is me... Then]]'' * 2005: ''[[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]]'' * 2007: ''[[Como ama una muyer]]'' * 2007: ''[[Brave (álbum)|Brave]]'' * 2011: ''[[Love?]]'' * 2014: ''[[A.K.A. (álbum)|A.K.A.]]''<ref>{{cita web|url=http://www.billboard.com/articles/columns/the-juice/6077462/jennifer-lopez-shares-flirty-artwork-title-for-new-album|títulu=Jennifer Lopez Shares Flirty Artwork, Title for New Album|fechaaccesu=5 de mayu de 2014|fecha=1 de xunu de 2013|editorial=Billboard}}</ref> == Videografía == {| {{tablaguapa}} !align="center"|Añu !align="center"|Cantar !align="center"|Direutor |- |align="center" |1996 |align="left"|''"[[Asaltu al tren de dineru (Money Train en V.O.)]]"'' |align="left"| Joseph Ruben |- |align="center"|1998 |align="left"|"Bailla" |align="left"|Stephen Olow |- |align="center" rowspan="3"|1999 |align="left"|"''[[If You Had My Love]]"'' |align="left"|Paul Hunter |- |align="left"|"[[Nun m'amar]]" <br /> <small>(xuntu a [[Marc Anthony]])</small> |align="left"|Kevin Bray |- |align="left"|''"Waiting for Tonight"'' |align="left"|Francis Lawrence |- |align="center" rowspan="2"|2000 |align="left"|"[[Let's Get Loud (cantar de Jennifer Lopez)|''Let's Get Loud'']]" |align="left"| |- |align="left"|"''Feelin' So Good''" <br /> <small>(xuntu a [[Big Pun]] y [[Fat Joe]])</small> |align="left"| Paul Hunter |- |align="center" rowspan="5"|2001 |align="left"|"''[[Love don't cost a thing]]"'' |align="left"| |- |align="left"|"[[Play (cantar)|''Play'']]" |align="left"|[[Francis Lawrence]] |- |align="left"|"''Ain't It Funny''" |align="left"|Herb Ritts |- |align="left"|"''I'm Real''" |align="left" rowspan="2"|[[Dave Meyers]] |- |align="left"|"''I'm Real''" (Murder Remix) <small> <br /> (xuntu a [[Ja Rule]])</small> |- |align="center" rowspan="5"|2002 |align="left"|"''Ain't It Funny" (Murder Remix)'' <br /> <small>(al pie de Ja Rule y Caddillac Tah)</small> |align="left"|Cris Judd |- |align="left"|"''I'm Gonna Be Alright''"(Track Master Remix) <br /> <small>(xuntu a [[Nas (raperu)|Nas]])</small> |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"''Alive''" |align="left"|Jim Gable |- |align="left"|"''[[Jenny from the Block]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Styles P]] y [[Jadakiss]])</small> |align="left" rowspan="2"|Francis Lawrence |- |align="left"|"''Jenny from the Block''" ''(Non Rap Version)'' |- |align="center" rowspan="3"|2003 |align="left"|"''All I Have''" <br /> <small>(xuntu a [[LL Cool J]])</small> |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"''All I Have''" ''(Versión navidiega)'' |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"[[I'm Glad]]" |align="left"|[[David LaChapelle]] |- |align="center" rowspan="1"|2004 |align="left"|"''Baby I Love O''!" |align="left"|Meiert Avis |- |align="center" rowspan="3"|2005 |align="left"|"''Get Right''" |align="left"|Francis Lawrence y [[Diane Martel]] |- |align="left"|"''Get Righ''t" (Remix) <br /> <small>(xuntu a [[Fabolous]])</small> |align="left" rowspan="2"|Diane Martel |- |align="left"|"''Hold You Down''" <br /> <small>(al pie de Fat Joe)</small> |- |align="center" rowspan="2"|2006 |align="left"|"''Control Myself''" <br /> <small>(al pie de LL Cool J)</small> |align="left"|[[Hype Williams]] |- |align="left"|"[[Qué fixisti]]" |align="left"|[[Michael Haussman]] |- |align="center" rowspan="2"|2007 |align="left"|"[[Faesme falta]]" |align="left"|Sanji |- |align="left"|"''Do It Well''" |align="left"|[[David LaChapelle]] |- |align="center" rowspan="2"|2008 |align="left"|"''Hold it don't drop it''" |align="left"|[[Melina Matsoukas]] |- |align="left"|"Por arriesganos" |align="left"|Kevin Meléndez |- |align="center" rowspan="3"|2011 |align="left"|"''[[On the Floor]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|TAJ Stansberry |- |align="left"|"''[[I'm Into You]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Lil Wayne]])</small> |align="left"|[[Melina Matsoukas]] |- |align="left"|"[[Papi (cantar)|Papi]]" |align="left"|[[Paul Hunter]] |- |align="center" rowspan="2"|2012 |align="left"|"''[[Dance Again]]''"<br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|[[Paul Hunter]] |- |align="left"|"''[[Goin' In]]'' <small>(xuntu a [[Flo Rida]])</small> |align="left"|[[Kirk Jones]] |- |align="center" rowspan="1"|2013 |align="left"|"''[[Live It Up]]'' <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center" rowspan="4"|2014 |align="left"|"''Same Girl''" <small> |align="left"|Steve Gomillion y Dennis Leupold |- |align="left"|"[[I Luh yá papi]]" <small>(xuntu a [[French Montana]])</small> |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="left"|"[[First Love (cantar de Jennifer Lopez)|''First Love'']]" |align="left"| [[Anthony Mandler]] |- |align="left"|"''[[Booty]]''" <small>(xuntu a [[Iggy Azalea]]) </small> |align="left"| [[Hype Williams]] |- |align="center" rowspan="4"|2015 |align="left"|"''[[Feel the light]]''" <small> |align="left"| [[Westbury Road]] |} === Videos inéditos === {| {{tablaguapa}} !Cantar !Direutor |- |"''Brave''" |[[Michael Haussman]]<ref>http://www.onlinejlofan.com/2007/12/21/brave-third-single-off-the-album-brave/</ref> |- |"''Fresh Out The Oven''" <br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |[[Jonas Akerlund]]<ref>http://perezhilton.com/2009-11-20-j-lo-is-fresh-out-the-oven-and-hot</ref> |- |"''Good Hit''" |Alex Moors<ref>http://perezhilton.com/2009-11-20-j-lo-is-fresh-out-the-oven-and-hot</ref> |- |"''Sweet Spot''" |Ethan Lade |- |} === Apaiciones n'otros videos musicales === {| {{tablaguapa}} |- !align="center"|Añu !align="center"|Títulu !align="center"|Artista !align="center"|Direutor |- |align="center"|1993 |align="left"|"[[That's the Way Love Goes]]" |align="left"|[[Janet Jackson]] |align="left"|René Elizondo |- |align="center"|1996 |align="left"|"Siempres fai fríu" |align="left"|[[Selena Quintanilla Pérez|Selena]] |align="left"|Abraham Quintanilla Jr |- |align="center"|1998 |align="left"|"Been Around the World" |align="left"|[[Sean Combs|Puff Daddy]] & The Family |align="left"|Paul Hunter |- |align="center"|2000 |align="left"|"It's So Hard" |align="left"|[[Big Pun]] |align="left"|Chris Robinson |- |align="center" rowspan="1"|2001 |align="left"|"What's Going On" |All-Star Tribute |align="left"|Jake Scott and Malik Sayeed |- |align="center" rowspan="1"|2006 |align="left"|"Control Myself" |align="left"|[[LL Cool J]] |align="left"|[[Hype Williams]] |- |align="center"|2011 |align="left"|"[[T.H.Y. (The Hardest Ever)]]" |align="left"|[[will.i.am]] |align="left"|Rich Lee |- |align="center"|2012 |align="left"|"[[Follow the Leader (cantar de Wisin & Yandel)|Follow the Leader]]" |align="left"|[[Wisin & Yandel]] |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center"|2014 |align="left"|"We Are One (Ole Fola)" |align="left"|[[Pitbull (cantante)|Pitbull]] & [[Cláudia Leitte]] |align="left"|Ben Mor<ref>http://los40.com/los40/2014/06/11/musica/1402469128_234416.html</ref> |- |align="center"|2014 |align="left"|"Adrenalina" |align="left"|[[Wisin]] & [[Ricky Martin]] |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center"|2014 |align="left"|"Stressin" |align="left"|[[Fat Joe]] |align="left"|[[Eif Rivera]] |- |align="center"|2015 |align="left"|"Back it up" |align="left"|[[Prince Royce]] & [[Pitbull]] |align="left"|[[Colin Tilley]] |} == Xires y conciertos == A lo llargo de la so carrera, Jennifer Lopez ufiertó distintes presentaciones, onde destaca'l so primer conciertu na so tierra natal, [[Puertu Ricu]], sol títulu "Jennifer Lopez In Concert: Let's Get Loud" en 2001. Años dempués empecipio la so primer xira por [[América del Norte]] acompañada pol so home, hasta aquel momentu, [[Marc Anthony]]. Nun foi hasta 2012 cuando l'artista llatina embarcar nel so primera gran xira propia ya internacional, sol nome "Dance Again World Tour" en 2012. Asimiso, a partir de xineru de 2016, la cantante realizara la so primer residencia de conciertos na so carrera, llevada a cabu nel [[Theatre for the Performing Arts|The AXIS]] del [[Planet Hollywood Resort and Casino|Planet Hollywood Resort & Casino]] de [[Las Vegas]], Lopez actuara mientres 20 presentaciones a espera d'un allongamientu del espectáculu. De siguío, un llistáu de les xires y conciertos destacaos de la carrera de la polifacética artista: ;Xires * Jennifer Lopez and Marc Anthony en Conciertu (2007) * [[Dance Again World Tour]] (2012) ;Residencia de Conciertos * [[Jennifer Lopez: All I Have]] (2016) ;Conciertos * Jennifer Lopez In Concert: Let's Get Loud (2001) * Jennifer Lopez Live in Athens (2008) * ¡Q'Viva! The Chosen Live (2012) * Jennifer Lopez: Live at Bronx (Neighborhood Session) (2013) * Jennifer Lopez: The Best Is Yet To Come (2014) == Bandes sonores == {| {{tablaguapa}} |- !align="center"|Añu !align="center"|Cantar !align="center"|Película |- |align="center"|1999 |align="left"|"Bailla" |align="left"|''[[Music of the Heart]]'' |- |align="center"|2002 |align="left"|"Alive" |align="left"|''[[Enough (película)|Enough]]'' |- |align="center"|2003 |align="left"|"Baby I Love O!" |align="left"|''[[Gigli]]'' |- |align="center" rowspan="2"|2007 |align="left"|"Toma D'El mio" <small></small> |align="left"|''[[El cantante (película)|El cantante]]'' |- |align="left"|"Porque La Vida Asina" <small></small> |align="left"|''[[Bordertown (película de 2007)|Bordertown]]'' |- |align="center"|2010 |align="left"|"(What Is) Love?" |align="left"|''[[The Back-Up Plan]]'' |- |align="center"|2015 |align="left"|"Feel the light" |align="left"|''[[Home]]'' {{Final columnes}} == Filmografía == === Cine === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Personaxe !! Salariu !! Notes |- | 1987 || My litte Girl || Myra || TBA || Película de televisión |- | 1993 || Nurses of the Line: The Crash of 7 || Rosie Romero || e/n || Película de televisión |- | 1995 || La mio familia || María Sánchez nos años 20 || $50,000 || |- | 1995 || [[Asaltu al tren del dineru]] || Grace Santiago || $200,000 || |- | 1996 || [[Jack (película)|Jack]] || Miss Márquez || $200,000 || |- | 1997 || [[Blood and Wine]] || Gabriela Gabby || $250,000 || |- | 1997 || [[Selena (película)|Selena]] || Selena Quintanilla Pérez || $1,000,000 || Personaxe principal |- | 1997 || [[Anaconda (película)|Anaconda]] || Terri Flores || $1,000,000 || |- | 1997 || [[O Turn]] || Grace McKenna || $1,000,000 || |- | 1998 || [[Out of Sight]] || Karen Sisco || $2,000,000 || |- | 1998 || [[Antz]] || Azteca || $1,500,000 || Voz |- | 2000 || [[The Cell]] || Catherine Deane || $4,000,000 || Personaxe principal |- | 2001 || [[The Wedding Planner]] || Mary Fiore || $9,000,000 || Personaxe principal |- | 2001 || [[Angel Eyes (película)|Angel Eyes]] || Sharon Pogue || $9,000,000 || |- | 2002 || [[Enough (película)|Enough]] || Slim Hiller || $10,000,000 || |- | 2002 || [[Maid in Manhattan]] || Marisa Ventura || $12,000,000 || Personaxe principal |- | 2003 || [[Gigli]] || Ricki || $12,000,000 || |- | 2004 || [[Jersey Girl]] || Gertrude Steiney || $4,000,000 || |- | 2004 || [[Shall We Dance?]] || Paulina || $14,000,000 || |- | 2005 || [[Monster-in-Law]] || Charlote "Charlie" Cantilini || $15,000,000 || |- | 2005 || [[An Unfinished Life]] || Jean Gilkynson || $3,000,000 || |- | 2007 || [[El cantante (película)|El Cantante]] || Puchi || $17,000,000 || Película na que tuvo más salariu |- | 2007 || [[Border Town (película)|Border Town]] || Lauren Adrian || $6,000,000 || |- | 2010 || [[El Plan B]] || Zoe || $7,000,000 || Personaxe principal |- | 2012 || [[What to Expect When You're Expecting]] || Holly || TBA || |- | 2012 || [[Ice Age: Continental Drift]] || Shira || TBA || Voz |- | 2013 || [[Parker (película)|Parker]] || Leslie Rogers|| $10,000,000 || |- | 2015 || [[The Boy Next Door]] || Claire Peterson|| $4,000,000 || Personaxe principal |- | 2015 || [[Home]] || Tip's mother|| $10,000,000 || Personaxe principal |- | 2015 || [[Lila & Eve]] || Eve Rafael||TBA|| Personaxe principal |} === Televisión === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Personaxe !!Notes |- | 1991-1993 || [[In Living Color]] || Baillarina || |- | 1993-1994 || [[Second Chances]] || Melinda Lopez || [[Spin-off]] de In Living Color |- | 2004-2005 || [[Will y Grace]] || Ella mesma || 3 episodios |- | 2010 || [[How I Met Your Mother]] || Anita Appleby || 1 episodiu |- | 2015 || [[Shades of Blue]] || Harlee McCord || 13 episodios |} === Como productora === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Notes |- | 2000 || [[Jennifer Lopez: Feelin' So Good]] || Productora Executiva |- | 2001 || [[Jennifer Lopez in Concert]] || Productora Executiva |- | 2006 || [[South Beach]] || Productora Executiva |- | 2007 || [[El cantante (película)|El Cantante]] ||Productora |- | 2007 || [[Dancelife]] || Productora Executiva |- | 2007 || [[Feel the Noise]] || Productora |- | 2007 || [[Como Ama Una Muyer]] || Productora Executiva |- | 2009 || [[Maid in Manhattan]] || Productora Executiva |- | 2013-presente || [[The Fosters]] || Productora Executiva |- | 2015-presente || [[Shades of Blue]] || Productora Executiva |} == Premios y nominaciones == {{AP|Llista de premios y nominaciones recibíos por Jennifer Lopez|l1=Llista de premios y nominaciones recibíos por Jennifer Lopez}} == Arumes == * [[2002]]: ''Glow'' * [[2003]]: ''Still'' * [[2005]]: ''Miami Glow'' * [[2005]]: ''Love at First Glow'' * [[2005]]: ''Live'' * [[2006]]: ''Live Luxe'' * [[2006]]: ''Glow After Dark'' * [[2008]]: ''Live Platinum'' * [[2008]]: ''Deséu'' * [[2008]]: ''Deséu Forever'' * [[2009]]: ''My Glow'' * [[2009]]: ''Sunkissed Glow'' * [[2010]]: ''Love & Glamour'' * [[2010]]: ''L.A. Glow'' * [[2010]]: ''Blue Glow by J.Lo'' * [[2011]]: ''Love and Light'' * [[2012]]: ''Eau the Glow'' * [[2012]]: ''Glowing'' * [[2013]]: ''Forever Glowing'' * [[2013]]: ''JLove'' * [[2013]]: ''Rio Glow'' * [[2014]]: ''Glowing Goddess'' * [[2014]]: ''Wild Glow'' * [[2015]]: ''JLuxe'' == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.jenniferlopez.com Sitio web oficial de Jennifer Lopez] * {{Twitter|jlo}} * [https://www.facebook.com/JenniferLopezOfficial Jennifer Lopez official Facebook] * [http://www.myspace.com/jenniferlopez Jennifer Lopez Myspace] * {{IMDb nome}} * [http://sonybmgmusic.co.uk/artist_spotlight/jennifer_lopez/biog Ventes mundiales de los álbumes de Jennifer Lopez] {{NF|1969||Lopez, Jennifer}} [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de rhythm and blues]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantautores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Coreógrafos y coreógrafes]] [[Categoría:Diseñadores de moda]] [[Categoría:Empresarios y empresaries d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones del Bronx]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] fjg7mp61qsq7y4vuh6dvbp3usd8cn6d 3713303 3713283 2022-08-25T10:10:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} {{Tradubot|Jennifer Lopez}} '''Jennifer Lynn Lopez'''<ref name=history>{{cita web |url= http://www.biography.com/people/jennifer-lopez-9542231 |títulu= Jennifer Lopez Biography - orixinal name Jennifer Lynn Lopez Rodríguez|fechaaccesu= 4 d'abril de 2011 |autor= [[A&Y Television Networks]]|idioma= inglés|fecha= 2011|obra= Biography.com}}</ref> ([[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]], 24 de xunetu de 1969) más conocida como '''Jennifer Lopez''' o '''JLo''', ye una [[actuación|actriz]], [[cantante]], [[Danza|baillarina]], [[compositora]], [[Productor discográficu|productora discográfica]], [[Diseñu de modes|diseñadora de modes]], [[Empresariu|empresaria]], [[Productor de televisión|productora de televisión]], [[Coreografía|coreógrafa]], [[Arume|perfumista]] y [[Filantropía|filántropa]] d'[[Estaos Xuníos]]. Conforma tamién el xuráu del cotizáu programa de talentos ''[[American Idol]]''. El so interés en siguir la carrera pa llegar a la fama surdió dempués de tener un papel secundariu na película ''My Little Girl''; per otra parte los sos padres creíen que diba tener una carrera pocu realista. En 1991, Lopez llogró'l so primer trabayu como una [[danza|baillarina]] y en 1993 decidió dedicase a l'actuación. Llogró'l so primer papel como protagonista na película ''[[Selena (película)|Selena]]'' col que se convirtió na primer actriz llatina en ganar un millón de dólares y amás foi nomada al [[Golden Globe|Globu d'Oru]] como Meyor Actriz. Al añu siguiente cola película ''[[Out of Sight]]'', llogró cobrar dos millones de dólares<ref name="net worth">{{cita web|url=http://au.lifestyle.yahoo.com/famous/galleries/photo/-/13818378/how-they-make-millions/13818390|títulu=How They Make Millions&nbsp;– Page 11&nbsp;– Galleries&nbsp;– Famous Magacín|fechaaccesu=8 de febreru de 2013|fecha=30 de mayu de 2012|editorial=Yahoo! Lifestyle}}</ref>y amás realizó una de les meyores actuaciones que fizo na so carrera. En 1999 debutó como cantante col so álbum, ''[[On the 6]]'' convirtiéndose de momentu nuna superestrella mundial y una lleenda del [[pop]].<ref>{{cita web|títulu=Jennifer Lopez - On The 6 Album Lyrics|url=http://artists.letssingit.com/jennifer-lopez-album-on-the-6-fwscvt|fechaaccesu=17 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Col llanzamientu simultáneu del so segundu álbum d'estudiu ''[[J.Lo (álbum)|J.Lo]]'', y la so película ''[[The Wedding Planner]]'' en 2001, Lopez convertir na primer persona en tener el puestu númberu unu nel cine y nel so álbum na mesma selmana, récor que naide -y quitó inda. Colos sos primeros nueve discos vendió más de 65 millones d'álbumes,<ref>{{cita web|url=http://www.showbizspy.com/2007/02/23/american-idol-lineup-to-include-gwen-stefani-jennifer-lopez-diana-ross/|títulu=American Idol Lineup to Include Gwen Stefani, Jennifer Lopez, Diana Ross|fechaaccesu=25 de marzu de 2007|publicación=Showbiz Spy|fecha=23 de febreru de 2007}}</ref> siendo la persona más rica en [[Hollywood]] d'ascendencia [[América Llatina|llatinoamericana]], con una fortuna envalorada en 150 millones de dólares<ref name="net worth">{{cita web|url=http://au.lifestyle.yahoo.com/famous/galleries/photo/-/13818378/how-they-make-millions/13818390|títulu=How They Make Millions&nbsp;– Page 11&nbsp;– Galleries&nbsp;– Famous Magacín|fechaaccesu=8 de febreru de 2013|fecha=30 de mayu de 2012|editorial=Yahoo! Lifestyle}}</ref> y ye l'artista llatina con mayor influencia nos [[Estaos Xuníos]], según la llista de los «100 hispanos más influyentes» de la revista ''[[People]]''.<ref>{{cita web|url=http://www.reuters.com/article/peopleNews/idUSN0417833620070105|títulu=J.Lo tops list of most influential Hispanics|fechaaccesu=12 de febreru de 2007|obra=[[Reuters]]|fecha=4 de xineru de 2007}}</ref> En [[2011]] llogró resituarse como estrella mundial, en xuniéndose con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] y grabar el cantar «[[On The Floor]]», que foi la tema d'artista femenina más vendíu esi añu y el videu musical de dicha cantar ye hasta la fecha'l videu d'artista femenina más vistu de [[You Tube|Youtube]]. Pitbull y López volvieron xunise en [[2012]] col cantar «[[Dance Again]]», qu'algamó'l Top 10 de ventes en [[iTunes]] n'Estaos Xuníos y Europa. En 2011, Jennifer Lopez foi escoyida pola revista ''[[People]]'' como la muyer más bella del mundu. Amás ye considerada una de les artistes más importantes del mileniu per distintos medios de comunicación y revistes dedicaes a la crítica.<ref>{{cita web|autor=El Mundo|títulu=Jennifer Lopez, la más guapa del mundu, según la revista People|url=https://www.elmundo.es/america/2011/04/13/gentes/1302728179.html|fecha=20 d'abril de 2011}}</ref> El 14 de xunu de [[2012]] realizó la so primer xira mundial llamada [[Dance Again World Tour]], pol so álbum ''[[Dance Again: The Hits]]'', empezando la xira na ciudá de [[Panamá (ciudá)|Panamá]], percorrió [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Europa]], [[Asia]], [[Oceanía]] y [[Suramérica]]. Nel [[2013]] anunció que fadría una película en [[3D]] de la so xira llamada ''Dance Again 3D'' qu'incluyiría amás de los conciertos, cómo se realizó la xira y cómo enfrentó'l so divorciu con [[Marc Anthony]]. En xunu de 2013 foi-y dada una estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] pola so collaboración nel mundu de la música;<ref>{{cita web|url=http://www.rollingstone.com/music/news/lady-gaga-tops-forbes-list-of-most-powerful-musicians-20130626|títulu=Lady Gaga Tops Forbes' List of Most Powerful Musicians|fechaaccesu=10 d'agostu de 2013|apellíu=Reilly|nome=Dan|fecha=26 de xunu de 2013|obra=[[Rolling Stone]]|editorial=[[Wenner Media]]}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.forbes.com/pictures/lmj45kehg/jennifer-lopez-7/|títulu=The World's Most Powerful Women: 16 New Cares|fechaaccesu=10 d'agostu de 2013|obra=Forbes|editorial=Forbes Publishing}}</ref> siendo ésta estrellar númberu 2500.<ref>{{cita web|autor=20minuto|títulu=Jennifer Lopez recibe una estrella nel Paséu de la Fama de Hollywood|url=www.20minutos.es/noticia/1850159/0/jennifer-lopez/estrella/pasio-fama/|fechaaccesu=16 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref>En [[2013]] Lopez robló como productora executiva de la serie de televisión ''[[The Fosters]]'', na qu'una pareya de lesbianes críen xuntes a una familia. La serie estrenar en [[ABC Family]] el 3 de xunu de 2013 y tuvo abondo ésitu d'audiencia polo cual la cadena decidió realizar una segunda temporada. Jennifer Lopez confesó qu'aceptó ser productora d'esti programa, dempués de la muerte d'una pariente so que yera lesbiana.<ref name="The Fosters">{{cita web|títulu=Jennifer Lopez fala de The Fosters|url=http://www.philstar.com/entertainment/2013/06/08/951631/jennifer-lopez-brings-fosters-abc-family|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> Ente los sos más grandes ésitos inclúyense temes como «[[On the 6|If you Had my Love]]», [[On the 6|Wating For The Nigth]] «[[Nun m'amar]]», «[[Love don't cost a thing]]», «[[Play]]», «[[Jenny from the block]]», «[[Rebirth|Get Right]]», «[[Faesme falta]]», «[[Qué fixisti]]», «[[On the Floor]]» y «[[Dance Again]]», == Vida y carrera == === 1969-1990: Niñez y empiezos artísticos === Jennifer Lynn Lopez Rodríguez nació en Castle Hill, del barriu [[Bronx]], [[Nueva York]] el 24 de xunetu de 1969.<ref>{{cita web|url=http://www.courttv.com/trials/puffy/docs/duty-caps_3.html|títulu=Duty Captain's Report|fechaaccesu=29 d'ochobre de 2006|fecha=17 de xineru de 2001|obra=[[Court TV]]|editorial=[[Time Warner]]|urlarchivu=http://web.archive.org/web/20080209202541/http://www.courttv.com/trials/puffy/docs/duty-caps_3.html|fechaarchivu=9 de febreru de 2008}}</ref> Foi la segunda fía de los sos padres puertorriqueños David Lopez y Guadalupe Rodríguez; tien una hermana menor Leslie y una más nueva llamada Lynda.<ref>{{cita web|url=http://www.terra.com/musica/semeyes/mames_y_mamacitas/64457|títulu=Mamaes y Mamacitas&nbsp;– Música|fechaaccesu=24 de mayu de 2012|fecha=11 de mayu de 2007|editorial=[[Terra Networks]]}}</ref>El so padre trabayaba de nueche como vixilante de seguridá y la so madre yera maestra nun [[xardín d'infancia]]. Cuando Jennifer nació, la familia vivía nun pequeñu apartamentu, sicasí unos años más tarde pudieron aforrar pa dise a una casa de dos pisos.<ref name="Gallick2003">{{harvnb|Gallick|2003}}</ref> A los cinco años, Jennifer empezó a [[Cantar|cantar]] y a [[baillar]] y a los siete años percorrió tou [[Nueva York]] cola so escuela.<ref name="atriplethreat">{{cita web|url=http://www.evancarmichael.com/Famous-Entrepreneurs/619/The-Triple-Threat-Jennifer-Lopez-is-Born.html|títulu=The Triple Threat: Jennifer Lopez is Born|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=Evan Carmichael}}</ref> Los sos padres presentaron a los sos trés fíes en numberoses actuaciones, nes que Jennifer baillaba y cantaba.<ref>{{cita web|títulu=Biografía de Jennifer Lopez|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|url=http://www.alohacriticon.com/elcriticon/article1443.html|idioma=español}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Biography of Jennifer Lopez|url=http://www.talktalk.co.uk/entertainment/film/biography/artist/jennifer-lopez/biography/50|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Left bank of Pugsleys Creek jeh.jpg|left|thumb|Castle Hill, barriu natal de Jennifer Lopez|220px]] Jennifer pasó la mayor parte del so tiempu n'escueles católiques, terminando en Preston High School. Na escuela fixo ximnasia y foi miembru del equipu de fútbol de la escuela, sobresaliendo atléticamente, llegando a competir en campeonatos nacionales. En 1984, a la edá de 15 años empezó a salir con David Cruz, el so primer noviu. Mientres asistía al so últimu añu nel institutu, Jennifer enterar de qu'había un [[casting]] pa una película que buscaba dellos adolescentes pa pequeños papeles, pasó l'audición y consiguió un papel en ''My Little Girl''<ref name="Rovi My Little Girl">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/my-little-girl-v34075|títulu=My Little Girl&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Mannikka|nome=Eleanor|obra=''[[AllRovi]]''|editorial=[[Rovi Corporation]]}}</ref><ref name="Gallick2003"/> en 1986, una película de baxu presupuestu co-escrita y empobinada por [[Connie Kaiserman]]. Ellí interpretó'l papel de Myra, una muyer nueva nun centru pa mozos con problemes que nun tenía siquier diálogos y apaecía namái nun pequeñu [[caméu]]. Dempués de terminar la filmación de la película dio cuenta de que quería convertise nuna "famosa estrella de cine".<ref>{{cita web|títulu=My Little Girl - Beyond-Beautiful Jennifer Lopez Forum|url=http://www.beyondbeautifuljlo.com/forum/viewtopic.php?f=65&t=9377|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=inglés}}</ref><ref name="Rovi My Little Girl">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/my-little-girl-v34075|títulu=My Little Girl&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Mannikka|nome=Eleanor|obra=''[[AllRovi]]''|editorial=[[Rovi Corporation]]}}</ref> Pa complacer a los sos padres, Jennifer inscribir en Baruch College, anque pa dise tan solo un semestre dempués. Foi cuando-y dixo a los sos padres que'l so suañu yera convertise nuna estrella de cine, pero ellos aportunaron en que yera una idea estúpida y que los llatinos nun llograben nada en [[Hollywood]]. Les diferencies d'opiniones ente ella y los sos padres fixeron que Jennifer independizárase y camudárase a [[Manhattan]] pa estudiar cantar, baille y actuación.<ref name="Gallick2003">{{harvnb|Gallick|2003}}</ref><ref name="atriplethreat">{{cita web|url=http://www.evancarmichael.com/Famous-Entrepreneurs/619/The-Triple-Threat-Jennifer-Lopez-is-Born.html|títulu=The Triple Threat: Jennifer Lopez is Born|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=Evan Carmichael}}</ref> Mientres esti periodu participó en numberoses producciones locales, en musicales como ''[[Jesus Christ Superstar]]'' y ''[[Oklahoma]]''. A partir d'ende, foi contratada pal [[coru]] nun musical de [[Broadway]] y percorrió [[Europa]] mientres cinco meses. Depués de dexar el coru por cuenta de que nun taba contenta col so papel, yá que yera l'únicu miembru que nun tenía un cantar como solista, consiguió un trabayu na serie ''[[Synchronicity]]'' en [[Xapón]], onde actuó como [[baillarina]], cantante y [[coreógrafa]].<ref>[http://mujer.orange.es/semeyes/famosos-solidarios-japon/jennifer-lopez.html]</ref> === 1991-1996: ''In Living Color'' y carrera como actriz === Jennifer Lopez foi escoyida como baillarina de respaldu pa los [[New Kids on the Block]] en 1991 y actuó con ellos mientres la so interpretación nos [[American Music Awards]]. Poco dempués consiguió'l so primer trabayu como personaxe reconocíu como una baillarina nel programa de televisión [[In Living Color]], pasó l'audición pa un papel de repartu y foi escoyida finalista ente dos mil solicitantes, anque llogró'l segundu puestu; finalmente recibió'l papel cuando la escoyida inicial nun aceptó'l trabayu. Treslladóse a [[Los Angeles]] para filmar la serie y permaneció como miembru de la repartida regular hasta 1993, cuando decidió siguir una carrera como actriz. Antes de dexar el show, Jennifer trabayó de volao como una baillarina de l'artista estauxunidense [[Janet Jackson]],<ref>{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|títulu=It's Not La Vida Lloca to Her|fechaaccesu=30 de xineru de 2012|newspaper=[[Los Angeles Times]]|editorial=[[Tribune Company]]|fecha=30 de mayu de 1999}}</ref> participando na xira mundial d'esta cantante a finales de 1993, hasta que decidió faer la so propia carrera.<ref>{{cita publicación|apellíu=Perricon|nome=Kathleen|títulu=''Jennifer Lopez dances with New Kids on the Block in 1991 video clip''|url=http://articles.nydailynews.com/2011-05-10/entertainment/29547058_1_nkotb-music-video-new-kids|revista=[[The New York Times]]|editorial=[[The New York Times Company]]|fechaaccesu=22 de xunu de 2012|fecha=10 de mayu de 2011}}</ref><ref>{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|títulu=''It's Not La Vida Lloca to Her''|fechaaccesu=30 de xineru de 2012|newspaper=[[Los Angeles Times]]|editorial=[[Tribune Company]]|fecha=30 de mayu de 1999}}</ref> [[Ficheru:JLove.png|200px|thumb|Logo de Jennifer Lopez del álbum [[Love?]].]] López llogró'l so primer trabayu como actriz nun rol protagonista en 1993 na película de [[Drama (cine)|drama]] ''Nurses on the Line: The Crash of Flight 7'' llanzada en [[DVD]] como ''Lost in the Wild'', película que coprotagonizó xunto a [[Lindsay Wagner]] y [[Robert Loggia]]. Más tarde, nesi mesmu añu, Lopez robló un alcuerdu con [[CBS Television Distribution|CBS]] para co-protagonizar la serie de televisión ''Second Chances''; sicasí, la serie foi atayada dempués de tresmitir tan solo seis episodios, pola baxa audiencia; la serie tuvo una [[spin-off|serie derivada]], titulada ''Hotel Malibú'', que foi llanzada esi mesmu añu. Pero al igual que ''Second Chances'', recibió males crítiques y foi atayada. Lopez llogró'l so primer papel nel [[cine]] en ''My Family'' de ''Gregory Nava'' en 1995, interpretando a María, una moza inmigrante mexicana, papel pol que Lopez recibió'l premiu [[Independent Spirit Award]] como meyor actriz de repartu. En payares d'esi mesmu añu, Lopez protagonizó ''[[Money Train]]'' xuntu con [[Wesley Snipes]] y [[Woody Harrelson]], como policías de [[Nueva York]]. La película recibió crítiques negatives y consideróse un fracasu en taquilla; con un presupuestu de 68 millones de dólares, la película recaldó un total de 77 millones en tol mundu. N'agostu de 1996, Jennifer llogró un papel secundariu na comedia ''[[Jack (película)|Jack]]'', que con un presupuestu de 45 millones recaldó un total de 59 millones n'[[Estaos Xuníos]]; esta película tamién recibió crítiques negatives.<ref>{{cita publicación|títulu=Living Single|url=https://books.google.com/books?id=gCYEAAAAMBAJ&pg=PA100&dq=This+Is+Me...+Then+jennifer+lopez+million+copies&hl=en&sa=X&ei=s03xT_70N8z3rAG1hqG1Cg&ved=0CDwQ6AEwAjgK#v=onepage&q=This%20Is%20Me...%20Then%20jennifer%20lopez%20million%20copies&f=false|revista=[[Vibe (magacín){{!}}Vibe]]|publisher=[[Entemedia Partners]]|fechaaccesu=6 de xunetu de 2012|page=100|fecha=Mayu de 2001}}</ref> === 1997-2000: Selena y ''On the 6'' === [[Ficheru:JenniferLopez.jpg|thumb|Jennifer Lopez en [[2004]] nos [[MTV Video Music Awards]].]] En febreru de 1997, Lopez protagonizó xunto a [[Jack Nicholson]] y [[Stephen Dorff]] la película de suspense ''[[Blood and Wine]]''.<ref name="Rovi Blood and Wine">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/blood-and-wine-v136830|títulu=Blood and Wine&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Brennan|nome=Sandra|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> Foi un fracasu comercial; el presupuestu de producción foi de 26 millones de dólares y namái recaldó un millón na taquilla; la película recibió opiniones positives de la crítica.<ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/BLOOD.php|títulu=Blood and Wine&nbsp;– Box Office Data, Movie News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/blood_and_wine|títulu=Blood and Wine|fechaaccesu=29 de payares de 2011|editorial=Rotten Tomatoes. Flixster}}</ref> En marzu d'esi añu Jennifer interpretó a la cantante llatina [[Selena Quintanilla Pérez|Selena]], na película biográfica del mesmu nome, [[Selena (película)|Selena]]. Con un presupuestu de producción de 20 millones, la película recaldó un total de 65 millones n'estaos Xuníos.<ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/SELEN.php|títulu=Selena&nbsp;– Box Office Data, News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref> Jennifer convertir na primer actriz llatina en ganar un millón de dólares per película en Hollywood. Kenneth Turan de [[Los Angeles Times]] afirmó que la película foi una d'aquelles cintes inolvidables y que la película nun ye namái una celebración de la vida de Selena, sinón tamién de l'actriz que la interpretó pos vía nella a una futura estrella. Lopez foi nomada al premiu [[Globu d'Oru]] como Meyor Actriz por esta película.<ref name="Rovi Selena">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/selena-v154769|títulu=Selena&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Deming|nome=Mark|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> En [[abril]], protagonizó la película de terror [[Anaconda (película)|Anaconda]] xunto a [[Ice Cube]] y [[Jon Voight]],<ref name="Rovi Anaconda">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/anaconda-v154826|títulu=Anaconda&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Deming|nome=Mark|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.the-numbers.com/movies/1997/ANACO.php|títulu=Anaconda&nbsp;– Box Office Data, News, Cast Information|fechaaccesu=22 de xineru de 2012|editorial=''The Numbers''}}</ref><ref name="Rovi Out of Sight">{{cita web|url=http://www.allrovi.com/movies/movie/out-of-sight-v162749|títulu=Out of Sight&nbsp;– Cast, Reviews, Summary, and Awards|fechaaccesu=30 d'ochobre de 2011|apellíu=Stewart|nome=Bhob|editorial=AllRovi. Rovi Corporation}}</ref> Lopez yera yá una estrella cotizada en [[Hollywood]]. Con un presupuestu de 45 millones de dólares, la película [[Anaconda (película)|Anaconda]] recaldó un total de 137 millones de dólares en tol mundu, convirtiéndose nun gran ésitu comercial. N'ochobre d'esi mesmu añu protagonizó xunto a [[Sean Penn]] y [[Billy Bob Thornton]] la película [[O Turn]] dirixida por [[Oliver Stone]]. La película, basada na novela ''Los perros caleyeros'' de [[John Ridley]], recibió les crítiques positives pol desempeñu actoral de Jennifer.<ref>{{cita web|url=http://www.rottentomatoes.com/m/o-turn|títulu=O Turn|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|editorial=Rotten Tomatoes. Flixster}}</ref> En [[xunu]], protagonizó xunto a [[George Clooney]] ''[[Out of Sight]]'', película de [[Steven Soderbergh]], una adautación de la novela del mesmu nome d'[[Elmore Leonard]] de [[1996]]. Jennifer cobró cinco millones de dólares pol so trabayu nesta cinta, que ye considerada pola crítica como una de les sos meyores actuaciones. [[Ficheru:Time 100 Jennifer Lopez c.jpg|Jennifer Lopez nel Time 100|thumb|250px]] En [[ochobre de 1997]] Lopez emprestó la so voz pa la película de dibuxos animaos [[Antz]]. Con un presupuestu de producción de 105 millones de dólares, la película recaldó un total de 172 millones de dólares en tol mundu. Jennifer taba totalmente establecida como [[actriz]], y taba ente les estrelles más cotizaes de Hollywood. En [[1998]] mandó'l so [[Demo (música)|demo]] a delles discográfiques y [[Tommy Mottola]], entós direutor de [[Sony Music]], llamar pos viera la película [[Selena (película)|Selena]] y pensaba que l'actriz d'esa cinta sería una estrella mundial. Jennifer robló esi mesmu día contrato con Sony Music y púnxose a trabayar colos meyores productores del momentu, dirixiendo'l proyeutu'l productor Corey Rooney, quien trabayara con [[Mariah Carey]], [[Céline Dion]] y [[Destiny's Child]].<ref name="Gallick2003"/> El [[1 de xunu]] de [[1999]] llanzó'l so primer álbum, llamáu [[On the 6]],<ref>{{cita web|títulu=On The 6 - Jennifer Lopez - caratulas lletres de cantares mp3|url=http://www.coveralia.com/discos/jennifer_lopez-on_the_6.php|fechaaccesu=14 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref> n'honor a la llinia del metro neoyorquín que tomaba tolos díes pa dir a les sos clases de cantar. El discu foi un ésitu increíble, debutando nel Top 10 del Billboard. El so primera senciellu, ''[[If You Had My Love]]'', algamó'l númberu unu del Billboard Hot 100. Coles mesmes llanzó un senciellu pal mercáu llatín llamáu ''[[Nun m'amar]]'', un dúu que fizo col cantante d'orixe puertorriqueñu [[Marc Anthony]]. Esti dueto tamién algamó'l númberu unu del Billboard Latin Tracks mientres diez selmanes consecutives. El so segundu senciellu n'inglés, llamáu ''Waiting for tonight'', llegó a los diez primeros puestos del Billboard Hot 100. Jennifer non solo yera una de les actrices meyor pagues del mundu, sinón que tamién yera una estrella del Pop con un discu esitosu y dellos senciellos #1 alredor del mundu.<ref name="Latin Sensations">{{Cita llibru|apellíu=Marquez|nome=Herón|fecha=1 de xineru de 2001|títulu=Latin Sensations|url=https://books.google.com/books?id=q1BW88v0_zMC&pg=PA47|páxina=47|editorial=Twenty-First Century Books|isbn=9780822549932|fechaaccesu=3 de xunetu de 2012}}</ref> Lopez tornó a la pantalla grande en [[agostu]] pa protagonizar la película de [[Suspense (xéneru)|suspense]] psicolóxicu [[The Cell]] xunto a [[Vincent D'Onofrio]]. Con un presupuestu de producción de 33 millones, la película recaldó un total de 104 millones en tol mundu. Y Jennifer cobró 8 millones de dólares por esta cinta. La película recibió crítiques mistes de los críticos, qu'afirmaron qu'a pesar de qu'ufiertó momentos esmolecedores, sorprendentes, taba socavada por una débil y pocu fonda trama que nun ufiertaba nada nuevo. === 2001-2003: ''J.Lo'', primer arume y ''This is Me...Then'' === [[Ficheru:Jennifer Lopez & Marc Anthony 2007.jpg|thumb|Jennifer Lopez xuntu al que yera'l so home [[Marc Anthony]] en [[Miami]].|left|250px]] Mientres el procesu del so segundu álbum, Lopez decidió modificar la so imaxe y amosase como [[símbolu sexual]].<ref name=dethroned>{{cita web|url=http://www.billboard.com/articles/news/80647/lopez-bows-at-non-1-o-town-dream-debut-high5|títulu=Lopez Bows At Non. 1; O-Town, Dream Debú High5|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=xineru de 2001|obra=Billboard|editorial=[[Prometheus Global Media]]}}</ref> El [[23 de xineru]] de [[2001]] salió a la venta'l so segundu álbum, tituláu [[J.Lo]], que yera'l llamatu qu'utilizaben los sos siguidores pa llamala. Esti discu debutó nel númberu unu de ventes nel Billboard Hot 200 y estableció un [[récor Guinness]], pos foi la primer artista n'asitiar un discu númberu unu en ventes, de la que una película protagonizada por ella consiguía lo mesmo nesa selmana. Esta película foi [[The Wedding Planner]], la so primer comedia romántica pola cual cobro 12 millones de dólares, llogrando ser una de les 10 muyeres meyor pagaes na historia de [[Hollywood]].<ref name=africa1>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1450237/ll-cool-j-o2s-edge-whats-going-on.jhtml|títulu=LL Cool J : LL Cool J, U2's Edge, More Join 'What's Going On' Project&nbsp;– Rhapsody Music Downloads|fechaaccesu=23 de marzu de 2012|editorial=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref><ref name="artistlist">{{cita noticia |url=http://www.discogs.com/Various-El-Peracabo-Adios-The-Last-Goodbye/release/2075383|títulu=Complete list of 'El Peracabo Adios' artists |fecha=27 de mayu de 2011 |editorial=Discogs |fechaaccesu=17 de febreru de 2010 | nome=Stephanie | apellíu=J Stone}}</ref> El primer senciellu del discu [[J.Lo]] foi la tema ''Love Don't Cost A Thing'' que foi un ésitu mundial y llogró el númberu 1 nes llistes de popularidá. Esti álbum rellanzóse'l [[24 de xunetu]] de [[2001]] p'amesta-y un [[remix]] del 3ᵉʳ single ''I'm real'' pero esta vegada'l cantar yera totalmente distintu pos cuntaba con nueva lletra y estilu [[Hip Hop]] al llau del raperu [[Ja Rule]]. Esta tema ''I'm real remix'' tuvo mientres cinco selmanes nel númberu 1 del Billboard Hot 100. Como interés esta yera'l cantar nᵘ1 nel momentu del atentáu a les Torres Ximielgues el [[11 de setiembre]] del [[2001]]. Jennifer Lopez taba nel visu de la so carrera, y yá yera una de les estrelles más grandes del mundu. En [[febreru de 2002]] llanzó un discu de remixes bien hip hop ''J to tha L-O!: The Remixes'',<ref>{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/j-to-tha-l-o!-the-remixes-mw0000658032|títulu=J to Tha L-O!: The Remixes|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2012|apellíu=Lopez|nome=Jennifer|obra=''[[Allmusic]]''. ''Allrovi Corporation''}}</ref> que debuta nel númberu 1 de ventes del Billboard Hot 200, al igual que'l so primera senciellu, ''Ain't It Funny (Remix)'' (presentando a Ja Rule) algamó'l númberu 1 del Billboard Hot 100, estableciendo con esto dos récores: ser la única cantante en tener un discu de remixes nel primer puestu en ventes coles mesmes que lo fai un cantar remix.<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1452273/jennifer-lopez-tops-albums-chart.jhtml|títulu=Jennifer Lopez Kicks The Boys to the Curb On Next Week's Albums Chart Singer's remix album knocks Alan Jackson, Creéi from top of Billboard 200|fechaaccesu=29 de xineru de 2012|apellíu=Goodman|nome=Abbey|fecha=13 de febreru de 2002|editorial=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref> En [[mayu de 2002]], Jennifer protagonizó la película de suspense [[Enough (película)|Enough]] nel qu'interpreta a una muyer llamada Slim, que fuxe de la so casa dempués de ser afrellada pol so home. Jennifer cobro 15 millones de dólares por esta película, que recaldó 52 millones de dólares na taquilla, y recibió crítiques pocu entusiastes. Mientres el rodaxe sufrió una crisis nerviosa pol escesu de trabayu. En [[setiembre]], Lopez llanzó'l so primer arume, ''Glow by JLo''. El [[26 de payares]], el mesmu mes del so compromisu con [[Ben Affleck]], a quien dedicó la mayor parte del álbum, Jennifer llanza'l so tercer discu d'estudiu llamáu [[This is me... Then]] que llogra escelentes ventes, los meyores que llograra na so selmana debú, algamando'l númberu 2 del Billboard Hot 200. El so primera senciellu [[Jenny From The Block]] convertir nun ésitu mundial y nel videu de dicha cantar apaez el so entós prometíu [[Ben Affleck]]. El so segundu senciellu ''All I Have'' cola participación del raperu [[LL Cool J]] algamó'l puestu númberu unu del Billboard Hot 100. Jennifer yera una de les principales artistes de la [[música pop]]. En febreru d'esi añu pidió-y a'l so amigu [[Marc Anthony]] que lu ayudar na producción d'una nueva versión del famosu cantar ''Sway'' interpretada nos años cincuenta por [[Dean Martin]] y que Jennifer interpretaría pa la banda sonora de la so película ''Shall we dance?''. Xuntó a [[Ralph Fiennes]] protagoniza en cines la comedia romántica [[Maid in Manhattan]], que entró nel númberu unu de la taquilla estauxunidense con más de 18 millones, pa finalmente recaldar namái n'Estaos Xuníos 94 millones de dólares. Sumando les recaldaciones internacionales la cifra xube hasta los 154 millones.<ref>http://www.parati.com.ar/lo-nuevo/personajes/jennifer-lopez/4371.html</ref> En [[agostu de 2003]] López protagonizó xunto a [[Ben Affleck]] la comedia romántica [[Gigli]]. Con un presupuestu de producción de 54 millones de dólares, la película recaldó un total de 7 millones en tol mundu, convirtiéndose nun fracasu en [[taquilla]]. La película recibió universalmente valoraciones negatives de los críticos, que la consideraron como una película bien estraña. [[Gigli]] consideróse como una de les peores películes de tolos tiempos. === 2004-2008: ''Rebirth'', ''Como ama una muyer'' y ''Brave'' === En [[marzu de 2004]], Lopez tuvo un papel secundariu na película [[Jersey Girl (película)|Jersey Girl]], xunto a Affleck. El so personaxe, Gertrude Steiney, muerre mientres el partu dientro de los primeres 15 minutos de la película. Con un presupuestu de producción de 35 millones, la película foi un fracasu comercial, ganando un total de 6 millones de dólares en taquilla. En [[ochobre]], Lopez co-protagonizó xunto a [[Richard Gere]] el drama [[Shall We Dance?]], una reedición de la película de [[1996]] xaponesa del mesmu títulu. Con un presupuestu de producción de 50 millones, la película recaldó un total de 170 millones nel mundu. En [[2005]] Jennifer debuta col so cuartu álbum d'estudiu tituláu [[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]], títulu escoyíu pos Lopez sentir en plena renacencia dempués de superar la rotura con Affleck y el fracasu de [[Gigli]]. El [[Álbum|discu]] llanzóse'l [[1 de marzu]] y debutó como númberu unu en ventes a nivel mundial, vendiendo en namái una selmana 650.000 copies y asitióse númberu unu nel Billboard Hot 200. El so primera senciellu, tituláu ''Get Right'', que tenía una fusión de [[funk pop]], foi un ésitu, algamando'l númberu unu n'Europa y la posición Nᵘ 12 na llista de Billboard Hot 100. Sicasí, Jennifer dexó de promocionar l'álbum, al paecer por engarradielles cola discográfica. Al nun tener sofitu dalgunu, el discu cayó nes llistes de ventes. [[Ficheru:Martakis jennifer lopez.jpg|left|thumb|Jennifer Lopez xunto a [[Kostas Martakis]] y [[Marc Anthony]] n'[[Atenes]].|250px]] ''Bordertown'', una película basada nos homicidios de muyeres na [[Ciudad Juárez]], [[Méxicu]], fixo'l so estrenu nel [[Festival de Cine de Cannes]] el [[18 de mayu]] de [[2006]], co-protagonizada por Lopez. ''Bordertown'' foi un fracasu comercial, recaldando un total d'ocho millones de dólares en tol mundu, col so presupuestu de producción de 21 millones. Jennifer Lopez produció depués ''DanceLife'', un [[reality show]] que sigue les vides de siete baillarinos qu'intenten consiguir un llugar nel mundu de la danza profesional. Emitir en [[MTV]] dende'l [[15 de xineru]] de [[2007]] hasta'l [[5 de marzu]]. L'añu [[2007]], Jennifer entra nel mercáu musical llatín col so quintu álbum d'estudiu y primer trabayu dafechu n'español tituláu ''Cómo ama una muyer''. El discu de balaes n'español foi producíu por Estefano y Julio Reyes y salió a la venta'l [[27 de marzu]], debutando como Nᵘ 1 en ventes, considérase'l discu n'español más vendíu nuna selmana por una cantante debutante. El primer senciellu foi ''[[Qué fixisti]]'', según Lopez la idea d'esti cantar surdió del suañu que'l so home [[Marc Anthony]] tuvo cola cantante española [[Rocío Dúrcal]]. El cantar foi un ésitu internacional y algamó el puestu númberu unu del Billboard Latin Songs. El videu musical de ''Que Fixisti'' foi'l primeru n'español n'algamar el númberu unu del ''Top 10'' de la canal n'inglés MTV. El segundu senciellu ''Faesme falta'', foi llanzáu'l branu d'esi añu; nel videoclip del cantar Jennifer interpreta a una muyer policía qu'asonsaña tar namorada d'un delincuente p'atrapalo, pero nel procesu, ella namórase verdaderamente d'él y pénase de la trampa que-y preparar. El discu ''Cómo ama una muyer'' convertir nel segundu discu n'español más vendíu en tol mundu l'añu 2007, siguíu de ''Papín'' de [[Miguel Bosé]]. [[Ficheru:Jennifer Lopez 56th Presidential Inauguration.JPG|thumb|Jennifer Lopez nel 56th Presidential Inauguration.|250px]] En setiembre del añu [[2007]] Jennifer sale de xira per primer vegada acompañada pol so maríu [[Marc Anthony]], y xuntos percuerren los [[Estaos Xuníos]] y [[Canadá]], rematando la mesma en payares na ciudá de Miami onde a la fin del conciertu Jennifer anunció que taba embarazada. El [[9 d'ochobre]] de [[2007]] Jennifer llanzó'l so nuevu discu n'inglés llamáu [[Brave (álbum)|Brave]], el so sestu discu d'estudiu y el quintu n'inglés. El primer senciellu foi ''Do It Well'', una tema pop llanzáu'l 21 d'agostu d'esi añu a toles estaciones de radio qu'algamó'l puestu númberu unu nel Billboard Dance Chart. El discu debutó bien baxu nes llistes ventes. "Hold It ''Don't Drop It'' foi'l senciellu internacional de ''Brave'', acompañáu d'un videu nel que nun se nota l'embaranzu de la diva estauxunidense. El cantar algamó'l puestu númberu unu del Billboard Dance Chart. Pal mercáu estauxunidense'l segundu senciellu sería'l cantar ''Brave'', pal que se filmó un video musical dirixíu por Michael Haussman, pero que nun se llanzó al públicu. En [[xineru de 2008]] Jennifer llanza ''Por arriesganos'' el tercer senciellu del so discu n'español [[Como ama una muyer]]; nel videu amuésase un colax d'imáxenes de la xira de conciertos de Jennifer nel 2007 y escenes de tras de les cámares en dichos conciertos. === 2009-2010: The Back-Up Plan, rotura con ''Sony'' y American Idol === Jennifer garrasti en febreru de 2010 al programa [[Saturday Night Live]] pa empecipiar la promoción de la película ''[[The Back-Up Plan]]'', y amás canta en direuto dos temes nuevos que van venir nel discu ''Love?'', que son ''Until It Beats Non More'' y ''Starting Over''. Jennifer presentar en dellos programes como ''Letterman'', ''Jay Leno'' y ''Ellen'' pa falar sobre l'estrenu de la película. El 23 abril estrénase ''The Back-Up Plan'' con ésitu; y empecipia una xira per Europa pa sofitar el llanzamientu de la película. [[Ficheru:Marc Anthony, Jennifer Lopez.jpg|thumb|Jennifer Lopez xunto a [[Marc Anthony]], [[Nancy Pelosi]] y Nydia Velázquez|left|250px]] Por aquella dómina, [[Sony]] y la cantante ruempen la so rellación, según rumores, la compañía nun compartía les alternances musicales de Jennifer (ente idioma inglés y español, ente ritmos bailladeros y balaes llatines). Sony seique pensó que López había desdibuxáu o perdíu'l so perfil comercial porque con tantos cambeos, y col pasu de la edá, nun yera tan bono d'etiquetar como enantes. Pero la cantante siguiría sosprendiendo con más ésitos. El [[18 de mayu]], Jennifer presentar nos [[World Music Awards]], onde recibe un premiu pola so contribución a la música nestos 10 años de carrera como cantante; y amás interpreta en direuto un [[medley]] con tolos sos ésitos. El 19 d'ochobre de 2010, López confirmó desconocer la fecha de salida del so nuevu álbum ''Love?'' nel programa de revista ''The Talk''; sicasí aseguró que'l videu promocional, ''Good Hit'', saldría llueu. Al momentu de roblar un nuevu contratu con [[Island Records]], volvió a entamar la creación del so nuevu álbum. En [[xunu]], tres la salida d'[[Ellen DeGeneres]] d'[[American Idol]], informóse que Lopez taba a puntu de xunise como xuráu de la temporada de diez. Mientres este mesmu tiempu, Lopez y Anthony decidieron si queríen un papel en [[The X Factor]] pola so apelación a los mercaos llatinoamericanos ya internacionales. Anuncióse oficialmente en [[setiembre]] que Lopez xunir a la décima temporada d'[[American Idol]]. [[MTV]] dixo que l'alcuerdu yera "mutuamente beneficiosu pa tolos arreyaos", ente que [[CNN]] informó que Lopez taba viendo como una decisión de reactivar la so carrera, ente que los productores de American Idol creíen que Lopez y [[Steven Tyler]] fortaleceríen les cifres d'[[Audiencia (televisión)|audiencia]]. === 2011-2012: «On the Floor», ''Love?'' y ''Dance Again... The Hits'' === El so single «[[On the Floor]]» (basáu na popular «[[Lambada (cantar)|Lambada]]» de los [[década de 1990|años noventa]]) salió'l 18 de xineru de 2011 y ye el primeru del so discu ''[[Love?]]'' el cual marca'l so debú col sellu [[Universal Music]]. «On the floor» llogró tener un ésitu arrollador quedando nel puestu nᵘ&nbsp;1 en más de 24&nbsp;países del mundu y vendiendo más de 3&nbsp;millones de descargues dixitales nos Estaos Xuníos y más de 8 millones de copies alredor del mundu, lo que llevó la so carrera como cantante a un nuevu visu.<ref>[http://itunes.apple.com/us/album/on-the-floor-feat-pitbull/id418446997?i=418447078&ign-mpt=uo%3D2 On The Floor Jlo feat Pitbull] itunes.apple.com</ref>Nuna entrevista con MTV News, [[RedOne]] esplicó lo que fuera trabayar con Jennifer: {{cita|Seamos realistes. Con J.Lo, unu tien que ser grande [musicalmente] o, si non, dise a la so casa. Pa faer un cantar que suene bien para ella, precísase influencies de dance, fiestes y el so heriedu llatín. Ella ye una baillarina y puede cantar. Yo taba bien sosprendíu y prestéme enforma trabayando con ella, la so enerxía y la naturaleza cola que trabayamos.|[[RedOne]].}} Jennifer Lopez anunció oficialmente que ''[[Love?]]'' publicaríase'l 3 de mayu de 2011 y el segundu single n'Estaos Xuníos sería «I'm into you» escritu por [[Taio Cruz]] y producíu por Stargate. En setiembre de 2011 llanzó «[[Papi (cantar)|Papi]]», el tercer senciellu oficial de ''[[Love?]]'' producíu por [[RedOne]]. El cantar llegó al puestu nᵘ&nbsp;35 de la radio y el videu cunta con más de 44&nbsp;000&nbsp;000 de reproducciones na so canal oficial en [[YouTube]]. Vía Internet dar a conocer un cantar ente Lopez y el cantante español [[Enrique Iglesias]] llamáu «Mouth 2 mouth» que se diz formaría parte del re-edición de ''Euphoria'' álbum del español qu'a la fin foi atayáu pola so discográfica. En payares collabora nel cantar «[[T.H.Y. (The Hardest Ever)]]» del cantante d'Estaos Xuníos [[will.i.am]] del so álbum ''#willpower'', nel cantar tamién participa [[Mick Jagger]]. [[Ficheru:Jennifer Lopez 15, 2012.jpg|thumb|Jennifer Lopez mientres el [[Dance Again World Tour]]|250px]] López llanzó'l so primer álbum de grandes ésitos, ''[[Dance Again...The Hits]]'' el 24 de xunetu de 2012.<ref>{{cita web|autor=Digital Spy|títulu=Jennifer Lopez to release 'Dance Again: The Hits' next month?|url=http://www.digitalspy.co.uk/music/news/a388349/jennifer-lopez-to-release-dance-again-the-hits-next-month.html|fecha=19 de xunu de 2012|idioma=Inglés}}</ref> «[[Dance Again]]», con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] foi llanzáu n'abril de 2012 como primer senciellu del álbum. Algamó'l puestu diecisiete nel [[Billboard Hot 100]], y tamién se convirtió nel so docenu númberu unu nel [[Billboard]] Hot Dance Club Songs chart.<ref>[http://www.billboard.com/#/charts/dance-club-play-songs?chartDate=2012-05-26 Billboard Charts - Jennifer Lopez]</ref> Más tarde esi mes, López presentar nel cantar de [[Wisin & Yandel]], «[[Follow the Leader (cantar de Wisin & Yandel)|Follow the Leader]]», que foi llanzáu como'l primera senciellu del so álbum de ''[[Líderes (álbum)|Líderes]]''.<ref>{{cita web|autor=Univision|títulu=Wisin & Yandel y JLo llancen 'Follow the Leader'|url=http://musica.univision.com/estrenos-musicales/resenas/article/2012-04-10/escuchar-follow-the-leader-wisin-y-yandel-featuring-jlo|fecha=4 d'ochobre de 2012}}</ref> López tamién grabó un cantar tituláu «[[Goin' In]]» col raperu estauxunidense [[Flo Rida]], que tamién apaez en ''Dance Again... The Hits'' y na película ''Step Up Revolución'' (2012).<ref>{{cita web|autor=RyanSeacrest.com|títulu=World Premiere: Listen to Jennifer Lopez's new single 'Goin' In' featuring Flo Rida [AUDIU]|url=http://ryanseacrest.com/2012/05/24/world-premiere-listen-to-jennifer-lopezs-new-single-goin-in-featuring-flo-rida-audiu/?wt=2|fecha=24 de mayu de 2012|idioma=Inglés}}</ref> «Goin 'In» foi producíu por GoonRock, quien tamién produció otru cantar de López, tituláu «Clothes Off».<ref>{{cita web|títulu=Jennifer Lopez - Lmfao Hitmaker Goonrock Hoping To Get J.Lo's Clothes Off|url=http://www.contactmusic.com/news/lmfao-hitmaker-goonrock-hoping-to-get-jlos-clothes-off_1323184|obra=Contactmusic.com|fecha=26 d'abril de 2012|idioma=Inglés}}</ref> El [[14 de xunu]] de [[2012]] fixo la so primer xira mundial llamada [[Dance Again World Tour]], creada pol so álbum [[Dance Again: The Hits]], empezada na ciudá de [[Panamá (ciudá)|Panamá]] y tuvo un percorríu por [[Estaos Xuníos]], [[Canadá]], [[Europa]], [[Asia]], [[Oceanía]] y [[Suramérica]]. === 2013-presente: ''The Fosters'' y ''A.K.A.'' === El [[25 de mayu]] de [[2013]], Lopez anunció que debutaría como la nueva direutora creativa de ''«nuvoTV»''. Per otra parte, fundó la marca de teléfonu móvil ''Viva Móvil'', que va ser específicamente pa los llatinos. Inspirada na so tía homosexual, que morriera apocayá, Lopez robló como productora executiva de la serie de televisión ''[[The Fosters]]'', que ye una serie na que dos lesbianes críen a un fíu. L'espectáculu estrenar en ABC Family el 3 de xunu de 2013 y dende entós foi un ésitu d'audiencia pa la cadena. En 2013 Lopez llanzó dos nueves arumes: Forever Glowing y JLove.En 2014, Lopez llanzó otru nuevu arume: Glowing Goddess.<ref>{{cita web|títulu=J. Comer under attack after singing for leader of Turkmenistan|url=http://twitchy.com/2013/06/30/j-comer-under-attack-after-singing-for-leader-of-turkmenistan/?utm_medium=twitter|editorial=Twitchy.com|fechaaccesu=30 de xunu de 2013|fecha=30 de xunu de 2013}}</ref><ref name="Turkmenistan, Washington Post">{{cita web|títulu=Jennifer Lopez apologizes for Turkmenistan performance|url=http://www.washingtonpost.comblogsreliable-source/wp/2013/06/30/jennifer-lopez-sings-for-dictator-paula-deen-loses-cookbook/|obra=[[The Washington Post]]|editorial=[[The Washington Post Company]]|fechaaccesu=1 de xunetu de 2013|fecha=30 de xunu de 2013}}</ref> Tamién trabaya nel desenvolvimientu de la película ''Dance Again 3D''. A mediaos de 2014 alcuéntrase grabando dellos trabayos, rellacionaos col cine y televisión. Dempués de la finalización de la so «[[Dance Again World Tour]]», Jennifer empezó a grabar el so octavu álbum d'estudiu: ''[[A.K.A. (álbum)|A.K.A.]]'', inspiráu nos sos viaxes.<ref>{{cita web|url=http://au.news.yahoo.com/entertainment/a/-/entertainment/17557067/lopez-didnt-expect-new-album-so-soon/|títulu=Lopez didn't expect new album so soon|fechaaccesu=13 de xunu de 2013|fecha=11 de xunu de 2013|editorial=Yahoo! News. Yahoo! Inc}}</ref> Llanzáu'l [[17 de xunu]] de [[2014]] al traviés de [[Capitol Records]],<ref>{{cita noticia|títulu=Jennifer Lopez Signs With RedOne's 2101 Records|url=http://www.hollywoodreporter.com/news/jennifer-lopez-signs-redones-2101-519579|obra=[[The Hollywood Reporter]]|editorial=Prometheus Global Media|fechaaccesu=9 de mayu de 2013|fecha=8 de mayu de 2013}}</ref> amás, collaboró nel cantar oficial de la Copa Mundial de la FIFA 2014: «We Are One (Ole Fola)» xuntu cola cantante brasilana [[Claudia Leitte]], y realizada por [[Pitbull (cantante)|Pitbull]].<ref>{{cita noticia|títulu=Today on YouTube: Fifa release official World Cup song 'We Are One (Ole Fola)'. Does it get your vote?|url=http://www.telegraph.co.uk/sport/football/10749628/Today-on-YouTube-Fifa-release-official-World-Cup-song-We-Are-One-Ole-Fola.-Does-it-get-your-vote.html|obra=The Telegraph|editorial=Telegraph Media Group Limited|fechaaccesu=8 d'abril de 2014|fecha=8 d'abril de 2014}}</ref> == ''Reality show'' == ==== ''[[American Idol]]'' ==== Cola salida d'[[Ellen DeGeneres]] de ''[[American Idol]]'', Lopez tomó'l so puestu de xuez oficial de la décima temporada de la serie. Xuntu a [[Steven Tyler]], y [[Randy Jackson]].<ref>[http://www.rickey.org/?p=47404]</ref> dicha temporada foi estrenada'l 19 de xineru de 2011 onde Lopez demostró la so parte humana ayudando a munchos participantes. Mientres la temporada presentóse dos vegaes la primera, xuntu al raperu [[Pitbull (cantante)|Pitbull]], interpretando'l so single [[On the Floor]] y la segunda na final del show, al pie del so entós maríu [[Marc Anthony]], como baillarina. Nel [[branu]] de [[2013]] recibió un segundu [[contratu]] pa tornar al so puestu de xuez en dichu [[reality show]], algamando un alcuerdu con ellos y llueu va volver na so decimotercer temporada. ==== ''¡Q'Viva! The Chosen'' ==== En xunu de 2011 anuncióse que Lopez al pie del so ex-maríu [[Marc Anthony]] y con ayuda del creador de ''American Idol'' [[Simon Fuller]] fadríen un nuevu programa onde se buscaría la siguiente estrella llatina pasando por 21 países de Llatinoamérica. Les audiciones empezaríen a mediaos de xunetu y agostu.<ref>{{cita web|autor=Univision|títulu='¡Q'Viva! The Chosen', el nuevu proyeutu de Jennifer Lopez y Marc Anthony|url=http://tv.univision.com/q-viva-the-chosen/shows/article/2011-06-01/qviva-the-chosen-el-nuevu|fecha=6 de xineru de 2011}}</ref> El 24 de xineru anunció l'estrenu mundial de ''[[¡Q'Viva! The Chosen]]'' al traviés de les cadenes [[Televen]] de [[Venezuela]], [[Teledoce]] [[Uruguái]], [[Caracol Televisión]]<ref>{{cita web|url=http://www.collywood.co/2012/01/cascoxu-tv-llanza-qviva-chosen-con.html|títulu=Caracol TV llanza ¡Q'VIVA! THE CHOSEN con Jennifer Lopez y Marc Anthony|fechaaccesu=24 de xineru de 2012|publicación=CollyWood.CO|fecha=24 de xineru de 2011}}</ref> de [[Colombia]] y [[Univision]] d'[[Estaos Xuníos]]. == Arte == === Inflúis === {{Imaxe múltiple|posición_tabla = right|direición = horizontal|semeya1 =Michael Jackson in 1988.jpg|anchu1 = 135|semeya2 =Madonna MDNA Vancouver.jpg|anchu2 = 153|testu = [[Michael Jackson]] y [[Madonna]] son dos de los artistes qu'inspiraron a Jennifer Lopez.}} Lopez foi influyida por artistes como [[Tina Turner]], [[James Brown]], [[Michael Jackson]], [[Madonna]] y [[Barbra Streisand]]. Los críticos consideraron que'l so tipu de voz ye llindáu. Lopez creció a confianza, acreditando a [[Marc Anthony]] por ayudar a dexa-y escapar». Rolling Stone comentó: «En llugar de tirante [[pirotecnia]], sabe que yá ta emprestando atención [...] He equí Jennifer Lopez, muyer de música y danza: faise un pequeñu va-va y un montón de voom pa percorrer un llargu camín musical». Sicasí, [[Entertainment Weekly]] criticó la so voz, por escarecer de voz ronca como la que tien na mayoría de les sos películes. Tamién tuvo otres pequeñes, pero non menos importantes, influencies musicales como [[Whitney Houston]], [[Irene Cara]], [[Samantha Fox]], [[Deborah Gibson]], [[Janet Jackson]] y [[Gloria Estefan]]. === Estilu musical === Lopez esploró numberosos xéneros musicales a lo llargo de la so carrera musical, lo qu'inclúi, [[pop]], [[pop llatín]], [[dance]], [[R&B]], [[hip hop]], [[rock]], [[funk]], [[música house]] y [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] ente otros, de cutiu, en collaboración col compositor Cory Rooney. Según [[Ed Morales]] nel Latin Beat: «Los ritmos y los raigaños de la [[música llatina]] de la [[Bossa nova]] a la [[salsa (xéneru musical)|salsa]] y más allá. [...] Esplora la inocencia romántica cola [[música llatina]] ente que siente una identificación más fuerte escontra'l [[hip hop]]». Lopez foi espuesta principalmente a estilos de [[pop llatín]] tradicionales que van dende la [[salsa (xéneru musical)|salsa]] a la [[bachata]].<ref name="Thru1">{{cita web|url=http://newsroom.mtv.com/2011/05/03/jlo-contemplates-love-and-love-through-the-years/|títulu=J.Lo Contemplates 'Love' (And Love?) Through The Years|fechaaccesu=7 d'abril de 2013|apellíu=Dinh|nome=James|fecha=3 de mayu de 2011|editorial=MTV Newsroom. Viacom International, Inc.}}</ref><ref name="Back">{{cita noticia|apellíu=Morales|nome=Ed|títulu=It's Not La Vida Lloca to Her|url=http://articles.latimes.com/1999/may/30/entertainment/ca-42339|fechaaccesu=11 de marzu de 2012|newspaper=Los Angeles Times|editorial=Tribune Company|fecha=30 de marzu de 1999}}</ref><ref name="DVD Talk">{{cita web|url=http://www.dvdtalk.com/reviews/6295/jennifer-lopez-on-the-6/|títulu=Jennifer Lopez: On The 6 : DVD Talk Review of the Audiu|fechaaccesu=11 de xunetu de 2012|editorial=[[DVD Talk]]. Internet Brands, Inc.}}</ref> Lopez confesó que creció xuntu col soníu del [[hip hop]]. Los sos dos primeros álbumes inclúin [[funk]], [[dance]], [[Urban|Música urbana]], [[balaes]], música sensual y [[música española]]. El llanzamientu del so tercer álbum d'estudiu, [[This is me... Then]], foi cuando Lopez intervieno en nuevos estilos musicales, principalmente en [[música]] de los [[años 1970]].<ref name="RockBlock">{{cita web|url=http://www.mtv.com/bands/l/lopez_jennifer/news_feature_021108/index2.jhtml#|títulu=J.Lo: The Rock And The Block|fechaaccesu=3 d'abril de 2013|editorial=MTV Networks}}</ref> El cuartu álbum, [[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]] esploró más [[hip hop]] y [[pop rock]], con mayores usos de [[preseos de percusión]]. El so sestu y séptimu álbum d'estudiu, [[Brave (álbum)|Brave]] y [[Love?]], afondáron-y entá más nel sentíu de la música y el baille. L'amor ye la tema principal de Lopez, a pesar de qu'esploró temes como la [[danza]], la [[sensualidá]], l'[[amistá]] y l'[[audición]]. De cutiu espresa esperiencies personales nos sos cantares, como la so rellación con [[Ben Affleck]] nel senciellu «Dear Ben». Los críticos señalen que la [[Voz (música)|voz]] de lluz de Lopez, de cutiu escurezse pola producción musical brillante. The Baltimore Sun cunta que Lopez hai de tener una gama [[estilística]], anque siente que la so materia escarez de personalidá y que la so voz suena similar a [[Janet Jackson]] y [[Madonna]].<ref name="Allmusic Brave">{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/brave-r1208434|títulu=Brave&nbsp;– Jennifer Lopez|fechaaccesu=10 de payares de 2011|apellíu=Erlewine|nome=Stephen Thomas|editorial=[[Allmusic]]. Rovi Corporation}}</ref><ref name="allmusic">{{cita web|url=http://www.allmusic.com/album/j-lo-mw0000103727|títulu=J.Lo|fechaaccesu=13 d'abril de 2013|editorial=Allmusic. Alrovi corporation}}</ref><ref name="Slant Magacín">{{cita web|url=http://www.slantmagazine.com/music/review/jennifer-lopez-j-lo/208|títulu=Jennifer Lopez: J.Lo|fechaaccesu=13 d'abril de 2013|apellíu=Cinquemani|nome=Sal|fecha=11 de febreru de 2001|editorial=[[Slant Magacín]]}}</ref><ref name="Reed">{{cita web|url=http://boston.com/ae/music/cd_reviews/articles/2007/03/27/lopez_turns_the_lights_down_low|títulu=Jennifer Lopez goes unabashedly romantic with 'Como Ama una Muyer'|fechaaccesu=3 de xunu de 2012|fecha=27 de marzu de 2007|obra=[[The Boston Globe]]|editorial=[[The New York Times Company]]}}</ref><ref name="FEATURE!">{{cita web|url=http://www.mtv.com/bands/archive/l/lopezfeature99_1.jhtml|títulu=MTV Jennifer Lopez News Feature|fechaaccesu=31 de mayu de 2013|añu=1999|editorial=MTV Networks}}</ref> === Imaxe pública === [[Ficheru:Jennifer Lopez and Marc Antonhy.jpg|thumb|Jennifer col entós el so home [[Marc Anthony]].|left]] Andrew Barker de [[Variety]] esplicó que la imaxe de Lopez ta en constante evolución, cuntando que presenta «una gran cantidá de contradicciones», como una [[estrella del pop]]. Barker escribió: «A pesar de tener una imaxe curioso cultivada como una imperiosa emperatriz del [[pop]] con traxes ridículamente caros, los sos verdaderos ésitos fueron ''I'm Real'' y ''Jenny From the Block''». En sacando a la venta'l so segundu álbum d'estudiu Lopez camudó la so imaxe y establecióse como un [[símbolu sexual]] («[[sex symbol]]») frecuentemente provocatible. anque dexó claro que nun quería compromisos. El presentador de televisión Ray Martin describe como un fenómenu del mundu del espectáculu». Lopez llogró desenvolver una imaxe como un símbolu sexual y una de les muyeres más deseyaes del planeta. Lopez foi llargamente reconocida pol so curiosu sexual, acreditada p'amosar el so cuerpu y dexar que les muyeres con figures curvillinies tengan de ser aceptaes. En [[1998]] la [[revista]] [[Details]] nomó a Lopez como «la muyer más sexy del añu». En [[2011]], foi nomada la muyer más bella del mundu pola revista [[People (revista)|People]]. Lopez sosprendióse, y quedó satisfecha dempués de qu'una muyer de la so edá pudiera tar na llista. En [[2012]], llogró'l segundu llugar de la llista «Les 100 cantantes femenines más sexys de tolos tiempos» de la revista ''Complex''. En [[2013]], [[VH1]], asitió a Lopez nel nᵘ4 de los «Los 100 artistes más sexys», ente que [[Vibe (magacín)|Vibe Magacín]] nomólu como la celebridá más «influyente» de los últimos venti años. == Mercadotecnia == ==== Llinies de ropa ==== López llanzó la so propia llinia de ropa en [[2003]], llamada «''JLO by Jennifer Lopez''»; la llinia inclúi distintos tipos de ropa pa les muyeres nueves, incluyendo texanos, camisetes, chaquetes, petrines, bolsos y ropa interior. Amás tamién llanzó una llinia de [[xoyería]] y una llinia d'accesorios qu'inclúi [[sombreru|sombreros]], [[guantes]] y [[bufanda|bufandes]]. Jennifer asistió a la Campaña d'Iviernu de [[Louis Vuitton]] en [[2003]]. En [[2005]], llanzó una nueva llinia de ropa llamada ''«Sweetface»''. A finales de [[2007]], retiróse JLO by Jennifer Lopez y punxo en marcha una nueva llinia pa la xente nuevo llamáu ''«JustSweet»''. Les sos llinies de moda fueron parte de munchos eventos de la selmana de la moda en [[Nueva York]]. Jennifer llanzó una nueva llinia de moda con de tiendes departamentales Kohl. La coleición inclúi ropa deportivo, vistíos, bolsos, xoyes, zapatos y ropa de nueche. Tamién en collaboración con tiendes departamentales Kohl en [[2013]] produció'l llanzamientu d'una nueva llinia de vistíos que toos pudieren mercar pa combatir el [[Cáncer de mama]]. ==== Arumes ==== Jennifer se incursionó na industria de los arumes, col so debú Glow by J.Lo. En [[ochobre de 2003]], presentó un arume llamao "Still", dempués de revisar "Glow by J.Lo", l'añu anterior por aciu la creación d'una edición llindada d'un [[spin-off]], "Miami Glow by J.Lo", n'homenaxe a la ciudá de [[Miami]]. Tamién introdució una llinia de "Glow" de lociones pal cuerpu y productos pa la morenura. Pa la temporada de [[navidá]] de [[2005]] llanzó otru arume "Live by Jennifer Lopez". Y pa'l día de [[San Valentín]] de [[2006]] llanzó "Love at First Glow by J.Lo". El so próximu arume, "Live Luxe", foi tresmitida en [[2006]], con "Glow After Dark" en [[xineru de 2007]]. En [[2010]] produció dos nueves arumes: "Love & Glamour" y "New Fragrance Love and Light". En [[2012]] produció dos nueves arumes: Eau the Glow y Glowing.<ref>http://www.lacapital.com.ar/canales/mujer/contenidos/2012/02/15/65-LanuevafraganciadeJenniferLopezGlowing.html</ref> En 2013 Lopez llanzó dos nueves arumes: Forever Glowing y JLove.En 2014, Lopez llanzó otros dos nueves arumes: Glowing Goddess, Wild Glow. En 2015 tres l'atayante ésitu d'esos dos arumes del 2014 sacó JLuxe. ==== Otros medios ==== Jennifer fundó una compañía de producción de televisión y cine, Nuyorican, xuntu col so mánager, Benny Medina. El so baillarín y ex home Cris Judd tuvo un papel dientro de la empresa cuando él y Jennifer taben inda casaos. En [[mayu de 2013]] foi nomada la direutora creativa de la nueva canal, nuvoTV. El [[12 d'abril]] de [[2002]], Jennifer abrió un restorán de [[Cuba]] nel distritu de [[South Lake]], [[California]], llamáu "Madre's". Amás, Lopez tamién tien dellos restoranes. == Filantropía == Amás de la so carrera como actriz y cantautora, Lopez ye una [[Filantropía|Filántropa]] que contribuyó en delles obres humanitaries y de caridá. En [[mayu de 2001]], Lopez asistió a una obra de caridá pa [[UNICEF]], xuntu col magu [[David Copperfield (ilusionista)|David Copperfield]]. El [[14 de febreru]] de [[2007]], Lopez recibió reconocencia y agradecimientu como productora y actriz de [[Bordertown]], una película en contra de los asesinatos y maltratos de les muyeres de [[Ciudad Juárez]], [[Méxicu]]. José Ramos-Horta, que ganó'l Premiu Nobel de la Paz, apurrió'l premiu a Jennifer nel Festival Internacional de Cine de Berlín. Amás tamién recibió reconocencia de Norma Andrade. Amás d'esto, Lopez ye una gran defensora de ''Hospital de neños de los Ánxeles'', y foi gallardoniada con un premiu humanitariu polos neños, en [[setiembre de 2004]]. De magar, recurrentemente suel dir visitar a los neños de dichu hospital. En [[2008]] participó na ''Nautica Malibu Triathlon''. A finales de [[2011]], Lopez decidió a poner en marcha xuntu cola so hermana Linda la Fundación Maribel p'ayudar a muyeres y neños, una y bones ella espereció en atopándo-y un bultu a la so pequeña fía Emme, que nun resultó ser nada.<ref>{{cita web|autor=El MUNDU|títulu=Jennifer Lopez creó la so fundación por un problema de salú que tuvo la so fía|url=https://www.elmundo.es/elmundo/2011/12/24/gentes/1324718308.html|fechaaccesu=8 d'agostu de 2013|idioma=español}}</ref> L'actriz comprometer a promover les [[vacunes]] contra la [[tos ferina]]. Trabayó con asociaciones conocíes como «Sounds of Pertussis» o «March of Dimes», pa evitar que los adultos puedan arimar a los neños la [[tos ferina]]. Na nueche del [[27 de payares]] de [[2012]] mientres una cena de gala foi gallardoniada pola so organización, ensin fines d'arriquecimientu, «''Lopez Family Foundation''».<ref>[http://www.chla.org/site/c.ipINKTOAJsG/b.4815717/k.9CC5/Nueche_de_Nin241vos.htm Nueche de Neños gala]</ref><ref name=ABC>{{cita web |nome=Jonann |cognome= Brady|títulu=Jennifer Lopez Getting Her Work Mueyo Back |url=http://www.abcnews.go.com/Entertainment/Parenting/story?id=7395906&page=1 |editor=ABC News |fecha=22 aprile 2009 |fechaaccesu=24 settembre 2009}}</ref> A finales de [[marzu de 2013]] foi convidada como la güéspede d'honor al eventu benéficu celebráu en [[Phoenix]], ''Celebrity Fight Night'', onde tamién empezó una campaña contra la enfermedá del [[Parkinson]]. En [[mayu de 2013]] confirmó la so presencia nel conciertu del [[1 de xunu]] entamáu en [[Londres]], p'ameyorar les condiciones de toles muyeres del mundu. En [[mayu de 2013]], Lopez llanzó la so propia gama de prendes de baxu costo, que los sos precios nun entepasaron de los 15 dólares por que resultaren accesibles al públicu xeneral, los benificios sacaos van dir destinaos íntegramente a financiar la erradicación del [[cáncer de mama]], un proyeutu que la estrella desenvuelve en collaboración cola cadena de grandes almacenes Kohl.<ref>{{cita web|autor=L'Espectador|títulu=Jennifer Lopez llanza la so mampurra llinia de ropa pa combatir el cáncer de mama.|url=http://www.elespectador.com/entretenimiento/arteygente/vidamoderna/articulo-404633-jennifer-lopez-llanza-linea-de-ropa-combati|idioma=español}}</ref> En [[branu]] de [[2013]], Lopez convertir na productora executiva de la serie de televisión [[The Fosters]], una serie na que dos lesbianes críen al so fíu y cásense y onde Lopez dio a conocer qu'esta a favor de la [[homosexualidá femenina]].<ref>[http://entretenimiento.terra.com.co/farandula-y-tv/jennifer-lopez-celebra-el matrimoniu-ente-lesbianes,95312f0f5b350410VgnVCM3000009acceb0aRCRD.html Jennifer celebra'l matrimoniu ente lesbianes]</ref> == Vida privada == [[Ficheru:Marc Anthony 2, 2010.jpg|thumb|190px|[[Marc Anthony]], tercer home de Jennifer Lopez (2004-2014)]] Mientres más de quince años, la vida privada de Jennifer Lopez atraxo l'atención de los medios y la [[prensa rosa]], por cuenta de les sos tormentoses rellaciones y rápidos compromisos.<ref>{{cita web|url=http://tvnz.co.nz/view/page/411319/609926|títulu=J-Lo's mum approves of Redford filme|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|autor=22:34|fecha=9 de setiembre de 2005|editorial=TVNZ}}</ref> Jennifer Lopez casóse tres veces.<ref>Jennifer Lopez - matrimoniu nᵘ 1 - Famosos que se casaron trés... mujer.es.msn.com/famosos/famosos-que se casaron--tres-veces?page...</ref>El [[22 de febreru]] de [[1997]] casar por primer vegada col [[cuba|cubanu]] Ojani Noa. Lopez sufrió problemes llegales mientres dichu matrimoniu, llegando a presentar una demanda al respective de Noa. La pareya divorcióse en [[xineru de 1998]].<ref name="A blow for J.Lo">{{cita web|url=http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-1391664/Jennifer-Lopezs-ex-husband-wins-llegal-fight-release-embarrassing-home-video.html|títulu=Jennifer Lopez's ex-husband wins llegal fight to release embarrassing home video &#124; Mail Online|fechaaccesu=10 d'avientu de 2012|fecha=27 de mayu de 2011|obra=Daily Mail|editorial=Associated Newspapers, Ltd}}</ref> En [[abril de 2006]],<ref>{{cita web|url=http://www.mtv.com/news/articles/1528384/20060411/lopez_jennifer.jhtml?headlines=true|títulu=Jennifer Lopez Sues First Husband To Block Tell-All Book|fechaaccesu=16 de xineru de 2007|autor=Chris Harris|fecha=11 d'abril de 2006|obra=MTV News. Viacom International, Inc.}}</ref> publicó un llibru, onde alegó que Noa violar. Al añu siguiente, fueron a xuiciu y Lopez foi compensada con 545&nbsp;000 dólares. Mientres trabayaba nel so álbum de debú ''[[On the 6]]'', Lopez empezó a salir col productor y raperu [[Sean Combs]] mientres dos años. Dambos fueron arrestaos en [[Nueva York]], el [[27 d'avientu]] de [[1999]], yá que se vieron arreyaos nun tirotéu, sicasí Lopez nun tuvo nada que ver, pero Combs sí. La pareya rompió la so rellación a finales del añu 2000, faciendo públicu'l fechu a principios del añu 2001. Tres la so rotura con Combs, Lopez desenvolvió una rellación cola so exbailarín de respaldu Cris Judd, con quien se casó en [[setiembre de 2001]], en payares del mesmu añu empezaron una tarrecible crisis de pareya que terminó en divorciu en [[xunu de 2002]]. Dempués del so segundu divorciu, ella empezó una rellación col [[actor]] [[Ben Affleck]], con quien se comprometió en [[payares de 2002]] y atayó la so boda a tan solo díes de la so celebración<ref>Los famosos tamién atayen bodes | ChismeVlog www.chismevlog.com/los-famosos-tambien-atayen-bodes/</ref> por cuenta de una supuesta infidelidá per parte del actor. Los medios de comunicación empezaron a referise a Ben y a Jennifer como «Bennifer» y convirtióse nun prominente superpareja nos medios de comunicación y la cultura popular. Bennifer convertir nun términu popular, que s'introdució finalmente nos diccionarios urbanos.{{ensin referencies}} En [[xineru de 2004]] terminaron la so rellación.<ref>{{cita noticia | url=http://www.smh.com.au/news/people/jlo-wins-payout-from-ex-over-tellall-memoir/2007/08/09/1186530500816.html | títulu=J-Lo Wins Payout From Ex | fechaaccesu=28 d'agostu de 2007 |obra=Sydney Morning Herald |editorial=Fairfax Media| fecha=9 d'agostu de 2007}}</ref><ref>{{cita web|url=http://latino.foxnews.com/llatín/entertainment/2013/06/13/jennifer-lopezs-ex-holding-out-for-more-money-in-honeymoon-video-lawsuit/|títulu=Jennifer Lopez's Ex Holding Out For More Money In Honeymoon Video Lawsuit &#124; Fox News Llatín|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=13 de xunu de 2013|editorial=Fox News Llatín}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.music.yahoo.ca/read/news/12056140|títulu=Jennifer Lopez Not Down With Guns|fechaaccesu=8 d'abril de 2013|apellíu=Rosen|nome=Craig|fecha=14 de xineru de 2000|editorial=Yahoo! Music News}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.music.yahoo.ca/read/news/12063159|títulu=Jennifer Lopez 'Surprised And Saddened' By Puffy Indictment|fechaaccesu=8 d'abril de 2013|apellíu=Rosen|nome=Craig|fecha=14 de xineru de 2000|editorial=Yahoo! Music News}}</ref><ref>{{cita publicación|títulu=Jennifer Lopez, husband Cris Judd split after 8 months of marriage|fechaaccesu=2 de febreru de 2012|revista=San Jose Mercury News|editorial=MediaNews Group|fecha=8 de xunu de 2002|allugamientu=California}}</ref> Dempués de la so rotura con Affleck, Lopez empezó a salir col so antiguu amigu [[Marc Anthony]]. La pareya casóse de callao en [[xunu de 2004]]. Dos homes intentaron faer un videu priváu de la boda, sicasí fueron demandaos pola pareya por 1&nbsp;000&nbsp;000 millones de dólares, sicasí fueron acusaos de cargos de combalechadura, intentu de furtu y posesión de propiedá robada.<ref>{{cita publicación|apellíu=Silverman|nome=Stephen|títulu=Ben's Proposal 'Beautiful,' Says Lopez|url=http://www.people.com/people/article/0,,624998,00.html|revista=[[People (revista)|People]]|editorial=Time Inc.|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2012|fecha=11 de payares de 2002}}</ref><ref>{{cita web|apellíu=Williams|nome=Jeanne|títulu=J. Lo, Ben make first appearance as fiances|fechaaccesu=25 de febreru de 2012|newspaper=[[USA Today]]|editorial=Time Inc.|fecha=10 d'avientu de 2002|páxina=2}}</ref> El [[7 de payares]] de [[2007]], mientres la última nueche de la so xira, Lopez y Anthony confirmaron oficialmente que taben esperando al so primer fíu. Anthony confirmó que taben esperando ximielgos: «La mio hermana tamién tuvo ximielgos, polo que ye una cosa hereditaria». {{caxa de cita|<center>'''Lopez sobre la so vida privada'''</center><br />Tengo una familia pocu tradicional. Soi madre soltera, el so padre [Marc Anthony], nun vive en casa con ellos [los sos fíos]. Tienen trés mediohermanos d'otros dos madres. Eso nun ye tradicional.}} Finalmente, el [[22 de febreru]] de [[2008]], Lopez dio a lluz a un neñu llamáu Maximilian David y a una neña llamada Emme Maribel, en [[Long Island]], [[Nueva York]]. Los mellizos fueron presentaos el [[11 de marzu]] de [[2008]], pola revista ''[[People (revista)|People]]'', polo que fueron pagos 6&nbsp;000&nbsp;000 dólares, convirtiéndose nes fotografíes más cares de famosos, enxamás tomaes.{{ensin referencies}} En [[xunetu de 2011]], la pareya anunció'l so divorciu, solicitáu en [[abril de 2012]]. Dende [[ochobre de 2011]] y hasta [[xunu de 2014]] caltuvo una rellación cola so exbailarín de respaldu Casper Smart, terminada en faciéndose públicu l'intercambiu de mensaxes de testu de conteníu sexual ente él y una modelu transexual.<ref>{{cita web|url=http://hollywoodlife.com/2012/04/11/jennifer-lopez-divorce-marc-anthony-jlo/|títulu=Jennifer Lopez Divorce&nbsp;— Marc Anthony Files Divorce From JLo|fechaaccesu=18 de xunu de 2013|fecha=11 d'abril de 2012|editorial=HollywoodLife. PMC}}</ref><ref name="Oct 11" /><ref name="Oct 11">{{cita noticia|url=http://www.nydailynews.com/entertainment/gossip/jennifer-lopez-perfect-definition-family-supposed-article-1.1357985#ixzz2WA76PsoV |títulu=Jennifer Lopez on raising kids with ex Marc Anthony: 'I am a nontraditional family' |newspaper=Daily News |editorial=Mortimer Zuckerman |fecha=29 de mayu de 2013 |fechaaccesu=18 de xunu de 2013}}</ref> Tres preguntalu si gustaría-y tener más fíos, Lopez comentó: {{cita|La verdá ye que yá nun sé si'l futuru va deparame de nuevu esta maraviyosa vivencia, pero sí, de xacíu que m'encantar tener más fíos. La maternidá ye una absoluta bendición y ye la faceta de la mio vida que me fai sentir más arguyosa. Ye'l mio mayor trunfu.}} == Discografía == {{AP|Discografía de Jennifer Lopez}} * 1999: ''[[On the 6]] * 2001: ''[[J.Lo (álbum)|J.Lo]]'' * 2002: ''[[This is me... Then]]'' * 2005: ''[[Rebirth (álbum de Jennifer Lopez)|Rebirth]]'' * 2007: ''[[Como ama una muyer]]'' * 2007: ''[[Brave (álbum)|Brave]]'' * 2011: ''[[Love?]]'' * 2014: ''[[A.K.A. (álbum)|A.K.A.]]''<ref>{{cita web|url=http://www.billboard.com/articles/columns/the-juice/6077462/jennifer-lopez-shares-flirty-artwork-title-for-new-album|títulu=Jennifer Lopez Shares Flirty Artwork, Title for New Album|fechaaccesu=5 de mayu de 2014|fecha=1 de xunu de 2013|editorial=Billboard}}</ref> == Videografía == {| {{tablaguapa}} !align="center"|Añu !align="center"|Cantar !align="center"|Direutor |- |align="center" |1996 |align="left"|''"[[Asaltu al tren de dineru (Money Train en V.O.)]]"'' |align="left"| Joseph Ruben |- |align="center"|1998 |align="left"|"Bailla" |align="left"|Stephen Olow |- |align="center" rowspan="3"|1999 |align="left"|"''[[If You Had My Love]]"'' |align="left"|Paul Hunter |- |align="left"|"[[Nun m'amar]]" <br /> <small>(xuntu a [[Marc Anthony]])</small> |align="left"|Kevin Bray |- |align="left"|''"Waiting for Tonight"'' |align="left"|Francis Lawrence |- |align="center" rowspan="2"|2000 |align="left"|"[[Let's Get Loud (cantar de Jennifer Lopez)|''Let's Get Loud'']]" |align="left"| |- |align="left"|"''Feelin' So Good''" <br /> <small>(xuntu a [[Big Pun]] y [[Fat Joe]])</small> |align="left"| Paul Hunter |- |align="center" rowspan="5"|2001 |align="left"|"''[[Love don't cost a thing]]"'' |align="left"| |- |align="left"|"[[Play (cantar)|''Play'']]" |align="left"|[[Francis Lawrence]] |- |align="left"|"''Ain't It Funny''" |align="left"|Herb Ritts |- |align="left"|"''I'm Real''" |align="left" rowspan="2"|[[Dave Meyers]] |- |align="left"|"''I'm Real''" (Murder Remix) <small> <br /> (xuntu a [[Ja Rule]])</small> |- |align="center" rowspan="5"|2002 |align="left"|"''Ain't It Funny" (Murder Remix)'' <br /> <small>(al pie de Ja Rule y Caddillac Tah)</small> |align="left"|Cris Judd |- |align="left"|"''I'm Gonna Be Alright''"(Track Master Remix) <br /> <small>(xuntu a [[Nas (raperu)|Nas]])</small> |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"''Alive''" |align="left"|Jim Gable |- |align="left"|"''[[Jenny from the Block]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Styles P]] y [[Jadakiss]])</small> |align="left" rowspan="2"|Francis Lawrence |- |align="left"|"''Jenny from the Block''" ''(Non Rap Version)'' |- |align="center" rowspan="3"|2003 |align="left"|"''All I Have''" <br /> <small>(xuntu a [[LL Cool J]])</small> |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"''All I Have''" ''(Versión navidiega)'' |align="left"|Dave Meyers |- |align="left"|"[[I'm Glad]]" |align="left"|[[David LaChapelle]] |- |align="center" rowspan="1"|2004 |align="left"|"''Baby I Love O''!" |align="left"|Meiert Avis |- |align="center" rowspan="3"|2005 |align="left"|"''Get Right''" |align="left"|Francis Lawrence y [[Diane Martel]] |- |align="left"|"''Get Righ''t" (Remix) <br /> <small>(xuntu a [[Fabolous]])</small> |align="left" rowspan="2"|Diane Martel |- |align="left"|"''Hold You Down''" <br /> <small>(al pie de Fat Joe)</small> |- |align="center" rowspan="2"|2006 |align="left"|"''Control Myself''" <br /> <small>(al pie de LL Cool J)</small> |align="left"|[[Hype Williams]] |- |align="left"|"[[Qué fixisti]]" |align="left"|[[Michael Haussman]] |- |align="center" rowspan="2"|2007 |align="left"|"[[Faesme falta]]" |align="left"|Sanji |- |align="left"|"''Do It Well''" |align="left"|[[David LaChapelle]] |- |align="center" rowspan="2"|2008 |align="left"|"''Hold it don't drop it''" |align="left"|[[Melina Matsoukas]] |- |align="left"|"Por arriesganos" |align="left"|Kevin Meléndez |- |align="center" rowspan="3"|2011 |align="left"|"''[[On the Floor]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|TAJ Stansberry |- |align="left"|"''[[I'm Into You]]''" <br /> <small>(xuntu a [[Lil Wayne]])</small> |align="left"|[[Melina Matsoukas]] |- |align="left"|"[[Papi (cantar)|Papi]]" |align="left"|[[Paul Hunter]] |- |align="center" rowspan="2"|2012 |align="left"|"''[[Dance Again]]''"<br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|[[Paul Hunter]] |- |align="left"|"''[[Goin' In]]'' <small>(xuntu a [[Flo Rida]])</small> |align="left"|[[Kirk Jones]] |- |align="center" rowspan="1"|2013 |align="left"|"''[[Live It Up]]'' <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center" rowspan="4"|2014 |align="left"|"''Same Girl''" <small> |align="left"|Steve Gomillion y Dennis Leupold |- |align="left"|"[[I Luh yá papi]]" <small>(xuntu a [[French Montana]])</small> |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="left"|"[[First Love (cantar de Jennifer Lopez)|''First Love'']]" |align="left"| [[Anthony Mandler]] |- |align="left"|"''[[Booty]]''" <small>(xuntu a [[Iggy Azalea]]) </small> |align="left"| [[Hype Williams]] |- |align="center" rowspan="4"|2015 |align="left"|"''[[Feel the light]]''" <small> |align="left"| [[Westbury Road]] |} === Videos inéditos === {| {{tablaguapa}} !Cantar !Direutor |- |"''Brave''" |[[Michael Haussman]]<ref>http://www.onlinejlofan.com/2007/12/21/brave-third-single-off-the-album-brave/</ref> |- |"''Fresh Out The Oven''" <br /> <small>(xuntu a [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |[[Jonas Akerlund]]<ref>http://perezhilton.com/2009-11-20-j-lo-is-fresh-out-the-oven-and-hot</ref> |- |"''Good Hit''" |Alex Moors<ref>http://perezhilton.com/2009-11-20-j-lo-is-fresh-out-the-oven-and-hot</ref> |- |"''Sweet Spot''" |Ethan Lade |- |} === Apaiciones n'otros videos musicales === {| {{tablaguapa}} |- !align="center"|Añu !align="center"|Títulu !align="center"|Artista !align="center"|Direutor |- |align="center"|1993 |align="left"|"[[That's the Way Love Goes]]" |align="left"|[[Janet Jackson]] |align="left"|René Elizondo |- |align="center"|1996 |align="left"|"Siempres fai fríu" |align="left"|[[Selena Quintanilla Pérez|Selena]] |align="left"|Abraham Quintanilla Jr |- |align="center"|1998 |align="left"|"Been Around the World" |align="left"|[[Sean Combs|Puff Daddy]] & The Family |align="left"|Paul Hunter |- |align="center"|2000 |align="left"|"It's So Hard" |align="left"|[[Big Pun]] |align="left"|Chris Robinson |- |align="center" rowspan="1"|2001 |align="left"|"What's Going On" |All-Star Tribute |align="left"|Jake Scott and Malik Sayeed |- |align="center" rowspan="1"|2006 |align="left"|"Control Myself" |align="left"|[[LL Cool J]] |align="left"|[[Hype Williams]] |- |align="center"|2011 |align="left"|"[[T.H.Y. (The Hardest Ever)]]" |align="left"|[[will.i.am]] |align="left"|Rich Lee |- |align="center"|2012 |align="left"|"[[Follow the Leader (cantar de Wisin & Yandel)|Follow the Leader]]" |align="left"|[[Wisin & Yandel]] |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center"|2014 |align="left"|"We Are One (Ole Fola)" |align="left"|[[Pitbull (cantante)|Pitbull]] & [[Cláudia Leitte]] |align="left"|Ben Mor<ref>http://los40.com/los40/2014/06/11/musica/1402469128_234416.html</ref> |- |align="center"|2014 |align="left"|"Adrenalina" |align="left"|[[Wisin]] & [[Ricky Martin]] |align="left"|[[Jessy Terrero]] |- |align="center"|2014 |align="left"|"Stressin" |align="left"|[[Fat Joe]] |align="left"|[[Eif Rivera]] |- |align="center"|2015 |align="left"|"Back it up" |align="left"|[[Prince Royce]] & [[Pitbull]] |align="left"|[[Colin Tilley]] |} == Xires y conciertos == A lo llargo de la so carrera, Jennifer Lopez ufiertó distintes presentaciones, onde destaca'l so primer conciertu na so tierra natal, [[Puertu Ricu]], sol títulu "Jennifer Lopez In Concert: Let's Get Loud" en 2001. Años dempués empecipio la so primer xira por [[América del Norte]] acompañada pol so home, hasta aquel momentu, [[Marc Anthony]]. Nun foi hasta 2012 cuando l'artista llatina embarcar nel so primera gran xira propia ya internacional, sol nome "Dance Again World Tour" en 2012. Asimiso, a partir de xineru de 2016, la cantante realizara la so primer residencia de conciertos na so carrera, llevada a cabu nel [[Theatre for the Performing Arts|The AXIS]] del [[Planet Hollywood Resort and Casino|Planet Hollywood Resort & Casino]] de [[Las Vegas]], Lopez actuara mientres 20 presentaciones a espera d'un allongamientu del espectáculu. De siguío, un llistáu de les xires y conciertos destacaos de la carrera de la polifacética artista: ;Xires * Jennifer Lopez and Marc Anthony en Conciertu (2007) * [[Dance Again World Tour]] (2012) ;Residencia de Conciertos * [[Jennifer Lopez: All I Have]] (2016) ;Conciertos * Jennifer Lopez In Concert: Let's Get Loud (2001) * Jennifer Lopez Live in Athens (2008) * ¡Q'Viva! The Chosen Live (2012) * Jennifer Lopez: Live at Bronx (Neighborhood Session) (2013) * Jennifer Lopez: The Best Is Yet To Come (2014) == Bandes sonores == {| {{tablaguapa}} |- !align="center"|Añu !align="center"|Cantar !align="center"|Película |- |align="center"|1999 |align="left"|"Bailla" |align="left"|''[[Music of the Heart]]'' |- |align="center"|2002 |align="left"|"Alive" |align="left"|''[[Enough (película)|Enough]]'' |- |align="center"|2003 |align="left"|"Baby I Love O!" |align="left"|''[[Gigli]]'' |- |align="center" rowspan="2"|2007 |align="left"|"Toma D'El mio" <small></small> |align="left"|''[[El cantante (película)|El cantante]]'' |- |align="left"|"Porque La Vida Asina" <small></small> |align="left"|''[[Bordertown (película de 2007)|Bordertown]]'' |- |align="center"|2010 |align="left"|"(What Is) Love?" |align="left"|''[[The Back-Up Plan]]'' |- |align="center"|2015 |align="left"|"Feel the light" |align="left"|''[[Home]]'' {{Final columnes}} == Filmografía == === Cine === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Personaxe !! Salariu !! Notes |- | 1987 || My litte Girl || Myra || TBA || Película de televisión |- | 1993 || Nurses of the Line: The Crash of 7 || Rosie Romero || e/n || Película de televisión |- | 1995 || La mio familia || María Sánchez nos años 20 || $50,000 || |- | 1995 || [[Asaltu al tren del dineru]] || Grace Santiago || $200,000 || |- | 1996 || [[Jack (película)|Jack]] || Miss Márquez || $200,000 || |- | 1997 || [[Blood and Wine]] || Gabriela Gabby || $250,000 || |- | 1997 || [[Selena (película)|Selena]] || Selena Quintanilla Pérez || $1,000,000 || Personaxe principal |- | 1997 || [[Anaconda (película)|Anaconda]] || Terri Flores || $1,000,000 || |- | 1997 || [[O Turn]] || Grace McKenna || $1,000,000 || |- | 1998 || [[Out of Sight]] || Karen Sisco || $2,000,000 || |- | 1998 || [[Antz]] || Azteca || $1,500,000 || Voz |- | 2000 || [[The Cell]] || Catherine Deane || $4,000,000 || Personaxe principal |- | 2001 || [[The Wedding Planner]] || Mary Fiore || $9,000,000 || Personaxe principal |- | 2001 || [[Angel Eyes (película)|Angel Eyes]] || Sharon Pogue || $9,000,000 || |- | 2002 || [[Enough (película)|Enough]] || Slim Hiller || $10,000,000 || |- | 2002 || [[Maid in Manhattan]] || Marisa Ventura || $12,000,000 || Personaxe principal |- | 2003 || [[Gigli]] || Ricki || $12,000,000 || |- | 2004 || [[Jersey Girl]] || Gertrude Steiney || $4,000,000 || |- | 2004 || [[Shall We Dance?]] || Paulina || $14,000,000 || |- | 2005 || [[Monster-in-Law]] || Charlote "Charlie" Cantilini || $15,000,000 || |- | 2005 || [[An Unfinished Life]] || Jean Gilkynson || $3,000,000 || |- | 2007 || [[El cantante (película)|El Cantante]] || Puchi || $17,000,000 || Película na que tuvo más salariu |- | 2007 || [[Border Town (película)|Border Town]] || Lauren Adrian || $6,000,000 || |- | 2010 || [[El Plan B]] || Zoe || $7,000,000 || Personaxe principal |- | 2012 || [[What to Expect When You're Expecting]] || Holly || TBA || |- | 2012 || [[Ice Age: Continental Drift]] || Shira || TBA || Voz |- | 2013 || [[Parker (película)|Parker]] || Leslie Rogers|| $10,000,000 || |- | 2015 || [[The Boy Next Door]] || Claire Peterson|| $4,000,000 || Personaxe principal |- | 2015 || [[Home]] || Tip's mother|| $10,000,000 || Personaxe principal |- | 2015 || [[Lila & Eve]] || Eve Rafael||TBA|| Personaxe principal |} === Televisión === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Personaxe !!Notes |- | 1991-1993 || [[In Living Color]] || Baillarina || |- | 1993-1994 || [[Second Chances]] || Melinda Lopez || [[Spin-off]] de In Living Color |- | 2004-2005 || [[Will y Grace]] || Ella mesma || 3 episodios |- | 2010 || [[How I Met Your Mother]] || Anita Appleby || 1 episodiu |- | 2015 || [[Shades of Blue]] || Harlee McCord || 13 episodios |} === Como productora === {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Notes |- | 2000 || [[Jennifer Lopez: Feelin' So Good]] || Productora Executiva |- | 2001 || [[Jennifer Lopez in Concert]] || Productora Executiva |- | 2006 || [[South Beach]] || Productora Executiva |- | 2007 || [[El cantante (película)|El Cantante]] ||Productora |- | 2007 || [[Dancelife]] || Productora Executiva |- | 2007 || [[Feel the Noise]] || Productora |- | 2007 || [[Como Ama Una Muyer]] || Productora Executiva |- | 2009 || [[Maid in Manhattan]] || Productora Executiva |- | 2013-presente || [[The Fosters]] || Productora Executiva |- | 2015-presente || [[Shades of Blue]] || Productora Executiva |} == Premios y nominaciones == {{AP|Llista de premios y nominaciones recibíos por Jennifer Lopez|l1=Llista de premios y nominaciones recibíos por Jennifer Lopez}} == Arumes == * [[2002]]: ''Glow'' * [[2003]]: ''Still'' * [[2005]]: ''Miami Glow'' * [[2005]]: ''Love at First Glow'' * [[2005]]: ''Live'' * [[2006]]: ''Live Luxe'' * [[2006]]: ''Glow After Dark'' * [[2008]]: ''Live Platinum'' * [[2008]]: ''Deséu'' * [[2008]]: ''Deséu Forever'' * [[2009]]: ''My Glow'' * [[2009]]: ''Sunkissed Glow'' * [[2010]]: ''Love & Glamour'' * [[2010]]: ''L.A. Glow'' * [[2010]]: ''Blue Glow by J.Lo'' * [[2011]]: ''Love and Light'' * [[2012]]: ''Eau the Glow'' * [[2012]]: ''Glowing'' * [[2013]]: ''Forever Glowing'' * [[2013]]: ''JLove'' * [[2013]]: ''Rio Glow'' * [[2014]]: ''Glowing Goddess'' * [[2014]]: ''Wild Glow'' * [[2015]]: ''JLuxe'' == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.jenniferlopez.com Sitio web oficial de Jennifer Lopez] * {{Twitter|jlo}} * [https://www.facebook.com/JenniferLopezOfficial Jennifer Lopez official Facebook] * [http://www.myspace.com/jenniferlopez Jennifer Lopez Myspace] * {{IMDb nome}} * [http://sonybmgmusic.co.uk/artist_spotlight/jennifer_lopez/biog Ventes mundiales de los álbumes de Jennifer Lopez] {{NF|1969||Lopez, Jennifer}} [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de rhythm and blues]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantautores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Coreógrafos y coreógrafes]] [[Categoría:Diseñadores de moda]] [[Categoría:Empresarios y empresaries d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices de doblaxe d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Productores de cine d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones del Bronx]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] a9zblmoj9a9c2vdsupohsl004nhrf78 0 58046 3713177 3503521 2022-08-24T15:38:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Eva Mendes}} {{persona}} '''Eva Mendes''' ([[Miami]], [[Florida]], [[Estaos Xuníos]], [[5 de marzu]] en [[1974]]) ye una [[Actuación|actriz]] y [[Modelu (moda)|modelu]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[Cuba|cubana]]. == Biografía == Mendes nació en [[Miami]] ([[Florida]]), fía d'inmigrantes cubanos, darréu treslladóse a [[Los Angeles]]. Ye la menor de cuatro hermanos. Abandonó los sos estudios de [[márketing]] a mediaos de la década de los [[años 1990]], cuando foi afayada por un axente artísticu, quien vio'l so [[fotografia|semeya]] na carpeta d'un vecín almirador de la so guapura. Dende 2011 ye pareya del tamién actor [[Ryan Gosling]]. En xunetu del 2014 súpose que taben esperando'l so primer fíu xuntos y el 12 de setiembre de 2014, Eva Mendes y [[Ryan Gosling]] convirtióse en padres d'una neña, a la cual llamaron Esmeralda Amada. <ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/eva-mendes-y-ryan-gosling-convirtióse en-padres/ |títulu=Eva Mendes y Ryan Gosling convirtióse en padres |fechaaccesu= 16 de setiembre |añoacceso= 2014}}</ref> === Actriz === El so primera [[película]] foi ''[[Children of the Corn V Fields of Terror]]'' de 1998, una cinta que diría parar a los [[Estaos Xuníos]] [[Direutamente pa videu|direutamente al mercáu del videu]]. Esi mesmu añu apaeció tamién nun episodiu de la conocida [[serie de televisión]] ''[[Emergency_Room_(serie_de_televisión)|Urxencies]]''. Un curtiu papel na [[Cine de comedia|comedia]] de John Fortenberry, ''[[Movida nel Roxbury]]'' tamién de 1998 como la madrina de l'actriz, Molly Shanon, allugar nel panorama cinematográficu internacional. La so carrera nel cine foi encontiándose con personaxes más importantes en ''[[My Brother the Pig]]'' (1999), ''[[Urban Legends: Final Cut]]'' (2000), ''[[Out of Time (película)|Out of Time]]'' (2001), película d'[[cine d'aición|aición]] protagonizada por [[Denzel Washington]], ''[[Training Day]]'' (2001), ''[[2 Fast 2 Furious]]'' (2003), ''[[Hitch]]'' (2005), comedia que coprotagonizó con [[Will Smith]], o ''[[Ghost Rider (película)|Ghost Rider]]'', [[Cine fantásticu|película fantástica]] co-protagonizada con [[Nicolas Cage]]. Intervieno en dellos de los videoclips de [[The Strokes]], ''[[The End Has Non End]]'', [[Aerosmith]] ''Hole in my soul'' y nel de Will Smith ''Miami'' nel añu de 1997. === Modelu === Eva Mendes posó pal fotógrafu Marín Parisotto pal calendariu 2008 de [[Campari]]. Inspiráu en cuentos de fades, Eva apaez amarutada de personaxe de cuentu. Amás, posó [[desnudu|desnuda]] nun anunciu publicitariu pa la organización [[Persones pol Tratu Éticu de los Animales|PETA]], mientres una campaña contra l'usu de pieles animales.<ref>[http://www.peta.org/FeatureEvaMendes.asp Eva Mendes Speaks Out Against Wearing Fur] PETA.</ref> == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu ! Títulu ! Papel ! Notes |- | rowspan=3 | [[1998]] | ''[[Children of the Corn V Fields of Terror]]'' | Kir | |- | ''[[A Night at the Roxbury]]'' | Bridesmaid | |- | ''[[Mortal Kombat: Conquest]]'' | Hannah | Estrella convidada, un episodiu |- | [[1999]] | ''[[My Brother the Pig]]'' | Matilda | |- | rowspan=2 | [[2000]] | ''The Disciples'' | Maria Serranco | |- | ''[[Urban Legends: Final Cut]]'' | Vanessa Valdeon | |- | rowspan=3 | [[2001]] | ''[[Exit Wounds]]'' | Trish | |- | ''[[Training Day]]'' | Sara Harris | |- | ''[[All About the Benjamins]]'' | Gina | |- | rowspan=4 | [[2003]] | ''[[2 Fast 2 Furious]]'' | Monica Fuentes | |- | ''[[Once Upon a Time in Mexico]]'' | Axedrez | |- | ''[[Out of Time (película)|Out of Time]]'' | Alex Díaz Whitlock | |- | ''[[Stuck on You]]'' | April | |- | rowspan=3 | [[2005]] | ''[[Hitch]]'' | Sara Melas | |- | ''[[The Wendell Baker Story]]'' | Doreen | |- | ''[[3 & 3]]'' | Gabriella | |- | [[2006]] | ''[[Trust the Man]]'' | Faith | |- | rowspan=5 | [[2007]] | ''[[Ghost Rider (película)|Ghost Rider]]'' | Roxanne Simpson | |- | ''[[Knocked Up]]'' | Herself | Non acreitada |- | ''[[We Own the Night]]'' | Amada Juarez | |- | ''[[Live! (película de 2007)|Live!]]'' | Katy | |- | ''[[Cleaner (película)|Cleaner]]'' | Ann Norcut | |- | rowspan=2 | [[2008]] | ''[[The Women (película de 2008)|The Women]]'' | Crystal Allen | |- | ''[[The Spirit (película)|The Spirit]]'' | Sand Saref | |- | rowspan=1 | [[2009]] | ''[[Bad Lieutenant: Port of Call New Orleans]]'' | Frankie Donnenfeld | |- | rowspan=3 | [[2010]] | ''[[The Other Guys]]'' | Sheila Gamble | |- | ''[[Last Night (película)|Last Night]]'' | Laura | |- | ''[[Southbound (2010 filme)|Southbound]]'' | TBA | |- | [[2011]] | ''[[Fast Five]]'' | ''U.S. Customs Agent'' Monica Fuentes | Apaición especial ensin acreitar |- |rowspan=3 | [[2012]] | ''[[Girl in Progress]]'' | Grace | Rematáu |- | ''[[The Place Beyond the Pines]]'' | Romina | |- | ''[[Holy Motors]]'' | Kay M. | |- |rowspan=1 | [[2013]] | ''[[Clear History]]'' | Jennifer | |- |rowspan=1 | [[2014]] | ''[[Lost River]]'' | Kat | |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * {{IMDb nome}} {{NF|1974||Mendes, Eva}} [[Categoría:Persones de Miami]] [[Categoría:Persones de Los Angeles]] [[Categoría:Persones de Florida]] [[Categoría:Persones de California]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] mqs11fggcntvfhimmwptqtn7s44qn36 0 59886 3713293 3707645 2022-08-25T09:58:14Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vanessa Williams}} {{persona}} '''Vanessa Lynn Williams''' {{nym}} ye una [[actuación|actriz]], [[Músicu|cantante]] y [[Modelu (persona)|modelu]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Empezó la so carrera como modelu a empiezos de la [[Años 1980|década 1980]]. En 1984 foi coronada ganadora del concursu de guapura «[[Miss America]]», convirtiéndose na primer muyer de raza negra en consiguir dichu llogru, pero arrenunció a la corona pocu dempués d'aceptala. Tres un periodu de relativa inactividá, en 1988 llanzó'l so álbum debú tituláu ''[[The Right Stuff]]'', sol sellu discográficu [[Mercury Records]], al que lu siguieron ''[[The Comfort Zone]]'' en 1991, ''[[The Sweetest Days]]'' en 1994 y ''[[Star Bright]]'' en 1996, que llograron un considerable ésitu en ventes en territoriu estauxunidense. L'últimu discu que llanzó sol respaldu de Mercury foi ''[[Next]]'' en 1997. Retomó la so carrera musical en 2004 cuando robló un contratu con [[Atlantic Records]], sicasí les sos siguientes producciones nun llograron tener l'ésitu de venta de les sos precesores. En total vendió seis millones de discos. Los sos mayores ésitos inclúin temes como «[[The Right Stuff]]», «[[(He's Got) The Look]]», «[[Dreamin]]», «[[Running Back to You]]», «[[Save the Best for Last]]», «[[Love Is]]» y «[[Colors of the Wind]]». Cantó en dellos idiomes, ente ellos [[Idioma español|español]]. Les sos grabaciones ya interpretaciones haber fechu acreedora de 15 nominaciones a los [[premios Grammy]]. Otres ocupaciones de Williams fueron dacuando [[productora discográfica]] y [[presentadora de televisión]]. Na so trayeutoria como actriz, Williams participó en películes, obres de teatru montaes en [[Broadway]] y protagonizáu series televisives, ente les que destaquen ''[[Ugly Betty]]'' y ''[[Desperate Housewives]]''. Dichos trabayos facer acreedora de crítiques mayoritariamente positives de diverses fontes y de nominaciones a los premios [[Premiu Tony|Tony]] y [[Premios Emmy|Emmy]], ente otros. A les traces, el so carrera haber lleváu a ser calificada como un iconu popular a nivel mundial. == Biografía == === 1963-1987: Primeros años y entamos profesionales === Williams nació en [[Tarrytown (Nueva York)|Tarrytown]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]. Tien un hermanu menor llamáu Chris, que tamién ye actor. Estudió pianu pero taba más comenenciuda nel cantar. Asistió a la [[Universidá de Siracusa]] n'artes teatrales pero dexar. Los sos padres yeren afro-americanos, y acordies coles pruebes d'[[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]], Williams tamién tien ascendencia galesa y nativa americana. ==== El conflictu de «Miss Estaos xuníos» ==== Empezó a competir en concursos de guapura hasta que ganó Miss [[Nueva York]] en 1983 y pollo asistió a Miss America n'[[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]]. Foi coronada [[Miss America]] 1984 el 17 de setiembre de 1983 siendo la primer muyer de raza negra en ganalo. Foi un reináu curtio y polémico: foi la primera Miss America en recibir amenaces de muerte, y tuvo qu'arrenunciar al títulu enantes de cumplir el plazu por unes fotografíes de desnudu. Dempués de diez meses de reináu como ''miss'', Williams recibió una llamada anónima na que-y dicíen tar en posesión de semeyes nes qu'apaecía desnuda y que-y fueren tomaes enantes de la so coronación. Les semeyes yeren de 1982, cuando trabayaba como asistente de maquillaxe del fotógrafu [[Tom Chiapel]]. [[Hugh Hefner]], el dueñu de ''[[Playboy]]'' refugó una ufierta de les semeyes, pero díes dempués [[Bob Guccione]] de ''[[Penthouse]]'' anunció que les publicar na so edición de setiembre de 1984 y pagó a Chiapel polos derechos de les imáxenes. Esto tráxolu a Guccione ganancies adicionales de 14 millones de dólares. L'escándalu d'una Miss America desnuda, y la presión de los medios y el patrocinadores del concursu, obligaron a Vanessa a arrenunciar el 23 de xunetu de 1984. === 1988-1994: ''The Right Stuff'', ''The Comfort Zone'' y ''The Sweetest Days'' === Tres un curtiu periodu de relativa inactividá, Williams retomó la so carrera y llanzó el so primer [[álbum d'estudiu]], tituláu ''[[The Right Stuff (álbum)|The Right Stuff]]'' (1988), que foi producíu por Amir-Salaam Bayyan, David Paul Bryant, Lewis A. Martinee, Donald Robinson, Larry Robinson, Darryl Ross y Rex Salas y publicáu sol sellu discográficu [[Wing Records|Wing]]. D'esti álbum esprendieron los senciellos «The Right Stuff», «(He's Got) The Look», «Dreamin'» y «Darlin' I». Tres el so estrenu, el discu consiguió altes ventes n'[[Estaos Xuníos]] y una certificación como Discu d'Oru. Cabo señalase que na ceremonia de 1989 de los [[premios Grammy]], l'artista llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy por meyor artista nuevu|Meyor artista novel]]» y «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]». Nesa mesma dómina Williams llogró'l so primer papel protagonista nun [[llargumetraxe]], cola producción australianu estauxunidense ''[[Under the Gun]]''. N'agostu de 1991, la cantante llanzó'l so segundu álbum d'estudiu, tituláu ''[[The Comfort Zone]]'', sol mesmu sellu discográficu del so anterior discu. D'esti álbum esprendiéronse senciellos como «Running Back to You», «The Comfort Zone», «[[Save the Best for Last]]» y «Just for Tonight». Tres el so estrenu, l'álbum llogró una triple certificación de Discu de Platín y algamó el primer puestu nel llistáu ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]''. Per otra parte, el cantar «Save the Best for Last» figuró en trés llistaos de ''[[Billboard]]'': ''[[Billboard Hot 100]]'', ''[[R&B/Hip-Hop Songs]]'' y ''[[Hot Adult Contemporary]]''; tamién algamó'l top 20 en dellos países, ente ellos [[Alemaña]], [[Australia]] y [[Suiza]]. Tiempu dempués, en 1992, presentóse como convidada na [[comedia de situación]] ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'', de la cadena [[NBC]]. [[Imaxe:Broadhursttheatre.jpg|thumb|upright|Teatru Broadhurst de [[Broadway]], llugar onde Williams protagonizó'l musical ''[[Kiss of the Spider Woman]]''.]] N'avientu de 1994, llanzó'l so tercer álbum d'estudiu y el postreru sol sellu Wing tituláu ''[[The Sweetest Days]]'', que cuntó cola producción de [[Babyface]]. Pa promocionar l'álbum escoyeron seis senciellos: «The Sweetest Days», «The Way That You Love», «[[Colors of the Wind]]», «You Can't Run», «Higher Ground» y «Betcha Never». El discu supondría una evolución de Williams como intérprete al esperimentar con nuevos [[Xéneru musical|xéneros musicales]], cuantimás soníos de [[jazz]]. Tres el so estrenu, l'álbum algamó la posición 25 nel llistáu ''Top R&B/Hip-Hop Albums'' en 1994 y foi certificáu como Discu de Platín n'Estaos Xuníos poles sos altes ventes. Coles mesmes, na ceremonia de 1995 de los [[premios Grammy]], el discu llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]» y «Meyor cantar de R&B». Ente 1994 y 1995 protagonizó'l [[musical]] ''[[Kiss of the Spider Woman]]'', onde asumió'l rol d'Aurora, siendo al empar la so primer obra teatral en [[Broadway]]. Pola so actuación en dichu espectáculu, Williams llogró un premiu Theatre World na edición de 1994, como «Meyor actriz». === 1995-1998: ''Star Bright'', ''Next'', ''Dance with Me'' y internacionalización === Williams retomó la so carrera musical en [[1995]] poniéndo-y voz a la tema principal de la película de [[Walt Disney Pictures|Walt Disney]] [[Pocahontas (película)|Pocahontas]]'', ''Colours of the wind''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=xbuzskVs6rc Youtube]</ref> En 1996 al publicar l'álbum de temática navidiega, ''[[Star Bright]]''. Al añu siguiente llanzó ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'', un álbum d'estudiu del cual esprendiéronse cuatro senciellos: "Happiness", que allugóse nel puestu 36 de la llista ''[[Hot R&B/Hip-Hop Songs]]'', "Who Were You Thinkin' 'Bout", "First Thing On Your Mind" y "Oh How The Years Go By", que asitióse en top 10 de la llista estauxunidense de cantares de xéneru pop, ''Hot Adult Contemporary''. Williams debutó como actriz nel añu 1984, cuando s'interpretó a sigo mesma nun episodiu de la serie televisiva ''[[The Love Boat]]'' (''The Love Boat''). Les primeres apaiciones que realizó nel [[cine]] daten de finales de la [[Años ochenta|década de 1980]], cuando desempeñó papeles ensin acreitar nes películes ''The Pick-up Artist'' (''El cazachicas'') y ''Under the Gun''. Protagonizó xunto a [[Arnold Schwarzenegger]] y [[James Caan]] el llargumetraxe d'[[Cine d'aición|aición]] ''[[Eraser]]'' (''Eliminador'' o ''El proteutor''), de 1996, so la direición de [[Chuck Russell]]. Pol so trabayu nesta película foi nomada al premiu Blockbuster Entertainment por "Meyor actriz". Más tarde, participó en ''[[Hoodlum]]'' (''Hampones'' o ''El gángster'') y ''[[Soul Food]]'' (''Llíos de familia''), pola que ganó'l premiu Image na categoría de "Meyor actriz protagonista" en 1998. L'actriz protagonizó al pie del so colega [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]] [[Chayanne]] la película ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (''Bailla conmigo'') de 1998, onde representó'l papel d'una [[Baille de salón|baillarina]] de [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]]. Darréu ganó'l premiu ALMA na categoría de "Meyor interpretación d'un cantar de película", gallardón que compartió col so coprotagonista. === 1998-2004: Álbumes compilatorios, la obra ''Into the Woods'' y el discu ''Silver & Gold'' === [[Imaxe:Vanessa Williams hi OD72627483.jpg|thumb|upright|Williams, retocándose un vistíu pa participar nel desfile de modes ''The Heart Truth's'' en 2004.]] En 1998, tornó a la televisión al protagonizar xunto a [[Dean Cain]] y [[Wesley Snipes]] el telefilme de [[ciencia ficción]] ''Futuresport'', onde fixo'l papel d'Alex Torres. Nesi entós ''Futuresport'' yera considerada como una de les películes pa televisión más costoses d'[[American Broadcasting Company|ABC]] en tola so hestoria. A finales d'esi añu, salió a la venta'l so primer álbum recopilatorio tituláu ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'', conxuntu qu'arrexunta los cantares más esitosos de los sos discos anteriores llanzaos por Wing. L'únicu senciellu que s'esprendió d'esti conxuntu foi «My Flame». Williams llogró dos roles estelares nel cine en 1999, al interpretar a «La Reina de la basura» na película ''The Adventures of Elmo in Grouchland'', que tien como protagonistes a los personaxes de la serie de televisión ''[[Sesame Street]]''. Amás, encarnó a la detective Audrey McDonald nel [[drama]] ''Light It Up'', onde compartió creitos con [[Usher]], [[Rosario Dawson]] y [[Forest Whitaker]]. Nel mesmu añu figuró en tres episodios de la serie de [[CBS]] ''[[L.A. Doctors]]''. Depués, realizó dellos papeles de repartu nes películes pa televisión ''The Courage To Love'', ''Don Quixote'' y ''A Diva's Christmas Carol'', ente otres. Tres dellos años d'interpretar roles de repartu y frecuentes apaiciones en televisión como convidada, llogró amplia reconocencia pola so actuación nel [[musical]] de [[Broadway]] ''Into the Woods'' (2002), onde encarnó'l papel de La bruxa. L'espectáculu collechó reseñes positives de diverses fontes y recibió diez nominaciones a los [[premios Tony]]; Williams, pela so parte, foi candidata a un Tony por Meyor actriz principal nun musical». En 2003, Williams robló un contratu col sellu discográficu [[Llava Records|Llava]] pa preparar el debú del so sestu álbum d'estudiu, que pasaría a titulase ''[[Silver & Gold]]'', producíu por [[Rob Mathes]] y estrenáu nel mercáu n'ochobre de 2004. D'esti material esprendieron los senciellos «Silver and Gold» y «Merry Christmas Darling». Col propósitu de promocionar el discu, la cantante realizó una serie de presentaciones n'avientu de 2004 nel Teatru Palace de [[Nueva York]], esti espectáculu llevó'l nome de ''Vanessa Williams: Silver & Gold''. Esi mesmu añu participó na película ''[[Johnson Family Vacation]]'', con un repartu qu'incluyía a [[Bow Wow (raperu)|Bow Wow]], [[Gabby Soleil]], [[Shannon Elizabeth]], [[Solange Knowles]] y [[Steve Harvey]]. L'actuación de Williams recibió bones crítiques y foi candidata a un premiu BET como «Meyor actriz de comedia». === 2005-2010: ''Everlasting Love'', la serie ''Ugly Betty'' y ''The Real Thing'' === El so séptimu álbum, tituláu ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'', foi producíu por [[Rob Mathes]] y salió a la venta en xineru de 2005. L'únicu senciellu promocional del álbum foi «You Are Everything», y cuenta con un total de catorce canciones. Al mes siguiente del so estrenu, ''Everlasting Love'' debutó na posición 57 na llista ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]'' de ''[[Billboard]]''. Sicasí, esti álbum nun consiguió ser tan esitosu como los anteriores, por cuenta de les baxes ventes y a la escasa promoción que recibió, polo que se-y consideró como un fracasu». En 2006, participó como figura destacada nun eventu caritativu entamáu pol presentador [[Larry King]], n'anunciando que na brevedá trabayaría una vegada más en mediu televisivu. Nel mesmu añu, la serie de [[drama]] cola que tornó a la televisión ''South Beach'', co-protagonizada por [[Marcus Coloma]], [[Meghan Ory]] y [[Chris Johnson]] y producida pola empresa [[44 Blue Productions]], foi atayada a menos de dos meses de salir al aire por [[United Paramount Network|UPN]]. Díxose que'l fracasu d'esta serie llevó a Williams a una [[depresión]]. Tiempu dempués, en setiembre del mesmu añu Williams volvió a a recibir l'atención internacional col papel de Wilhelmina Slater, una editora gráfica, na [[comedia de situación]] de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]] ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010), versión estauxunidense de la famosa teleserie colombiana ''[[Yo soi Betty la fea]]''. La so actuación fizo que recibiera tres nominaciones al [[premiu Primetime Emmy]] como "[[Primetime Emmy a la meyor actriz de repartu - Serie de comedia Meyor actriz de repartu - Serie de comedia]]", nos años 2007, 2008 y 2009. Amás foi nomada a los [[Premios del Sindicatu d'actores]] como "[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]" y "[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]". Interpretó'l papel de Vita, una representante d'artistes, na película ''[[Hannah Montana: The Movie]]'', de 2009, que tuvo un gran ésitu comercial y recibió reseñes positives de diverses fontes. Ellí compartió escena con [[Miley Cyrus]], [[Billy Ray Cyrus]], [[Tyra Banks]] y [[Taylor Swift]]. === 2010-presente: ''Desperate Housewives'' y dempués === Dende setiembre de 2010 integró'l repartu de la comedia de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]], ''[[Desperate Housewives]]'' (2004-2012). El repartu de la mesma taba encabezáu, amás, por [[Teri Hatcher]], [[Felicity Huffman]], [[Marcia Cross]] y [[Eva Longoria]]. == Vida privada == Tuvo casada dos veces, primero cola so entós representante [[Ramon Hervey II]] ente 1987 y 1997 y dempués con [[Rick Fox]], xugador de la [[National Basketball Association|NBA]] en 1999; tuvieron una fía, Sasha, que nació'l 1 de mayu de 2000. Por unes semeyes comprometedores de Fox besando a otra muyer a mediaos de 2004, divorcióse en 2005. Vanessa, tien tres fíos del so primer matrimoniu: Devin, Jillian y Melanie. == Discografía == === Álbumes d'estudiu === * 1988: ''[[The Right Stuff]]'' * 1991: ''[[The Comfort Zone]]'' * 1994: ''[[The Sweetest Days]]'' * 1997: ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'' * 2005: ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'' * 2009: ''[[The Real Thing]]'' === Álbumes recopilatorios === * 1998: ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'' * 2003: ''[[20th Century Masters]]'' * 2004: ''[[Love Songs (álbum de Vanessa Williams)|Love Songs]]'' == Trabajo == === Películes === * ''The Pick-up Artist'' (1987) .... Rai * ''Under the Gun'' (1988) .... Samantha Richards * ''Full Exposure: The Sex Tapes Scandal'' (1989) (TV) .... Valentine Hayward * ''The Kid Who Loved Christmas'' (1990) (TV) .... Lynette Parks * ''Perry Mason: The Case of the Silenced Singer'' (1990) (TV) .... Terri Knight * ''Another You'' (1991) .... Gloria * ''Harley Davidson and the Marlboro Man'' (1991) .... Lulu Daniels * ''Stompin' at the Savoy'' (1992) (TV) .... Pauline * ''The Jacksons: An American Dream'' (1992) (TV) .... Suzanne de Passe * ''Score with Chicks'' (1994) (Videu) * ''Nothing Lasts Forever'' (1995) (TV) .... Dra. Kathy 'Kat' Hunter * ''Bye Bye Birdie'' (1995) (TV) .... Rose Alvarez * ''[[Eraser]]'' (1996) .... Lee Cullen * ''[[La Odisea (película)|La Odisea]]'' (1997) (TV) .... [[Calipso]] * ''Hoodlum'' (1997) .... Francine Hughes * ''Soul Food'' (1997) .... Teri * ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (1998) .... Ruby Sinclair * ''Futuresport'' (1998) (TV) .... Alexandra 'Alex' Torres * ''The Adventures of Elmo in Grouchland'' (1999) * ''Light It Up'' (1999) .... Audrey McDonald * ''The Courage to Love'' (2000) (TV) .... Madre Henriette Delille * ''Don Quixote'' (2000) (TV) .... [[Dulcinea del Toboso|Dulcinea / Aldonza]] * ''Shaft'' (2000) .... Carmen Vasquez * A'' Diva's Christmas Carol'' (2000) (TV) .... Ebony Scrooge * ''WW 3'' (2001) (TV) .... M.J. Blake * ''Keep the Faith, Baby'' (2002) (TV) .... Hazel Scott * ''Beck and Call'' (2004) (TV) .... Zoe * ''Johnson Family Vacation'' (2004) .... Dorothy Johnson * ''My Brother'' (2006) .... L'Tisha Morton * ''[[The Beautiful World of Ugly Betty]]'' (2007) (TV) .... Narradora / Wilhelmina Slater * ''[[Hannah Montana: The Movie]]'' (2009) .... Vita * ''Temptation: Confessions of a Marriage Counselor'' (2013) ... Janice * ''The Trip to Bountiful'' (TV Movie) (2014)... Jessie Mae Watts === Series de televisión === * ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'' (1993)... Danny Mitchell (Temporada 3, Capitulo 11) * ''[[Ally McBeal]]'' (2002)... Sheila Hunt * ''Boomtown'' (2003)... Detective Katherine Pierce * ''South Beach'' (2006)... Elizabeth Bauer * ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010)... Wilhelmina Slater * ''[[Desperate Housewives]]''' (2010-2012)... Renée Perry * ''[[666 Park Avenue]] (2012-2013) ... Olivia Doren === Musicales === * ''One Man Band'' - 1985 * ''Checkmates'' - 1989 * ''Kiss of the Spider Woman'' - 1994 - 1995 * ''St. Louis Woman'' - 1998 * ''Carmen Jones'' - 2002 * ''Into the Woods'' - 2002 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Vanessa Williams}} {{IMDb nome|0001853}} * [http://www.vanessawilliamsmusic.com Sitiu oficial] * [http://tonu7.wordpress.com/2007/05/27/diabetes-famosos-diabeticos Sobre'l so diabetes] * [http://www.angelarose.com/FamousDiabetics/Fam-actors.htm En famosos diabéticos] {{NF|1963||Williams, Vanesa}} [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] cqrfynbyipphw1cl68ihzg90dkkr021 3713313 3713293 2022-08-25T10:11:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Vanessa Williams}} {{persona}} '''Vanessa Lynn Williams''' {{nym}} ye una [[actuación|actriz]], [[Músicu|cantante]] y [[Modelu (persona)|modelu]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. Empezó la so carrera como modelu a empiezos de la [[Años 1980|década 1980]]. En 1984 foi coronada ganadora del concursu de guapura «[[Miss America]]», convirtiéndose na primer muyer de raza negra en consiguir dichu llogru, pero arrenunció a la corona pocu dempués d'aceptala. Tres un periodu de relativa inactividá, en 1988 llanzó'l so álbum debú tituláu ''[[The Right Stuff]]'', sol sellu discográficu [[Mercury Records]], al que lu siguieron ''[[The Comfort Zone]]'' en 1991, ''[[The Sweetest Days]]'' en 1994 y ''[[Star Bright]]'' en 1996, que llograron un considerable ésitu en ventes en territoriu estauxunidense. L'últimu discu que llanzó sol respaldu de Mercury foi ''[[Next]]'' en 1997. Retomó la so carrera musical en 2004 cuando robló un contratu con [[Atlantic Records]], sicasí les sos siguientes producciones nun llograron tener l'ésitu de venta de les sos precesores. En total vendió seis millones de discos. Los sos mayores ésitos inclúin temes como «[[The Right Stuff]]», «[[(He's Got) The Look]]», «[[Dreamin]]», «[[Running Back to You]]», «[[Save the Best for Last]]», «[[Love Is]]» y «[[Colors of the Wind]]». Cantó en dellos idiomes, ente ellos [[Idioma español|español]]. Les sos grabaciones ya interpretaciones haber fechu acreedora de 15 nominaciones a los [[premios Grammy]]. Otres ocupaciones de Williams fueron dacuando [[productora discográfica]] y [[presentadora de televisión]]. Na so trayeutoria como actriz, Williams participó en películes, obres de teatru montaes en [[Broadway]] y protagonizáu series televisives, ente les que destaquen ''[[Ugly Betty]]'' y ''[[Desperate Housewives]]''. Dichos trabayos facer acreedora de crítiques mayoritariamente positives de diverses fontes y de nominaciones a los premios [[Premiu Tony|Tony]] y [[Premios Emmy|Emmy]], ente otros. A les traces, el so carrera haber lleváu a ser calificada como un iconu popular a nivel mundial. == Biografía == === 1963-1987: Primeros años y entamos profesionales === Williams nació en [[Tarrytown (Nueva York)|Tarrytown]], [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]. Tien un hermanu menor llamáu Chris, que tamién ye actor. Estudió pianu pero taba más comenenciuda nel cantar. Asistió a la [[Universidá de Siracusa]] n'artes teatrales pero dexar. Los sos padres yeren afro-americanos, y acordies coles pruebes d'[[Ácidu desoxirribonucleico|ADN]], Williams tamién tien ascendencia galesa y nativa americana. ==== El conflictu de «Miss Estaos xuníos» ==== Empezó a competir en concursos de guapura hasta que ganó Miss [[Nueva York]] en 1983 y pollo asistió a Miss America n'[[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]]. Foi coronada [[Miss America]] 1984 el 17 de setiembre de 1983 siendo la primer muyer de raza negra en ganalo. Foi un reináu curtio y polémico: foi la primera Miss America en recibir amenaces de muerte, y tuvo qu'arrenunciar al títulu enantes de cumplir el plazu por unes fotografíes de desnudu. Dempués de diez meses de reináu como ''miss'', Williams recibió una llamada anónima na que-y dicíen tar en posesión de semeyes nes qu'apaecía desnuda y que-y fueren tomaes enantes de la so coronación. Les semeyes yeren de 1982, cuando trabayaba como asistente de maquillaxe del fotógrafu [[Tom Chiapel]]. [[Hugh Hefner]], el dueñu de ''[[Playboy]]'' refugó una ufierta de les semeyes, pero díes dempués [[Bob Guccione]] de ''[[Penthouse]]'' anunció que les publicar na so edición de setiembre de 1984 y pagó a Chiapel polos derechos de les imáxenes. Esto tráxolu a Guccione ganancies adicionales de 14 millones de dólares. L'escándalu d'una Miss America desnuda, y la presión de los medios y el patrocinadores del concursu, obligaron a Vanessa a arrenunciar el 23 de xunetu de 1984. === 1988-1994: ''The Right Stuff'', ''The Comfort Zone'' y ''The Sweetest Days'' === Tres un curtiu periodu de relativa inactividá, Williams retomó la so carrera y llanzó el so primer [[álbum d'estudiu]], tituláu ''[[The Right Stuff (álbum)|The Right Stuff]]'' (1988), que foi producíu por Amir-Salaam Bayyan, David Paul Bryant, Lewis A. Martinee, Donald Robinson, Larry Robinson, Darryl Ross y Rex Salas y publicáu sol sellu discográficu [[Wing Records|Wing]]. D'esti álbum esprendieron los senciellos «The Right Stuff», «(He's Got) The Look», «Dreamin'» y «Darlin' I». Tres el so estrenu, el discu consiguió altes ventes n'[[Estaos Xuníos]] y una certificación como Discu d'Oru. Cabo señalase que na ceremonia de 1989 de los [[premios Grammy]], l'artista llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy por meyor artista nuevu|Meyor artista novel]]» y «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]». Nesa mesma dómina Williams llogró'l so primer papel protagonista nun [[llargumetraxe]], cola producción australianu estauxunidense ''[[Under the Gun]]''. N'agostu de 1991, la cantante llanzó'l so segundu álbum d'estudiu, tituláu ''[[The Comfort Zone]]'', sol mesmu sellu discográficu del so anterior discu. D'esti álbum esprendiéronse senciellos como «Running Back to You», «The Comfort Zone», «[[Save the Best for Last]]» y «Just for Tonight». Tres el so estrenu, l'álbum llogró una triple certificación de Discu de Platín y algamó el primer puestu nel llistáu ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]''. Per otra parte, el cantar «Save the Best for Last» figuró en trés llistaos de ''[[Billboard]]'': ''[[Billboard Hot 100]]'', ''[[R&B/Hip-Hop Songs]]'' y ''[[Hot Adult Contemporary]]''; tamién algamó'l top 20 en dellos países, ente ellos [[Alemaña]], [[Australia]] y [[Suiza]]. Tiempu dempués, en 1992, presentóse como convidada na [[comedia de situación]] ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'', de la cadena [[NBC]]. [[Imaxe:Broadhursttheatre.jpg|thumb|upright|Teatru Broadhurst de [[Broadway]], llugar onde Williams protagonizó'l musical ''[[Kiss of the Spider Woman]]''.]] N'avientu de 1994, llanzó'l so tercer álbum d'estudiu y el postreru sol sellu Wing tituláu ''[[The Sweetest Days]]'', que cuntó cola producción de [[Babyface]]. Pa promocionar l'álbum escoyeron seis senciellos: «The Sweetest Days», «The Way That You Love», «[[Colors of the Wind]]», «You Can't Run», «Higher Ground» y «Betcha Never». El discu supondría una evolución de Williams como intérprete al esperimentar con nuevos [[Xéneru musical|xéneros musicales]], cuantimás soníos de [[jazz]]. Tres el so estrenu, l'álbum algamó la posición 25 nel llistáu ''Top R&B/Hip-Hop Albums'' en 1994 y foi certificáu como Discu de Platín n'Estaos Xuníos poles sos altes ventes. Coles mesmes, na ceremonia de 1995 de los [[premios Grammy]], el discu llogró dos nominaciones nes categoríes de «[[Premiu Grammy a la meyor interpretación vocal de R&B femenina|Meyor interpretación vocal de R&B femenina]]» y «Meyor cantar de R&B». Ente 1994 y 1995 protagonizó'l [[musical]] ''[[Kiss of the Spider Woman]]'', onde asumió'l rol d'Aurora, siendo al empar la so primer obra teatral en [[Broadway]]. Pola so actuación en dichu espectáculu, Williams llogró un premiu Theatre World na edición de 1994, como «Meyor actriz». === 1995-1998: ''Star Bright'', ''Next'', ''Dance with Me'' y internacionalización === Williams retomó la so carrera musical en [[1995]] poniéndo-y voz a la tema principal de la película de [[Walt Disney Pictures|Walt Disney]] [[Pocahontas (película)|Pocahontas]]'', ''Colours of the wind''.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=xbuzskVs6rc Youtube]</ref> En 1996 al publicar l'álbum de temática navidiega, ''[[Star Bright]]''. Al añu siguiente llanzó ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'', un álbum d'estudiu del cual esprendiéronse cuatro senciellos: "Happiness", que allugóse nel puestu 36 de la llista ''[[Hot R&B/Hip-Hop Songs]]'', "Who Were You Thinkin' 'Bout", "First Thing On Your Mind" y "Oh How The Years Go By", que asitióse en top 10 de la llista estauxunidense de cantares de xéneru pop, ''Hot Adult Contemporary''. Williams debutó como actriz nel añu 1984, cuando s'interpretó a sigo mesma nun episodiu de la serie televisiva ''[[The Love Boat]]'' (''The Love Boat''). Les primeres apaiciones que realizó nel [[cine]] daten de finales de la [[Años ochenta|década de 1980]], cuando desempeñó papeles ensin acreitar nes películes ''The Pick-up Artist'' (''El cazachicas'') y ''Under the Gun''. Protagonizó xunto a [[Arnold Schwarzenegger]] y [[James Caan]] el llargumetraxe d'[[Cine d'aición|aición]] ''[[Eraser]]'' (''Eliminador'' o ''El proteutor''), de 1996, so la direición de [[Chuck Russell]]. Pol so trabayu nesta película foi nomada al premiu Blockbuster Entertainment por "Meyor actriz". Más tarde, participó en ''[[Hoodlum]]'' (''Hampones'' o ''El gángster'') y ''[[Soul Food]]'' (''Llíos de familia''), pola que ganó'l premiu Image na categoría de "Meyor actriz protagonista" en 1998. L'actriz protagonizó al pie del so colega [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]] [[Chayanne]] la película ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (''Bailla conmigo'') de 1998, onde representó'l papel d'una [[Baille de salón|baillarina]] de [[Salsa (xéneru musical)|salsa]]. Darréu ganó'l premiu ALMA na categoría de "Meyor interpretación d'un cantar de película", gallardón que compartió col so coprotagonista. === 1998-2004: Álbumes compilatorios, la obra ''Into the Woods'' y el discu ''Silver & Gold'' === [[Imaxe:Vanessa Williams hi OD72627483.jpg|thumb|upright|Williams, retocándose un vistíu pa participar nel desfile de modes ''The Heart Truth's'' en 2004.]] En 1998, tornó a la televisión al protagonizar xunto a [[Dean Cain]] y [[Wesley Snipes]] el telefilme de [[ciencia ficción]] ''Futuresport'', onde fixo'l papel d'Alex Torres. Nesi entós ''Futuresport'' yera considerada como una de les películes pa televisión más costoses d'[[American Broadcasting Company|ABC]] en tola so hestoria. A finales d'esi añu, salió a la venta'l so primer álbum recopilatorio tituláu ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'', conxuntu qu'arrexunta los cantares más esitosos de los sos discos anteriores llanzaos por Wing. L'únicu senciellu que s'esprendió d'esti conxuntu foi «My Flame». Williams llogró dos roles estelares nel cine en 1999, al interpretar a «La Reina de la basura» na película ''The Adventures of Elmo in Grouchland'', que tien como protagonistes a los personaxes de la serie de televisión ''[[Sesame Street]]''. Amás, encarnó a la detective Audrey McDonald nel [[drama]] ''Light It Up'', onde compartió creitos con [[Usher]], [[Rosario Dawson]] y [[Forest Whitaker]]. Nel mesmu añu figuró en tres episodios de la serie de [[CBS]] ''[[L.A. Doctors]]''. Depués, realizó dellos papeles de repartu nes películes pa televisión ''The Courage To Love'', ''Don Quixote'' y ''A Diva's Christmas Carol'', ente otres. Tres dellos años d'interpretar roles de repartu y frecuentes apaiciones en televisión como convidada, llogró amplia reconocencia pola so actuación nel [[musical]] de [[Broadway]] ''Into the Woods'' (2002), onde encarnó'l papel de La bruxa. L'espectáculu collechó reseñes positives de diverses fontes y recibió diez nominaciones a los [[premios Tony]]; Williams, pela so parte, foi candidata a un Tony por Meyor actriz principal nun musical». En 2003, Williams robló un contratu col sellu discográficu [[Llava Records|Llava]] pa preparar el debú del so sestu álbum d'estudiu, que pasaría a titulase ''[[Silver & Gold]]'', producíu por [[Rob Mathes]] y estrenáu nel mercáu n'ochobre de 2004. D'esti material esprendieron los senciellos «Silver and Gold» y «Merry Christmas Darling». Col propósitu de promocionar el discu, la cantante realizó una serie de presentaciones n'avientu de 2004 nel Teatru Palace de [[Nueva York]], esti espectáculu llevó'l nome de ''Vanessa Williams: Silver & Gold''. Esi mesmu añu participó na película ''[[Johnson Family Vacation]]'', con un repartu qu'incluyía a [[Bow Wow (raperu)|Bow Wow]], [[Gabby Soleil]], [[Shannon Elizabeth]], [[Solange Knowles]] y [[Steve Harvey]]. L'actuación de Williams recibió bones crítiques y foi candidata a un premiu BET como «Meyor actriz de comedia». === 2005-2010: ''Everlasting Love'', la serie ''Ugly Betty'' y ''The Real Thing'' === El so séptimu álbum, tituláu ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'', foi producíu por [[Rob Mathes]] y salió a la venta en xineru de 2005. L'únicu senciellu promocional del álbum foi «You Are Everything», y cuenta con un total de catorce canciones. Al mes siguiente del so estrenu, ''Everlasting Love'' debutó na posición 57 na llista ''[[Top R&B/Hip-Hop Albums]]'' de ''[[Billboard]]''. Sicasí, esti álbum nun consiguió ser tan esitosu como los anteriores, por cuenta de les baxes ventes y a la escasa promoción que recibió, polo que se-y consideró como un fracasu». En 2006, participó como figura destacada nun eventu caritativu entamáu pol presentador [[Larry King]], n'anunciando que na brevedá trabayaría una vegada más en mediu televisivu. Nel mesmu añu, la serie de [[drama]] cola que tornó a la televisión ''South Beach'', co-protagonizada por [[Marcus Coloma]], [[Meghan Ory]] y [[Chris Johnson]] y producida pola empresa [[44 Blue Productions]], foi atayada a menos de dos meses de salir al aire por [[United Paramount Network|UPN]]. Díxose que'l fracasu d'esta serie llevó a Williams a una [[depresión]]. Tiempu dempués, en setiembre del mesmu añu Williams volvió a a recibir l'atención internacional col papel de Wilhelmina Slater, una editora gráfica, na [[comedia de situación]] de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]] ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010), versión estauxunidense de la famosa teleserie colombiana ''[[Yo soi Betty la fea]]''. La so actuación fizo que recibiera tres nominaciones al [[premiu Primetime Emmy]] como "[[Primetime Emmy a la meyor actriz de repartu - Serie de comedia Meyor actriz de repartu - Serie de comedia]]", nos años 2007, 2008 y 2009. Amás foi nomada a los [[Premios del Sindicatu d'actores]] como "[[Premiu del Sindicatu d'Actores al meyor repartu|Meyor repartu]]" y "[[Premiu del Sindicatu d'Actores a la meyor actriz de repartu|Meyor actriz de repartu]]". Interpretó'l papel de Vita, una representante d'artistes, na película ''[[Hannah Montana: The Movie]]'', de 2009, que tuvo un gran ésitu comercial y recibió reseñes positives de diverses fontes. Ellí compartió escena con [[Miley Cyrus]], [[Billy Ray Cyrus]], [[Tyra Banks]] y [[Taylor Swift]]. === 2010-presente: ''Desperate Housewives'' y dempués === Dende setiembre de 2010 integró'l repartu de la comedia de la cadena [[American Broadcasting Company|ABC]], ''[[Desperate Housewives]]'' (2004-2012). El repartu de la mesma taba encabezáu, amás, por [[Teri Hatcher]], [[Felicity Huffman]], [[Marcia Cross]] y [[Eva Longoria]]. == Vida privada == Tuvo casada dos veces, primero cola so entós representante [[Ramon Hervey II]] ente 1987 y 1997 y dempués con [[Rick Fox]], xugador de la [[National Basketball Association|NBA]] en 1999; tuvieron una fía, Sasha, que nació'l 1 de mayu de 2000. Por unes semeyes comprometedores de Fox besando a otra muyer a mediaos de 2004, divorcióse en 2005. Vanessa, tien tres fíos del so primer matrimoniu: Devin, Jillian y Melanie. == Discografía == === Álbumes d'estudiu === * 1988: ''[[The Right Stuff]]'' * 1991: ''[[The Comfort Zone]]'' * 1994: ''[[The Sweetest Days]]'' * 1997: ''[[Next (álbum de Vanessa Williams)|Next]]'' * 2005: ''[[Everlasting Love (álbum de Vanessa Williams)|Everlasting Love]]'' * 2009: ''[[The Real Thing]]'' === Álbumes recopilatorios === * 1998: ''[[Greatest Hits: The First Ten Years]]'' * 2003: ''[[20th Century Masters]]'' * 2004: ''[[Love Songs (álbum de Vanessa Williams)|Love Songs]]'' == Trabajo == === Películes === * ''The Pick-up Artist'' (1987) .... Rai * ''Under the Gun'' (1988) .... Samantha Richards * ''Full Exposure: The Sex Tapes Scandal'' (1989) (TV) .... Valentine Hayward * ''The Kid Who Loved Christmas'' (1990) (TV) .... Lynette Parks * ''Perry Mason: The Case of the Silenced Singer'' (1990) (TV) .... Terri Knight * ''Another You'' (1991) .... Gloria * ''Harley Davidson and the Marlboro Man'' (1991) .... Lulu Daniels * ''Stompin' at the Savoy'' (1992) (TV) .... Pauline * ''The Jacksons: An American Dream'' (1992) (TV) .... Suzanne de Passe * ''Score with Chicks'' (1994) (Videu) * ''Nothing Lasts Forever'' (1995) (TV) .... Dra. Kathy 'Kat' Hunter * ''Bye Bye Birdie'' (1995) (TV) .... Rose Alvarez * ''[[Eraser]]'' (1996) .... Lee Cullen * ''[[La Odisea (película)|La Odisea]]'' (1997) (TV) .... [[Calipso]] * ''Hoodlum'' (1997) .... Francine Hughes * ''Soul Food'' (1997) .... Teri * ''[[Dance with Me (película)|Dance with Me]]'' (1998) .... Ruby Sinclair * ''Futuresport'' (1998) (TV) .... Alexandra 'Alex' Torres * ''The Adventures of Elmo in Grouchland'' (1999) * ''Light It Up'' (1999) .... Audrey McDonald * ''The Courage to Love'' (2000) (TV) .... Madre Henriette Delille * ''Don Quixote'' (2000) (TV) .... [[Dulcinea del Toboso|Dulcinea / Aldonza]] * ''Shaft'' (2000) .... Carmen Vasquez * A'' Diva's Christmas Carol'' (2000) (TV) .... Ebony Scrooge * ''WW 3'' (2001) (TV) .... M.J. Blake * ''Keep the Faith, Baby'' (2002) (TV) .... Hazel Scott * ''Beck and Call'' (2004) (TV) .... Zoe * ''Johnson Family Vacation'' (2004) .... Dorothy Johnson * ''My Brother'' (2006) .... L'Tisha Morton * ''[[The Beautiful World of Ugly Betty]]'' (2007) (TV) .... Narradora / Wilhelmina Slater * ''[[Hannah Montana: The Movie]]'' (2009) .... Vita * ''Temptation: Confessions of a Marriage Counselor'' (2013) ... Janice * ''The Trip to Bountiful'' (TV Movie) (2014)... Jessie Mae Watts === Series de televisión === * ''[[The Fresh Prince of Bel-Air]]'' (1993)... Danny Mitchell (Temporada 3, Capitulo 11) * ''[[Ally McBeal]]'' (2002)... Sheila Hunt * ''Boomtown'' (2003)... Detective Katherine Pierce * ''South Beach'' (2006)... Elizabeth Bauer * ''[[Ugly Betty]]'' (2006-2010)... Wilhelmina Slater * ''[[Desperate Housewives]]''' (2010-2012)... Renée Perry * ''[[666 Park Avenue]] (2012-2013) ... Olivia Doren === Musicales === * ''One Man Band'' - 1985 * ''Checkmates'' - 1989 * ''Kiss of the Spider Woman'' - 1994 - 1995 * ''St. Louis Woman'' - 1998 * ''Carmen Jones'' - 2002 * ''Into the Woods'' - 2002 == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Vanessa Williams}} {{IMDb nome|0001853}} * [http://www.vanessawilliamsmusic.com Sitiu oficial] * [http://tonu7.wordpress.com/2007/05/27/diabetes-famosos-diabeticos Sobre'l so diabetes] * [http://www.angelarose.com/FamousDiabetics/Fam-actors.htm En famosos diabéticos] {{NF|1963||Williams, Vanesa}} [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Modelos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] jjzc5h0kwt4u3acc4ksiq5kgazlcroo 10 66583 3713348 1077883 2022-08-25T10:39:51Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{noa|}}}||*}}Ficha de [http://www.allmovie.com/artist/p{{{1|{{{id}}}}}} ''{{{2|{{#if:{{{name|}}}{{{nome|}}}|{{{name|}}}{{{nome|}}}|{{Títulu ensin coletilla}}}}}}}''] en [[AllMovie]] {{n'idioma|en}}.<noinclude>{{Documentación de plantía}}[[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]]</noinclude> nvfaaqyjpq1cefh1lpmjo8n5yywa11l 0 85827 3713238 3470632 2022-08-25T08:37:48Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki N'[[Asturies]] hai ventidós [[conceyu|conceyos]] que nun tien bandera oficial: {{llista de columnes|3| *[[Bimenes]] *[[Bual]] *[[Cangas del Narcea]] *[[Caravia]] *[[Colunga]] *[[Degaña]] *[[Eilao]] *[[El Franco]] *[[Grandas de Salime]] *[[Illas]] *[[Onís]] *[[Peñamellera Alta]] *[[Piloña]] *[[Proaza]] *[[Samartín d'Ozcos]] *[[Samartín del Rei Aurelio]] *[[San Tiso d'Abres]] *[[Santo Adriano]] *[[Taramundi]] *[[Vilanova d'Ozcos]] *[[Villayón]] *[[Yernes y Tameza]] }} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes d'Asturies| Llista]] [[Categoría:Llistes d'Asturies]] 17xhoc3733z89ailronpdl9tiu05wkj 0 87970 3713324 3696054 2022-08-25T10:25:42Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{escudu}} El '''Gran Sellu de los Estaos Xuníos''' ye un signu pa la certificación de documentos utilizáu nos [[Estaos Xuníos]], país que nun cunta con un [[Escudu Nacional|escudu]] heráldicu puramente dichu. Na composición figura'l [[lema]] nacional: ''[[Y Pluribus Unum]]'', que significa en [[llatín]] "de munchos, unu''". El [[Congresu de los Estaos Xuníos]] aprobó'l [[20 de xunu]] de [[1782]] el modelu actual y únicu vixente hasta'l momentu que foi presentáu por una comisión designada pa la so creación presidida por [[Benjamín Franklin]] y los sos elementos fueron escurríos por [[Charles Thompson]]. == Descripción == === Anverso === El diseñu nel anverso (o frente) del sellu ye l'escudu d'armes de los [[Estaos Xuníos]]. L'escudu, anque dacuando dibúxase incorreutamente, tien dos estremes principales de la bandera americana. De primeres, nun tien estrelles nel [[Xefe (heráldica)|xefe]] d'[[azur]]. De segundes, a diferencia de la bandera estauxunidense, les rayes esteriores son de color blancu, non coloráu; con cuenta de nun violar la regla [[heráldica]] de tintura. El [[Defensor (heráldica)|defensor]] del escudu ye un [[águila calva]] coles nales abiertes (o "amuesa", en términos heráldicos). Dende la perspeutiva de l'águila, que sostién un grupu de 13 fleches na so garra esquierda, (en referencia a los 13 Estaos orixinales) y una caña d'olivar na so garra derecha, simbolizando que [[Estaos Xuníos]] tien ''"un fuerte deséu pola paz, pero siempres va tar llistu pa la guerra"''. Anque nun s'especifica na llei, la caña d'olivar represéntase xeneralmente con 13 fueyes y 13 aceitunes, representando otra vegada los 13 Estaos orixinales. L'águila tien la so cabeza vuelta escontra la caña d'olivar, nel so llau derechu, simbolizando una preferencia pola paz. Nel so picu, l'águila lleva un pergamín col lema ''"Y pluribus unum"'' ("De munchos, unu"). Sobre la so cabeza apaez una gloria con 13 estrelles nun campu azul. Les 13 estrelles sobre l'águila iguar en files de 1-4-3-4-1, formando una estrella de 6 puntes. === Aviesu === [[Ficheru:Dollar back.jpg|thumb|Aviesu del billete d'un dólar d'Estaos Xuníos.]] Nel aviesu amuésase una pirámide ataya. Sobre la pirámide atopa un güeyu nun triángulu, arrodiáu d'una gloria. La pirámide amuésase convencionalmente como un conxuntu de 13 capes pa referise a los 13 Estaos orixinales. Inscribir na base de la piramide el númberu romanu MDCCLXXVI (en rellación a [[1776]], añu de la [[Declaración d'Independencia d'Estaos Xuníos]]). Dos lemas apaecen: ''"Annuit Cœptis"'' ("Aprobar les coses que s'empecipiaron") y ''"Novus Ordo Seclorum"'' (Nuevu Orde de los Sieglos). Rara ye la vegada en que se representa l'aviesu del Gran Sellu. Sicasí, apaez nel llau derechu del aviesu de los billetes d'un dólar. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Great Seal of the United States}} * [http://web.archive.org/web/http://www.usa.gov/gobiernousa/Gran_Sellu.shtml?toggleTo=en_The_Great_Seal_of_the_United_States El Gran Sellu de los Estaos Xuníos] {{Tradubot|Gran Sello de los Estaos Xuníos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escudos d'Estaos Xuníos| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 7zx1js26q1e5sdvvqq9sgoz2l15sdzt 0 90446 3713281 3711505 2022-08-25T09:56:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} La '''historia de la música''' ye l'estudiu de les distintes tradiciones na [[música]] y el so orde nel mundu. Puesto que toa [[cultura]] conocida tuvo dalguna forma de manifestación musical, la historia de la música abarca a toles sociedaes y dómines. Nun se llinda —como ye habitual en dellos ámbitos académicos— a occidente, onde de cutiu s'utiliza la espresión «historia de la música» pa referise puramente a la historia de la música europea y la so evolución nel mundu occidental. La música d'una determinada sociedá ta estrechamente rellacionada con otros aspeutos de la so cultura, como la so organización [[economía|económica]], el so desenvolvimientu teunolóxicu, tradiciones, creencies relixoses, etcétera. Nel so sentíu más ampliu, la música naz col ser humanu, y yá taba presente, según dellos estudios, muncho primero de la migración de los primeros grupos que dexaron África, fai más de 50&nbsp;000&nbsp;años.<ref>Wallin, Nils Lennart; Steven Brown, Björn Merker: [https://books.google.com/books?id=vYQEakqM4I0C&printsec=frontcover ''The origins of music''.] ISBN 0-262-73143-6</ref> Ye por tantu una manifestación cultural universal. == Música na Prehistoria (50 000 e.C. -5000 e.C. ) == {{AP|Música na prehistoria}} Demostróse la íntima rellación ente la especie humana y la música, y ente que delles interpretaciones tradicionales venceyaben el so surdimientu a actividaes intelectuales venceyaes al conceutu de lo sobrenatural (faciéndola cumplir una función de finalidá supersticiosa, máxica o relixosa), anguaño rellacionar colos rituales d'apareyamientu y col trabayu coleutivu.<ref>[[Marvin Harris]]: ''La nuesa Especie''.<br />[[Juan Luis Arsuaga]]: ''El collar del Neandertal'', y ''L'enigma de la esfinxe''.</ref> Pal home primitivu había dos señales que evidenciaban la separación ente vida y muerte: el movimientu y el soníu. Los ritos de vida y muerte desenvolver nesta doble clave. Nel llamáu [[arte prehistórico]] danza y cantar fúndense como símbolos de la vida ente qu'apaciguadura y silenciu confórmense como símbolos de la muerte. L'home primitivu atopaba música na naturaleza y na so propia voz. Tamién aprendió a valise de rudimentarios oxetos (güesos, cañes, tueros, conches...) pa producir soníos. Hai constancia de qu'escontra'l 3000 e.C. en [[Sumeria]] yá cuntaben con instrumentos de percusión y cuerda (llira y arpa). Los cantares cultos antiguos yeren más bien llamentos sobre testos poéticos. Na [[prehistoria]] apaez la música nos rituales de caza o de guerra y nes fiestes onde, alredor del fueu, danzar hasta l'escosamientu. La música ta basada principalmente en ritmos y movimientos qu'asonsañen a los animales. Les manifestaciones musicales del home consisten na exteriorización de los sos sentimientos al traviés del soníu emanado de la so propia voz y col fin d'estremalo de la fala qu'utiliza pa comunicase con otros seres. Los primeros instrumentos fueron oxetos, instrumentos o'l mesmu cuerpu del home que podíen producir soníos. Estos instrumentos podemos clasificalos en: ''a)'' '''Autófonos''': aquellos que producen soníos per mediu de la materia cola que tán construyíos. Son instrumentos de percusión; por casu, güesu contra piedra. ''b)'' '''Membranófonos''': serie de instrumentos más senciellos que los construyíos pol home. Tambores: fechos con una membrana tirante, sobre una nuez de cocu, un recipiente cualesquier o una verdadera y auténtica caxa de resonancia. ''c)'' '''Cordófonos''': son aquellos de cuerda; por casu, l'arpa. ''d)'' '''Aerófonos''': el soníu aniciar nellos por vibraciones d'una columna d'aire. Unu de los primeros instrumentos ye la flauta, nun principiu construyida con un güesu con furacos. === Oríxenes de la música === Ye difícil precisar con exactitú l'orixe de la música y enmarcalo nuna dómina precisa de la historia. L'orixe de la música, entiéndese como la creación de soníos complexos. == Mundu antiguu (5000 e.C. -476&nbsp;d.&nbsp;C.) == {{AP|Música na Antigüedá}} === Antiguu Exiptu y Mesopotamia === La música n'Exiptu tenía avanzaes conocencies que yeren acutaos pa los sacerdotes. Nel [[Imperiu Nuevu (Exiptu)|Imperiu Nuevu]] utilizaben yá la escala de siete sonidos. Esti pueblu cuntó con un instrumentario ricu y variáu; dalgunos de los más representativos son l'arpa como instrumentu de cuerdes y l'oboe doble como instrumentu de vientu. En Mesopotamia los músicos yeren consideraos persones de gran prestíu; acompañaben al monarca non solo nos actos de cultu, sinón tamién nes suntuoses ceremonies de palaciu y nes guerres. L'arpa ye unu de los instrumentos más apreciaos en Mesopotamia. La espresión musical de Mesopotamia ye considerada orixe de la cultura musical occidental. === Antigua Grecia === [[Ficheru:IndoGreekBanquet.JPG|thumb|Escena d'una llacuada escontra'l sieglu&nbsp;II e.C. Esti baxorrelieve vien de la [[cultura indogriega]]. Yera habitual atopar a un músicu tocando una [[siringa (instrumentu musical)|siringa]] o similar. ''Ancient Oriental Museum'' de [[Tokiu]].]] Na [[Antigua Grecia]], la música viose influyida por toles civilizaciones que la arrodiaben, dada la so importante posición estratéxica. Cultures como la [[Mesopotamia|mesopotámica]], [[Etruscos|etrusca]], [[Historia d'Exiptu|exipcia]] o inclusive les indoeuropees fueron d'importante influencia tantu nes sos músiques como nos sos instrumentos musicales. Los griegos daben muncha importancia al valor educativo y moral de la música. Por ello ta bien rellacionada col [[poema épicu]]. Apaecen los [[bardu (oficiu)|bardos]] o [[Aedo (poeta)|aedos]] que, acompañaos d'una llira, analayen de pueblu en pueblu pedimiando y guardando memoria oral de la historia de Grecia y les sos lleendes. Foi entós cuando se rellacionó la música estrechamente cola [[filosofía]]. Los sabios de la dómina resalten el valor cultural de la música. [[Pitágores]] considerar «una medicina pa l'alma», y [[Aristóteles]] utilizar pa llegar a la catarsis emocional. Darréu apaez n'[[Atenes]] el [[ditirambu]], cantares empobinaos a [[Dionisos]], acompañaos de dances, y l'[[aulós (instrumentu musical)|aulós]], un instrumentu paecíu a la flauta. Surden coles mesmes [[drama|drames]], [[traxedia|traxedies]] y [[comedia|comedies]] d'una manera combinada pero ensin perder la danza, la música y la poesía. Los principales instrumentos utilizaos en Grecia fueron la [[llira (instrumentu musical)|llira]], la [[cítara]], l'[[aulós (instrumentu)|aulós]], la [[siringa (instrumentu musical)|siringa]] (tamién llamada [[flauta de Pan]], pola so creación mitolóxica qu'arreya a [[Pan (mitoloxía)|Pan]] y [[Siringa (mitoloxía)|Siringa]]), dellos tipos de tambores como por casu el [[tympanon]] (siempres en manes de muyeres), el [[crótalo]], el [[címbalu]], el [[sistro]] y les [[castañueles]]. === Antigua Roma === [[Ficheru:Euterpe sarcophagus Louvre Ma475.jpg|thumb|110px|[[Euterpe]] con una [[flauta]]. ''Sarcófagu de les [[musa|muses]]''. [[Muséu del Louvre]], en [[París]].]] Roma conquistó Grecia, pero la cultura d'ésta yera bien importante y, anque dambes cultures fundiéronse, Roma nun apurrió nada a la música griega. Eso sí, evolucionó a la manera romana, variando n'ocasiones la so estética. Davezu utilizábase la música nes grandes fiestes. Yeren bien valoraos los músicos virtuosos o famosos, añediendo aguaes humorístiques y distendíes a les sos actuaciones. Estos músicos vivíen d'una manera [[bohemia (cultura)|bohemia]], arrodiaos siempres de fiestes. Nos [[teatru romanu|teatros romanos o anfiteatros]] representábense [[comedia griega|comedies al estilu griegu]]. Los autores más famosos fueron ente otros [[Plauto]] y [[Terencio]]. La traxedia tuvo trescendencia siendo'l so máximu cultivador [[Séneca]]. La música tenía un papel trascendental nestes obres teatrales. A partir de la fundación de Roma asocede un finxu musical, los ''ludiones''. Estos yeren unos actores d'orixe etruscu que baillaben al ritmu de la ''[[tibia (instrumentu musical)|tibia]]'' (una especie de ''[[aulo (instrumentu musical)|aulós]]''). Los romanos intenten asonsañar estos artes y añeden l'elementu de la música vocal. A estos nuevos artistes denominóse-yos ''histriones'' que significa ''baillarinos'' n'etruscu. Nenguna música d'esti estilu llegó hasta nós salvo un pequeñu fragmentu d'una comedia de Terencio. Cuando l'imperiu romanu consolídase, llega la inmigración qu'arriquez considerablemente la cultura romana. Fueron relevantes les aportaciones de Siria, Exiptu y les que proveníen de la Península Ibérica, actual España. Vuelven apaecer antiguos estilos como la ''citarodia'' (versos con cítara) y la ''citarística'' (cítara sola virtuosa). Yeren habituales los certámenes y competiciones nesta disciplina. === La música na China Antigua: simboloxía y testura na música tradicional china === {{AP|Cultura de China}} [[Ficheru:Ancient Chinese instrumentalists.jpg|thumb|300px|Representación de los instrumentos tradicionalmente utilizaos na música tradicional china.]] Dende los tiempos más antiguos, en China la música yera tenida en máxima considerancia. Toles dinastíes dedíquen-y un apartáu especial. Entá güei la música China ta trescalada de la tradición secular, llexendaria y misteriosa d'una de les filosofíes más antigües del mundu. [[Ficheru:Mandarin tones in musical notation.svg|thumb|300px|Representación d'una cadencia típica na música china.]] La esplicación acústica que sofita esti sistema musical ye'l de la quinta soplada. Si soplamos con fuercia nun tubu zarráu, correspondiente, por casu, a ''fa₄'' va llograse una quinta xusta cimera, ye dicir ''do₅''. Pero esti ''do₅'' tamién puede llograse soplando de normal n'otru tubu que mida dos tercios del llargor del primeru. Al cortase un tercer tubu, que mida dos tercios de ''do₅'' va llograse una quinta xusta cimera a ''do₅'', esto ye, ''sol₅''. Como esti soníu ta bien alloñáu de ''huang-chung'', dóblase'l so llargor y llógrase ''sol₄'', yá que la rellación doble correspuende a la octava. Pero los teóricos chinos diéronse cuenta de que podíen llograr esi mesmu ''sol₄'', cortando un tubu que midiera cuatro tercios de ''do₅''. Trabayando asina, y siempres socesivamente con rellacionar dos tercios y cuatro tercios, llegaron a la escala de los 12&nbsp;lu, cola cual algámase la octava. Non la octava xusta, a éstes una y bones la razón 1:2 nunca equival a la ecuación 12&nbsp;2/3. Llograron entós, una escala dodecafónica de temperamentu desigual. El peligru d'esta escala cíclica ye que, por más precuros que s'adopten, les fracciones fáense cada vez más complicaes y irreductibles a númberos enteros. Si damos el númberu ochenta y uno al ''huang-chung'' y aplicámos-y el principiu cíclicu (2/3-4/3) al llegar al sestu lu empiecen númberos con fracciones, y cada vez se faen más complicaes les ecuaciones a realizar: ''81-54-72-48-64-42,666-56,888-etc.'', meros lu pa la so escala avezada. [[Ficheru:ChinesischesTonsystemGesamt2.png|thumb|350px|Sistema tonal chinu tradicional.]] Nel sieglu IV e.C. los teóricos chinos trataron d'archivar les quintes p'algamar la octava, esto ye, intentaron el temperamentu igual, pero solu nel añu 1596 el príncipe Tsai-Yu propón afinar los tubos según un principiu equivalente al temperamentu igual. Cada vez qu'un tubu masculín produz unu femenín, el masculín, ye maríu y el femenín esposa. Cada vez qu'un tubu femenín produz unu masculín, el tubu femenín ye la madre y el masculín el fíu. Los cinco primeros soníos del ciclu de quintes constitúin la escala avezada básica, pentatónica anhemitonal (ensin semitonos). == Música de la Edá Media (476-1450) == {{AP|Música medieval}} {{AP|Compositores medievales|l1=Compositores medievales}} Los oríxenes de la música medieval confundir colos últimos desarrollos de la música del periodu tardíu romanu. La evolución de les formes musicales apegaes al cultu resolver a finales del [[sieglu VI]] nel llamáu [[cantar gregoriano]]. La música [[Monodia (música)|monódica]] profana empezó colos llamaos cantares de [[Goliardos (lliteratura)|goliardos]] (ss. [[Sieglu XI|XI]] y [[Sieglu XII|XII]]) y algamó la so máxima espresión cola música de los ''menestrelli'', [[xuglar]]es, [[trovador]]es y [[troveru|troveros]], xunto a los ''[[minnesinger]]'' alemanes. Cola apaición nel [[sieglu XIII]] de la [[escuela de Notre Dame|escuela de Nôtre-Dame]] de París, la [[polifonía]] algamó un altu grau de sistematización y esperimentó un gran tresformamientu nel [[sieglu XIV]] col llamáu [[Ars Nova]], que constituyó la base de la que se sirvió'l [[Humanismu renacentista|humanismu]] pal procesu que remató na [[música del Renacimientu]]. === La música na Ilesia católica primitiva === {{AP|Ritu llitúrxicu católicu}} [[Constantín I el Grande|Constantino]] dio llibertá de cultu a los cristianos en Roma col Edictu de Milán escontra l'añu 325&nbsp;d.&nbsp;C. Esti nuevu espíritu de llibertá impulsó a los primeres [[cristianu|cristianos]] a allabar a [[Dios]] per mediu de cantaraes. Estos cristianos primixenios, buscando una nueva identidá nun deseyaben utilizar los estilos musicales predominantes paganos de la Roma d'aquella dómina. Pa unificar los criterios musicales cristianos, San Pedro introdució melodíes orientales. Cabo recordar que la música en Grecia alcuéntrase más rellacionada con Asia que con Europa. Los [[Llibru de los Salmos|Salmos]] son cantares llitúrxicos conteníos nel ''[[Antiguu testamentu]]'' dientro del ''[[Llibru de los salmos]]'', ellos son d'orixe [[idioma hebréu|hebréu]] y los [[himnu|himnos]] son cantares d'allabancia de tradición helénica. Son estes formes de música d'orixe oriental y basaes nuna melodía cantada solo cola voz humana y ensin acompañamientu instrumental de nengún tipu, les que dieron forma a la música dende entós y hasta principios del segundu mileniu. Nun documentu escritu por [[Plinio el Mozu]] col enfotu de informar al emperador [[Traxanu]] alrodiu de los costumes de los cristianos, atopamos una interesante referencia de la so música: «... ellos (los cristianos) teníen el costume d'axuntase nun día específicu a l'alba, p'allabar a [[Cristu]] como si d'un dios tratárase, con un cantar alterno». El cantar alterno ye aquel que se desenvuelve ente dos coros, unu de los cualos canta una estrofa y l'otru respuéndelu. Na lliturxa católica conózse-y como [[antífona]], y puede cantase cola participación de dos coros o d'un solista y la congregación. [[Ambrosio de Milán|San Ambrosio]], obispu de Milán, introdució en [[Antioquía]] cantaraes en forma d'antífona. Compunxo al empar himnos. Los sos himnos xuntu con otros yá esistentes llueu s'arrobinaron por toa Italia. Por cuenta de les frecuentes amenaces contra'l [[Imperiu romanu]] per parte de les tribus bárbares esistió un gran baturiciu que provocó una dispersión de les melodíes y l'alteración de les mesmes en cada rexón. === El cantar gregoriano === {{AP|Cantar gregoriano}} El cantar gregoriano ye un cantar llitúrxico de la Ilesia católica. Ye utilizáu como espresión y mensaxe dientro del cultu y coles mesmes como mediu d'espresión relixosa. Les principales carauterístiques xenerales d'esti estilu musical son les siguientes: de normal son obres d'autor desconocíu, son cantaes solo por homes, [[monofonía|monódicas]] cantaes [[a capella]] ensin ornamientos instrumentales, son obres escrites en [[llatín]] cultu, el [[ritmu]] ye llibre, l'[[ámbitu (música)|ámbitu]] de la so interpretación ye amenorgáu a poques persones, la [[melodía]] muévese [[graos conxuntos]] y los llamaos '''ocho modos gregorianos''', tien forma de diálogu oratoriu de rezos y pollo son cantares austeros. Estos cantares monódicos pueden clasificase según: el momentu de la lliturxa o del día nel que son interpretaes, según el ''[[incipit]]'' lliterariu pueden ser himnos, salmos, cantaraes d'allabancia, etc.; según el modelu d'interpretación, si son de tracto solista o congregatorio, antifonal (alternación de dos coros), responsorios de solista y coru o d'estilu coral direutu. ==== Otros tipos de cantar ==== * [[Cantar ambrosiano]] propiu de la [[lliturxa ambrosiana]] o milanesa: cantar de finales del sieglu IV, que crean l'himnu ya inflúi nel cantar gregoriano que va ser el nuevu cantar oficial. * [[Cantar hispánico]] o mozárabe propiu de la [[lliturxa mozárabe|lliturxa del mesmu nome]]: cantar calteníu nes rexones d'[[Al-Ándalus]], los centros van ser [[Córdoba (España)|Córdoba]], [[Sevilla]], [[Toledo]] y [[Zaragoza]]. En 1076, ye sustituyíu pol cantar gregorianu, menos naquelles ciudaes que solicitaben una dispensa pa caltener el so propiu cantar, como foi la ciudá de Toledo. * [[Galicanismu|Galicanu]]: cantar propio de la Ilesia franca que foi sustituyíu pola lliturxa romana. ===== Ver tamién ===== * [[Lliturxa católica]] * [[Secuencia (lliturxa)]] * [[Misa (música)]] * [[Cantar mozárabe]] == Música del Renacimientu (1450-1600) == {{AP|Música renacentista}} {{AP|Compositores renacentistes|l1=Compositores del Renacimientu}} === Escuela flamenca === Ye na [[rexón flamenca]] (nos [[Países Baxos]]) onde, pol so desenvolvimientu económicu, la polifonía recibió un mayor impulsu y algamó la so máxima rellumanza ente los sieglos XV y XVI. Los músicos de [[Flandes]] llueu s'estremaron por una téunica de contrapuntu escelsa, y una inspiración cuasi-divina. En poco tiempu, esto viose reflexáu nuna mayor influencia per parte de los músicos flamencos en toos o casi tolos centros musicales d'Europa. Onde había polifonía podía atopase a un músicu flamencu. Esto viose, amás, potenciáu gracies a la edificación d'enormes catedrales onde foi creada una gran cantidá de ''schola cantorum''. Yá pa finales de sieglu XV, apaeció na escena musical un gran personaxe, de quien se diz salvó a la música polifónica de los designios del santu padre: [[Josquin Des Pres]]. Anque de nacionalidá francesa, vivió dende bien nueva n'Italia. Col so estilu cautivó a más d'unu, amosó gran maestría nel manexu del [[contrapuntu]] y fixo usu del [[semitonu]]. Dizse que Des Pres escribía tan solo cuando-y daba la gana: daqué raru na so dómina y l'empiezu d'una gran llibertá pa los compositores. === Música renacentista francesa === La [[chanson]], música de tipu cordal que va desaguar nel [[madrigal (música renacentista)|madrigal]]. Nél destaquen [[Pierre Attaignant]], [[Clement Janequín]] y [[Claude Le Jeune]] (1528-1600). Les peculiaridaes d'esti compositores son l'enorme rellumu y fuercia rítmico que dan a la so música un calter descomanadamente estravertíu, estremar por tener realismu espresivu, describe la naturaleza y resalta la espresión del testu; unu de los sos esponentes ye Clement Janequin. Escribió un de los cantares populares llamáu ''L'Ahutte''. Esta melodía describe escenes de cacería, cuadros de batalla, parllotéu de muyeres y el dir y venir de la xente de los mercaos. Describir como si quixera pintalos nun frescu p'amosar na vida común. El cantar de la reforma relixosa aplicar a melodíes de cantares populares y utilízase pal serviciu relixosos onde interveníen grandes grupos de persones. [[Xuan Calvino]] utilizó esi cantar masivo al unísonu y harmonizar a cuatro voces. === Música renacentistes italianes === La música italiana viose condicionada pol papel qu'ocuparon el compositores flamencos como: [[Adrián Willaert]] y los sos discípulos que tresplantaron l'estilu polifónicu holandés. En menos d'un sieglu, Italia reemplazó a los Países Baxos como centru de la vida musical europea. Esistíen dos tipos de formes musicales: * la ''[[fróttola]]'', que yera un tipu de cantar estróficu, silábicamente musicalizada a cuatro voces, con esquemes rítmicos marcaos, harmoníes diatóniques y un estilu homófonu cola melodía na voz cimera. Tien dellos subtipos como la ''barzelleta'', el ''capitolo'', el ''estrambotto'', etc. Solíase executar cantando la voz cimera y tocar les otres trés voces a manera d'acompañamientu. Los sos testos yeren amatorios y satíricos. Los sos principales compositores fueron italianos. * la ''[[lauda (música)|lauda]]'', contrapartida relixosa de la ''fróttola''; cantar en xuntes relixoses semipúbliques ''a capella'', o con instrumentos que tocaben los trés voces cimeres. Yera nel so mayor parte silábica y homófona, cola melodía na voz cimera, llamada música. === Música renacentista inglesa === Na música de la renacencia inglesa, destácase'l compositor William Byrd, quien desempeñó un papel crucial na música de clave; otru compositor d'alta relevancia ye John Dowland, compositor d'arrogantes y reconocíes melodíes pa llaúd. === Música renacentista alemana === Mientres el sieglu XVII, Alemaña vivía la guerra de los 30 años, el Sacru Imperiu Xermánicu a cargu del Emperador Felipe II y del so hermanu Fernandu I, enfrentaba una guerra contra'l protestantismu n'Alemaña, por tantu les artes n'Alemaña sufríen una fuerte represión per parte del cleru antes y mientres la guerra; ente otros, nun yera dexáu componer n'alemán, sicasí diose la paz de Westfalia, pola intervención del cardenal Richelieu na guerra, y les artes floriaron n'Alemaña, ente los primeros compositores en destacar tán [[Esaías Reusner]], [[Johann Pachelbel]] y [[H. Schütz|Heinrich Schütz]], anque estos nun escribieron la música relixosa n'alemán, unu de los primeres en componer n'alemán fueron los organistes [[Johann Sebastian Bach]] y [[Diderik Buxtehude]]. === Música renacentista española === Como nes lletres, el sieglu XVI ye tamién el [[Sieglu d'Oru]] de la música española. Destaquen les obres de los compositores [[Tomás Luis de Victoria]], [[Cristóbal de Morales]] y [[Francisco Guerrero]]. Ente les obres más importantes de la renacencia destáquense: el ''[[Cancioneru de palaciu]]'', música de la corte de los Reis Católicos (Sabela I de Castiella y Fernandu II d'Aragón), el cancioneru ''[[Al-Ándalus]]'', los llibros en cifres pa [[vihuela española|vihuela]] d'[[Alonso Mudarra]], el compositores [[Luis de Narváez]], [[Gaspar Sanz]] y el [[madrigalista]] [[Juan del Encina]]. == Música del periodu de la práutica común o "clásica" (1600-1900) == === Barrocu (1600-1750) === {{AP|Música barroca|l1=Corriente musical del periodu barrocu}} {{AP|Compositores del Barrocu|l1=Músicos barrocos}} La música barroca ye'l periodu musical qu'apodera a Europa mientres tol sieglu XVII y primer metá del siguiente, siendo reemplazada pol clasicismu hacia 1750-1760. Considérase que nació n'Italia y algamó la so máxima rellumanza n'Alemaña mientres el barrocu tardíu. Ye unu de los periodos más ricos, fértiles, creativos y revolucionarios de la historia de la música. Nesti periodu desenvolviéronse nueves formes y operáronse grandes meyores téuniques tantu na composición como nel virtuosismu; asina tenemos: cromatismu, espresividá, baxu cifráu y baxu continuu, intensidá, ópera, oratoriu, cantata, sonata, tocata, suite, fuga y la sinfonía. ==== El baxu continuu ==== Tamién llamáu so cifráu, designa'l sistema d'acompañamientu escurríu a empiezos del periodu barrocu, y ye amás un sistema estenográfico o taquigráficu d'escritura musical. Como téunica de composición dexaba al compositor trazar tan solo la contorna de la melodía y el baxu cifráu, dexando les voces medies, esto ye el rellenu harmónicu, a la invención del continuista. La execución del continuu rique dos instrumentistes: un instrumentu melódicu grave (viola, gamba, violoncelo, contrabaxu, fagó, etc.) qu'executa les notes del baxu y un instrumentu harmónicu (laud, clavecín, órganu) a cargu del continuista, quien desendolca improvisadamente les harmoníes, acordies coles cifres del baxu cifráu, na forma d'acordes arpexos o otres figuraciones, tou ello de conforme al estilu y les necesidaes espresives del testu musical. ==== El sistema tonal ==== El sistema tonal foi una evolución dende los postreros maestros de la música medieval hasta la so máxima rellumanza dende Bach a los últimos compositores tonales del [[posromanticismo]]. Nos sos empiezos, definióse una harmonía musical compuesta por siete asuntos distintos: les notes, los intervalos, los xéneros, los sistemes d'escala, los tonos, la modulación y la composición de melodíes. === Barrocu tempranu (1600-1650) === La música n'Italia mientres los sieglos XVI, XVII y principios del XVIII taba viviendo'l so apoxéu y amás taba en busca de la máxima rellumanza artística, de lo escelso a lo sublime; la gayola de lo relixoso apostar ente lo humano y lo divino nel campu de batalla que yera'l Barrocu. El ''theatrum mundi'' italianu vivía sol preceptu de ''«delectare et movere»'' (‘allantar y emocionar'). La ''sprezzatura'' italiana, daba pasu a lo que sería'l más grande espectáculu de la voz humana: la [[ópera]]. El [[alcuerdo grosso]] italianu y la [[orquesta italiana]] fueron el prototipu de composición y d'execución a siguir por toa Europa occidental. Los [[castrati]] xueguen un rol preponderante mientres el Barrocu italianu, yeren el Barrocu humanu, lo formoso estravagante y al empar lo grotesco, lo confuso o manierista, lo bello colo monstruoso, la moral y l'escayencia contra la rellumanza suprema de la sociedá de la Italia barroca ([[Caffarelli]], [[Senesino]], [[Carestini]]) inmortalizados por una voz que trescendía'l conceutu de «perfeición», qu'inclusive a dalgunos llevó a la llocura. El ''[[violino]]'' italianu, una puesta n'escena del manierismu barrocu, yera un vehículu más pal virtuosismu del ejecutante que del compositor, que namái indicaba pautes que los intérpretes tomaben con gran llibertá. Exemplos d'esta dómina son los dolce conciertos de [[Pietro Locatelli]], y el ''alcuerdo grosso'' d'[[Arcangelo Corelli]]. * [[Jan Pieterszoon Sweelinck]] (1562-1621). * [[Claudio Monteverdi]] (1567-1643) foi un perimportante compositor italianu, unu de los primeres en desenvolver los recursos barrocos, los qu'aplicó estensamente a la ópera, el madrigal y la música relixosa. Dominó tantu los nuevos estilos d'empiezos del sieglu&nbsp;XVII, como los más avanzaos recursos de la [[polifonía francu-flamenca]]. Participó intensamente nel desenvolvimientu de la ópera veneciana. Compunxo gran cantidá de música relixosa y más de 250&nbsp;madrigales. Gran parte de les sos óperes perdiéronse. Caltiénense solu trés ''Orfeo'' (1607), ''El regresu de Ulises'' y la 'Coronación de Popea'' (1624). Monteverdi sobresalió pola so llibertá creadora nel usu de les formes, estilos y testures antigües y nueves, del poder espresivu de l'harmonía y les disonancies y del poder caracterizador de los instrumentos de la orquesta. * [[Girolamo Frescobaldi]] (1583-1643). * [[Heinrich Schütz]] (1585-1672). === Barrocu mediu (1650-1700) === * [[Jean Baptiste Lully]] (1632-1687). * [[Dietrich Buxtehude]] (1637-1707). * [[Johann Pachelbel]] (1653-1706). * [[Arcangelo Corelli]] (1653-1713), compositor y violinista italianu, unu de los primeres grandes impulsores de la escuela italiana del violín y de la música instrumental n'Italia. Foi unu de los creadores de la forma llamada [[alcuerdo grosso]]. Compunxo tamién [[Sonates]] tantu de cámara como d'ilesia. Corelli foi unu de los primeros compositores qu'aplicó sistemáticamente los procedimientos derivaos del Sistema tonal. * [[Henry Purcell]] (1659-1695). * [[Alessandro Scarlatti]] (1660-1725). === Barrocu tardíu (1700-1750) === [[Ficheru:JSBach.jpg|thumb|150px|Bach ye unu de los compositores más importantes de la música universal y el visu de la era barroca.]] El barrocu na música, al contrariu d'otres cañes del arte, pervive un pocu más nel tiempu y estiéndese hasta la década de los 50 y 60 del sieglu XVIII, cuando muerren los postreros grandes esponentes de la dómina barroca: [[Antonio Vivaldi]], [[Georg Philipp Telemann]], [[Jean Philippe Rameau]], [[Johann Sebastian Bach]], [[Doménico Scarlatti]] y [[Georg Friedrich Händel]]. La última xeneración importante nacen toos ente 1668 y 1685 onde munchos d'ellos representen el cenit nacional y de la era nel país onde vivieron: Vivaldi n'Italia, Bach y Telemann n'Alemaña, Händel n'Inglaterra, Rameau y Couperin en Francia y Scarlatti n'España. Anque dalgunos d'ellos non solo apéguense a la so escuela nacional y faen una síntesis y resume de toles escueles como ye'l casu de Bach, Handel y Telemann, toos nacíos n'Alemaña, anque Handel colar a Italia en 1706 pa nun volver enxamás y asitiándose n'Inglaterra en 1713 hasta la so muerte, convirtiéndose'l mayor esponente de la escuela inglesa. Ye con esta xeneración alemana, especialmente por Bach, cuando'l mundu musical xermánicu convertir na patria musical de primer orde, superando Italia y moviendo en ser la máxima potencia musical, que durara hasta principios del sieglu XX, dende Bach hasta Schonberg y la segunda escuela de Viena. Nesta última etapa del barrocu, qu'empieza hacia 1700-1710 cuando esta xeneración empieza a ser activa nel mundu musical de la dómina, la música adquier y avanza a una nueva dimensión ensin romper l'estilu barrocu en tolos ámbitos, dende los xéneros y formes, hasta la forma d'escuchar la música pasando polos instrumentos ya instrumentación. El barrocu musical adquier equí un arrogante maduror, apoxéu y una gran refinación inédita nos dos etapes anteriores que va rematar especialmente na obra de Bach y Händel, los dos grandes figures dominantes d'esti periodu. [[Ficheru:Attribué_à_Joseph_Aved,_Portrait_de_Jean-Philippe_Rameau_(vers_1728)_-_001.jpg|thumb|150px|[[Jean Philippe Rameau]] ye'l más importante teóricu musical del sieglu XVIII y xuntu con Bach estableció'l sistema tonal que perduraría hasta'l sieglu&nbsp;XX. Les sos obres son el cume del Barrocu francés.]] La téunica de la polifonía y el contrapuntu entá tien una especial importancia nesta dómina, de forma más notable n'Alemaña y sobremanera en Bach, pero la homofonía adquier cada vez más puxanza ya importancia, conviviendo los dos téuniques mientres delles décades de forma al par mientres esta xeneración de compositores, dalgunos d'ellos como Bach o Handel, apoderándolos con gran maestría. Unu de los finxos más importantes del últimu estilu del Barrocu ye'l definitivu asentamientu de la tonalidá na música occidental con una de les obres más importantes de la música universal, la clave bien temperado BWV 846-893, de Bach, una coleición en dos llibros publicaos en 1722 y 1744 que se compón de 24 preludios y fugues cada llibru nos tonos del sistema tonal, siendo una demostración del sistema tonal que va tar vixente hasta principios del sieglu XX. Nel mesmu añu del primer llibru, 1722, de forma simultánea anque independiente, publicárase tamién el primer gran tratáu del sistema tonal: "Tratáu d'harmonía amenorgada a los sos principios naturales" de [[Jean Philippe Rameau]], qu'anque esti tratáu ye imperfectu, utilizar de referencia hasta principios del sieglu&nbsp;XX. Les formes musicales del barrocu tardíu son práuticamente les mesmes del periodu anterior, pero con pequeñes novedaes que van ser precedentes importantes y van abrir un camín de dalgunos de los xéneros más queríos del clasicismu vienés de la segunda metá d'esi sieglu: El conciertu pa tecláu y la sonata con acompañamientu ensin baxu continuu. [[Ficheru:George_Frideric_Handel_by_Balthasar_Denner.jpg|thumb|150px|Handel ye una gran figura del postreru Barrocu. Les sos óperes son la máxima espresión del xéneru nesa era, siendo conxuntamente con Mozart, el compositor más importante del xéneru nel sieglu&nbsp;XVIII.]] Tocantes a instrumentos, fáense dellos cambeos y dellos instrumentos d'etapes precedentes nun aguanten hasta'l final del barrocu y cayen en desusu muncho primero, el laud y violar la gamba, polo xeneral remplazados por otros más nuevos que nesta dómina algamen una gran puxanza téunica y de prestíu, como'l violín, la guitarra o'l violonchelu. La clave va siguir omnipresente en tola música d'esti periodu rematando la so llarga trayeutoria de los sieglos anteriores nes obres de Bach, Rameau, Händel, y Scarlatti, anque va tar en boga hasta 1770. L'órganu va siguir teniendo un pesu importante n'Alemaña, onde con Bach algama'l so más alta espresión en tola historia. Conforme pasa'l tiempu l'estilu Barrocu, que llevaba yá enforma tiempu como l'estilu dominador de la música occidental, ye refugáu poles xeneraciones posteriores a los postreros grandes esponentes del Barrocu, que practicaren un estilu más senciellu, con apenes contrapuntu, l'estilu Galantiador, en boga dende 1730. La nueva xeneración ilustrada, nacida a partir de 1700, refugar por complicada, recargada, por abusar del contrapuntu, por greba y antigua, y l'estilu quedara apegáu a partir de 1730 a les xeneraciones más vieyes del momentu, escastándose práuticamente ente 1741 y 1767, cola muerte de Vivaldi, Bach, Händel, Rameau y Telemann. == Clasicismu (1750-1800) == {{AP|Música del clasicismu}} [[Ficheru:Joseph Haydn.jpg|thumb|150px|[[Franz Joseph Haydn]]]] Ye l'estilu carauterizáu pola transición de la música barroca escontra una música equilibrada ente estructura y melodía. Ocupa la segunda metá del sieglu XVIII. [[Franz Joseph Haydn]], [[Wolfgang Amadeus Mozart]] y [[Ludwig van Beethoven]] son trés de los sos representantes más destacaos === La orquesta y nueves formes musicales === [[Ficheru:Wolfgang-amadeus-mozart 1.jpg|thumb|150px|[[Wolfgang Amadeus Mozart]]]] * [[Carl Philipp Emanuel Bach]] (1714-1788), foi un músicu y compositor alemán. Ye de cutiu referíu como C. P. Y. Bach. Ta consideráu unu de los fundadores del estilu clásico y uno de los compositores más importantes del periodu galantiador, amás de ser el postreru gran maestru de la clave hasta'l sieglu XX. Carl Philipp Emanuel Bach compunxo ventidós Pasiones, dos oratorios, diecinueve sinfoníes, quince conciertos, unes doscientes obres de cámara y diverses pieces pa tecláu, cantares ya himnos. * [[Franz Joseph Haydn]] (1732-1809), compositor austriacu, una de les figures más influyentes nel desenvolvimientu de la música del clasicismu (c. 1750-1820). En 1755 trabayó pal barón Karl Josef von Fürnberg, dómina en que compunxo los sos primeros cuartetos pa cuerda. En 1759 foi nomáu direutor musical del conde Fernando Maximilian von Morzin. Dende 1761 hasta la so muerte, trabayó al serviciu de los príncipes Esterhazy ―primeru Paul Anton y depués Nikolaus―, onde tuvo a la so disposición una de les meyores orquestes d'Europa. * [[Wolfgang Amadeus Mozart]] (1756-1791), compositor austriacu del periodu clásicu. Unu de los más grandes ya influyentes na historia de la música occidental. Estudió con [[Leopold Mozart]], el so padre, conocíu violinista y compositor que trabayaba na orquesta de la corte del arzobispu de Salzburgu. Dende pequeñu foi neña maravía y un xeniu musical. Dizse que yera'l compositor perfectu, por cuenta de qu'en los sos borradores casi nun se detectaba error dalgunu. Carauterizar por el so estilu senciellu, claro y equilibráu, anque ensin fuxir la intensidá emocional. Na so enorme producción musical (más de 600 obres, a pesar de la so curtia vida) destaquen, ente munchos otros xéneros musicales, los sos conciertos pa pianu y les sos óperes. [[Ficheru:Beethoven.jpg|thumb|150px|[[Ludwig van Beethoven]]]] * [[Ludwig van Beethoven]] (1770-1827), compositor alemán, consideráu unu de los más grandes de la cultura occidental. Formar nun ambiente aparente pal desenvolvimientu de les sos facultaes anque descomanadamente ríxidu. Los sos primeros biltos de talentu musical fueron dirixíos de forma tiránica pola disciplina del so padre, que yera tenor na capiya de la corte. En 1789 Beethoven empezó a trabayar como músicu de la corte pa caltener a la so familia. Les sos primeres obres so tutelar del compositor alemán [[Christian Gottlob Neefe]], especialmente la cantata aciaga pola muerte del emperador José II, amosaben yá una gran intelixencia, y pensóse na posibilidá de que se fora a Viena pa estudiar con Wolfgang Amadeus Mozart. Anque la muerte de Mozart en 1791 fixo qu'estos planes nun pudieren realizase, Beethoven coló a Viena nel añu 1792 pa estudiar col compositor austriacu Joseph Haydn. Beethoven foi reconocíu tantu polos sos principios clásicos como pola so llibertá d'espresión, polo que-y lo asitia como'l postreru de los clásicos y el primeru de los románticos. === Escuela de Mannheim === La escuela más importante mientres el primer clasicismu foi, ensin batura a duldes, la escuela de Mannheim. Nesta ciudá empieza a desenvolvese esta escuela orquestal. A partir de 1740 establezse una orquesta reconocida como la meyor de la dómina onde allegaron los músicos más sobresalientes d'Europa, lideraos pol compositor Johann Stamitz y sobre que'l so modelu y composición estableceríen toles orquestes clásiques del periodu. Esta escuela contribuyó a afitar les formes clásiques y a esplorar y desenvolver los efeutos orquestales qu'hasta entós se llindaron a les obertures de les óperes. Amás estremó la orquesta en dos partes iguales que dialoguen ente sigo. === Otres escueles === La Escuela de Viena. La particularidá d'esta escuela ye l'usu de temes de calter contrastante. Tuvo como representantes a [[Gassmann (músicu)|Florian Leopold Gassmann]], [[Georg Monn]] y [[Georg Christoph Wagenseil]]. La escuela de Berlín. La importancia d'esta escuela anicia en que foi'l primer llugar onde s'empecipia la téunica del desenvolvimientu. Como representante ta [[Carl Philipp Emmanuel Bach]]. === Clasicismu mediterraneu === * [[Luigi Boccherini]] * [[Ferran Sors]] * [[Antonio Soler (compositor)|Antonio Soler]] == Romanticismu (1800-1860) == [[Ficheru:Frederic Chopin photo.jpeg|miniaturadeimagen|150px|[[Frederic Chopin]] foi'l pianista más carauterísticu del periodu y unu de los más importantes compositores del instrumentu]] [[Ficheru:RichardWagner.jpg|miniaturadeimagen|150px|[[Richard Wagner]] foi'l compositor que llevó al so apoxéu'l xéneru de la ópera]] {{AP|Romanticismu}} {{AP|Música del Romanticismu}} === El pianu románticu === * [[Franz Schubert]] (1797-1828), compositor austriacu, gran incomprendido nel so tiempu, que los sos ''[[lieder]]'' (cantares pa voz solista y pianu basaes en poemes alemanes) tán ente les obres maestres d'esti xéneru, y que los sos trabayos instrumentales son una ponte ente'l clasicismu y el romanticismu del sieglu XIX. Escribió obres pa pianu, música sinfónica, relixosa y numberoses óperes. * [[Félix Mendelssohn]] (1809-1847), compositor alemán, una de les principales figures d'empiezos del romanticismu européu del sieglu XIX. A los 9 años debutó como pianista y a los 11 años interpretó la so primer composición. Compunxo la obertura ''Suañu d'una nueche de branu'' cuando tenía 17 años y l'obra que contién la famosa ''[[Marcha nupcial (Mendelssohn)|Marcha nupcial]]'' 17&nbsp;años dempués. Tuvo como profesores al compositor y pianista checu [[Ignaz Moscheles]] y al compositor alemán [[Carl Friedrich Zelter]]. A Mendelssohn atribúyese-y l'haber redescubierto la obra de Johann Sebastián Bach, al estrenar en 1829 el so ''[[BWV 244|Pasión según San Mateo]]''. * [[Frédéric Chopin]] (1810-1849), empezó a estudiar pianu a los cuatro años. Aprendió la téunica del instrumentu práuticamente de forma autodidacta, anque más tarde estudió harmonía y contrapuntu nel conservatoriu de la capital polaca. Tamién foi precoz como compositor: la so primer obra publicada data de 1817. Dende bien nuevu caltuvo estrecha rellación coles altes esferes sociales, ante quien tocaba nes sos xuntes musicales. A los 20 años d'edá dexó la so Polonia natal nun viaxe d'estudios, pero nunca tornó. La so obra carauterizar pol intimismu, la delicadeza, la facilidá melódica, y una revolucionaria téunica d'execución. El pianu foi'l so instrumentu por excelencia, y tuvo gran popularidá ya influencia n'el compositores de la so dómina. * [[Robert Schumann]] (1810-1856), compositor alemán del Romanticismu. Dende neñu, yá demostraba les sos cualidaes musicales, y el so padre sofitar mientres la so formación procurándo-y un profesor de pianu. La dedicación a la so carrera musical viose atayada pola muerte del so padre, anque darréu reemprendería los sos estudios. Foi un brillosu compositor y críticu musical, lo que-y dexó afayar a Johannes Brahms cuando yera un mozu de venti años. En 1839, Robert casóse con Clara Wieck, y tuvieron ocho fíos. Finalmente, mientres los sos últimos años acentuáronse les depresiones, crisis, intentos de suicidios y periodos de reclusión. Morrió de tifus nun sanatoriu. * [[Franz Liszt]] (1811-1886), compositor austro-húngaru, pianista y profesor. * [[Johannes Brahms]] (1833-1897). Dempués d'estudiar violín y violonchelu col so padre, contrabajista del teatru de la ciudá, Brahms especializar nel pianu y empezó a componer baxu tutelar del maestru alemán [[Eduard Marxsen]], que'l so conservador gustu musical dexó una fonda buelga nél. En 1853 empecipió una xira de conciertos como pianista acompañante del violinista húngaru [[Eduard Reményi]]. Mientres esta xira conoció al violinista, tamién húngaru, [[Joseph Joachim]], quien lo presentó al compositor alemán [[Robert Schumann]]. Schumann quedóse tan sosprendíu coles composiciones de Brahms, obres entá non editaes, qu'escribió un apasionáu artículu nuna revista de la dómina sobre'l nuevu compositor. Brahms cobró un sinceru ciñu a Schumann y la so muyer, la famosa pianista Clara Josephine Schumann, y esta amistá y l'aliendu que recibió d'ellos apurriéron-y enerxíes pa trabayar ensin fuelgu. === Música programática === ==== El lied ==== El '''[[lied]]''' ye la forma vocal menor del [[romanticismu]] más destacada. Consiste na interpretación d'un poema realizada por un cantante y [[pianu]]. La estructura xeneral ye A B A onde la primera y l'última estrofa tienen la mesma [[melodía]]. El principal compositor del lied ye [[Schubert]], que los sos temes esenciales yeren la muerte, l'amor y la naturaleza. === Sinfonía romántica === === Los nacionalismos (1850-1950) === ==== Rusia ==== El [[nacionalismu musical|nacionalismu]] ye una corriente empecipiada en [[Rusia]]. [[Mikhail Glinka]] famosu pola so ópera ''Una vida pal zar'' afaló a [[Aleksandr Dargomyzhski]] p'ayudar a convencer a un grupu de cinco compositor rusos a coordinar los sos trabayos basaos na cultura rusa. Más tarde fueron conocíos como [[El Grupu de los Cinco]]. La ópera de Dargomyzhski ''El convidáu de piedra'' foi la piedra angular sobre la que se basó esta nueva escuela. Glinka ye comúnmente recordáu como'l fundador de la música nacionalista rusa. Una vegada depuráu'l so estilu de composición en rellación colos sos estudios posteriores, espertó una gran atención tantu nel so país como nel estranxeru. Los sos operes ruses ufiertaben una síntesis de composición occidental pero con melodía rusa, ente que la so música orquestal, con una instrumentación escelente, ufiertaba una combinación de lo tradicional y lo exótico. ==== El Grupu de los Cinco ==== {{AP|Los Cinco (compositores)}} D'esti grupu de cinco, solu dos yeren músicos profesionales, [[César Cui]] y [[Mili Balákirev]], dambos pocu conocíos. Un terceru [[Borodin|Aleksandr Borodin]] ye más conocíu pola so composición ''Nes estepes d'Asia Central'' y por ''Bailles polovtsianos'' de la so ópera ''Príncipe Ígor''. Otru componente d'esti grupu foi [[Modest Mussorgski]] quien introduz ritmos del folclor rusu y escales inusuales procedentes de la música de la [[ilesia ortodoxa]], tan carauterístiques nes sos obres. Ente los sos trabayos atopamos dos obres pa pianu ''[[La nueche nel Monte Calvo]]'' y ''[[Cuadros nuna exhibición|Cuadros d'una esposición]]'', que darréu llamaron l'atención a [[Maurice Ravel]] quien fixo dos talos arreglos orquestales de dambes. El quintu y últimu miembru del grupu foi [[Nikolai Rimsky-Korsakov]], qu'encontó'l so trabayu n'obres dramátiques de fuercia rítmico y color orquestal. Les sos obres más improtantes fueron la ópera ''[[El gallu d'oru (ópera)|El gallu d'oru]]'' y la so famosa suite orquestal ''[[Scheherazada (Rimski-Kórsakov)|Scheherezade]]''. Tamién utiliza elementos de la ilesia rusa na so obertura ''Gran Pascua rusa'' ya influencies de la música tradicional asturiana o andaluza na so ''[[Caprichu español]].'' [[Piotr Ilich Chaikovski]] foi otru de los compositores rusos qu'usaben un tonu y color brillosos. La so sesta sinfonía ''Pathetique'' ye bien conocida, y realizó, tamién la música de trés famosos ballets: ''[[El cascanueces]]'', ''[[La bella durmiente del monte (ballet)|La Bella Durmiente]]'' y ''[[El llagu de los cisnes]]''. Obres como la obertura de ''Marcha eslava'', y ''[[Caprichu italianu]]'' alluguen definitivamente a Tchaikovsky dientro del nacionalismu. Estes obres fueron programaes tan de cutiu que se consideren ente les obres más famoses enxamás construyíes. ==== Bohemia ==== * [[Smetana]] ''([[Má vlast|La mio patria]])'' * [[Antonín Dvořák]] ''([[Dances eslaves]], [[Sinfonía n.º 9 (Dvořák)|Sinfonía del Nuevu Mundu]])'' ==== Escandinavia ==== * [[Jan Sibelius]] ''(Finlandia)'' * [[Edvard Grieg]] ''(Peer Gynt)''. ==== España ==== * [[Isaac Albéniz]] ''(Suite Iberia)'' * [[Enrique Granados]] ''(Goyesques)''. ==== Francia ==== * [[Georges Bizet]] ''(Carmen, L'Arlésienne)'' == Impresionismu (1860-1910) == [[Ficheru:Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg|150px|miniaturadeimagen|[[Claude Debussy]] foi'l principal compositor d'esti movimientu]] El [[Impresionismu musical]] ye un movimientu musical surdíu a finales del sieglu XIX y principios del XX sobremanera na música francesa, cola necesidá de los compositores de probar nueves combinaciones de instrumentos pa consiguir una mayor riqueza tímbrica. Nel Impresionismu musical dase muncha importancia a los timbres, colos que se consiguen distintos efeutos. Tamién se caracteriza porque los tiempos nun son lliniales sinón que s'executen en socesión d'impresiones. Rellacionar d'esta manera col Impresionismu pictóricu, que consiguía les imáxenes por aciu pequeñes pincelaes de color. Dos de los principales compositores d'esti movimientu son Claude Debussy y Maurice Ravel. * [[Gabriel Fauré]] * [[Claude Debussy]] * [[Maurice Ravel]] ** El ''[[Boleru de Ravel]]'' * [[Erik Satie]] * [[Isaac Albéniz]] ** ''Suite española'' y ''Suite ibérica'' * [[Enrique Granados]] * [[Manuel de Falla]] * [[Joaquín Rodrigo]] ** El ''[[Conciertu d'Aranjuez]]'' * [[Jesús Guridi]] ** ''El caserío''. * [[Joaquín Turina]] == Música moderna y contemporánea (1910-presente) == {{AP|Música del sieglu XX|Música modernista|Música académica contemporánea|jazz|música popular}} El sieglu XX tuvo marcáu por dos grandes acontecimientos que fueron bien decisivos na historia de la música occidental, y marcaron la meyora posterior que va siguir la música hasta llegar a los nuesos díes. El primeru ye l'abandonu de la tonalidá y la total rotura de les formes y téuniques que se veníen faciendo dende los principios de la era barroca a partir de 1910, en concordia coles otres rotures totales de les otres cañes de les artes. A partir d'ende, la música occidental vuélvese bien esperimental y el compositores empeñar en topar nuevos caminos tantu nes formes, los instrumentos, los colores, la tonalidá, el ritmu pa faer una música totalmente nueva y alloñada del periodu de la práutica común de los postreros trescientos años. El segundu gran fenómenu ye la puxanza y masificación d'un tipu de música que se desenvolvió nes ciudaes mientres el sieglu anterior en contautu colos dos grandes cañes en que s'estremaba hasta esi momentu la música (la étnica y l'académica): la [[música popular]]. Esti tipu de música, consumida pola creciente clase media urbana, va esperimentar un gran desenvolvimientu gracies a la posibilidá de grabar soníu por aciu les nueves teunoloxíes de principios del sieglu XX (lo que va dar llugar a la industria del discu) y l'apaición de medios de comunicación de mases como la radio y el cine sonoru. L'efeutu de la música popular y la [[industria musical]] que se desenvuelve en redol a ella van camudar drásticamente los vezos musicales que taben presentes dende la Edá Media. == Música modernista y contemporánea == {{AP|Música modernista}} {{AP|Música académica contemporánea}} === Futurismu === {{AP|futurismu}} El ''futurismu'' foi unu de los movimientos iniciales de vanguardia na Europa del Sieglu XX. Esta corriente artística foi fundada n'Italia pol poeta italianu [[Filippo Tommaso Marinetti]], quien redacta'l ''[[Manifiestu Futurista]]'', y publicar el 20 de febreru de 1909 nel diariu [[Le Figaro]] de París. Esti movimientu buscaba la rotura coles tradiciones artístiques del pasáu y los signos convencionales de la [[historia del arte]]. Intentó emponderar la vida contemporánea, esto per mediu de dos tarrezas principales: la máquina y el movimientu. Los principales compositores futuristes fueron los italianos [[Francesco Balilla Pratella]] y [[Luigi Russolo]]. === Crisis de la tonalidá y atonalismo === {{AP|Atonalidad|Cromatismu (música)}} Los primeros antecedentes de la música europea ensin un centru tonal atópase en [[Franz Liszt]] col so ''Bagatella ensin tonalidá'' de [[1885]], periodu que yá se falaba d'una "crisis de la tonalidá". Esta crisis xenerar a partir del usu cada vez más frecuente d'acordes ambiguos, inflexones harmóniques menos probables, y les inflexones melódicu y rítmicu más inusuales posibles dientro de la [[sistema tonal (música)|música tonal]]. A principios del sieglu XX compositores como [[Claude Debussy]], [[Aleksandr Skriabin]], [[Béla Bartók]], [[Paul Hindemith]], [[Serguéi Prokófiev]], [[Carl Ruggles]], [[Ígor Stravinsky]] y [[Edgard Varèse]], escribieron música que se describió, total o parcialmente, como atonal. La primer fase del atonalismo (antecesora del [[dodecafonismu]]), conocida como "atonalidad llibre" o "cromatismu llibre", implicó un intentu consciente d'evitar l'harmonía [[Escala diatónica|diatónica tradicional]]. Les obres más importantes d'esti periodu son la ópera ''[[Wozzeck]]'' (1917-1922) d'[[Alban Berg]] y ''[[Pierrot Lunaire]]'' (1912) d'[[Arnold Schönberg]]. === Primitivismu === {{Ap|primitivismu}} [[Ficheru:Igor Stravinsky LOC 32392u.jpg|thumb|200px|[[Ígor Stravinsky]] (1882-1971), la so obra ''[[La consagración de la primavera]]'' ye considerada la obra más importante del sieglu XX.]] El primitivismu foi un movimientu de les artes que pretendía rescatar el folclor más arcaicu de ciertes rexones con un llinguaxe modernu. Similar al nacionalismu nel so enfotu por rescatar lo local, el primitivismu incorporó amás [[métrica (música)|métriques]] y [[acentu musical|acentuaciones]] irregulares, un mayor usu de la [[Instrumentu de percusión|percusión]] y otros [[timbre musical|timbres]], [[Manera (música)|escales modales]], y harmonía [[Politonalidad|politonal]] y [[Atonalidad|atonal]]. Dientro de la música los dos xigantes d'esti movimientu fueron el rusu [[Ígor Stravinsky]] y l'húngaru [[Bela Bartok]], anque la obra de dambos devasa en demasía la denominación "primitivista". === Microtonalismo === {{AP|microtonalismo}} El microtonalismo ye la música qu'utiliza [[microtonos]] (los intervalos musicales menores qu'un semitonu). El músicu d'Estaos Xuníos [[Charles Ives]] definía a los microtonos de manera humorística como “les notes ente les tecles del pianu”. El mexicanu [[Julián Carrillo]] (1875-1965) estrema dieciséis soníos claramente distintos ente los llanzamientos de G y A emitida pola cuarta cuerda de violín, lo que foi'l so puntu de partida pa componer una gran cantidá de música microtonal. El microtonalismo ta presente nes obres de [[George Enescu]], [[Bela Bartok]] y [[Miguel Oblitas Bustamante]]. Dellos otros autores emplegaron tamién esta téunica. La música microtonal nunca tuvo demasiada aceptación y foi considerada d'equí p'arriba casi puramente polos músicos de [[Vanguardia]]. === Neoclasicismu === {{AP|Neoclasicismu musical del sieglu XX|l1=Neoclasicismu musical del sieglu XX}} El [[Música neoclásica|neoclasicismu]] en música refier al movimientu del sieglu XX que retomó una práutica común de tradición tocantes a l'harmonía, la melodía, la forma, los timbres y los ritmos, pero entemecida con grandes disonancies atonales y ritmos sincopados, como puntu de partida pa componer música. [[Ígor Stravinski]], [[Paul Hindemith]], [[Serguéi Prokófiev]], [[Dmitri Shostakóvich]] y [[Béla Bartók]] son los compositores más importantes usualmente mentaos nesti estilu, pero tamién el prolíficu [[Darius Milhaud]] y los sos contemporáneos [[Francis Poulenc]] y [[Arthur Honegger]]. === Música electrónica y concreta === {{AP|Música académica electrónica|música electroacústica|música concreta}} Les meyores teunolóxiques nel sieglu XX dexaron a los compositores utilizar medios electrónicos pa producir soníos. En [[Francia]] desenvolvióse la [[música concreta]] escuela que producía soníos esistentes nel mundu. Llámase concreta porque según [[Pierre Schaeffer]], el so inventor, plantegaba que ta producida por oxetos concretos y non polos astractos que seríen los [[instrumentos musicales]] tradicionales. El primeru que dispunxo d'esos medios foi [[Edgar Varese]], quien presentó ''[[Poème électronique]]'' nel pabellón Philips de la Esposición de Bruxeles en 1958. En 1951, Schaeffer, xunto a [[Pierre Henry]], crearon el Grupu d'Investigación de Música Concreta en París. Llueu atraxo un gran interés, y ente los que s'averaron atopábense distintos compositores significativos como [[Olivier Messiaen]], [[Pierre Boulez]], [[Jean Barraqué]], [[Karlheinz Stockhausen]], [[Edgard Varese]], [[Iannis Xenakis]], [[Michel Philippot]] y [[Arthur Honegger]]. N'[[Alemaña]] sicasí la forma d'usar la teunoloxía llamóse [[Música académica electrónica|música electrónica]], que ye aquella qu'utiliza solamente soníos producíos electrónicamente. El primer conciertu tendría llugar en [[Darmstadt]] en 1951, sicasí la primer obra d'importancia sería ''[[El cantar de los adolescentes]]'' de [[Karlheinz Stockhausen]] de 1956. [[Iannis Xenakis]] ye otru compositor modernu qu'usó ordenadores y instrumentos electrónicos (incluyíu unu inventáu por él) en munches composiciones. === Música aleatoria y vanguardismu radical === [[Ficheru:Stockhausen March 2004 excerpt.jpg|thumb|200px|El compositor alemán [[Karlheinz Stockhausen]] (1928-2007) foi pioneru en munches de les formes musicales vanguardistas del sieglu XX.]] {{AP|Vanguardismu|música aleatoria|música esperimental}} Magar el modernismu en sí ye música de vanguardia, el vanguardismu dientro d'ella refierse a los movimientos más radicales y controversiales, onde'l conceutu de música llega hasta los sos llendes —si non yá los devasa— utilizando elementos como [[Ruiu (soníu)|ruios]], [[grabación|grabaciones]], el [[sentíu del humor]], el [[azar]], la [[improvisación]], el [[teatru]], el [[absurdu]], el [[ridículu]], o la [[sorpresa]]. Dientro de los xéneros xeneralmente allugaos dientro d'esta corriente radical alcuéntrase la música aleatoria, la música electrónica en vivu, el teatru musical, la música ritual, la composición de procesos, el ''happening'' musical, o la música intuitiva, ente munches otres. Ente los compositores más trascendentales que incursionaron nestes aventures alcuéntrase [[John Cage]] n'América y [[Karlheinz Stockhausen]] n'Europa. === Micropolifonía y mases sonores === {{AP|micropolifonía|masa sonoro}} En pallabres de David Acope la micropolifonía tratar de «una simultaneidá de distintes llinies, ritmos y timbres».<ref name="Acope1">Acope, 1997, p. 101.</ref> La téunica foi desenvuelta por [[György Ligeti]], quien la esplicó asina: «La complexa [[polifonía]] de les voces individuales ta enmarcada nun fluxu [[harmonía|harmónicu]]-musical, nel que les harmoníes nun camuden sópitamente, sinón que se van convirtiendo n'otres; una combinación [[intervalos musicales|interválica]] discernible ye gradualmente faciéndose borrosa, y de esta nubosidad ye posible sentir qu'una nueva combinación interválica ta tomando forma». Intrínsecamente rellacionada cola micropolifonía esta la masa de soníu o masa sonoro que ye una [[testura musical]] que la so [[composición musical|composición]], en contraste con otres testures más tradicionales, «embrive la importancia de les [[altor musical|altores musicales]] individuales pa preferir la testura, el [[timbre musical|timbre]] y la [[dinámica musical|dinámica]] como principales formadores del xestu y l'impautu».<ref name="Edwards">Edwards 2001, pp. 326-327.</ref> === Minimalismu === {{AP|Música minimalista}} [[Ficheru:Philip Glass 1 crop.jpg|thumb|200px|[[Philip Glass]] (1937) foi unu de los aniciadores del movimientu minimalista n'Estaos Xuníos, y ye anguaño unu de los compositores doctos más famosos del mundu.]] Dellos compositores de la década de los sesenta empezaron a esplorar lo qu'agora llamamos minimalismu. La más específica definición de minimalismu refier al dominiu de los procesos en música onde los fragmentos se superponen en capes unos a otros, de cutiu repitir, pa producir la totalidá de la trama sonora. Exemplos tempranos inclúin ''En do'' (de [[Terry Riley]]) y ''Tamborileando'' (de [[Steve Reich]]). La onda minimalista de compositores —[[Terry Riley]], [[Philip Glass]], [[Steve Reich]], [[El Monte Young]], [[John Adams]] y [[Michael Nyman]], pa nomar los más importantes— deseyaben faer la música accesible pa los oyentes comunes, espresando cuestiones específiques y concretes de la forma dramática y musical, ensin despintales so la téunica, sinón más bien faciéndoles esplícites, volviendo a les tríadas mayores y menores de la música tonal, pero ensin utilizar la funcionalidad harmónica tradicional. === Música cinematográfica === {{AP|Música cinematográfica|Banda sonora}} Dende la llegada del [[cine sonoru]] a finales de la década de los 1920, la música cumplió un rol crucial na industria y l'arte del cine. Munchos de los grandes compositores que vivieron nesa primer dómina, tales como los rusos Prokofiev y Shostakovic, incursionaron tamién nesta área. Darréu, hubo numberosos compositores que dedicaron la so carrera total o mayormente a trabayar al traviés del cine. Dientro de los grandes compositores de música de cine atópense: * [[Max Steiner]] con: ''[[The Informer]]'' (1935), ''[[Now, Voyager]]'' (1942), y ''[[Since You Went Away]]'' (1944), ''[[King Kong (película de 1933)|King Kong]]'' (1933), ''[[Little Women (película)|Little Women]]'' (1933), ''[[Jezebel (película)|Jezebel]]'' (1938), ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'' (1942), y ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' (1939). * [[Erich Wolfgang Korngold]] con: ''[[The Adventures of Robin Hood]]''. * [[Alfred Newman]] con; ''[[How the West Was Won]]'',''[[The Greatest Story Ever Told]]''. * [[Bernard Herrmann]] con: ''[[North by Northwest]]'', ''[[The Man Who Knew Too Much (película de 1956)|The Man Who Knew Too Much]]'', ''[[Citizen Kane]]'', ''[[The Ghost and Mrs. Muir]]'', y ''[[Taxi Driver]]''. * [[Ennio Morricone]] con: ''[[The Good, The Bad And The Ugly]]'' (1966), ''[[Once Upon a Time in the West]]'', ''[[The Mission]]'' (1986), ''[[The Untouchables]]'' (1987), y ''[[Cinema Paradiso]]''. * [[Jerry Goldsmith]] con: ''[[Planet of the Apes]]'', ''[[Chinatown (película)|Chinatown]]'', ''[[The Wind and the Lion]]'', ''[[The Omen]]'', ''[[Alien]]'', ''[[Poltergeist]]''. * [[John Williams (compositor)|John Williams]] con: los dos triloxíes de ''[[Star Wars]]'', ''[[Jaws (película)|Jaws]]'', ''[[Superman: The Movie|Superman]]'', ''[[Indiana Jones]]'', ''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'', ''[[Hook (película)|Hook]]'', ''[[Jurassic Park (película)|Jurassic Park]]'', ''[[Schindler's List]]'', y ''[[Películes de Harry Potter|Harry Potter]]'' ente bien de otres. Otros de los grandes compositores, especialmente del postreru cuartu de sieglu d'equí p'arriba, fueron [[Nino Rota]], [[Howard Shore]], [[Alan Silvestri]], [[Danny Elfman]], [[Hans Zimmer]] y [[Henry Mancini]]. === Poliestilismo === {{AP|Poliestilismo}} Poliestilismo (tamién llamáu "eclecticismu") ye l'usu de múltiples estilos o téuniques musicales, y ye consideráu una carauterística posmoderna qu'empieza a finales del sieglu XX y acentúase nel sieglu XXI. Compositores poliestilísticos son, por casu, [[Llera Auerbach]], [[Luciano Berio]], [[William Bolcom]], [[Sofia Gubaidulina]], [[Hans Werner Henze]], [[George Rochberg]], [[Arturo Rodas]], [[Magaly Ruiz]], [[Frederic Rzewski]], [[Alfred Schnittke]], [[Dmitri Silnitsky]], [[Valentín Silvestrov]], [[Santiago Sosa Rolón]], [[Ezequiel Viñao]], [[Frank Zappa]] o [[John Zorn]]. === Espectralismo === {{AP|Espectralismo}} El '''espectralismo''' ye un xéneru musical aniciáu en [[Francia]] na década de los [[años 1960|años sesenta|sesenta]] alredor d'un grupu de compositores arrexuntaos en redol al [[Ensemble l'Itinéraire]] ([[Gérard Grisey]], [[Tristan Murail]] y [[Hughes Dufourt]]). La música espectral, nun sentíu restrictivu, básase principalmente nel descubrimientu de la naturaleza del [[timbre musical]] y na descomposición espectral del soníu musical, nel orixe de la perceición del timbre. El movimientu foise enanchando ya inflúi nes más importantes enclinos contemporáneos de composición y en munchos de los compositores más nuevos: [[Philippe Hurel]], [[Philippe Leroux]], [[Marc-André Dalbavie]], [[Jean-Luc Hervé]], [[Fabien Lévy]] o [[Thierry Blondeau]], en Francia; [[Kaija Saariaho]] o [[Magnus Lindberg]] en Finlandia; [[George Benjamin]] o [[Julian Anderson]] nel Reinu Xuníu: [[Marcu Stroppa]] n'Italia; y Joshua Fineberg, en EE. XX., por citar dalgunos. Y como nel casu del impresionismu y munchos otros estilos musicales, aquel compositores que la so música considérase espectral nun acepten xeneralmente tal denominación. === Nueva simplicidá === {{AP|Nueva Simplicidá}} La Nueva Simplicidá foi un enclín estilísticu surdida ente dalgunos de los componentes de la xeneración más nueva de compositores alemanes d'empiezos de los ochenta del [[sieglu XX]], y que supunxo una reacción non solamente contra la [[vanguardia]] musical europea de les décades de los cincuenta y sesenta, sinón tamién contra la más ampliu enclín escontra la oxetividá d'empiezos de sieglu. Polo xeneral, esti compositores defendieron una inmediatez ente l'impulsu creativu y la so resultancia musical (en contraste cola ellaborada planificación precompositiva carauterística del vanguardismu), col enfotu de crear una comunicación más fácil coles audiencies. En dellos casos, ello significó una vuelta al [[sistema tonal (música)|llinguaxe tonal]] del [[sieglu XIX]] y n'otros significó trabayar con testures más simples o l'empléu d'[[harmonía|harmoníes]] triádicas en contestos [[atonalidad|non tonales]]. D'ente los compositores identificaos d'una forma más cercana con esti movimientu, solamente [[Wolfgang Rihm]] consiguió una reputación significativa fuera d'Alemaña. === Llibre improvisación === {{AP|Llibre improvisación}} La improvisación llibre ye [[música]] improvisada ensin regles previes establecíes, secuencies d'acordes o melodíes primeramente alcordaes. Dacuando los músicos realicen un esfuerciu activu pa evitar referenciar a xéneros musicales reconocibles. La improvisación llibre, como estilu de música, desenvolver n'[[Europa]] y [[EE. XX.]] na metá y fines de la década de [[1960]] en respuesta o inspiráu pol movimientu del ''[[free jazz]]'' según pola [[música clásica contemporánea]]. Ente los artistes más reconocíos dientro d'esti estilu tán los saxofonistas [[Evan Parker]] y [[Peter Brötzmann]], el guitarrista [[Derek Bailey]], y el grupu improvisacional británicu [[AMM]]. === Nueva Complexidá === {{AP|Nueva complexidá}} La Nueva Complexidá ye una corriente dientro del escenariu contemporaneu surdida na década de 1980 nel [[Reinu Xuníu]] que puede definir lo "complexu" como; "de múltiples capes d'interacción de los procesos evolutivos qu'asoceden simultáneamente en toles dimensiones del material musical". Ye bien astracta, disonante y atonal, carauterizada pol usu de téuniques que lleven hasta la llende les posibilidaes de la [[Notación musical|escritura musical]]. Ente los compositores más importantes atópense [[Brian Ferneyhough]], [[Michael Finnissy]], [[Chris Dench]], [[James Dillon]], [[Roger Redgate]] y [[Richard Barrett]]. == ''Jazz'' == {{AP|Oríxenes del jazz|Jazz|Jazz contemporaneu}} === ''Jazz'' de Nueva Orleans === {{AP|Hot}} Anque nel periodu que va dende'l final de la [[Guerra de Secesión]] hasta'l fin del [[sieglu XIX]], yá esistíen delles bandes que tocaben daqué paecíu a un ''jazz'' rudimentariu, como les de los cornetistas [[Sam Thomas]], [[Louis Ned]], [[James L. Harris]] o [[Robert Baker]] o la banda que usualmente tocaba nel [[Kelly's Stables]] de Nueva Orleans,<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=119-121}}</ref> suel considerase a [[Buddy Bolden]] como la primera gran figura y l'aniciador del primer estilu definíu de ''jazz''.<ref group="nota">Autores como [[Robert Goffin]] (''Nouvelle histoire du jazz'', Bruxeles, 1948) o André Hodeir (''Introduction a la musique de jazz'', París, 1948), aseguren que'l cornetista [[Manuel Pérez (músicu)|Manuel Pérez]] yá yera un músicu conocíu cuando Bolden algamó la fama, polo que nun sería'l primeru.</ref> Convencionalmente, denominar «estilu Nueva Orleans» a esta forma inicial del ''jazz''. Entá nun s'esprendió de les influencies del ''[[minstrel]]'' y contién toles carauterístiques propies del ''[[hot]]''. Les improvisaciones, nel sentíu que güei les conocemos, nun esistíen; ello ye que los solistes ellaboraben llargues variaciones melódiques sobre la tema principal (usualmente integráu por dos cantares distintos), en [[tempos]] bien lentos o medios, nunca rápidos. Les bandes yeren ambulantes y solíen preferir siempres interpretar [[espiritual]]es, ''[[ragtime]]s'', [[marcha|marches]] y cantares d'orixe afrocubano. El pesu sonoro y conceptual de la música recayía na [[corneta (instrumentu musical)|corneta]], que yera quien desenvolvía les [[melodía|melodíes]], sofitada pol [[trombón]] y el [[clarinete]], qu'ellaboraben variaciones improvisaes sobre la melodía base. Ye lo que Peter Clayton llama «la Santísima Trinidá del jazz de Nueva Orleans».<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|p=253}}</ref> El restu de los instrumentos (usualmente [[banjo]], [[tuba]], [[caxa (instrumentu musical)|caxa]] y [[bombu]], anque pasu ente pasu fueron introduciéndose'l [[contrabaxu]], el [[pianu]] y la [[batería (instrumentu musical)|batería]]) teníen una función puramente rítmica. N'ocasiones usaba'l [[violín]] como complementu na seición de metales. Ye una escuela de bandes célebres, como la de [[Johnny Schenk]] (1893), la de [[John Robechaux]] (1895), la del [[Corneta (instrumentu)|cornetista]] [[Freddie Keppard]] (1900-1909), y otres de sonadía histórica como la [[Onward Brass Band]], la [[Eagle Band]] o la [[Tuxedo Brass Band]] del trompetista [[Papa Celestin]], ésta anterior al cambéu de sieglu. Tamién taben les bandes del cornetista [[Papa Mutt Carey]], que se reputa como'l introductor de la [[sordina]] de «desatrancador» (''plunger'') y el so típicu efeutu de ''[[wah-wah]]'', y que tenía a [[Sidney Bechet]] nel clarinete; la banda de [[Lorenzo Tio]], o la [[Orixinal Creole Orchestra]], etc. === Dixieland === {{AP|Dixieland}} A pocu d'empezar el [[sieglu XX]], los blancos y [[criollu|criollos]] probes del [[Ríu Mississippi|Delta del Mississippi]] empezaron a interesase pol ''Hot'' y la so influencia produció delles variaciones na forma de tocar de les bandes de Nueva Orleans: desenvolviéronse más les improvisaciones, entaináronse los [[tempos]] y buscáronse estructures rítmiques menos "africanes".<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=184}}</ref> El nuevu estilu yera "menos espresivu, pero con mayores recursos téunicos", con melodíes más pulíes y harmoníes "llimpies".<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=27}}</ref> Amás, introduciéronse'l [[pianu]] y el [[saxofón]], y desenvolviéronse téuniques instrumentales nueves, como l'estilu ''[[tailgate]]'' de los trombonistas. Les sos principales figures fueron, nuna primer dómina, la corneta [[Papa Jack Laine]], que se reputa como'l "padre del dixieland";<ref>{{harvnb|Arnau|1984|pp=24}}</ref> el trompetista [[Nick La Rocca]] y les sos [[Orixinal Dixieland Jazz Band|Orixinal Jass]]; los [[Luisiana Five]] d'[[Anton Lada]]; el trombonista [[Kid Ory|Edward "Kid" Ory]]; o los "[[New Orleans Rhythm Kings]]" del [[corneta (instrumentu)|cornetista]] [[Paul Mares]]. Na década de los [[años 1940|40]], el Dixieland esfrutó d'un poderosu ''revival'', llogrando ésitu mundial grupos como los [[Dukes of Dixieland]], de los hermanos [[Frank Assunto|Frank]] y [[Fred Assunto]], y entá anguaño esisten bandes con nomes tan rancios como [[Tuxedo (jazz)|Tuxedo Jass Band]] o Onward Jazz Band. === El ''jazz'' de Chicago y New York === El zarru poles autoridaes de [[Nueva Orleans]] del [[barriu]] de [[Storyville]] en [[1917]], supunxo un importante contratiempu pa la mayor parte de los músicos de jazz de la zona, pos nesti distritu d'ociu concentrábense casi tolos locales de música en vivu.<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=270}}</ref> Esti fechu empecipió la gran migración de los músicos de jazz escontra les ciudaes del norte, y especialmente escontra [[Chicago]], que gociaba daquella d'una solmenada vida nocherniega,<ref>Hughes, Langston (1940): ''The Big Sea'', Nueva York</ref> con una poderosa escena de [[blues]] y ''[[ragtime]]'', dende una década antes. [[King Oliver]], [[Louis Armstrong]], [[Sidney Bechet]], [[Jelly Roll Morton]] o [[Johnny Dodds]], ente otros munchos, treslladar a la ciudá del vientu» y grabaron ellí los sos primeros discos, a empiezos de la [[década de 1920]]. En Chicago desenvolvióse un estilu más crudu y dinámicu, con un llinguaxe curtio y lacónico, rozáu d'adornos, económicu en recursos, bañáu «nuna atmósfera exasperada, d'un dinamismu encaloráu, d'una ríxida tensión ''[[hot]]''».<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=203}}</ref> El soníu perdió plasticidad al afaese la afinación por influencia de los músicos blancos y abandonase la desincronización propia de la [[Rítmica en cruz rítmica africana]] pero, otra manera, desenvolvióse descomanadamente'l conceutu d'[[improvisación]] individual y les melodíes paraleles, dexando los pasaxes polifónicos pal ciclu final (''[[Sock|sock chorus]]''). El material temático tendió escontra un abandonu de los ''[[Ragtime|rags]]'' y ''[[stomp]]s'' y la so sustitución por ''[[blues]]'' y cantares d'influencia europea, con arreglos musicales escritos. Ello ye que esta dómina ye la de la esplosión del llamáu «blues clásicu», con artistes como [[Bessie Smith]], que s'arrodiaben de bandes de jazz en sustitución del tradicional acompañamientu de [[guitarra]] o [[pianu]] namái. [[Ficheru:Duke Ellington at the Hurricane Club 1943.jpg|thumb|170px|[[Duke Ellington]] unu de los principales compositores de swing.]] L'estilu de Chicago desenvolvióse de resultes de la conxunción de los músicos negros de Nueva Orleans y de mozos estudiantes y aficionaos blancos qu'asonsañaben a aquellos,<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=33}}</ref> y supunxo dellos cambeos importantes inclusive na instrumentación típica, al empezar a asitiase'l [[saxofón]]. Un bon númberu de músicos de gran relevancia son representativos del estilu: [[Erskine Tate]], [[Eddie Condon]], [[Muggsy Spanier]], [[Wingy Manone]], [[Pee Wee Russell]] o, como figura más relevante, [[Bix Beiderbecke]]. Dende bien ceo, el ''jazz'' introducióse tamién en [[Nueva York]], primeramente al traviés de los pianistes que tocaben ''[[ragtime]]'' y ''[[boogie woogie]]'' nos ''[[honky tonk]]s'', como [[James P. Johnson]], [[Willie "The Lion" Smith]] o [[Luckey Roberts]], pero tamién gracies a bandes, como la de [[Jimmy Reese Europe]] o "The Memphis Students", dirixida por [[Will Dixon]] y [[Will Marion Cook]], en dómina tan temprana como [[1905]].<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=209}}</ref> Dellos autores destaquen tamién el papel que músicos como [[Nick La Rocca]] o'l [[baterista]] [[Louis Mitchell]], orixinariu de [[Filadelfia]], tuvieron na estensión del jazz na ciudá.<ref>Goffin, Robert (1944): ''Jazz: From The Congo to the Metropolitan'', New York</ref> Sicasí, el verdaderu estilu de Nueva York, o ''High Brow'', como se-y denominó nel so momentu, empezó cola orquesta de [[Fletcher Henderson]], na que tocaron toles grandes figures del jazz de los [[años 1920]]. Sería precisamente Henderson quien meyor representó la nueva forma de tocar un tipu de ''jazz'' estilizado, menos alcontráu y más universal, «realizáu sobre la base d'una fórmula de transaición que finca n'orquestaciones preparaes de mano y escrites pa conxuntos que'l so númberu de instrumentos nun faía posible la polifonía ''hot''».<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=214}}</ref> Pero la escuela de Nueva York dio un nome de mayor proyeición entá, [[Duke Ellington]], procedente de [[Washington D.&nbsp;C.]], qu'algamó gran fama coles sos sesiones nel [[Cotton Club]] de [[Harlem]]. Otros referentes importantes del estilu fueron [[Red Nichols]] y les sos "Five Pennies", los McKinney's Cotton Pickers de [[William McKinney]] y [[Don Redman]], según la banda del pianista [[Sam Wooding]] o la del [[Panamá|panamiegu]] de nacencia, [[Luis Russell]]. L'estilu de Nueva York, col impulsu que supunxo a les ''[[big band]]s'', foi la corriente principal de desenvolvimientu del jazz a finales de la década de 1920, desaguando nel ''[[Swing (jazz)|swing]]''. === La era del ''swing'' === {{AP|Swing (jazz)}} Nel postreru terciu de la [[década de 1920]], los estilos de ''[[Two Beat jazz|two beat]]'' escosaren les sos posibilidaes de desenvolvimientu, ente qu'en Nueva York taba desenvolviéndose una nueva forma de faer ''jazz'', que se consolidó sobremanera como resultáu de la migración masiva de músicos de [[Chicago]] escontra la "ciudá de los rascacielos".<ref>{{harvnb|Berendt|1988|p=34}}</ref> Les bandes de [[Fletcher Henderson]], [[Duke Ellington]], [[Jimmie Lunceford]] y [[Chick Webb]], fueron les que marcaron l'aldu d'esti nuevu estilu que la so principal carauterística foi la formación de grandes orquestes, les ''[[big band]]s''. Amás, apurrieron elementos novedosos respectu de la tradición ''[[hot]]'': la conversión de los ritmos de dos golpes (''two beat'') a ritmos regulares de cuatro acentos rítmicos por compás; l'usu, como recursu de tensión, del ''[[riff]]'', frase curtia repitida con crescendo final; la predominancia de pasaxes melódicos interpretaos ''[[straight]]'', esto ye, conforme a partitura; la estensión del fenómenu del "solista"; la revalorización del ''[[blues]]''; etc. Esti procesu nun se desenvolvió puramente en Nueva York, yá que n'otros llugares, como [[Kansas City]] tuvo llugar una evolución similar en ''[[big band]]s'' como les de [[Bennie Moten]] o [[Count Basie]]. L'estilu toma'l so nome d'una de les carauterístiques del nuevu ''jazz'': el ''[[Swing (cualidá musical)|swing]]'' como elementu rítmicu. Trátase d'una operación comercial de los axentes de [[Benny Goodman]], que dirixía una de les bandes más populares de la dómina, al designalo como "Rei del swing". Esto llevó al públicu, pero tamién a munchos críticos, a creer que ''"swing"'' yera'l tipu de música que faía esta banda, consolidándose'l nome.<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=275}}</ref> Dalgunes de les bandes de la dómina algamaron un enorme ésitu popular y de ventes, xenerando un subestilo comercial que, a la llarga, acabaría por lastrar les posibilidaes de desenvolvimientu del ''swing'': [[Artie Shaw]], [[Harry James]], [[Glenn Miller]], [[Tommy Dorsey]]... Sicasí, non toes derivaron escontra esi camín, y dalgunes d'elles establecieron les bases de los grandes cambeos conceptuales del jazz de la [[década de 1940]]: [[Woody Herman]], [[Stan Kenton]], [[Lionel Hampton]] o [[Jay McShann]]. En dellos casos, desenvolviéronse escenes rexonales con gran proyeición y personalidá estremada, como ye'l casu del ''[[western swing]]'' (que fundió músiques d'orixe [[Música folclórica d'Estaos Xuníos|folclóricu]]) y, n'Europa, del llamáu [[jazz manouche]], impulsáu por [[Django Reinhardt]]. El ''swing'' foi, amás, un estilu ricu en grandes improvisadores, munchos de los cualos establecieron verdaderos [[canon (arte)|cánones]] nos sos respeutivos instrumentos: [[Coleman Hawkins]], [[Art Tatum]], [[Chu Berry]], [[Gene Krupa]], [[Teddy Wilson]], [[Fats Waller]], [[Johnny Hodges]], [[Benny Carter]], [[Rex Stewart]], [[Harry Edison]] y munchos otros. Foi tamién, paralelamente, un estilu que favoreció la proyeición de los [[cantante]]s, especialmente de les cantantes femenines: [[Ella Fitzgerald]], [[Ivy Anderson]] (que permaneció casi doce años na banda de Ellington, a partir de 1932), [[Billie Holiday]], [[June Christy]], [[Anita O'Day]], [[Lena Horne]] o [[Peggy Lee]]. Dalgunos d'estos instrumentistes fueron determinantes nel procesu d'evolución que llevó dende'l ''swing'' al ''[[be bop]]'' y al ''[[cool]]'', destacando ente ellos el trompetista [[Roy Eldridge]] y el saxofonista [[Lester Young]]. === ''Bebop'' === {{ap|Bebop}} Tres la era del ''swing'', el ''jazz'' yera conocíu y apreciáu en tol mundu, reconocíu inclusive por compositores clásicos de la talla de [[Stravinsky]]. Sicasí, el términu ''swing'' gociaba de mala reputación ente los músicos: considerábase que namái los profesionales de menor talentu dedicar a esti tipu de música comercial, de cuenta que los músicos más "serios" —como [[Duke Ellington]]— taben alloñándose del estilu. El cayente de les ''[[big band]]s'' de ''swing'' dio llugar a un nuevu tipu de música radicalmente distinta, que los sos úniques traces de mancomún consistíen nuna instrumentación similar y nel interés pola [[improvisación]]. Los músicos ''[[bebop]]'' poníen l'acentu nel papel del solista, que'l so papel yá nun yera'l de ''entertainer'' de dómines pasaes, sinón un artista creador al serviciu namái de la so propia música. La [[síncopa (música)|síncopa]] carauterística del ''[[Swing (jazz)|swing]]'' quedaba destinada a favorecer la interpretación de les melodíes; la [[seición rítmica]] simplificábase, apostrándola namái al [[contrabaxu]] —que crecía n'importancia— y a la [[batería (instrumentu musical)|batería]],<ref group="nota">El pianu o la guitarra quedaben lliberaos nel ''[[bop]]'' de la so función de marcaje rítmicu.</ref> —que dexaba a un llau el so antiguu papel de pixín [[metrónomu]]—, amontando con ello la llibertá de baxistes y bateristas; introduciéronse [[disonancia|disonancies]], [[polirritmia|polirritmos]], nueves paletes tonales y fraseos más irregulares; abandonóse la melodía en favor de la improvisación, y el formatu de ''[[big band]]'' pol de [[Agrupación musical|combu]], formáu por bien pocos músicos; y adoptóse, inclusive un ''look'' carauterísticu nel que nun podía faltar sombreru, gafes de sol y pería. [[Ficheru:Dizzy Gillespie 4.jpg|thumb|150px|right|Dizzy Gillespie retratáu en [[Buffalo (Nueva York)]], en 1977.]] La nacencia del estilu tuvo llugar en [[1941]] cuando [[Dizzy Gillespie]], [[Milt Hinton]], [[Charlie Parker]], [[Thelonious Monk]] y [[Kenny Clarke]] axuntar nel [[Minton's Playhouse]] de [[Nueva York]] pa una serie de conciertos informales. [[Dizzy Gillespie]] foi unu de los líderes del movimientu, con un estilu trompetístico que resumía perfectamente les carauterístiques de la nueva música y una serie de temes qu'entraron a formar parte aína del repertoriu básicu de los músicos ''bop'', como "[[A Night In Tunisia]]" o "[[Salt Peanuts]]". [[Charlie Parker]] foi l'otru gran padre del ''[[bebop]]'' introduciendo un nuevu llinguaxe d'improvisación, estendiendo l'aspeutu melódicu y el rangu rítmicu del jazz hasta esi momentu, y con un estilu emocional y sorprendente que quedó inmortalizado en clásicos como "[[Yardbird Suite]]", "[[Ornithology]]", "[[Donna Lee]]", "[[Billie's Bounce]]" o "Anthropology", ente otros munchos. Otros músicos d'importancia dientro del estilu fueron los saxofonistas [[Dexter Gordon]], quien afixo l'estilu de Parker col altu al [[saxo tenor]], y [[Sonny Stitt]]; el trompetista [[Fats Navarro]]; los trombonistas [[J. J. Johnson]] —quien afixo'l llinguaxe ''bop'' al [[trombón]]—, [[Benny Green]] o [[Kai Winding]]; los pianistes [[Bud Powell]], [[Thelonious Monk]], [[Lennie Tristano]], [[Oscar Peterson]], [[Ahmad Jamal]], [[George Shearing]], [[Erroll Garner]], [[Herbie Nichols]] o [[Tommy Flanagan]]; los baxistes [[Oscar Pettiford]] o [[Paul Chambers (músicu)|Paul Chambers]]; los bateristas [[Kenny Clarke]] o [[Max Roach]]; o la cantante [[Sarah Vaughan]]. Nel campu de les ''big bands'', dalgunes d'elles, como les de [[Charlie Barnett]], [[Woody Herman]], [[Lionel Hampton]] o [[Stan Kenton]], supieron afaer la so sonoridá a les nueves esixencies, y otres, como la d'[[Earl Hines]] establecieron pontes ente'l vieyu y el nuevu soníu. Namái dalgunes llograron convertise en verdaderes ''big bands'' de ''be-bop'', como ye'l casu de les orquestes de [[Boyd Raeburn]], [[Billy Eckstine]] y [[Dizzy Gillespie]]. === Cool jazz === {{AP|Cool}} La nacencia formal del movimientu ''[[cool]]'' tuvo llugar en [[1948]] cola publicación del álbum ''[[Birth of the Cool]]'' de [[Miles Davis]], tou un manifiestu autodefinitorio y una de les grabaciones más influyentes de la historia. El nuevu estilu derivábase direutamente del ''[[bebop]]'', pero resultaba una música más cerebral, que tenía como principal oxetivu l'establecimientu d'una atmósfera "aselu" y "meditativa".<ref group="nota">Cool, n'inglés, nun tien equí una traducción direuta; puede significar nesti contestu, "tranquilidá", "aselu", "aselu"..., anque tamién s'utilizaba na xíriga jazzístico pa referise a lo que "taba de moda"</ref> El ''cool jazz'' resultó particularmente popular ente músicos blancos como [[Lennie Tristano]], en parte pol so alloñamientu de los raigaños africanos del jazz, pero tamién atopó un buecu ente les preferencies de músicos negros que taben pasando de ser simples ''entertainers'' a adoptar un papel más activu y seriu na busca de la so identidá musical. Miles Davis, quien empezara la so carrera con [[Charlie Parker]], dio entamu al movimientu con ''[[Birth of the Cool]]'' (1948), el primeru d'una serie d'álbumes —''Walkin'' (1954), ''Miles'' (1955), ''Cookin''',''Relaxing'', ''Working'' o ''Steaming'', toos de (1956)— que sentaben les bases del estilu. [[The Modern Jazz Quartet]] —orixinalmente la [[seición rítmica]] de [[Dizzy Gillespie]], integrada por [[Milt Jackson]], [[John Lewis (músicu)|John Lewis]], [[Percy Heath]] y [[Kenny Clarke]]— publicó ''Modern Jazz Quartet with Milt Jackson'' (1953), ''Modern Jazz Quartet Volume 2'' (1953), y ''Django'' (1956), onde presentaben les sos elegantes composiciones, na llende ente lo [[música barroca|barrocu]] y lo jazzístico. [[Gunther Schuller]] foi l'aniciador oficial del ''[[third stream]]'', una corriente qu'establecía una ponte ente la [[música clásica]] y el ''jazz'', que tien como exemplu paradigmáticu'l so ''Jazz Abstractions'' (1959), y que cunta tamién ente los sos principales representantes a [[Bob Graettinger]]. [[Gil Evans]] produció ''Gil Evans and Ten'' (1957), ''Out of the Cool'' (1959), o ''Into The Hot'' (1961), [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]] —xuntu a [[Scott LaFaro]] y [[Paul Motian]]— introdució un nuevu soníu nel tríu de jazz influyíu pola música clásica europea, y [[George Russell]] sobresalió como intérprete de [[jazz modal|temes modales]]. Otres figures destacables fueron el [[vibrafonista]] [[Teddy Charles]], el pianista [[Ran Blake]] o la cantante [[Betty Carter]]. === West Coast jazz === {{AP|West Coast jazz}} Nesa mesma dómina, na [[Costa Oeste de los Estaos Xuníos|Costa Oeste]], la evolución del jazz desenvolver por caminos menos influyíos polos músicos neoyorquinos de ''bebop'', direutamente herederos de [[Lester Young]] y de la evolución que tuvieren ''big bands'' como les de [[Woody Herman]], [[Conrad Gozzo]], [[Stan Kenton]] o [[Wardell Gray]]. El nuevu estilu, qu'acabaría conformándose como la llinia principal de desenvolvimientu del ''cool'', foi impulsáu especialmente por músicos como [[Howard Rumsey]], [[Shorty Rogers]] o [[Shelly Manne]], y xeneró obres que tuvieron una enorme repercusión comercial, como ye'l casu de ''[[Time Out]]'', de [[Dave Brubeck]] y [[Paul Desmond]], que se convirtió nel primer discu de ''jazz'' en vender más d'un millón de copies, gracies a la tema "[[Take Five]]".<ref>{{Cita llibru | apellíos = Dimery |nome= Robert |editorial= Grijalbo |títulu= 1001 discos qu'hai qu'escuchar antes de morrer |añu= 2005 |ubicación= Barcelona |isbn= 84-253-3978-2 |páxina=45}}</ref> Tamién llogró un importante ésitu comercial [[Stan Getz]], otru de los líderes del movimientu ''cool'', que venía de les orquestes de [[Stan Kenton]], [[Benny Goodman]] y [[Woody Herman]] y que terminaría popularizando la [[bossa nova]], colos sos discos ''West Coast Jazz'', ''Early Autumn'' (1948) y ''Quartets'' (1950), ente que [[Llei Konitz]] ye consideráu por dellos críticos como la quintaesencia del músicu ''cool''. [[Gerry Mulligan]], otru de los principales representantes d'esta corriente, editó ''Mulligan Plays Mulligan'' (1951), ''Gerry Mulligan Quartet'' (1952), y ''Mulligan Quartet'' (1952); [[Art Pepper]] grabó ''Discoveries'' (1954), ''Art Pepper Quartet'' (1956), ''Meets the Rhythm Section'' (1957) y ''Omega Alpha'' (1957); [[Jimmy Giuffre]] llanzó ''Jimmy Giuffre 3'' (1956) o ''Western Suite'' (1958); [[Chet Baker]] publicó ''Grey December'' (1953), ''Chet Baker & Strings'' (1954) o ''Chet Baker Sextet'' (1954); [[Chicu Hamilton]] grabó ''Spectacular'' (1955), ''Quintet In Hi Fi'' (1956) o ''Mr Jo Jones on Quintet'' (1956); [[Jim Hall]], a lo último, destacó por un soníu llimpiu y tranquil —xustu l'antítesis de [[Charlie Christian]]— qu'antemanaba la llegada d'un tipu de ''jazz'' más nidiu y relaxáu. === ''Hard bop'' === {{AP|Hard bop}} Como reacción ante'l intelectualismo del ''bebop'', los músicos del ''hard bop'' reivindicaron la torna del ''jazz'' a los sos oríxenes, con especial acentu na enerxía y l'espontaneidá de la música. L'[[ritmu|elementu rítmicu]] quedaba reforzáu, y los [[Solo (música)|solos]], derivaos del llinguaxe de los músicos ''[[bebop]]'', adquirieron más fuercia y vitalidá, conformando una música agresiva ya intensa. Ello ye que l'axetivu "hard" (duru) tien nesta espresión la connotación de "intensu".<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=138}}</ref> Tuvo especial incidencia ente los músicos de la [[Mariña Este de los Estaos Xuníos|Mariña Este]], y ta especialmente venceyáu a los músicos negros de les ciudaes de los [[Rexón de los Grandes Llagos|Grandes Llagos]], como [[Chicago]] o [[Detroit]]. A ellos, "gustáben-yos les improvisaciones a plenu pulmón, los soníos templaos, les frases d'ángulos puros, los ritmos esplosivos".<ref>Gerber, Alain: ''Jazzmen from Detroit''. Linernotes. BYG- Actuel S-26065. 1979</ref> Pa munchu autores, el ''hard bop'' foi una relectura del ''bebop'' "en pro d'una vía que s'abrir a la prosecución d'una tradición ininterrumpida na que los raigaños más fondos siguíen teniendo un pesu específicu importante".<ref>{{harvnb|Riambau|1995|pp=71}}</ref> [[Max Roach]] foi unu de los aniciadores del movimientu, xunto a [[Art Blakey]] o [[Sonny Rollins]]. Destacaron coles mesmes los saxofonistas [[Cannonball Adderley]], [[Phil Woods]], [[Tina Brooks]], [[Hank Mobley]], [[Joe Henderson]], [[Pepper Adams]], [[Benny Golson]] o [[Jackie McLean]]; los trompetistas [[Woody Shaw]], [[Llei Morgan]], [[Freddie Hubbard]], [[Donald Byrd]], [[Blue Mitchell]], [[Art Farmer]] o [[Clark Terry]]; los pianistes [[Mal Waldron]], [[Bobby Timmons]], [[Horace Parlan]] o [[Duke Pearson]]; la vocalista [[Abbey Lincoln]]; el guitarrista [[Kenny Burrell]]; los contrabajistas [[Reginald Workman]], [[Paul Chambers (músicu)|Paul Chambers]] y [[Charles Mingus]]; la batería [[Pete La Roca]]; o les [[big band]]s de [[Thad Jones]] o [[Maynard Ferguson]]. === ''Soul jazz'' y ''Funky jazz'' === {{AP|Funky jazz}} Íntimamente rellacionáu col ''[[hard bop]]'', desenvolvióse un estilu de jazz, quiciabes más específicamente una forma de tocar ''jazz'', basada nel usu d'estructures ''[[blues]]'' en tempo lentu o mediu, con un "beat" firme y sosteníu, con emoción interpretativa, que se dio en llamar ''[[funky jazz|funky]]'' o, más tarde, ''[[soul jazz]]''.<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=49}}</ref><ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=265}}</ref> Un subxéneru qu'exhibía al [[Hammond B3]] y a los sos pioneros ([[Wild Bill Davis]], [[Jimmy Smith (músicu)|Jimmy Smith]] o [[Jimmy McGriff]]) como protagonistes, y que fundía tamién los sos raigaños nos trabayos de músicos como [[Horace Silver]], [[Junior Mance]], [[Les McCann]], [[Gene Harris]], [[Ramsey Lewis]] o'l cantante y pianista [[Ray Charles]]. Otres figures destacables del xéneru fueron los organistes [[Brother Jack McDuff]], [[Shirley Scott]], [[Charles Earland]], [[Larry Young]] o [[Richard "Groove" Holmes]]; los guitarristes [[Wes Montgomery]], [[Grant Green]] o [[George Benson]]; o los saxofonistas [[Stanley Turrentine]], [[Willis "Gator" Jackson]], [[Eddie "Lockjaw" Davis]], [[David "Fathead" Newman]], [[Gene Ammons]], [[Houston Person]], [[Jimmy Forrest]], [[King Curtis]], [[Rede Holloway]], [[Eddie Harris]] y [[Hank Crawford]]. <ref name=souljazz>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/soul-jazz-d297 |títulu= AExplore Music - Soul Jazz |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de mayu de 2011}}</ref> === ''Free jazz'' === {{AP|Free jazz}} El ''bop'' evolucionó bien rápido mientres la década de los cincuenta y dellos músicos ([[George Russell]] o [[Charles Mingus]] ente ellos) desenvolvieron, a partir de los conceutos d'intuición y digresión qu'anunciara la música de [[Lennie Tristano]], formulaciones similares a les que yá se dieron na [[música clásica]] nos años venti, cola irrupción, por casu, de l'[[atonalidad]] nel ''jazz'' de los años sesenta. Ta xeneralmente aceptáu pola crítica que, al marxe de los antecedentes yá citaos, el ''free jazz'' toma carta de naturaleza en 1960, cola publicación del [[Free Jazz (discu)|discu homónimu]] d'[[Ornette Coleman]] y el so doble [[Cuartetu (música)|cuartetu]], que supón una [[revolución]] [[Xéneru musical|estilística]] nel jazz, pero "non solamente eso, sinón una puesta en crisis, una relectura y una superación virtual de too lo que fuera'l jazz, cuestionando los fundamentos socioculturales tanto como'l so desenvolvimientu históricu".<ref>{{harvnb|Carles|Comolli|1991|pp=348}}</ref> Coleman había yá editáu enantes dellos discos qu'antemanaben esta esplosión, como ''[[The Shape of Jazz to Come]]'' o ''[[This Is Our Music]]'', dambos para [[Atlantic Records]].<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=36}}</ref> El ''[[free jazz]]'' prescindió d'elementos hasta entós esenciales nel jazz, como'l ''[[Swing (cualidá musical)|swing]]'', el [[fraseo]] o la entonación, abrir amás a influencies de [[músiques del mundu]] y politizándose de forma bien ostensible.<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=79 y ss.}}</ref> Nos primeres [[años 1960|años sesenta]] asistir a una, aparentemente, irresistible ascensión del ''free jazz'' que, paralelamente, recibió una ingente cantidá de refugos resumibles nuna sola frase: «Esto nun ye música». Crítiques que, per otra parte, provinieron non solo del públicu o de [[periodista|periodistes]] especializaos, sinón de músicos de jazz, como [[Roy Eldridge]] o [[Quincy Jones]].<ref>{{Cita llibru | apellíos = Williams |nome= Martin |editorial= Collier Books |títulu= Jazz Panorama |añu= 1964 |allugamientu= Nueva York |isbn= B001MBZO8Y}}</ref> A mediaos de la década, práuticamente tolos músicos nuevos de jazz taben influyíos pol "free". [[Cecil Taylor]], [[Eric Dolphy]] y [[Don Cherry]] fueron los principales aniciadores d'esta llinia, pero a ellos sumáronse [[Carla Bley]], [[Mike Mantler]], [[Muhal Richard Abrams]], [[Dollar Brand]], [[Anthony Braxton]], [[Marion Brown]], [[Jimmy Giuffre]], [[Eddie Gómez]], [[Charlie Haden]], [[Steve Lacy]], [[Yusef Lateef]], [[Gary Peacock]], [[Sun Ra]], [[Archie Shepp]], [[Sonny Sharrock]], [[Manfred Schoof]], [[John Surman]], ente otros. A mediaos de la década, el ''free jazz'' convirtiérase nuna manera d'espresión ricamente articulada que tomaba toles temátiques y comandaba toles víes de desenvolvimientu del ''jazz''. Sicasí, a partir de [[1967]] empezó a apreciase una clara recesión del favor del públicu respectu del ''free jazz''.<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=93}}</ref> === ''Post-bop'' === {{AP|Post-bop}} Un ciertu númberu de músicos de ''[[bop]]'' desenvolvieren conceutos d'improvisación más avanzaos a finales de los [[años 1950]], realizando un "[[jazz modal]]" direutamente impulsáu por figures como [[Miles Davis]] o, bien especialmente, [[John Coltrane]] yá a empiezos de la [[década de 1960]]. Los sos "sábanes de soníu", según bautizó'l críticu [[Ira Gitler]] al soníu del cuartetu del [[Saxofón|saxofonista]],<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=49}}</ref> abrieron el camín a un estilu que se dio en llamar ''[[post-bop]]''. Ésti adoptó a les esperiencies ''[[hard bop]]'' un bon númberu de les innovaciones que traxera'l ''[[free jazz]]'', convirtiéndose na llinia de desenvolvimientu principal (''[[mainstream]]'') del ''jazz'' modernu, filo conductor hasta llegar al ''[[neo bop]]'' o "neo-tradicionalismu" de los [[años 1980]], encabezáu por [[Wynton Marsalis]]. Salvo esceiciones, como [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]], el [[sellu discográficu]] [[Blue Note Records|Blue Note]] recoyó a los principales músicos del estilu: [[Wayne Shorter]], [[McCoy Tyner]], [[Herbie Hancock]] o [[Llei Morgan]]. === ''Jazz rock'' y ''jazz'' fusión === {{AP|Jazz fusión|Jazz rock}} [[Ficheru:Miles Davis 22.jpg|thumb|170px|left|[[Miles Davis]] actuando nel North Sea Jazz Festival.]] El llanzamientu en [[1970]] de ''[[Bitches Brew]]'', un álbum de [[Miles Davis]] que cuntaba con [[Tony Williams (baterista)|Tony Williams]], [[Ron Carter]], [[Herbie Hancock]], [[Wayne Shorter]] o [[John McLaughlin]], ente otros, supunxo una nueva revolución nel soníu del jazz, introduciendo una instrumentación y unos esquemes rítmicos más cercanos al [[rock]] y marcando l'entamu d'un nuevu xéneru que recibiría darréu la denominación de ''[[jazz fusion]]''. La influencia de los grupos de rock que taben esperimentando col ''jazz'' na dómina ([[Soft Machine]], [[Blood, Sweat & Tears]], [[Colosseum]], [[Caravan (banda inglesa)|Caravan]], [[Nucleus]], [[Chicago (banda)|Chicago]] y, sobre toos ellos, les distintes formaciones de [[Frank Zappa]]), terminó de perfilar un xéneru que daría llugar darréu a otros munchos subestilos, siendo particularmente evidente n'aspeutos como la instrumentación de les nueves bandes de ''[[jazz rock]]'' —que reemplazaron el [[contrabaxu]] pol [[baxu llétricu]] y onde la [[guitarra]] o'l [[órganu Hammond|órganu]] abandonaben la [[seición rítmica]] p'asitiase como instrumentos solistes de plenu derechu— o na mayor importancia de los grupos al respeutive de los sos miembros, otra carauterística heredada del mundu del rock. Unu de los primeres representantes de la nueva corriente del ''[[jazz rock]]'' foi [[Gary Burton]], quien, cola ayuda de [[Steve Swallow]], [[Larry Coryell]] y [[Roy Haynes]], empezara a esperimentar con rítmos de rock en ''The Time Machine'' (1966), ya introduxera elementos ''[[country]]'' en ''Tennessee Firebird'', editáu esi mesmu añu. [[Tony Williams (baterista)|Tony Williams]], quien se fixera famosu nel quintetu de [[Miles Davis]], yá editara sol so nome ''Life Time'' (1964) y ''Spring'' (1965) antes de poner en marcha la so [[The Tony Williams Lifetime|Lifetime]], una banda que cuntaba orixinalmente con [[Larry Young]] y John McLaughlin y que se convertiría n'unu de los grupos más relevantes del xéneru. [[Herbie Hancock]] nun tardó n'alzase como unu de los máximos representantes del xéneru a la cabeza del so grupu [[The Headhunters]] —una banda que, inspirada nos ritmos ''[[funk]]y''-sicodélicos de [[Sly Stone]], llogró'l mayor ésitu de ventes{{ensin referencies}} de la historia del ''jazz'' col so álbum homónimu editáu en [[1973]]—, ente que [[Chick Corea]] fixo lo propio colos sos ''[[Return To Forever]]'', orixinalmente con [[Flora Purim]], [[Joe Farrell]], [[Stanley Clarke]] y [[Airto Moreira]]. [[Keith Jarrett]] publicó ''Gary Burton & Keith Jarrett'' en 1970, y fixo incursiones nel [[latin jazz]] en '''Expectations'' (1971), ente que [[McCoy Tyner]] collaboró con músicos como [[Bennie Maupin]], [[Bobby Hutcherson]], [[Gary Bartz]], [[Wayne Shorter]], [[Alice Coltrane]] o [[Ron Carter]] en ''Expansions'' (1968), ''Cosmos'' o ''Extensions'', dambos de 1970. Dende l'área del ''[[free jazz]]'', músicos como [[Charlie Haden]], [[Carla Bley]], [[Michael Mantler]] o [[Paul Motian]] atopábense ellaborando una música complexa y personal, con raigaños bien diversos ya influencies bien heterogénas. [[Larry Coryell]] foi otru de los pioneros del ''[[jazz rock]]'', cola so participación nel álbum de 1966 ''Out of Sight And Sound'', del grupu Free Spirits. L'álbum marcó l'entamu d'una serie de grabaciones sol so nome que remataríen en ''Introducing The Eleventh House'' (1974), primer discu d'una banda —[[The Eleventh House]]— que s'asitiaría ente les más famoses de los grupos de jazz rock de la [[década de 1970]]. [[Weather Report]], formáu orixinalmente por [[Joe Zawinul]], [[Wayne Shorter]], [[Miroslav Vitous]], [[Airto Moreira]] y [[Alphonso Mouzon]] non yá convirtióse nel grupu más importante del movimientu. La banda llogró un considerable ésitu dende los sos entamos, pero la llegada del baxista [[Jaco Pastorius]] en [[1976]] supunxo un nuevu emburrie pa l'agrupación, que con álbumes como ''Black Market'' (1976) o ''Heavy Weather'' (1977) algamó un notable ésitu comercial. [[John McLaughlin]] recoyó'l testigu del ''revival'' del ''[[blues]]'' que tuviera llugar nel [[Reinu Xuníu]] con grupos como [[The Rolling Stones]] o [[Cream]], pero n'editando un primer álbum sol so nome (''Extrapolation'', 1969) con [[John Surman]] y [[Tony Oxley]], foi convocáu por [[Miles Davis]] pa la grabación de ''[[Bitches Brew]]''. El so ''My Goal's Beyond'', de [[1971]] amuesa yá abiertamente la pasión del músicu pola [[música hindú]], un interés que va desenvolver cola [[Mahavishnu Orchestra]] a lo llargo de la década n'álbumes como ''The Inner Mountain Flame'' (1971) o ''Birds of Fire'' (1972), y, especialmente con [[Shakti (banda)|Shakti]], una banda que cuntaba cola participación de músicos hindús. El baterista y pianista [[Jack DeJohnette]] ye otra figura clave del movimientu, con una serie d'álbumes —''Have You Ever Heard'' (1970), ''Collect'' (1974), ''Untitled'' (1977)...— colos que quixo efeutuar una nueva llectura de los clixés del [[jazz rock]] y nos que participaron músicos como [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]] o [[David Murray (saxofonista)|David Murray]]. [[Gary Bartz]] debutara con ''Llibra'' (1967), un álbum nel qu'amosaba'l so estilu guañáu na tradición del ''[[bebop]]'' y les sos cualidaes como compositor, pero en reemplazando a [[Wayne Shorter]] nel grupu de [[Miles Davis]], formó los sos "NTU Troop" en [[1970]], pa publicar un discu (''Harlem Bush Music - Taifa'', de 1970) nel que presentaba una música enérxica, con elementos del [[soul]], del [[funk]], del jazz y del [[música rock|rock]]. [[Billy Cobham]] —que participara en [[Dreams (banda)|Dreams]] xunto a [[Randy Brecker|Randy]] y [[Michael Brecker]] y a [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]], y que tamién pasara de volao pol grupu de [[Miles Davis]]— editó ''Spectrum'' y ''Crosswinds'' en [[1973]], y ''Total Eclís'' en [[1974]], toos ellos álbumes importantes na historia del subxéneru. [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]] debutó discográficamente en [[1974]] con ''Timeless'', con [[Jack DeJohnette]] y [[Jan Hammer]] pa siguir editando álbumes na mesma llinia con músicos como [[Marc Johnson]], [[Peter Erskine]], o [[Dave Holland]]. Los hermanos [[Randy Brecker|Randy]] y [[Michael Brecker]] formaron en [[1975]] [[The Brecker Brothers]], pa editar una música de gran complexidá a mediu camín ente'l ''[[hard bop]]'' y el ''[[funky]]'' antes d'entamar les sos respeutives carreres en solitariu. [[Oregon (banda)|Oregon]] publicó en [[1972]] un primer álbum —''Music Of Another Present Yera''— qu'amosaba una sofisticada combinación de jazz, música clásica, improvisación, complexidá compositiva y elementos étnicos. [[Lonnie Liston Smith]] editó en [[1973]] el so ''Astral Travelling'', primer discu d'una banda —The Cosmic Echoes— que llueu derivaría escontra'l ''[[funk|funky soul]]'' con álbumes como ''Expansions'' (1974). [[Steps Ahead]], un [[supergrupo]] de virtuosos con [[Mike Mainieri]] a la cabeza publicó'l so primer trabayu —''Step By Step''— en 1980, el mesmu añu que [[Ronald Shannon Jackson]] publicó ''Eye On You'' col so grupu Decoding Society; o que [[Joseph Bowie]], hermanu de [[Lester Bowie|Lester]], publicó ''"Defunkt"'' primer álbum del so [[Defunkt|banda homónima]]. [[Jean Luc Ponty]] foi'l responsable de llevar el [[violín]] a la era de la electrónica, dende l'empiezu de la so carrera al llau de [[Frank Zappa]] en fecha tan temprana como [[1968]], pasando poles sos collaboraciones con John McLaughlin y rematando na so carrera en solitariu con álbumes como ''Upon The Wings Of Music'', de [[1975]]. El baxista y violonchelista [[Ron Carter]] publicara ''Uptown Conversation'' (1969) col [[contrabaxu]] como protagonista, antes d'editar ''Piccolo'' (1977), un álbum nel qu'emplegaba'l baxu piccolo, un híbridu ente'l [[contrabaxu]] y el [[cello]]. El virtuosu checu [[Miroslav Vitous]] destacó tamién nel [[contrabaxu]] n'álbumes como ''Infinite Search'' (1969), o ''Purple'' (1970), pero foi [[Stanley Clarke]] l'encargáu de poner el [[baxu llétricu]] nel puntu de mira de los aficionaos, con ''Stanley Clarke'' (1974) y ''School Days'' (1976). [[Jaco Pastorius]] foi, sicasí'l gran revolucionariu d'esi instrumentu, tantu nes sos tempranes collaboraciones con [[Pat Metheny]] (''Bright Size Life'', 1976) o [[Weather Report]] (''Heavy Weather'', 1977) como, sobremanera, col so debú en solitariu que, llanzáu en [[1976]] col títulu de ''Jaco Pastorius'', foi'l discu que, non yá popularizó'l [[so fretless]], sinón que lo asitió como unu de los instrumentos más espresivos del [[jazz fusión]]. Destaca igualmente, nuna llinia bien [[funky]], el baxista [[Jamaaladeen Tacuma]] (''Show Stopper'', 1983). Otres figures importantes, dientro d'un estilu de fusión que provién del [[free jazz]] ya incorpora elementos de la música [[third stream]], fueron el contrabajista [[David Tostaren]] (''Color Pool'', 1975), [[Collin Walcott]] (percusionista d'[[Oregon (banda)|Oregon]] y unu de los músicos más innovadores nel so instrumentu), el saxofonista [[John Klemmer]] (''Touch'', 1975), los pianistes [[Art Lande]] (''Rede Lanta'', 1973), y [[Steve Kuhn]] (''Ecstasy'', 1974), y el baxista [[Steve Swallow]] (''Swallow'', 1991). La [[guitarra llétrica]] algamara gracies a la influencia del [[rock]] una popularidá ensin precedentes, que nun tardó en trate reflexada nel mundu del [[jazz fusión]] cola apaición d'un bon númberu de músicos, que la víen como'l instrumentu dominante na escena del jazz, tal que el saxofón haber sío en dómines anteriores. [[Sonny Sharrock]] (''Black Woman'', 1969; ''Monkie-Pockie-Boo'', 1970) o [[James Blood Ulmer]] (''Revealing'', 1977) atopar ente los primeres representantes d'esta corriente, al igual que [[Ralph Towner]] (''Diary'', 1973), el guitarrista de la banda Oregon. [[Pat Metheny]] publicara en [[1976]] el so ''Bright Size Life'' con [[Jaco Pastorius]] y [[Bob Moses]], un discu que tenía a la guitarra llétrica como principal protagonista pero que, tamién, introducía'l [[baxu llétricu]] nel soníu del jazz, y amosaba l'estilu naturalista y orixinal, típicamente "blancu", que Metheny desenvolvería en posteriores álbumes yá cola so banda [[Pat Metheny Group]] (''Group'' 1978; ''American Garage'', 1979). El xaponés [[Kazumi Watanabe]] grabó una serie d'afamaos discos, que s'empecipió con ''Endless Way'' (1975), ente que [[John Scofield]], que collaborara con [[Billy Cobham]] y [[Charles Mingus]], editó'l so primer trabayu en solitariu en [[1977]], col títulu ''East Meets West''. El virtuosu [[Al DiMeola]], publicó tamién los sos primeros trabayos a mediaos de la década (''Land of the Midnight Sun'', 1976; ''Elegant Gipsy'', 1977), al igual que [[Steve Tibbetts]] (''Steve Tibbets'', 1976; ''Yr'', 1980), [[Steve Khan]] (''Tightrope'', 1977; ''The Blue Man'', 1978) y [[Mike Stern]], qu'asitiaría la so carrera a empiezos de la década siguiente, al llau de [[Billy Cobham]] y de [[Miles Davis]] (1981-1983). Nel ámbitu [[Europa|européu]] destacaron los británicos [[Neil Ardley]], [[Mike Westbrook]], [[Mike Gibbs]], [[Kenny Wheeler]], [[John Surman]], [[Keith Tippett]], [[Elton Dean]], [[Basil Kirchin]] o'l grupu [[Nucleus]]; los noruegos [[Jan Garbarek]] y [[Terje Rypdal]]; el danés [[Niels-Henning Orsted-Pedersen]]; los alemanes [[Wolfgang Dauner]], [[Joachim Kühn]] y [[Eberhard Weber]]; l'italianu [[Enrico Rava]]; el polacu [[Michal Urbaniak]]; o'l rusu [[Serguéi Kuriokhin]]. === ''Jazz'' llatín y ''jazz'' afrocubano === {{AP|Latin jazz}} Nos primeros tiempos del ''jazz'' yá se produció una temprana incorporación d'elementos llatinos a la música ''[[hot]]''. Ello ye que los [[ritmu|ritmos]] de [[habanera]], [[calinda]], [[contradanza]] o [[Fandangu (baille)|fandangu]] yeren avezaos na música de [[Nueva Orleans]].<ref>Bauzá, José: ''Jazz: Grabaciones maestres'', Institutu de Estudio Juan Gil-Albert, Alicante, 1986, páx. 184</ref> La presencia d'elementos llatinos caltener nel ''jazz'' de los [[años 1920|años 20]] y [[años 1930|30]], anque ensin la intensidá necesaria pa xestar una verdadera fusión. Sicasí, a metá de los [[años 1940]], la influencia cubana sobre'l ''[[bop]]'' xeneró un estilu de fusión que'l so meyor esponente fueron la ''[[big band]]'' de [[Machucu (músicu)|Machucu]], y los trabayos de [[Dizzy Gillespie]], qu'integraben elementos carauterísticos del ''[[bebop]]'' con [[Instrumentu de percusión|ritmo afrocubanos]]. De tolos estilos que surdieron tres la [[Swing (jazz)|yera del ''swing'']], el [[latin jazz]] foi unu de los qu'esfrutó de mayor popularidá, y los sos esquemes básicos nun camudaron demasiáu a lo llargo de la so historia, al traviés del trabayu —por citar namái a trés de les más importantes— de les orquestes de [[Tito Puente]], [[Poncho Sánchez]] o [[Mario Bauzá]].<ref name="alllatin">{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/smooth-jazz-d4447 |títulu= Explore Music - Smooth Jazz |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> A partir de mediaos la [[década de 1960]] y, especialmente, mientres los [[años 1970]], esti estilu de fusión con músiques llatines, asitiar de forma definitiva na escena del jazz. Dientro de l'amplia denominación de "jazz llatín", suelen incluyise músiques tan distintes como les d'orixe [[Brasil|brasilanu]] ([[bossa nova]], especialmente), les d'orixe [[cuba|cubanu]] y otres de [[jazz fusión|fusión]] con otres músiques de calter llatín (y de forma especial, el tangu). Ente los munchos artistes que desenvolvieron la so obra nes distintes variantes d'esti xéneru, cabo citar, dientro del jazz de fusión d'orixe brasilanu, a [[Flora Purim]], [[Airto Moreira]], [[Charlie Byrd]], [[Antonio Carlos Jobim]], [[Joao Gilberto]], [[Baden Powell (músicu)|Baden Powell]], [[Hermeto Pascoal]], [[Dom Um Romão]], [[Egberto Gismonti]] o [[Claudio Roditi]] . Y, na redolada de la fusión de jazz cola música afro-cubana y [[Puertu Ricu|portorriqueña]], atopamos a [[Irakere]], [[Arturo Sandoval]], [[Ray Barretto]], [[Emiliano Salvador]], [[Cal Tjader]], [[Mozu O'Farrill]], [[Mongo Santamaría]], [[Cándido Cameru|Cándido]], [[Sabú Martínez]], [[Chano Pozu]], [[Chucho Valdés]], [[Steve Turrie]] o [[Paquito D'Rivera]], amás de pianistes como [[Hilton Ruiz]], [[Gonzalo Rubalcaba]] y [[Michel Camilo]], nos que l'elementu llatín incorporar de forma indistinguible al so orixe [[post-bop|bop]]. Muncho más apegaos a los estilos tradicionales cubanos, inclusive a la [[mueyu (música)|mueyu]], atopamos a músicos como [[Willie Bobo]], [[Cachao]], [[Carlos "Patato" Valdes]], [[Tata Güines]], [[Willie Colón]], [[Jesús Alemany]] o [[Francisco Aguabella]], amás d'orquestes qu'históricamente tuvieron una gran proyeición comercial, como les de [[Xavier Cugat]] y [[Pérez Prau]]. Fora del mundu [[Antilles|antillanu]], destaquen músicos que desenvolvieron trabayos d'acercamientu ente'l jazz y músiques tradicionales d'otros llugares d'[[América llatina]]: [[Astor Piazzolla]] (colos sos discos en solitariu o con [[Gerry Mulligan]]), [[Gatu Barbieri]], [[Osvaldo Tarantino]], [[Alex Acuña]].<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/latin-jazz-d332/artists |títulu= Explore Music - Latin Jazz Artists |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> L'estilu dio orixe a lo llargo de los años a toa una serie de subxéneros rellacionaos ente los que s'atopen el [[boogaloo]], el ''jazz'' cubanu, el ''jazz'' brasilanu, el [[Big Band|Latin Big Band]] y, percima de toos en popularidá ya importancia, la [[bossa nova]].<ref name="alllatin"/> === ''Jazz'' flamencu y otres fusiones étniques === El ''jazz'' flamencu tien el so orixe na [[década de 1960]], cuando empezaron a surdir delles propuestes primitives de fusión ente'l [[flamencu]] de parte d'artistes como [[Miles Davis]] (''Sketches of Spain'', 1960; ''Flamencu Sketches'', incluyíu en ''[[Kind of Blue]]'', 1959) o [[John Coltrane]] (''Olé'', 1961). Sicasí, n'España hubo d'esperar hasta [[1967]], añu en que'l saxofonista [[Pedro Iturralde]] editó'l so ''Jazz Flamencu'' (MPS), un discu que cuntaba cola collaboración de [[Paco de Lucía]] y que se considera usualmente como la obra fundacional del xéneru. Discos como ''My Spanish Heart'' de [[Chick Corea]] (1976) o ''[[Friday Night in San Francisco]]'', una grabación de 1980, en tríu, de los guitarristes [[Al DiMeola]], [[John McLaughlin]] y [[Paco de Lucía]], abondaben na idea de la fusión de dambos xéneros, dientro d'una corriente de renovación nel [[flamencu]], que dempués se denominó [[nuevu flamencu]], un conceutu que De Lucía reelaboró nos sos trabayos col sestetu integráu por él mesmu, el so hermanu [[Pepe de Lucía]], [[Ramón de Algeciras]], [[Carles Benavent]], [[Rubem Dantas]] y [[Jorge Pardo]] (''Live... One Summer Night'', 1984). A partir de mediaos d'esa década, Benavent, Dantas y Pardo empecipiaron les sos carreres en solitariu, ayudando a consolidar un estilu onde nun tardaron n'apaecer trabayos de figures del [[Jazz n'España|jazz español]] y el [[flamencu]], como [[Joan Albert Amargós]], [[Antonio Vargas Cortés|El Potito]], [[Antonio Carmona]], [[Chano Domínguez]], [[Ángel Rubio (guitarrista)|Ángel Rubio]], [[Guillermo McGill]], [[Gerardo Núñez]], [[Jerry González]], [[Juan Manuel Cañizares]], [[Agustín Carbonell|Agustín Carbonell "La Bola"]], [[Pericu Sambeat]] o [[Javier Llomba]], artistes que siguen esplorando'l camín abiertu por Davis, Coltrane, Iturralde y Paco de Lucía más de mediu sieglu tras.<ref>"Especial: El Jazz Flamencu güei" en {{Cita web |url= http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz.htm |títulu= Crucies sonoros de la interculturalidad 1 |autor= Ezequiel Paz |fecha=febreru de 2003 |editorial= flamencu-world.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz.htm|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}{{Cita web |url= http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz2.htm |títulu= Crucies sonoros de la interculturalidad 2 |autor= Ezequiel Paz |fecha=febreru de 2003 |editorial= flamencu-world.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz2.htm|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}</ref> Nel restu del mundu distintos músicos de tradiciones bien diverses siguen ellaborando fusiones estilístiques que de cutiu tienen al ''jazz'' como coprotagonista. Esta orientación parte na [[década de 1950]], con artistes como [[Dizzy Gillespie]], [[Dollar Brand]], [[Sun Ra]] o [[Yusef Lateef]], y afítase, más tarde, a finales de los años 1960 y na [[década de 1970]], cuando [[Don Cherry]], [[John McLaughlin]], [[Don Ellis]] o [[Andy Narell]] empezaron a fundir elementos étnicos tales como instrumentación, harmoníes o ritmos, de distintes procedencies ([[África]], la [[India]], [[Bulgaria]], [[Francia]], [[Brasil]], [[Xapón]], la [[Polinesia]], [[Marruecos]], el [[Caribe (rexón)|Caribe]]...), en trabayos onde la improvisación carauterística del jazz tenía un llugar importante.<ref name="allworldfusion">{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/world-fusion-d185 |títulu= Explore Music - World Fusion |autor= Mark C. Gridley |editorial= allmusic.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> Esta familia de xéneros de "[[Jazz fusión#La fusión étnica|fusión étnica]]", que la so cercanía al jazz varia d'un artista a otru, suel arrexuntase dientro del términu xeneralista "[[world music]]", denominación qu'inclúi amás otros estilos de calter pocu o nada rellacionaos col jazz. Ente los artistes que desenvolvieron el so trabayu nesta llinia, amás de los citaos, atópense [[Shakti (banda)|Shakti]], [[Babatunde Olatunji]], [[Zakir Hussain]], [[Paul Winter]], [[David Amram]], [[Rabih Abou-Khalil]], [[Anouar Brahem]], [[Paul Horn]], [[Lou Harrison]], [[Codona]], [[Harry Partch]], [[Trilok Gurtu]], [[Manu Dibango]], [[Lakshminarayanan Shankar]], [[Alpha Blondy]], [[Strunz & Farah]], [[Toshinori Kondo]], [[M'Lumbo]], [[Elek Bacsik]], [[Najma Akhtar]], [[Richard Bona]] o [[Hugh Masekela]].<ref name="allworldfusion"/> === La crisis del ''jazz'' y el nuevu tradicionalismu === La puxanza del "neo-tradicionalismu" que tuvo llugar cola llegada de la [[década de 1980]] marcó'l puntu más altu de la crisis qu'afectara al jazz dende la popularización masiva del ''[[rock]]'', na [[década de 1960]]. El jazz representaba pa los negros norteamericanos l'alternativa popular a la música clásica, pero nel momentu que empezó a derivar, primero escontra'l ''free jazz'' y depués escontra les distintes fusiones que tuvieron llugar na década de 1970, foi alloñar cada vez más de los sos oríxenes, entrando nuna crisis d'identidá qu'a finales d'esa década entá nun fuera resuelta. Nesi periodu'l términu "jazz" solíase identificar, a cencielles cola [[música instrumental]], los músicos blancos taben llogrando más ésitu que los negros y el panorama creativu polo xeneral yera bastante descuayante. Sicasí, la llegada de los [[neo bop|neo-tradicionalistes]] camudó l'orde de les coses: en llugar d'abanderar una nueva revolución nel xéneru, reivindicaron una vuelta a los sos oríxenes treslladando los términos del alderique dende la dicotomía ''[[Free jazz]]''/[[Jazz fusión]] al bancia ente el defensores de la pureza del estilu ([[neo tradicionalismu]]) y los partidarios de la so evolución. [[Scott Hamilton]], col so ''A Is a Good Wind Who Is Blowing Us Non Ill'' (1977) inauguró'l ''revival'' del jazz clásicu, el mesmu añu en que se publicar el primer discu del quintetu [[V.S.O.P.]], lideráu por [[Herbie Hancock]]. Una vuelta a los principios del ''[[bop]]'', que se vio siguida na obra de los pianistes [[Kenny Barron]], [[Joanne Brackeen]], [[Jessica Williams]], [[Mulgrew Miller]], [[Fred Hersch]], [[Marcus Roberts]] o [[Brad Mehldau]]; de los saxofonistas [[Ernie Krivda]], [[Joe Lovano]], [[Bobby Watson]], [[Dave Liebman]], [[Joshua Redman]], [[James Carter]] o [[Courtney Pine]]; de los trompetistas [[Jack Walrath]], [[Tom Harrell]], [[Terence Blanchard]], y [[Roy Hargrove]]; o del trombonista [[Steve Turrie]]. Mención estreme merez [[Wynton Marsalis]], el principal representantes d'una saga familiar de [[Nueva Orleans]] que s'empecipia na obra d'[[Ellis Marsalis]], padre del anterior (y de [[Branford Marsalis|Brandford]], [[Delfeayo Marsalis|Delfeayo]] y [[Jason Marsalis|Jason]], toos ellos destacaos músicos de ''jazz''), y un importante educador que tuvo ente los sos alumnos más destacaos a [[Terence Blanchard]], [[Donald Harrison]], [[Harry Connick, Jr.]], [[Nicholas Payton]], o a [[Kent Jordan|Kent]] y [[Marlon Jordan]], ente otros.<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/artist/ellis-marsalis-p7057/biography |títulu= Ellis Marsalis |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de mayu de 2011}}</ref> La llegada a la escena de [[Wynton Marsalis]], consideráu pola crítica como'l músicu de ''jazz'' más famosu dende [[1980]], supunxo la inauguración del movimientu de los ''Young Lions'' (nuevos lleones), un movimientu que tuvo como resultáu la contratación per parte de les grandes compañíes discográfiques —inclusive d'aquelles que nunca amosaren interés dalgunu nesti tipu de música— de los nuevos talentos del jazz. Con una conocencia enciclopédica de la tradición del so instrumentu, Marsalis foi criticáu pol so papel conservador como direutor de la [[Lincoln Center|Lincoln Center Jazz Orchestra]], una banda dedicada a caltener la identidá musical del jazz de los afroamericanos, pero tamién destacó pol so papel de divulgador de la cultura del jazz, y como introductor de nuevos talentos.<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/artist/wynton-marsalis-p102096/biography |títulu= Wynton Marsalis |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de mayu de 2011}}</ref> === El ''jazz'' contemporaneu === A mediaos de la [[década de 1980]] surdió en [[Nueva York]] el coleutivu [[M-Base]], un grupu de músicos inspiraos poles idees harmóniques d'[[Ornette Coleman]] que les sos obres xiraben en redol al ''[[free jazz]]'' y al ''[[funk]]'', con elementos procedentes de la música, la filosofía y l'espiritualidá del [[África Occidental]]. Ente los representantes más destacaos del coleutivu atopen los saxofonistas [[Steve Coleman]], [[Gary Thomas]] y [[Greg Osby]]; el trompetista [[Graham Haynes]]; el trombonista [[Robin Eubanks]]; el guitarrista [[Jean-Paul Bourelly]]; los pianistes [[Geri Allen]] y [[Jason Moren]]; la baxista [[Meshell Ndegeocello]]; o la cantante [[Cassandra Wilson]]. En [[1988]] apaez, de la mano del [[Disc jockey|DJ]] británicu [[Gilles Peterson]] (dedicáu nesa dómina a editar remezclas de clásicos del ''jazz'' con bases ''[[hip hop]]'') el términu ''[[acid jazz]]'', aplicáu a un nuevu estilu musical qu'integraba elementos del jazz, del ''[[funk]]'' y del ''[[hip hop]]''. El términu pasó a ser el nome d'una [[sellu discográficu|discográfica]] creada pol mesmu Peterson pa dar salida a grupos del estilu y, finalmente, impúnxose como denominación del propiu xéneru. Ente'l so primeres representantes atópense'l guitarrista [[Charlie Hunter]] o'l tríu [[Medeski Martin & Wood]], pero nun tardaron en surdir derivaciones más enfocaes a les pistes de baille como [[Stereo MCs]], [[James Taylor Quartet]], [[Brand New Heavies]], [[Groove Collective]], [[Galliano (banda)|Galliano]], [[Incognito (banda)|Incognito]] o los esitosos [[Jamiroquai]]. Otres bandes importantes del movimientu fueron [[Mondu Grosso]], [[United Future Organization]], [[The Jazz Warriors]], [[Count Basic]], o'l guitarrista [[Ronny Jordan]], que desenvolvieron el gruesu de la so discografía yá entrada la [[década de 1990]].<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/acid-jazz-d513 |títulu= Explore Music - Acid Jazz |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de mayu de 2011}}</ref> En [[1975]] el guitarrista norteamericanu [[William Ackerman]] acuñara'l términu ''[[new age (música)|new age]]'' pa definir un estilu de música instrumental de corte atmosféricu, que'l so orixe poder rastrexar nes fronteres del ''jazz'' cola [[música clásica]], el ''[[folk]]'', ya inclusive cola [[música sicodélica]], la [[música electrónica|electrónica]] y les filosofíes orientales. La nueva música, dirixida a un públicu acomodao y urbano, yera una música genuinamente blanca, que'l so centru neurálxicu asítiase na [[Costa Oeste de los Estaos Xuníos]]. Yá [[Tony Scott]] col so ''Music For Zen Meditation'' (1964) y [[Paul Horn]] (''In India'', 1967), ente otros, esperimentaren cola fusión del ''jazz'' coles tradiciones musicales d'oriente, pero'l xéneru tuvo qu'esperar hasta mediaos de la [[década de 1970]] por que músicos como [[Mark Isham]] o [[David Darling]] empezaren a trazar les sos llinies definitives, que quedaron bien establecíes a lo llargo de tola década siguiente na obra de [[George Winston]], [[Michael Hedges]], [[Daniel Kobialka]], [[Michael Jones (pianista)|Michael Jones]], [[David Lanz]], [[Liz Story]], [[Mark Nauseef]], [[Glen Vélez]], [[Rob Wasserman]] o'l grupu [[Shadowfax]]. Dende mediaos de la [[década de 1970]] la ciudá de [[Nueva York]] taba esperimentando una "nueva fola" de creatividá musical, tantu nel mundu del rock como nel mundu del ''jazz'' y la música de vanguardia. La revolución neoyorquina nacía de diversos raigaños, y la cuestión racial yera una d'elles: los músicos blancos lideraben el movimientu, y los músicos negros fueren estremaos ''de facto'' tantu de la escena de la música ''[[rock]]'' como de la [[música clásica|clásica]]. El ''jazz'' cruciárase enantes con otres músiques negres —el ''blues'', el ''funk'', el ''soul''...—, pero hasta entós nun lo fixera con estilos como'l ''rock'' o la música clásica de vanguardia, tradicionalmente apoderaes por músicos blancos. La revolución neoyorquina camudó l'orde de les coses. Ente los primeros músicos en catalizar toa esta serie d'elementos tuvieron el saxofonista [[John Zorn]]; el guitarrista [[Elliott Sharp]], que les sos composiciones son un exemplu de síntesis de [[disonancia]], repetición y [[improvisación]]; [[Eugene Chadbourne]], qu'integraba elementos del ''jazz'' de vanguardia cola música blanca d'orixe rural; el guitarrista [[Henry Kaiser]] ; el violoncelista [[Tom Cora]]; el guitarrista irlandés [[Christy Doren]]; el baterista xudíu [[Joey Baron]]; y otros munchos músicos de la mesma xeneración. La revolución neoyorquina dexóse sentir tantu nel tipu de material nel que los músicos taben embarcándose como nel tipu de téuniques qu'emplegaben pa improvisar, recoyendo influencies de too tipu y fundiéndoles ensin llimitaciones conceptuales. Asina, el saxofonista [[Ned Rothenberg]] establecer ente la primer llinia de les nueves xeneraciones de improvisadores. Otros músicos, como'l trombonista [[Jim Staley]], o [[Tom Varner]], un virtuosu del [[corno francés]], asitiar ente los más orixinales de la so xeneración. Muncho más conocíu, el guitarrista [[Bill Frisell]] asimiló na so obra inflúis del jazz y del ''rock'', pero tamién del ''folk'', de la música de les ''marching bands'' o inclusive de la música eclesiástica. Solistes el violonchelista [[Hank Roberts]], o [[Michael Shrieve|Mike Shrieve]] (ex baterista de [[Santana (banda)|Santana]]) punxeron tamién la so capacidá integradora en primer llinia. La segunda metá de la [[década de 1990]] conoció un ''revival'' de la música pa ''[[big band]]s'', un enclín que s'aniciara na década anterior, na obra de músicos como'l baxista [[Saheb Sarbib]] o'l cornetista [[Butch Morris]]. El teclista [[Wayne Horvitz]] desenvolvió la so idea del "''jazz'' progresivu de cámara", ente que'l veteranu multinstrumentista [[Marty Ehrlich]] recoyía la influencia del jazz tradicional, la improvisación, la música llixera y la música clásica de vanguardia, y l'estauxunidense [[Maria Schneider (músicu)|María Schneider]], alumna de [[Gil Evans]], resucitó l'estilu del so maestru en diversos álbumes pa orquesta. Mientres la década de 1990 la ciudá de [[Chicago]] convertir nun focu de creatividá musical onde surdieron figures d'interés como la pianista [[Myra Melford]], que debutara en [[1984]]. El saxofonista [[Ken Vandermark]] ufiertó ''Big Head Heddie'' n'honor a [[Thelonious Monk]] y al gurú del ''[[funk]]'' [[George Clinton]], antes d'embarcase nuna carrera singular na qu'esperimentaría con distintos formatos y aproximamientos. El violonchelista [[Fred Lonberg-Holm]], pupilu d'[[Anthony Braxton]] xunir a la nueva fola de improvisadores creativos, ente que'l saxofonista/clarinetista [[Scott Rosenberg]], otru alumnu de Braxton, espandió'l vocabulariu del jazz con una cierta anarquía polifónica, yá nos alboreceres del sieglu XXI. Antes de rematar la última década del sieglu XX, apaeció na escena de Nueva York una nueva xeneración de mozos músicos qu'atoparon na improvisación l'elementu clave de la so música: l'[[arpa|arpista]] [[Zeena Parkins]], el flauteru [[Robert Dick]], el trompetista [[Toshinori Kondo]], o'l guitarrista [[Alan Licht]]. Otros, como'l pianista [[Uri Caine]] o'l trompetista [[Dave Douglas]], esploraron la rellación ente'l ''[[hard bop]]'', el ''free jazz'' y la música clásica. A finales del sieglu XX el legáu del ''[[free jazz]]'' yera bien visible ente la comunidá negra de músicos de jazz, particularmente na escena de [[Nueva York]], onde destacaben nomes como'l saxofonista [[David Ware]], l'irreverente trombonista [[Craig Harris]], o'l pianista [[Matthew Shipp]], quien coqueteaba col [[hip hop]]. El clarinetista de formación clásica [[Don Byron]] fixera la so apaición na escena neoyorquina a principios de la [[década de 1990]], al igual que'l saxofonista [[Roy Nathanson]] o'l trombonista [[Curtis Fowlkes]], dambos exmiembros de [[Jazz Passengers]]. A lo último, el grupu [[B Sharp Jazz Quartet]] ensertó la so obra ente'l ''[[hard bop]]'' y el ''free jazz''. Más allá de les fronteres de [[Nueva York]], siguíen apaeciendo nos últimos años del sieglu pasáu una serie d'artistes, que desenvolveríen el gruesu del so trabayu —nel que reelaboraban los conceutos establecíos por xeneraciones de ''jazzistas'' anteriores de múltiples y creatives maneres— yá nel nuevu sieglu. Por casu, el baxista [[Michael Formanek]] debutara en 1990, y l'arxentín [[Guillermo Gregorio]] o'l canadiense [[Paul Plimley]], yá editaren discos a mediaos de la mesma década. El yugoslavu [[Stevan Tickmayer]], pela so parte, colideró [[The Science Group]], un intentu de fundir la música de cámara cola improvisada. Otros músicos destacaos d'esta primer xeneración del nuevu sieglu, son [[Greg Kelley]], y el violinista canadiense [[Eyvind Kang]], unu de los más eclécticos músicos de la so xeneración. Tamién a empiezos de los [[años 2000]], apaecieron los discos de confirmación de músicos como'l trombonista [[Josh Roseman]], el contrabajista [[Ben Allison]], el saxofonista [[David Binney]], o'l pianista [[Jason Lindner]], toos ellos norteamericanos. Destaquen tamién los trabayos del [[Francia|francés]] [[Erik Truffaz]] y del trompetista [[israelín]] [[Avishai Cohen (trompeta)|Avishai Cohen]]. La revolución que traxera consigo la [[música electrónica]] exerció tamién la so influencia nel desenvolvimientu del ''jazz'', qu'asistió al surdimientu d'una nueva xeneración de improvisadores, que veníen de la tradición del ''free jazz'' pero que recoyíen la influencia de la vanguardia clásica y de la electrónica: [[Ben Neill]], el guitarrista y teclista [[Kevin Drumm]], el percusionista suizu [[Günter Müller]], o [[Miya Masaoka]], d'orixe xaponés pero nacida en [[Washington D.&nbsp;C.]]. Otru creadores, como [[Tyondai Braxton]], o'l trompetista [[Noruega|noruegu]] [[Nils Petter Molvær]], esperimentaron cola manipulación de ''[[Loop (música)|loops]]'' orquestales y, casu tamién de [[Greg Headley]], manipoliaron electrónicamente los soníos de los sos instrumentos ente que, a lo último, grupos como [[Triosk]] efeutuaron contribuciones importantes na mesma direición. Nel campu del ''[[jazz rap]]'', que yá se desenvolvió abondo nes últimes décades del [[sieglu XX]], y empiezos del [[sieglu XXI|XXI]], produzse una gran cantidá d'obres, per parte de grupos y músicos provenientes del ''[[hip hop]]'', como [[Kanye West]], [[Crown City Rockers]], [[Nujabes]], [[A Tribe Called Quest]], [[Madlib]], el dúu inglés [[The Herbaliser]], o'l franceses [[Hocus Pocus (banda)|Hocus Pocus]], ente otros. == Música popular == {{AP|Música popular}} La '''música popular''', nel so sentíu más ampliu, referir a una serie de [[xéneros musicales]] que tienen un gran curiosu y que xeneralmente son distribuyíos a grandes audiencies al traviés de la [[industria musical|industria de la música]]. Esto ta en contraste tantu cola [[música culta]], como cola [[música tradicional]], que de normal espublizar académicamente o per vía oral, a audiencies locales, o más pequeñes. L'aplicación orixinal del términu foi adoptada na [[década de 1880]] nel periodu conocíu como [[Tin Pan Alley]] nos [[Estaos Xuníos]].{{ensin referencies}} === Historia === Hasta finales del sieglu XVIII, n'Europa, los dos grandes corrientes musicales qu'había yeren la qu'anguaño conocemos como [[música clásica]], de tradición escrita y venceyada a l'aristocracia, y la [[música tradicional|música folclórica]] (daquella música popular), de tradición oral y venceyada a una población fundamentalmente rural. Esta dualidá artística, que nun faía sinón reflexar la clara división social y cultural del públicu, va empezar a camudar col desenvolvimientu de la [[Revolución Industrial]]. En países como [[Reinu Xuníu]] y [[Francia]], la crecedera de les ciudaes, la burguesía y el florecimientu d'una clase media urbana comenenciuda na cultura, promueven l'apaición d'espectáculos músicu-teatrales dirixíos a esti públicu.<ref name="NewGrovev15p87">''[[The New Grove Dictionary of Music and Musicians]]'', volume 15, p. 87.</ref> Estos espectáculos van representar de forma regular en llugares como les tabiernes, xardinos y salones de baille de Londres, o los teatros y los ''café-concert'' de París, y van ser el caldu de cultivu pa la creación y divulgación de cantares y otres composiciones que van dir conformando una nueva corriente, la música popular urbana. Los primeros espectáculos d'esti tipu son el ''[[ópera de balaes|ballad opera]]'' y el ''[[music hall]]'' nel Reinu Xuníu, el [[teatru de variedaes]] y el [[vodevil|vaudeville]] en Francia, y a la temporada el [[minstrel|minstrel show]] en EE. XX. A éstos sumaríense nes siguientes décades nuevos formatos d'[[teatru de variedad|espectáculo de variedaes]] como'l [[cabaré]], la [[Revista (xéneru)|revista]], el [[burlesque]], etc. Al pie de esti desenvolvimientu del mundu del espectáculu produzse tamién un progresivu acercamientu de la música a los llares de la xente, basáu per un sitiu nel abaratamientu de los [[instrumentu musical|instrumentos musicales]], y por otru nuna disponibilidad cada vez mayor de [[partitura|partitures]] creaes pal consumu domésticu. Esti nuevu mercáu dexó que munchos [[compositor]]es, qu'en dómines anteriores namái podíen trabayar sol encargu d'una institución relixosa o como emplegaos d'una corte o un importante mecenes, pudieren agora convertise en profesionales lliberales. Les sos creaciones van ser comercializaes por editores musicales que se van encargar tamién de tutelar los derechos de la composición. Exemplos d'estes creaciones pueden atopase nos ''[[lied]]er'' alemanes de Schumann o les canzonette italianes de Donizetti, pa voz y pianu, nes cualos hai de cutiu una estructura similar a la de munchos cantares pop modernes. Un fenómenu similar asocede en EE. XX. cola industria musical del [[Tin Pan Alley]] —con fuertes raigaños en folclor angloamericanu— y el so autor más conocíu, [[Stephen Foster]]. A lo último, na segunda metá del sieglu XIX tamién cobra fuercia la ópera llixera o [[opereta]], primero en París (con figures como Jacques Offenbach y el so popular cancán), dempués en Viena (d'onde surdieron los famosos valses de los Strauss) y Londres. N'España tamién se practicó'l xéneru de la opereta, sol nome de [[zarzuela]]. ==== Sieglu XX ==== Anque los estilos de música popular del XIX van siguir teniendo vixencia mientres el sieglu XX (especialmente na primer metá), el nuevu sieglu va vese sacudíu por dos grandes movimientos musicales de repercusión internacional: el ''[[jazz]]'' (na primer metá del sieglu) y el ''[[rock]]'' (na segunda metá). Dambos tienen el so orixe en EE. XX. y dambos tán fuertemente influyíos pola música de la población negra. Los estilos de la música popular occidental del sieglu XIX, que se nutrieron tantu de fontes cultes como folclóriques, siguieron el so desenvolvimientu nel sieglu XX paralelamente a l'apaición de les nueves corrientes como'l ''jazz'' o'l ''rock''. Hasta la década de 1960, nel terrén vocal prevaleció la [[música llixera|cantar llixeru]] popularizada polos espectáculos de variedaes y polos empiezos de la radio y del cine sonoru, calteniendo ciertos calteres propios en cada país. Asina asocedió col [[pop tradicional]] estauxunidense (con creaciones de [[Cole Porter]], [[George Gershwin]] o [[Irving Berlin]]), la [[chanson|cantar francés]] o "chanson" (con artistes como [[Edith Piaf]] o [[Jacques Brel]]), la [[cantar italianu]] (onde destaca la [[cantar napolitán]], con Renato Carosone) o la [[cantar alemán]] (representada pol [[cabaré|Kabarett]] y el [[Schlager]]). Igualmente asocede n'España cola [[cantar español]], que'l so xéneru más representativu ye primero'l [[cuplé]] y dempués la [[Copla andaluza|copla]] (con figures como [[Concha Piquer]], [[Antonio Molina]] y darréu [[Lola Flores]] o [[Rocío Jurado]]). Llatinoamérica pela so parte esportó xéneros como'l [[boleru]] (con [[Antonio Machín]] y otros) o los ritmos de baille tan populares como'l [[tangu]] (con [[Carlos Gardel]]), la [[rumba]] o'l [[mambo]]. Na segunda metá del sieglu los espectáculos de variedaes entren en franca decadencia, y anque el cantar llixeru va siguir gociando de notable popularidá hasta los nuesos díes, va dir venciendo terrenal −sobremanera ente la xente nuevo− ante la meyora de la moderna música pop/rock, de la cual va recibir una considerable influencia llegando inclusive a confundise con ella. La resultancia ye'l xéneru conocíu como [[cantar melódicu]], representada nel mundu hispanu por artistes como [[Raphael (cantante)|Raphael]], [[Julio Iglesias]], [[Luis Miguel]], [[Il Divo]] o'l brasilanu [[Roberto Carlos (cantante)|Roberto Carlos]], mientres nel mundu anglosaxón pueden destacar les figures de [[Frank Sinatra]] o [[Barbra Streisand]]. Otros artistes destacables d'esta etapa son los franceses Charles Aznavour y Serge Gainsbourg, la griega Nana Mouskouri o l'italianu Domenico Modugno. Señalar d'últimes la pervivencia en tol sieglu XX d'un xéneru mistu ente teatru, música popular y baille que, con oríxenes nel XIX, va caltener la so fortaleza hasta los nuesos díes: el [[musical]]. Con epicentru creativu en [[Broadway]] (Nueva York) y [[West End (Londres)|West End]] (Londres), de la mano d'autores como [[Leonard Bernstein]] o [[Andrew Lloyd Weber]], el musical fructificó tamién n'otres capitales europees, llatinoamericanes y asiátiques, y tuvo el so reflexu tamién nel séptimu arte con adautaciones o creaciones orixinales dientro del [[cine musical]]. ==== El pop y el ''rock'' ==== [[Ficheru:The Beatles in America.JPG|miniaturadeimagen|250px|[[The Beatles]]]] [[Ficheru:Michael Jackson 1984.jpg|thumb|200px|[[Michael Jackson]].]] El ''[[rock and roll]]'' nació nos años 50 como una música animada y de ritmu rápidu que surdía fundamentalmente d'un maridaje interracial ente'l ''[[rhythm and blues]]'' negru y el country blancu. Pioneros d'esti xéneru fueron mayormente artistes de color como [[Chuck Berry]] o [[Little Richard]], anque tamién cantantes blancos como [[Bill Haley]] y especialmente [[Elvis Presley]], que llevaría'l fenómenu del ''rock and roll'' a les sos máximes cotes de popularidá. El nuevu xéneru, qu'enraigonó fundamentalmente ente la xente nuevo, combinar na década siguiente con otros estilos de música popular dando llugar a una serie de variantes conocíes genéricamente como ''[[rock]]'', que terminaríen espandiéndose polos cinco continentes. Na década de los 60, les figures dominantes del ''rock'' primixeniu americanu tuvieron que dexar protagonismu ante la meyora d'una nueva folada de grupos británicos que recibieren la influencia del ''[[rock and roll]]''. Surde lo que se denominaría como [[Invasión británica]]. Bandes como [[The Beatles]], [[The Rolling Stones]], [[The Who]] o [[The Animals]], que tuvieron respuesta n'América con grupos como [[The Beach Boys]] o [[The Byrds]], contribuyiríen notablemente a la evolución del ''rock'' y al surdimientu de la nueva cara de la música popular blanca: la [[pop|música pop]]. Per otra parte, a la fin de la década artistes estauxunidenses como [[Jimi Hendrix]] o [[The Doors]] tamién xugaríen un papel fundamental nel desenvolvimientu de la música rock. Coles mesmes, consolidáronse nuevos enclinos ente los norteamericanos de color, como'l ''[[soul]]'' y el ''[[funk]]'', cola figura destacada de [[James Brown]]. Producióse tamién n'Estaos Xuníos un revival de la [[música folk]] col cantar protesta, representada ente otros por [[Bob Dylan]]. Los años 70 vieron nacer nuevos estilos, como'l ''[[hard rock]]'' (una variante del ''rock'' más dura y de guitarres llétriques más aburuyaes), el ''[[reggae]]'' d'orixe xamaicanu, el [[rock progresivu]], el ''[[punk]]'', el ''[[rap]]'', la [[música discu]] (qu'apoderó les pistes de baille), o los primeros pasos de la [[música electrónica]] nel ámbitu de lo popular, onde van espuntar compositores como [[Jean-Michel Jarre]] o [[Vangelis]]. Al nivel más comercial, los mayores ésitos pertenecieron a artistes pop como [[Elton John]] o'l grupu suecu [[ABBA]]. Coles mesmes algamaben repercusión internacional nuevos [[música d'América Llatina|ritmos llatinos]] como la [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] cubana o la [[bossa nova]] brasilana, y, en distintes zones del mundu, remanecíen estilos qu'entemecíen elementos del pop/rock occidental cola música popular local (asina tomen forma'l [[música popular africana|Afropop]], el [[rock llatín]], el [[J-Pop]], el [[pop rusu]], etc.). A lo último, foi esta década la dómina dorada de la [[cantautor|canción d'autor]] en países del sur d'Europa (España, Francia, Italia...) y Llatinoamérica. La incorporación de los soníos sintetizaos y la popularidá del videoclip marcaron la estética de la música pop de los 80, onde destacaron figures como [[Michael Jackson]] o [[Madonna]], xunto a grupos pop-rock europeos d'una nueva fola ([[New wave|New Wave]]) que buscaben soníos alternativos, como [[U2]] o [[The Police]]. Nes discoteques, la música discu dexaba pasu a la [[dance|música electrónica de baille]] como'l [[post-discu]], l'[[house (música)|house]] o'l [[techno]]. Ente los amantes de la música lento y relaxante consolidábase'l [[New age (música)|new age]] y, nel otru estremu del espectru musical, el [[heavy metal]] algamaba la so mayor popularidá a entrambos llaos del Atlánticu. Nos años 90, el [[grunge]] de [[Nirvana (banda)|Nirvana]] y el [[rock alternativu]] comparten protagonismu col ''[[britpop]]'' de [[Blur]] y [[Oasis (banda)|Oasis]] nes llistes d'ésitos, mientres la escena ''[[dance]]'', venceyada a les pistes de baille, desenvuelve una cada vez más variada prole de subxéneros electrónicos (''trance'', ''drum and bass'', ''chill-out''...). Una multiplicación similar consolidar dende la década anterior nel ámbitu del ''heavy metal'', con derivaciones como'l [[thrash metal]] (lideráu pela banda [[Metallica]]) y otros subxéneros como'l metal progresivo o'l death metal. Con tou, les ventes de discos nesta década van tar lideraes por artistes musicalmente más conservadores como [[Mariah Carey]] y otres estrelles angloamericanes del [[adult contemporary|pop melódicu]]. La música popular entra asina finalmente nel sieglu XXI con un yá ampliu bagaxe a los sos llombos, carauterizáu pol ensame de xéneros y estilos que fueron tomando forma década tres década, y conformando un estensu y variáu cuerpu de música apreciáu por xente de distintos gustos, edaes, ideoloxíes y estracciones sociales a lo llargo y anchu de tol mundu. == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita llibru | apellíos = Comellas |nome= José Luis |enllaceautor= José Luis Comellas |títulu= Historia senciella de la música |añu= 2006 |editorial= Ediciones Rialp |isbn= 978-84-321-3594-1 }} * {{Cita llibru | apellíos = Izquierdo Anrubia |nome= José |enllaceautor= José Izquierdo Anrubia |títulu= Joaquín García d'Antonio. Maestru de capiya. Anna, 1710-Les Palmes, 1779 |url= http://www.historiadeanna.com/LLIBROS/Joaquin%20Garcia.pdf |añu= 2009 |isbn= 978-84-613-6912-6 }} == Enllaces esternos == {{Tradubot|Historia de la música}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia de la música|Historia de la música]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] rlif6iwnj9a9fboo82z1w74nudn3got 3713301 3713281 2022-08-25T10:09:56Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Ficha xenérica}} La '''historia de la música''' ye l'estudiu de les distintes tradiciones na [[música]] y el so orde nel mundu. Puesto que toa [[cultura]] conocida tuvo dalguna forma de manifestación musical, la historia de la música abarca a toles sociedaes y dómines. Nun se llinda —como ye habitual en dellos ámbitos académicos— a occidente, onde de cutiu s'utiliza la espresión «historia de la música» pa referise puramente a la historia de la música europea y la so evolución nel mundu occidental. La música d'una determinada sociedá ta estrechamente rellacionada con otros aspeutos de la so cultura, como la so organización [[economía|económica]], el so desenvolvimientu teunolóxicu, tradiciones, creencies relixoses, etcétera. Nel so sentíu más ampliu, la música naz col ser humanu, y yá taba presente, según dellos estudios, muncho primero de la migración de los primeros grupos que dexaron África, fai más de 50&nbsp;000&nbsp;años.<ref>Wallin, Nils Lennart; Steven Brown, Björn Merker: [https://books.google.com/books?id=vYQEakqM4I0C&printsec=frontcover ''The origins of music''.] ISBN 0-262-73143-6</ref> Ye por tantu una manifestación cultural universal. == Música na Prehistoria (50 000 e.C. -5000 e.C. ) == {{AP|Música na prehistoria}} Demostróse la íntima rellación ente la especie humana y la música, y ente que delles interpretaciones tradicionales venceyaben el so surdimientu a actividaes intelectuales venceyaes al conceutu de lo sobrenatural (faciéndola cumplir una función de finalidá supersticiosa, máxica o relixosa), anguaño rellacionar colos rituales d'apareyamientu y col trabayu coleutivu.<ref>[[Marvin Harris]]: ''La nuesa Especie''.<br />[[Juan Luis Arsuaga]]: ''El collar del Neandertal'', y ''L'enigma de la esfinxe''.</ref> Pal home primitivu había dos señales que evidenciaban la separación ente vida y muerte: el movimientu y el soníu. Los ritos de vida y muerte desenvolver nesta doble clave. Nel llamáu [[arte prehistórico]] danza y cantar fúndense como símbolos de la vida ente qu'apaciguadura y silenciu confórmense como símbolos de la muerte. L'home primitivu atopaba música na naturaleza y na so propia voz. Tamién aprendió a valise de rudimentarios oxetos (güesos, cañes, tueros, conches...) pa producir soníos. Hai constancia de qu'escontra'l 3000 e.C. en [[Sumeria]] yá cuntaben con instrumentos de percusión y cuerda (llira y arpa). Los cantares cultos antiguos yeren más bien llamentos sobre testos poéticos. Na [[prehistoria]] apaez la música nos rituales de caza o de guerra y nes fiestes onde, alredor del fueu, danzar hasta l'escosamientu. La música ta basada principalmente en ritmos y movimientos qu'asonsañen a los animales. Les manifestaciones musicales del home consisten na exteriorización de los sos sentimientos al traviés del soníu emanado de la so propia voz y col fin d'estremalo de la fala qu'utiliza pa comunicase con otros seres. Los primeros instrumentos fueron oxetos, instrumentos o'l mesmu cuerpu del home que podíen producir soníos. Estos instrumentos podemos clasificalos en: ''a)'' '''Autófonos''': aquellos que producen soníos per mediu de la materia cola que tán construyíos. Son instrumentos de percusión; por casu, güesu contra piedra. ''b)'' '''Membranófonos''': serie de instrumentos más senciellos que los construyíos pol home. Tambores: fechos con una membrana tirante, sobre una nuez de cocu, un recipiente cualesquier o una verdadera y auténtica caxa de resonancia. ''c)'' '''Cordófonos''': son aquellos de cuerda; por casu, l'arpa. ''d)'' '''Aerófonos''': el soníu aniciar nellos por vibraciones d'una columna d'aire. Unu de los primeros instrumentos ye la flauta, nun principiu construyida con un güesu con furacos. === Oríxenes de la música === Ye difícil precisar con exactitú l'orixe de la música y enmarcalo nuna dómina precisa de la historia. L'orixe de la música, entiéndese como la creación de soníos complexos. == Mundu antiguu (5000 e.C. -476&nbsp;d.&nbsp;C.) == {{AP|Música na Antigüedá}} === Antiguu Exiptu y Mesopotamia === La música n'Exiptu tenía avanzaes conocencies que yeren acutaos pa los sacerdotes. Nel [[Imperiu Nuevu (Exiptu)|Imperiu Nuevu]] utilizaben yá la escala de siete sonidos. Esti pueblu cuntó con un instrumentario ricu y variáu; dalgunos de los más representativos son l'arpa como instrumentu de cuerdes y l'oboe doble como instrumentu de vientu. En Mesopotamia los músicos yeren consideraos persones de gran prestíu; acompañaben al monarca non solo nos actos de cultu, sinón tamién nes suntuoses ceremonies de palaciu y nes guerres. L'arpa ye unu de los instrumentos más apreciaos en Mesopotamia. La espresión musical de Mesopotamia ye considerada orixe de la cultura musical occidental. === Antigua Grecia === [[Ficheru:IndoGreekBanquet.JPG|thumb|Escena d'una llacuada escontra'l sieglu&nbsp;II e.C. Esti baxorrelieve vien de la [[cultura indogriega]]. Yera habitual atopar a un músicu tocando una [[siringa (instrumentu musical)|siringa]] o similar. ''Ancient Oriental Museum'' de [[Tokiu]].]] Na [[Antigua Grecia]], la música viose influyida por toles civilizaciones que la arrodiaben, dada la so importante posición estratéxica. Cultures como la [[Mesopotamia|mesopotámica]], [[Etruscos|etrusca]], [[Historia d'Exiptu|exipcia]] o inclusive les indoeuropees fueron d'importante influencia tantu nes sos músiques como nos sos instrumentos musicales. Los griegos daben muncha importancia al valor educativo y moral de la música. Por ello ta bien rellacionada col [[poema épicu]]. Apaecen los [[bardu (oficiu)|bardos]] o [[Aedo (poeta)|aedos]] que, acompañaos d'una llira, analayen de pueblu en pueblu pedimiando y guardando memoria oral de la historia de Grecia y les sos lleendes. Foi entós cuando se rellacionó la música estrechamente cola [[filosofía]]. Los sabios de la dómina resalten el valor cultural de la música. [[Pitágores]] considerar «una medicina pa l'alma», y [[Aristóteles]] utilizar pa llegar a la catarsis emocional. Darréu apaez n'[[Atenes]] el [[ditirambu]], cantares empobinaos a [[Dionisos]], acompañaos de dances, y l'[[aulós (instrumentu musical)|aulós]], un instrumentu paecíu a la flauta. Surden coles mesmes [[drama|drames]], [[traxedia|traxedies]] y [[comedia|comedies]] d'una manera combinada pero ensin perder la danza, la música y la poesía. Los principales instrumentos utilizaos en Grecia fueron la [[llira (instrumentu musical)|llira]], la [[cítara]], l'[[aulós (instrumentu)|aulós]], la [[siringa (instrumentu musical)|siringa]] (tamién llamada [[flauta de Pan]], pola so creación mitolóxica qu'arreya a [[Pan (mitoloxía)|Pan]] y [[Siringa (mitoloxía)|Siringa]]), dellos tipos de tambores como por casu el [[tympanon]] (siempres en manes de muyeres), el [[crótalo]], el [[címbalu]], el [[sistro]] y les [[castañueles]]. === Antigua Roma === [[Ficheru:Euterpe sarcophagus Louvre Ma475.jpg|thumb|110px|[[Euterpe]] con una [[flauta]]. ''Sarcófagu de les [[musa|muses]]''. [[Muséu del Louvre]], en [[París]].]] Roma conquistó Grecia, pero la cultura d'ésta yera bien importante y, anque dambes cultures fundiéronse, Roma nun apurrió nada a la música griega. Eso sí, evolucionó a la manera romana, variando n'ocasiones la so estética. Davezu utilizábase la música nes grandes fiestes. Yeren bien valoraos los músicos virtuosos o famosos, añediendo aguaes humorístiques y distendíes a les sos actuaciones. Estos músicos vivíen d'una manera [[bohemia (cultura)|bohemia]], arrodiaos siempres de fiestes. Nos [[teatru romanu|teatros romanos o anfiteatros]] representábense [[comedia griega|comedies al estilu griegu]]. Los autores más famosos fueron ente otros [[Plauto]] y [[Terencio]]. La traxedia tuvo trescendencia siendo'l so máximu cultivador [[Séneca]]. La música tenía un papel trascendental nestes obres teatrales. A partir de la fundación de Roma asocede un finxu musical, los ''ludiones''. Estos yeren unos actores d'orixe etruscu que baillaben al ritmu de la ''[[tibia (instrumentu musical)|tibia]]'' (una especie de ''[[aulo (instrumentu musical)|aulós]]''). Los romanos intenten asonsañar estos artes y añeden l'elementu de la música vocal. A estos nuevos artistes denominóse-yos ''histriones'' que significa ''baillarinos'' n'etruscu. Nenguna música d'esti estilu llegó hasta nós salvo un pequeñu fragmentu d'una comedia de Terencio. Cuando l'imperiu romanu consolídase, llega la inmigración qu'arriquez considerablemente la cultura romana. Fueron relevantes les aportaciones de Siria, Exiptu y les que proveníen de la Península Ibérica, actual España. Vuelven apaecer antiguos estilos como la ''citarodia'' (versos con cítara) y la ''citarística'' (cítara sola virtuosa). Yeren habituales los certámenes y competiciones nesta disciplina. === La música na China Antigua: simboloxía y testura na música tradicional china === {{AP|Cultura de China}} [[Ficheru:Ancient Chinese instrumentalists.jpg|thumb|300px|Representación de los instrumentos tradicionalmente utilizaos na música tradicional china.]] Dende los tiempos más antiguos, en China la música yera tenida en máxima considerancia. Toles dinastíes dedíquen-y un apartáu especial. Entá güei la música China ta trescalada de la tradición secular, llexendaria y misteriosa d'una de les filosofíes más antigües del mundu. [[Ficheru:Mandarin tones in musical notation.svg|thumb|300px|Representación d'una cadencia típica na música china.]] La esplicación acústica que sofita esti sistema musical ye'l de la quinta soplada. Si soplamos con fuercia nun tubu zarráu, correspondiente, por casu, a ''fa₄'' va llograse una quinta xusta cimera, ye dicir ''do₅''. Pero esti ''do₅'' tamién puede llograse soplando de normal n'otru tubu que mida dos tercios del llargor del primeru. Al cortase un tercer tubu, que mida dos tercios de ''do₅'' va llograse una quinta xusta cimera a ''do₅'', esto ye, ''sol₅''. Como esti soníu ta bien alloñáu de ''huang-chung'', dóblase'l so llargor y llógrase ''sol₄'', yá que la rellación doble correspuende a la octava. Pero los teóricos chinos diéronse cuenta de que podíen llograr esi mesmu ''sol₄'', cortando un tubu que midiera cuatro tercios de ''do₅''. Trabayando asina, y siempres socesivamente con rellacionar dos tercios y cuatro tercios, llegaron a la escala de los 12&nbsp;lu, cola cual algámase la octava. Non la octava xusta, a éstes una y bones la razón 1:2 nunca equival a la ecuación 12&nbsp;2/3. Llograron entós, una escala dodecafónica de temperamentu desigual. El peligru d'esta escala cíclica ye que, por más precuros que s'adopten, les fracciones fáense cada vez más complicaes y irreductibles a númberos enteros. Si damos el númberu ochenta y uno al ''huang-chung'' y aplicámos-y el principiu cíclicu (2/3-4/3) al llegar al sestu lu empiecen númberos con fracciones, y cada vez se faen más complicaes les ecuaciones a realizar: ''81-54-72-48-64-42,666-56,888-etc.'', meros lu pa la so escala avezada. [[Ficheru:ChinesischesTonsystemGesamt2.png|thumb|350px|Sistema tonal chinu tradicional.]] Nel sieglu IV e.C. los teóricos chinos trataron d'archivar les quintes p'algamar la octava, esto ye, intentaron el temperamentu igual, pero solu nel añu 1596 el príncipe Tsai-Yu propón afinar los tubos según un principiu equivalente al temperamentu igual. Cada vez qu'un tubu masculín produz unu femenín, el masculín, ye maríu y el femenín esposa. Cada vez qu'un tubu femenín produz unu masculín, el tubu femenín ye la madre y el masculín el fíu. Los cinco primeros soníos del ciclu de quintes constitúin la escala avezada básica, pentatónica anhemitonal (ensin semitonos). == Música de la Edá Media (476-1450) == {{AP|Música medieval}} {{AP|Compositores medievales|l1=Compositores medievales}} Los oríxenes de la música medieval confundir colos últimos desarrollos de la música del periodu tardíu romanu. La evolución de les formes musicales apegaes al cultu resolver a finales del [[sieglu VI]] nel llamáu [[cantar gregoriano]]. La música [[Monodia (música)|monódica]] profana empezó colos llamaos cantares de [[Goliardos (lliteratura)|goliardos]] (ss. [[Sieglu XI|XI]] y [[Sieglu XII|XII]]) y algamó la so máxima espresión cola música de los ''menestrelli'', [[xuglar]]es, [[trovador]]es y [[troveru|troveros]], xunto a los ''[[minnesinger]]'' alemanes. Cola apaición nel [[sieglu XIII]] de la [[escuela de Notre Dame|escuela de Nôtre-Dame]] de París, la [[polifonía]] algamó un altu grau de sistematización y esperimentó un gran tresformamientu nel [[sieglu XIV]] col llamáu [[Ars Nova]], que constituyó la base de la que se sirvió'l [[Humanismu renacentista|humanismu]] pal procesu que remató na [[música del Renacimientu]]. === La música na Ilesia católica primitiva === {{AP|Ritu llitúrxicu católicu}} [[Constantín I el Grande|Constantino]] dio llibertá de cultu a los cristianos en Roma col Edictu de Milán escontra l'añu 325&nbsp;d.&nbsp;C. Esti nuevu espíritu de llibertá impulsó a los primeres [[cristianu|cristianos]] a allabar a [[Dios]] per mediu de cantaraes. Estos cristianos primixenios, buscando una nueva identidá nun deseyaben utilizar los estilos musicales predominantes paganos de la Roma d'aquella dómina. Pa unificar los criterios musicales cristianos, San Pedro introdució melodíes orientales. Cabo recordar que la música en Grecia alcuéntrase más rellacionada con Asia que con Europa. Los [[Llibru de los Salmos|Salmos]] son cantares llitúrxicos conteníos nel ''[[Antiguu testamentu]]'' dientro del ''[[Llibru de los salmos]]'', ellos son d'orixe [[idioma hebréu|hebréu]] y los [[himnu|himnos]] son cantares d'allabancia de tradición helénica. Son estes formes de música d'orixe oriental y basaes nuna melodía cantada solo cola voz humana y ensin acompañamientu instrumental de nengún tipu, les que dieron forma a la música dende entós y hasta principios del segundu mileniu. Nun documentu escritu por [[Plinio el Mozu]] col enfotu de informar al emperador [[Traxanu]] alrodiu de los costumes de los cristianos, atopamos una interesante referencia de la so música: «... ellos (los cristianos) teníen el costume d'axuntase nun día específicu a l'alba, p'allabar a [[Cristu]] como si d'un dios tratárase, con un cantar alterno». El cantar alterno ye aquel que se desenvuelve ente dos coros, unu de los cualos canta una estrofa y l'otru respuéndelu. Na lliturxa católica conózse-y como [[antífona]], y puede cantase cola participación de dos coros o d'un solista y la congregación. [[Ambrosio de Milán|San Ambrosio]], obispu de Milán, introdució en [[Antioquía]] cantaraes en forma d'antífona. Compunxo al empar himnos. Los sos himnos xuntu con otros yá esistentes llueu s'arrobinaron por toa Italia. Por cuenta de les frecuentes amenaces contra'l [[Imperiu romanu]] per parte de les tribus bárbares esistió un gran baturiciu que provocó una dispersión de les melodíes y l'alteración de les mesmes en cada rexón. === El cantar gregoriano === {{AP|Cantar gregoriano}} El cantar gregoriano ye un cantar llitúrxico de la Ilesia católica. Ye utilizáu como espresión y mensaxe dientro del cultu y coles mesmes como mediu d'espresión relixosa. Les principales carauterístiques xenerales d'esti estilu musical son les siguientes: de normal son obres d'autor desconocíu, son cantaes solo por homes, [[monofonía|monódicas]] cantaes [[a capella]] ensin ornamientos instrumentales, son obres escrites en [[llatín]] cultu, el [[ritmu]] ye llibre, l'[[ámbitu (música)|ámbitu]] de la so interpretación ye amenorgáu a poques persones, la [[melodía]] muévese [[graos conxuntos]] y los llamaos '''ocho modos gregorianos''', tien forma de diálogu oratoriu de rezos y pollo son cantares austeros. Estos cantares monódicos pueden clasificase según: el momentu de la lliturxa o del día nel que son interpretaes, según el ''[[incipit]]'' lliterariu pueden ser himnos, salmos, cantaraes d'allabancia, etc.; según el modelu d'interpretación, si son de tracto solista o congregatorio, antifonal (alternación de dos coros), responsorios de solista y coru o d'estilu coral direutu. ==== Otros tipos de cantar ==== * [[Cantar ambrosiano]] propiu de la [[lliturxa ambrosiana]] o milanesa: cantar de finales del sieglu IV, que crean l'himnu ya inflúi nel cantar gregoriano que va ser el nuevu cantar oficial. * [[Cantar hispánico]] o mozárabe propiu de la [[lliturxa mozárabe|lliturxa del mesmu nome]]: cantar calteníu nes rexones d'[[Al-Ándalus]], los centros van ser [[Córdoba (España)|Córdoba]], [[Sevilla]], [[Toledo]] y [[Zaragoza]]. En 1076, ye sustituyíu pol cantar gregorianu, menos naquelles ciudaes que solicitaben una dispensa pa caltener el so propiu cantar, como foi la ciudá de Toledo. * [[Galicanismu|Galicanu]]: cantar propio de la Ilesia franca que foi sustituyíu pola lliturxa romana. ===== Ver tamién ===== * [[Lliturxa católica]] * [[Secuencia (lliturxa)]] * [[Misa (música)]] * [[Cantar mozárabe]] == Música del Renacimientu (1450-1600) == {{AP|Música renacentista}} {{AP|Compositores renacentistes|l1=Compositores del Renacimientu}} === Escuela flamenca === Ye na [[rexón flamenca]] (nos [[Países Baxos]]) onde, pol so desenvolvimientu económicu, la polifonía recibió un mayor impulsu y algamó la so máxima rellumanza ente los sieglos XV y XVI. Los músicos de [[Flandes]] llueu s'estremaron por una téunica de contrapuntu escelsa, y una inspiración cuasi-divina. En poco tiempu, esto viose reflexáu nuna mayor influencia per parte de los músicos flamencos en toos o casi tolos centros musicales d'Europa. Onde había polifonía podía atopase a un músicu flamencu. Esto viose, amás, potenciáu gracies a la edificación d'enormes catedrales onde foi creada una gran cantidá de ''schola cantorum''. Yá pa finales de sieglu XV, apaeció na escena musical un gran personaxe, de quien se diz salvó a la música polifónica de los designios del santu padre: [[Josquin Des Pres]]. Anque de nacionalidá francesa, vivió dende bien nueva n'Italia. Col so estilu cautivó a más d'unu, amosó gran maestría nel manexu del [[contrapuntu]] y fixo usu del [[semitonu]]. Dizse que Des Pres escribía tan solo cuando-y daba la gana: daqué raru na so dómina y l'empiezu d'una gran llibertá pa los compositores. === Música renacentista francesa === La [[chanson]], música de tipu cordal que va desaguar nel [[madrigal (música renacentista)|madrigal]]. Nél destaquen [[Pierre Attaignant]], [[Clement Janequín]] y [[Claude Le Jeune]] (1528-1600). Les peculiaridaes d'esti compositores son l'enorme rellumu y fuercia rítmico que dan a la so música un calter descomanadamente estravertíu, estremar por tener realismu espresivu, describe la naturaleza y resalta la espresión del testu; unu de los sos esponentes ye Clement Janequin. Escribió un de los cantares populares llamáu ''L'Ahutte''. Esta melodía describe escenes de cacería, cuadros de batalla, parllotéu de muyeres y el dir y venir de la xente de los mercaos. Describir como si quixera pintalos nun frescu p'amosar na vida común. El cantar de la reforma relixosa aplicar a melodíes de cantares populares y utilízase pal serviciu relixosos onde interveníen grandes grupos de persones. [[Xuan Calvino]] utilizó esi cantar masivo al unísonu y harmonizar a cuatro voces. === Música renacentistes italianes === La música italiana viose condicionada pol papel qu'ocuparon el compositores flamencos como: [[Adrián Willaert]] y los sos discípulos que tresplantaron l'estilu polifónicu holandés. En menos d'un sieglu, Italia reemplazó a los Países Baxos como centru de la vida musical europea. Esistíen dos tipos de formes musicales: * la ''[[fróttola]]'', que yera un tipu de cantar estróficu, silábicamente musicalizada a cuatro voces, con esquemes rítmicos marcaos, harmoníes diatóniques y un estilu homófonu cola melodía na voz cimera. Tien dellos subtipos como la ''barzelleta'', el ''capitolo'', el ''estrambotto'', etc. Solíase executar cantando la voz cimera y tocar les otres trés voces a manera d'acompañamientu. Los sos testos yeren amatorios y satíricos. Los sos principales compositores fueron italianos. * la ''[[lauda (música)|lauda]]'', contrapartida relixosa de la ''fróttola''; cantar en xuntes relixoses semipúbliques ''a capella'', o con instrumentos que tocaben los trés voces cimeres. Yera nel so mayor parte silábica y homófona, cola melodía na voz cimera, llamada música. === Música renacentista inglesa === Na música de la renacencia inglesa, destácase'l compositor William Byrd, quien desempeñó un papel crucial na música de clave; otru compositor d'alta relevancia ye John Dowland, compositor d'arrogantes y reconocíes melodíes pa llaúd. === Música renacentista alemana === Mientres el sieglu XVII, Alemaña vivía la guerra de los 30 años, el Sacru Imperiu Xermánicu a cargu del Emperador Felipe II y del so hermanu Fernandu I, enfrentaba una guerra contra'l protestantismu n'Alemaña, por tantu les artes n'Alemaña sufríen una fuerte represión per parte del cleru antes y mientres la guerra; ente otros, nun yera dexáu componer n'alemán, sicasí diose la paz de Westfalia, pola intervención del cardenal Richelieu na guerra, y les artes floriaron n'Alemaña, ente los primeros compositores en destacar tán [[Esaías Reusner]], [[Johann Pachelbel]] y [[H. Schütz|Heinrich Schütz]], anque estos nun escribieron la música relixosa n'alemán, unu de los primeres en componer n'alemán fueron los organistes [[Johann Sebastian Bach]] y [[Diderik Buxtehude]]. === Música renacentista española === Como nes lletres, el sieglu XVI ye tamién el [[Sieglu d'Oru]] de la música española. Destaquen les obres de los compositores [[Tomás Luis de Victoria]], [[Cristóbal de Morales]] y [[Francisco Guerrero]]. Ente les obres más importantes de la renacencia destáquense: el ''[[Cancioneru de palaciu]]'', música de la corte de los Reis Católicos (Sabela I de Castiella y Fernandu II d'Aragón), el cancioneru ''[[Al-Ándalus]]'', los llibros en cifres pa [[vihuela española|vihuela]] d'[[Alonso Mudarra]], el compositores [[Luis de Narváez]], [[Gaspar Sanz]] y el [[madrigalista]] [[Juan del Encina]]. == Música del periodu de la práutica común o "clásica" (1600-1900) == === Barrocu (1600-1750) === {{AP|Música barroca|l1=Corriente musical del periodu barrocu}} {{AP|Compositores del Barrocu|l1=Músicos barrocos}} La música barroca ye'l periodu musical qu'apodera a Europa mientres tol sieglu XVII y primer metá del siguiente, siendo reemplazada pol clasicismu hacia 1750-1760. Considérase que nació n'Italia y algamó la so máxima rellumanza n'Alemaña mientres el barrocu tardíu. Ye unu de los periodos más ricos, fértiles, creativos y revolucionarios de la historia de la música. Nesti periodu desenvolviéronse nueves formes y operáronse grandes meyores téuniques tantu na composición como nel virtuosismu; asina tenemos: cromatismu, espresividá, baxu cifráu y baxu continuu, intensidá, ópera, oratoriu, cantata, sonata, tocata, suite, fuga y la sinfonía. ==== El baxu continuu ==== Tamién llamáu so cifráu, designa'l sistema d'acompañamientu escurríu a empiezos del periodu barrocu, y ye amás un sistema estenográfico o taquigráficu d'escritura musical. Como téunica de composición dexaba al compositor trazar tan solo la contorna de la melodía y el baxu cifráu, dexando les voces medies, esto ye el rellenu harmónicu, a la invención del continuista. La execución del continuu rique dos instrumentistes: un instrumentu melódicu grave (viola, gamba, violoncelo, contrabaxu, fagó, etc.) qu'executa les notes del baxu y un instrumentu harmónicu (laud, clavecín, órganu) a cargu del continuista, quien desendolca improvisadamente les harmoníes, acordies coles cifres del baxu cifráu, na forma d'acordes arpexos o otres figuraciones, tou ello de conforme al estilu y les necesidaes espresives del testu musical. ==== El sistema tonal ==== El sistema tonal foi una evolución dende los postreros maestros de la música medieval hasta la so máxima rellumanza dende Bach a los últimos compositores tonales del [[posromanticismo]]. Nos sos empiezos, definióse una harmonía musical compuesta por siete asuntos distintos: les notes, los intervalos, los xéneros, los sistemes d'escala, los tonos, la modulación y la composición de melodíes. === Barrocu tempranu (1600-1650) === La música n'Italia mientres los sieglos XVI, XVII y principios del XVIII taba viviendo'l so apoxéu y amás taba en busca de la máxima rellumanza artística, de lo escelso a lo sublime; la gayola de lo relixoso apostar ente lo humano y lo divino nel campu de batalla que yera'l Barrocu. El ''theatrum mundi'' italianu vivía sol preceptu de ''«delectare et movere»'' (‘allantar y emocionar'). La ''sprezzatura'' italiana, daba pasu a lo que sería'l más grande espectáculu de la voz humana: la [[ópera]]. El [[alcuerdo grosso]] italianu y la [[orquesta italiana]] fueron el prototipu de composición y d'execución a siguir por toa Europa occidental. Los [[castrati]] xueguen un rol preponderante mientres el Barrocu italianu, yeren el Barrocu humanu, lo formoso estravagante y al empar lo grotesco, lo confuso o manierista, lo bello colo monstruoso, la moral y l'escayencia contra la rellumanza suprema de la sociedá de la Italia barroca ([[Caffarelli]], [[Senesino]], [[Carestini]]) inmortalizados por una voz que trescendía'l conceutu de «perfeición», qu'inclusive a dalgunos llevó a la llocura. El ''[[violino]]'' italianu, una puesta n'escena del manierismu barrocu, yera un vehículu más pal virtuosismu del ejecutante que del compositor, que namái indicaba pautes que los intérpretes tomaben con gran llibertá. Exemplos d'esta dómina son los dolce conciertos de [[Pietro Locatelli]], y el ''alcuerdo grosso'' d'[[Arcangelo Corelli]]. * [[Jan Pieterszoon Sweelinck]] (1562-1621). * [[Claudio Monteverdi]] (1567-1643) foi un perimportante compositor italianu, unu de los primeres en desenvolver los recursos barrocos, los qu'aplicó estensamente a la ópera, el madrigal y la música relixosa. Dominó tantu los nuevos estilos d'empiezos del sieglu&nbsp;XVII, como los más avanzaos recursos de la [[polifonía francu-flamenca]]. Participó intensamente nel desenvolvimientu de la ópera veneciana. Compunxo gran cantidá de música relixosa y más de 250&nbsp;madrigales. Gran parte de les sos óperes perdiéronse. Caltiénense solu trés ''Orfeo'' (1607), ''El regresu de Ulises'' y la 'Coronación de Popea'' (1624). Monteverdi sobresalió pola so llibertá creadora nel usu de les formes, estilos y testures antigües y nueves, del poder espresivu de l'harmonía y les disonancies y del poder caracterizador de los instrumentos de la orquesta. * [[Girolamo Frescobaldi]] (1583-1643). * [[Heinrich Schütz]] (1585-1672). === Barrocu mediu (1650-1700) === * [[Jean Baptiste Lully]] (1632-1687). * [[Dietrich Buxtehude]] (1637-1707). * [[Johann Pachelbel]] (1653-1706). * [[Arcangelo Corelli]] (1653-1713), compositor y violinista italianu, unu de los primeres grandes impulsores de la escuela italiana del violín y de la música instrumental n'Italia. Foi unu de los creadores de la forma llamada [[alcuerdo grosso]]. Compunxo tamién [[Sonates]] tantu de cámara como d'ilesia. Corelli foi unu de los primeros compositores qu'aplicó sistemáticamente los procedimientos derivaos del Sistema tonal. * [[Henry Purcell]] (1659-1695). * [[Alessandro Scarlatti]] (1660-1725). === Barrocu tardíu (1700-1750) === [[Ficheru:JSBach.jpg|thumb|150px|Bach ye unu de los compositores más importantes de la música universal y el visu de la era barroca.]] El barrocu na música, al contrariu d'otres cañes del arte, pervive un pocu más nel tiempu y estiéndese hasta la década de los 50 y 60 del sieglu XVIII, cuando muerren los postreros grandes esponentes de la dómina barroca: [[Antonio Vivaldi]], [[Georg Philipp Telemann]], [[Jean Philippe Rameau]], [[Johann Sebastian Bach]], [[Doménico Scarlatti]] y [[Georg Friedrich Händel]]. La última xeneración importante nacen toos ente 1668 y 1685 onde munchos d'ellos representen el cenit nacional y de la era nel país onde vivieron: Vivaldi n'Italia, Bach y Telemann n'Alemaña, Händel n'Inglaterra, Rameau y Couperin en Francia y Scarlatti n'España. Anque dalgunos d'ellos non solo apéguense a la so escuela nacional y faen una síntesis y resume de toles escueles como ye'l casu de Bach, Handel y Telemann, toos nacíos n'Alemaña, anque Handel colar a Italia en 1706 pa nun volver enxamás y asitiándose n'Inglaterra en 1713 hasta la so muerte, convirtiéndose'l mayor esponente de la escuela inglesa. Ye con esta xeneración alemana, especialmente por Bach, cuando'l mundu musical xermánicu convertir na patria musical de primer orde, superando Italia y moviendo en ser la máxima potencia musical, que durara hasta principios del sieglu XX, dende Bach hasta Schonberg y la segunda escuela de Viena. Nesta última etapa del barrocu, qu'empieza hacia 1700-1710 cuando esta xeneración empieza a ser activa nel mundu musical de la dómina, la música adquier y avanza a una nueva dimensión ensin romper l'estilu barrocu en tolos ámbitos, dende los xéneros y formes, hasta la forma d'escuchar la música pasando polos instrumentos ya instrumentación. El barrocu musical adquier equí un arrogante maduror, apoxéu y una gran refinación inédita nos dos etapes anteriores que va rematar especialmente na obra de Bach y Händel, los dos grandes figures dominantes d'esti periodu. [[Ficheru:Attribué_à_Joseph_Aved,_Portrait_de_Jean-Philippe_Rameau_(vers_1728)_-_001.jpg|thumb|150px|[[Jean Philippe Rameau]] ye'l más importante teóricu musical del sieglu XVIII y xuntu con Bach estableció'l sistema tonal que perduraría hasta'l sieglu&nbsp;XX. Les sos obres son el cume del Barrocu francés.]] La téunica de la polifonía y el contrapuntu entá tien una especial importancia nesta dómina, de forma más notable n'Alemaña y sobremanera en Bach, pero la homofonía adquier cada vez más puxanza ya importancia, conviviendo los dos téuniques mientres delles décades de forma al par mientres esta xeneración de compositores, dalgunos d'ellos como Bach o Handel, apoderándolos con gran maestría. Unu de los finxos más importantes del últimu estilu del Barrocu ye'l definitivu asentamientu de la tonalidá na música occidental con una de les obres más importantes de la música universal, la clave bien temperado BWV 846-893, de Bach, una coleición en dos llibros publicaos en 1722 y 1744 que se compón de 24 preludios y fugues cada llibru nos tonos del sistema tonal, siendo una demostración del sistema tonal que va tar vixente hasta principios del sieglu XX. Nel mesmu añu del primer llibru, 1722, de forma simultánea anque independiente, publicárase tamién el primer gran tratáu del sistema tonal: "Tratáu d'harmonía amenorgada a los sos principios naturales" de [[Jean Philippe Rameau]], qu'anque esti tratáu ye imperfectu, utilizar de referencia hasta principios del sieglu&nbsp;XX. Les formes musicales del barrocu tardíu son práuticamente les mesmes del periodu anterior, pero con pequeñes novedaes que van ser precedentes importantes y van abrir un camín de dalgunos de los xéneros más queríos del clasicismu vienés de la segunda metá d'esi sieglu: El conciertu pa tecláu y la sonata con acompañamientu ensin baxu continuu. [[Ficheru:George_Frideric_Handel_by_Balthasar_Denner.jpg|thumb|150px|Handel ye una gran figura del postreru Barrocu. Les sos óperes son la máxima espresión del xéneru nesa era, siendo conxuntamente con Mozart, el compositor más importante del xéneru nel sieglu&nbsp;XVIII.]] Tocantes a instrumentos, fáense dellos cambeos y dellos instrumentos d'etapes precedentes nun aguanten hasta'l final del barrocu y cayen en desusu muncho primero, el laud y violar la gamba, polo xeneral remplazados por otros más nuevos que nesta dómina algamen una gran puxanza téunica y de prestíu, como'l violín, la guitarra o'l violonchelu. La clave va siguir omnipresente en tola música d'esti periodu rematando la so llarga trayeutoria de los sieglos anteriores nes obres de Bach, Rameau, Händel, y Scarlatti, anque va tar en boga hasta 1770. L'órganu va siguir teniendo un pesu importante n'Alemaña, onde con Bach algama'l so más alta espresión en tola historia. Conforme pasa'l tiempu l'estilu Barrocu, que llevaba yá enforma tiempu como l'estilu dominador de la música occidental, ye refugáu poles xeneraciones posteriores a los postreros grandes esponentes del Barrocu, que practicaren un estilu más senciellu, con apenes contrapuntu, l'estilu Galantiador, en boga dende 1730. La nueva xeneración ilustrada, nacida a partir de 1700, refugar por complicada, recargada, por abusar del contrapuntu, por greba y antigua, y l'estilu quedara apegáu a partir de 1730 a les xeneraciones más vieyes del momentu, escastándose práuticamente ente 1741 y 1767, cola muerte de Vivaldi, Bach, Händel, Rameau y Telemann. == Clasicismu (1750-1800) == {{AP|Música del clasicismu}} [[Ficheru:Joseph Haydn.jpg|thumb|150px|[[Franz Joseph Haydn]]]] Ye l'estilu carauterizáu pola transición de la música barroca escontra una música equilibrada ente estructura y melodía. Ocupa la segunda metá del sieglu XVIII. [[Franz Joseph Haydn]], [[Wolfgang Amadeus Mozart]] y [[Ludwig van Beethoven]] son trés de los sos representantes más destacaos === La orquesta y nueves formes musicales === [[Ficheru:Wolfgang-amadeus-mozart 1.jpg|thumb|150px|[[Wolfgang Amadeus Mozart]]]] * [[Carl Philipp Emanuel Bach]] (1714-1788), foi un músicu y compositor alemán. Ye de cutiu referíu como C. P. Y. Bach. Ta consideráu unu de los fundadores del estilu clásico y uno de los compositores más importantes del periodu galantiador, amás de ser el postreru gran maestru de la clave hasta'l sieglu XX. Carl Philipp Emanuel Bach compunxo ventidós Pasiones, dos oratorios, diecinueve sinfoníes, quince conciertos, unes doscientes obres de cámara y diverses pieces pa tecláu, cantares ya himnos. * [[Franz Joseph Haydn]] (1732-1809), compositor austriacu, una de les figures más influyentes nel desenvolvimientu de la música del clasicismu (c. 1750-1820). En 1755 trabayó pal barón Karl Josef von Fürnberg, dómina en que compunxo los sos primeros cuartetos pa cuerda. En 1759 foi nomáu direutor musical del conde Fernando Maximilian von Morzin. Dende 1761 hasta la so muerte, trabayó al serviciu de los príncipes Esterhazy ―primeru Paul Anton y depués Nikolaus―, onde tuvo a la so disposición una de les meyores orquestes d'Europa. * [[Wolfgang Amadeus Mozart]] (1756-1791), compositor austriacu del periodu clásicu. Unu de los más grandes ya influyentes na historia de la música occidental. Estudió con [[Leopold Mozart]], el so padre, conocíu violinista y compositor que trabayaba na orquesta de la corte del arzobispu de Salzburgu. Dende pequeñu foi neña maravía y un xeniu musical. Dizse que yera'l compositor perfectu, por cuenta de qu'en los sos borradores casi nun se detectaba error dalgunu. Carauterizar por el so estilu senciellu, claro y equilibráu, anque ensin fuxir la intensidá emocional. Na so enorme producción musical (más de 600 obres, a pesar de la so curtia vida) destaquen, ente munchos otros xéneros musicales, los sos conciertos pa pianu y les sos óperes. [[Ficheru:Beethoven.jpg|thumb|150px|[[Ludwig van Beethoven]]]] * [[Ludwig van Beethoven]] (1770-1827), compositor alemán, consideráu unu de los más grandes de la cultura occidental. Formar nun ambiente aparente pal desenvolvimientu de les sos facultaes anque descomanadamente ríxidu. Los sos primeros biltos de talentu musical fueron dirixíos de forma tiránica pola disciplina del so padre, que yera tenor na capiya de la corte. En 1789 Beethoven empezó a trabayar como músicu de la corte pa caltener a la so familia. Les sos primeres obres so tutelar del compositor alemán [[Christian Gottlob Neefe]], especialmente la cantata aciaga pola muerte del emperador José II, amosaben yá una gran intelixencia, y pensóse na posibilidá de que se fora a Viena pa estudiar con Wolfgang Amadeus Mozart. Anque la muerte de Mozart en 1791 fixo qu'estos planes nun pudieren realizase, Beethoven coló a Viena nel añu 1792 pa estudiar col compositor austriacu Joseph Haydn. Beethoven foi reconocíu tantu polos sos principios clásicos como pola so llibertá d'espresión, polo que-y lo asitia como'l postreru de los clásicos y el primeru de los románticos. === Escuela de Mannheim === La escuela más importante mientres el primer clasicismu foi, ensin batura a duldes, la escuela de Mannheim. Nesta ciudá empieza a desenvolvese esta escuela orquestal. A partir de 1740 establezse una orquesta reconocida como la meyor de la dómina onde allegaron los músicos más sobresalientes d'Europa, lideraos pol compositor Johann Stamitz y sobre que'l so modelu y composición estableceríen toles orquestes clásiques del periodu. Esta escuela contribuyó a afitar les formes clásiques y a esplorar y desenvolver los efeutos orquestales qu'hasta entós se llindaron a les obertures de les óperes. Amás estremó la orquesta en dos partes iguales que dialoguen ente sigo. === Otres escueles === La Escuela de Viena. La particularidá d'esta escuela ye l'usu de temes de calter contrastante. Tuvo como representantes a [[Gassmann (músicu)|Florian Leopold Gassmann]], [[Georg Monn]] y [[Georg Christoph Wagenseil]]. La escuela de Berlín. La importancia d'esta escuela anicia en que foi'l primer llugar onde s'empecipia la téunica del desenvolvimientu. Como representante ta [[Carl Philipp Emmanuel Bach]]. === Clasicismu mediterraneu === * [[Luigi Boccherini]] * [[Ferran Sors]] * [[Antonio Soler (compositor)|Antonio Soler]] == Romanticismu (1800-1860) == [[Ficheru:Frederic Chopin photo.jpeg|miniaturadeimagen|150px|[[Frederic Chopin]] foi'l pianista más carauterísticu del periodu y unu de los más importantes compositores del instrumentu]] [[Ficheru:RichardWagner.jpg|miniaturadeimagen|150px|[[Richard Wagner]] foi'l compositor que llevó al so apoxéu'l xéneru de la ópera]] {{AP|Romanticismu}} {{AP|Música del Romanticismu}} === El pianu románticu === * [[Franz Schubert]] (1797-1828), compositor austriacu, gran incomprendido nel so tiempu, que los sos ''[[lieder]]'' (cantares pa voz solista y pianu basaes en poemes alemanes) tán ente les obres maestres d'esti xéneru, y que los sos trabayos instrumentales son una ponte ente'l clasicismu y el romanticismu del sieglu XIX. Escribió obres pa pianu, música sinfónica, relixosa y numberoses óperes. * [[Félix Mendelssohn]] (1809-1847), compositor alemán, una de les principales figures d'empiezos del romanticismu européu del sieglu XIX. A los 9 años debutó como pianista y a los 11 años interpretó la so primer composición. Compunxo la obertura ''Suañu d'una nueche de branu'' cuando tenía 17 años y l'obra que contién la famosa ''[[Marcha nupcial (Mendelssohn)|Marcha nupcial]]'' 17&nbsp;años dempués. Tuvo como profesores al compositor y pianista checu [[Ignaz Moscheles]] y al compositor alemán [[Carl Friedrich Zelter]]. A Mendelssohn atribúyese-y l'haber redescubierto la obra de Johann Sebastián Bach, al estrenar en 1829 el so ''[[BWV 244|Pasión según San Mateo]]''. * [[Frédéric Chopin]] (1810-1849), empezó a estudiar pianu a los cuatro años. Aprendió la téunica del instrumentu práuticamente de forma autodidacta, anque más tarde estudió harmonía y contrapuntu nel conservatoriu de la capital polaca. Tamién foi precoz como compositor: la so primer obra publicada data de 1817. Dende bien nuevu caltuvo estrecha rellación coles altes esferes sociales, ante quien tocaba nes sos xuntes musicales. A los 20 años d'edá dexó la so Polonia natal nun viaxe d'estudios, pero nunca tornó. La so obra carauterizar pol intimismu, la delicadeza, la facilidá melódica, y una revolucionaria téunica d'execución. El pianu foi'l so instrumentu por excelencia, y tuvo gran popularidá ya influencia n'el compositores de la so dómina. * [[Robert Schumann]] (1810-1856), compositor alemán del Romanticismu. Dende neñu, yá demostraba les sos cualidaes musicales, y el so padre sofitar mientres la so formación procurándo-y un profesor de pianu. La dedicación a la so carrera musical viose atayada pola muerte del so padre, anque darréu reemprendería los sos estudios. Foi un brillosu compositor y críticu musical, lo que-y dexó afayar a Johannes Brahms cuando yera un mozu de venti años. En 1839, Robert casóse con Clara Wieck, y tuvieron ocho fíos. Finalmente, mientres los sos últimos años acentuáronse les depresiones, crisis, intentos de suicidios y periodos de reclusión. Morrió de tifus nun sanatoriu. * [[Franz Liszt]] (1811-1886), compositor austro-húngaru, pianista y profesor. * [[Johannes Brahms]] (1833-1897). Dempués d'estudiar violín y violonchelu col so padre, contrabajista del teatru de la ciudá, Brahms especializar nel pianu y empezó a componer baxu tutelar del maestru alemán [[Eduard Marxsen]], que'l so conservador gustu musical dexó una fonda buelga nél. En 1853 empecipió una xira de conciertos como pianista acompañante del violinista húngaru [[Eduard Reményi]]. Mientres esta xira conoció al violinista, tamién húngaru, [[Joseph Joachim]], quien lo presentó al compositor alemán [[Robert Schumann]]. Schumann quedóse tan sosprendíu coles composiciones de Brahms, obres entá non editaes, qu'escribió un apasionáu artículu nuna revista de la dómina sobre'l nuevu compositor. Brahms cobró un sinceru ciñu a Schumann y la so muyer, la famosa pianista Clara Josephine Schumann, y esta amistá y l'aliendu que recibió d'ellos apurriéron-y enerxíes pa trabayar ensin fuelgu. === Música programática === ==== El lied ==== El '''[[lied]]''' ye la forma vocal menor del [[romanticismu]] más destacada. Consiste na interpretación d'un poema realizada por un cantante y [[pianu]]. La estructura xeneral ye A B A onde la primera y l'última estrofa tienen la mesma [[melodía]]. El principal compositor del lied ye [[Schubert]], que los sos temes esenciales yeren la muerte, l'amor y la naturaleza. === Sinfonía romántica === === Los nacionalismos (1850-1950) === ==== Rusia ==== El [[nacionalismu musical|nacionalismu]] ye una corriente empecipiada en [[Rusia]]. [[Mikhail Glinka]] famosu pola so ópera ''Una vida pal zar'' afaló a [[Aleksandr Dargomyzhski]] p'ayudar a convencer a un grupu de cinco compositor rusos a coordinar los sos trabayos basaos na cultura rusa. Más tarde fueron conocíos como [[El Grupu de los Cinco]]. La ópera de Dargomyzhski ''El convidáu de piedra'' foi la piedra angular sobre la que se basó esta nueva escuela. Glinka ye comúnmente recordáu como'l fundador de la música nacionalista rusa. Una vegada depuráu'l so estilu de composición en rellación colos sos estudios posteriores, espertó una gran atención tantu nel so país como nel estranxeru. Los sos operes ruses ufiertaben una síntesis de composición occidental pero con melodía rusa, ente que la so música orquestal, con una instrumentación escelente, ufiertaba una combinación de lo tradicional y lo exótico. ==== El Grupu de los Cinco ==== {{AP|Los Cinco (compositores)}} D'esti grupu de cinco, solu dos yeren músicos profesionales, [[César Cui]] y [[Mili Balákirev]], dambos pocu conocíos. Un terceru [[Borodin|Aleksandr Borodin]] ye más conocíu pola so composición ''Nes estepes d'Asia Central'' y por ''Bailles polovtsianos'' de la so ópera ''Príncipe Ígor''. Otru componente d'esti grupu foi [[Modest Mussorgski]] quien introduz ritmos del folclor rusu y escales inusuales procedentes de la música de la [[ilesia ortodoxa]], tan carauterístiques nes sos obres. Ente los sos trabayos atopamos dos obres pa pianu ''[[La nueche nel Monte Calvo]]'' y ''[[Cuadros nuna exhibición|Cuadros d'una esposición]]'', que darréu llamaron l'atención a [[Maurice Ravel]] quien fixo dos talos arreglos orquestales de dambes. El quintu y últimu miembru del grupu foi [[Nikolai Rimsky-Korsakov]], qu'encontó'l so trabayu n'obres dramátiques de fuercia rítmico y color orquestal. Les sos obres más improtantes fueron la ópera ''[[El gallu d'oru (ópera)|El gallu d'oru]]'' y la so famosa suite orquestal ''[[Scheherazada (Rimski-Kórsakov)|Scheherezade]]''. Tamién utiliza elementos de la ilesia rusa na so obertura ''Gran Pascua rusa'' ya influencies de la música tradicional asturiana o andaluza na so ''[[Caprichu español]].'' [[Piotr Ilich Chaikovski]] foi otru de los compositores rusos qu'usaben un tonu y color brillosos. La so sesta sinfonía ''Pathetique'' ye bien conocida, y realizó, tamién la música de trés famosos ballets: ''[[El cascanueces]]'', ''[[La bella durmiente del monte (ballet)|La Bella Durmiente]]'' y ''[[El llagu de los cisnes]]''. Obres como la obertura de ''Marcha eslava'', y ''[[Caprichu italianu]]'' alluguen definitivamente a Tchaikovsky dientro del nacionalismu. Estes obres fueron programaes tan de cutiu que se consideren ente les obres más famoses enxamás construyíes. ==== Bohemia ==== * [[Smetana]] ''([[Má vlast|La mio patria]])'' * [[Antonín Dvořák]] ''([[Dances eslaves]], [[Sinfonía n.º 9 (Dvořák)|Sinfonía del Nuevu Mundu]])'' ==== Escandinavia ==== * [[Jan Sibelius]] ''(Finlandia)'' * [[Edvard Grieg]] ''(Peer Gynt)''. ==== España ==== * [[Isaac Albéniz]] ''(Suite Iberia)'' * [[Enrique Granados]] ''(Goyesques)''. ==== Francia ==== * [[Georges Bizet]] ''(Carmen, L'Arlésienne)'' == Impresionismu (1860-1910) == [[Ficheru:Claude Debussy ca 1908, foto av Félix Nadar.jpg|150px|miniaturadeimagen|[[Claude Debussy]] foi'l principal compositor d'esti movimientu]] El [[Impresionismu musical]] ye un movimientu musical surdíu a finales del sieglu XIX y principios del XX sobremanera na música francesa, cola necesidá de los compositores de probar nueves combinaciones de instrumentos pa consiguir una mayor riqueza tímbrica. Nel Impresionismu musical dase muncha importancia a los timbres, colos que se consiguen distintos efeutos. Tamién se caracteriza porque los tiempos nun son lliniales sinón que s'executen en socesión d'impresiones. Rellacionar d'esta manera col Impresionismu pictóricu, que consiguía les imáxenes por aciu pequeñes pincelaes de color. Dos de los principales compositores d'esti movimientu son Claude Debussy y Maurice Ravel. * [[Gabriel Fauré]] * [[Claude Debussy]] * [[Maurice Ravel]] ** El ''[[Boleru de Ravel]]'' * [[Erik Satie]] * [[Isaac Albéniz]] ** ''Suite española'' y ''Suite ibérica'' * [[Enrique Granados]] * [[Manuel de Falla]] * [[Joaquín Rodrigo]] ** El ''[[Conciertu d'Aranjuez]]'' * [[Jesús Guridi]] ** ''El caserío''. * [[Joaquín Turina]] == Música moderna y contemporánea (1910-presente) == {{AP|Música del sieglu XX|Música modernista|Música académica contemporánea|jazz|música popular}} El sieglu XX tuvo marcáu por dos grandes acontecimientos que fueron bien decisivos na historia de la música occidental, y marcaron la meyora posterior que va siguir la música hasta llegar a los nuesos díes. El primeru ye l'abandonu de la tonalidá y la total rotura de les formes y téuniques que se veníen faciendo dende los principios de la era barroca a partir de 1910, en concordia coles otres rotures totales de les otres cañes de les artes. A partir d'ende, la música occidental vuélvese bien esperimental y el compositores empeñar en topar nuevos caminos tantu nes formes, los instrumentos, los colores, la tonalidá, el ritmu pa faer una música totalmente nueva y alloñada del periodu de la práutica común de los postreros trescientos años. El segundu gran fenómenu ye la puxanza y masificación d'un tipu de música que se desenvolvió nes ciudaes mientres el sieglu anterior en contautu colos dos grandes cañes en que s'estremaba hasta esi momentu la música (la étnica y l'académica): la [[música popular]]. Esti tipu de música, consumida pola creciente clase media urbana, va esperimentar un gran desenvolvimientu gracies a la posibilidá de grabar soníu por aciu les nueves teunoloxíes de principios del sieglu XX (lo que va dar llugar a la industria del discu) y l'apaición de medios de comunicación de mases como la radio y el cine sonoru. L'efeutu de la música popular y la [[industria musical]] que se desenvuelve en redol a ella van camudar drásticamente los vezos musicales que taben presentes dende la Edá Media. == Música modernista y contemporánea == {{AP|Música modernista}} {{AP|Música académica contemporánea}} === Futurismu === {{AP|futurismu}} El ''futurismu'' foi unu de los movimientos iniciales de vanguardia na Europa del Sieglu XX. Esta corriente artística foi fundada n'Italia pol poeta italianu [[Filippo Tommaso Marinetti]], quien redacta'l ''[[Manifiestu Futurista]]'', y publicar el 20 de febreru de 1909 nel diariu [[Le Figaro]] de París. Esti movimientu buscaba la rotura coles tradiciones artístiques del pasáu y los signos convencionales de la [[historia del arte]]. Intentó emponderar la vida contemporánea, esto per mediu de dos tarrezas principales: la máquina y el movimientu. Los principales compositores futuristes fueron los italianos [[Francesco Balilla Pratella]] y [[Luigi Russolo]]. === Crisis de la tonalidá y atonalismo === {{AP|Atonalidad|Cromatismu (música)}} Los primeros antecedentes de la música europea ensin un centru tonal atópase en [[Franz Liszt]] col so ''Bagatella ensin tonalidá'' de [[1885]], periodu que yá se falaba d'una "crisis de la tonalidá". Esta crisis xenerar a partir del usu cada vez más frecuente d'acordes ambiguos, inflexones harmóniques menos probables, y les inflexones melódicu y rítmicu más inusuales posibles dientro de la [[sistema tonal (música)|música tonal]]. A principios del sieglu XX compositores como [[Claude Debussy]], [[Aleksandr Skriabin]], [[Béla Bartók]], [[Paul Hindemith]], [[Serguéi Prokófiev]], [[Carl Ruggles]], [[Ígor Stravinsky]] y [[Edgard Varèse]], escribieron música que se describió, total o parcialmente, como atonal. La primer fase del atonalismo (antecesora del [[dodecafonismu]]), conocida como "atonalidad llibre" o "cromatismu llibre", implicó un intentu consciente d'evitar l'harmonía [[Escala diatónica|diatónica tradicional]]. Les obres más importantes d'esti periodu son la ópera ''[[Wozzeck]]'' (1917-1922) d'[[Alban Berg]] y ''[[Pierrot Lunaire]]'' (1912) d'[[Arnold Schönberg]]. === Primitivismu === {{Ap|primitivismu}} [[Ficheru:Igor Stravinsky LOC 32392u.jpg|thumb|200px|[[Ígor Stravinsky]] (1882-1971), la so obra ''[[La consagración de la primavera]]'' ye considerada la obra más importante del sieglu XX.]] El primitivismu foi un movimientu de les artes que pretendía rescatar el folclor más arcaicu de ciertes rexones con un llinguaxe modernu. Similar al nacionalismu nel so enfotu por rescatar lo local, el primitivismu incorporó amás [[métrica (música)|métriques]] y [[acentu musical|acentuaciones]] irregulares, un mayor usu de la [[Instrumentu de percusión|percusión]] y otros [[timbre musical|timbres]], [[Manera (música)|escales modales]], y harmonía [[Politonalidad|politonal]] y [[Atonalidad|atonal]]. Dientro de la música los dos xigantes d'esti movimientu fueron el rusu [[Ígor Stravinsky]] y l'húngaru [[Bela Bartok]], anque la obra de dambos devasa en demasía la denominación "primitivista". === Microtonalismo === {{AP|microtonalismo}} El microtonalismo ye la música qu'utiliza [[microtonos]] (los intervalos musicales menores qu'un semitonu). El músicu d'Estaos Xuníos [[Charles Ives]] definía a los microtonos de manera humorística como “les notes ente les tecles del pianu”. El mexicanu [[Julián Carrillo]] (1875-1965) estrema dieciséis soníos claramente distintos ente los llanzamientos de G y A emitida pola cuarta cuerda de violín, lo que foi'l so puntu de partida pa componer una gran cantidá de música microtonal. El microtonalismo ta presente nes obres de [[George Enescu]], [[Bela Bartok]] y [[Miguel Oblitas Bustamante]]. Dellos otros autores emplegaron tamién esta téunica. La música microtonal nunca tuvo demasiada aceptación y foi considerada d'equí p'arriba casi puramente polos músicos de [[Vanguardia]]. === Neoclasicismu === {{AP|Neoclasicismu musical del sieglu XX|l1=Neoclasicismu musical del sieglu XX}} El [[Música neoclásica|neoclasicismu]] en música refier al movimientu del sieglu XX que retomó una práutica común de tradición tocantes a l'harmonía, la melodía, la forma, los timbres y los ritmos, pero entemecida con grandes disonancies atonales y ritmos sincopados, como puntu de partida pa componer música. [[Ígor Stravinski]], [[Paul Hindemith]], [[Serguéi Prokófiev]], [[Dmitri Shostakóvich]] y [[Béla Bartók]] son los compositores más importantes usualmente mentaos nesti estilu, pero tamién el prolíficu [[Darius Milhaud]] y los sos contemporáneos [[Francis Poulenc]] y [[Arthur Honegger]]. === Música electrónica y concreta === {{AP|Música académica electrónica|música electroacústica|música concreta}} Les meyores teunolóxiques nel sieglu XX dexaron a los compositores utilizar medios electrónicos pa producir soníos. En [[Francia]] desenvolvióse la [[música concreta]] escuela que producía soníos esistentes nel mundu. Llámase concreta porque según [[Pierre Schaeffer]], el so inventor, plantegaba que ta producida por oxetos concretos y non polos astractos que seríen los [[instrumentos musicales]] tradicionales. El primeru que dispunxo d'esos medios foi [[Edgar Varese]], quien presentó ''[[Poème électronique]]'' nel pabellón Philips de la Esposición de Bruxeles en 1958. En 1951, Schaeffer, xunto a [[Pierre Henry]], crearon el Grupu d'Investigación de Música Concreta en París. Llueu atraxo un gran interés, y ente los que s'averaron atopábense distintos compositores significativos como [[Olivier Messiaen]], [[Pierre Boulez]], [[Jean Barraqué]], [[Karlheinz Stockhausen]], [[Edgard Varese]], [[Iannis Xenakis]], [[Michel Philippot]] y [[Arthur Honegger]]. N'[[Alemaña]] sicasí la forma d'usar la teunoloxía llamóse [[Música académica electrónica|música electrónica]], que ye aquella qu'utiliza solamente soníos producíos electrónicamente. El primer conciertu tendría llugar en [[Darmstadt]] en 1951, sicasí la primer obra d'importancia sería ''[[El cantar de los adolescentes]]'' de [[Karlheinz Stockhausen]] de 1956. [[Iannis Xenakis]] ye otru compositor modernu qu'usó ordenadores y instrumentos electrónicos (incluyíu unu inventáu por él) en munches composiciones. === Música aleatoria y vanguardismu radical === [[Ficheru:Stockhausen March 2004 excerpt.jpg|thumb|200px|El compositor alemán [[Karlheinz Stockhausen]] (1928-2007) foi pioneru en munches de les formes musicales vanguardistas del sieglu XX.]] {{AP|Vanguardismu|música aleatoria|música esperimental}} Magar el modernismu en sí ye música de vanguardia, el vanguardismu dientro d'ella refierse a los movimientos más radicales y controversiales, onde'l conceutu de música llega hasta los sos llendes —si non yá los devasa— utilizando elementos como [[Ruiu (soníu)|ruios]], [[grabación|grabaciones]], el [[sentíu del humor]], el [[azar]], la [[improvisación]], el [[teatru]], el [[absurdu]], el [[ridículu]], o la [[sorpresa]]. Dientro de los xéneros xeneralmente allugaos dientro d'esta corriente radical alcuéntrase la música aleatoria, la música electrónica en vivu, el teatru musical, la música ritual, la composición de procesos, el ''happening'' musical, o la música intuitiva, ente munches otres. Ente los compositores más trascendentales que incursionaron nestes aventures alcuéntrase [[John Cage]] n'América y [[Karlheinz Stockhausen]] n'Europa. === Micropolifonía y mases sonores === {{AP|micropolifonía|masa sonoro}} En pallabres de David Acope la micropolifonía tratar de «una simultaneidá de distintes llinies, ritmos y timbres».<ref name="Acope1">Acope, 1997, p. 101.</ref> La téunica foi desenvuelta por [[György Ligeti]], quien la esplicó asina: «La complexa [[polifonía]] de les voces individuales ta enmarcada nun fluxu [[harmonía|harmónicu]]-musical, nel que les harmoníes nun camuden sópitamente, sinón que se van convirtiendo n'otres; una combinación [[intervalos musicales|interválica]] discernible ye gradualmente faciéndose borrosa, y de esta nubosidad ye posible sentir qu'una nueva combinación interválica ta tomando forma». Intrínsecamente rellacionada cola micropolifonía esta la masa de soníu o masa sonoro que ye una [[testura musical]] que la so [[composición musical|composición]], en contraste con otres testures más tradicionales, «embrive la importancia de les [[altor musical|altores musicales]] individuales pa preferir la testura, el [[timbre musical|timbre]] y la [[dinámica musical|dinámica]] como principales formadores del xestu y l'impautu».<ref name="Edwards">Edwards 2001, pp. 326-327.</ref> === Minimalismu === {{AP|Música minimalista}} [[Ficheru:Philip Glass 1 crop.jpg|thumb|200px|[[Philip Glass]] (1937) foi unu de los aniciadores del movimientu minimalista n'Estaos Xuníos, y ye anguaño unu de los compositores doctos más famosos del mundu.]] Dellos compositores de la década de los sesenta empezaron a esplorar lo qu'agora llamamos minimalismu. La más específica definición de minimalismu refier al dominiu de los procesos en música onde los fragmentos se superponen en capes unos a otros, de cutiu repitir, pa producir la totalidá de la trama sonora. Exemplos tempranos inclúin ''En do'' (de [[Terry Riley]]) y ''Tamborileando'' (de [[Steve Reich]]). La onda minimalista de compositores —[[Terry Riley]], [[Philip Glass]], [[Steve Reich]], [[El Monte Young]], [[John Adams]] y [[Michael Nyman]], pa nomar los más importantes— deseyaben faer la música accesible pa los oyentes comunes, espresando cuestiones específiques y concretes de la forma dramática y musical, ensin despintales so la téunica, sinón más bien faciéndoles esplícites, volviendo a les tríadas mayores y menores de la música tonal, pero ensin utilizar la funcionalidad harmónica tradicional. === Música cinematográfica === {{AP|Música cinematográfica|Banda sonora}} Dende la llegada del [[cine sonoru]] a finales de la década de los 1920, la música cumplió un rol crucial na industria y l'arte del cine. Munchos de los grandes compositores que vivieron nesa primer dómina, tales como los rusos Prokofiev y Shostakovic, incursionaron tamién nesta área. Darréu, hubo numberosos compositores que dedicaron la so carrera total o mayormente a trabayar al traviés del cine. Dientro de los grandes compositores de música de cine atópense: * [[Max Steiner]] con: ''[[The Informer]]'' (1935), ''[[Now, Voyager]]'' (1942), y ''[[Since You Went Away]]'' (1944), ''[[King Kong (película de 1933)|King Kong]]'' (1933), ''[[Little Women (película)|Little Women]]'' (1933), ''[[Jezebel (película)|Jezebel]]'' (1938), ''[[Casablanca (película)|Casablanca]]'' (1942), y ''[[Gone with the Wind (película)|Gone with the Wind]]'' (1939). * [[Erich Wolfgang Korngold]] con: ''[[The Adventures of Robin Hood]]''. * [[Alfred Newman]] con; ''[[How the West Was Won]]'',''[[The Greatest Story Ever Told]]''. * [[Bernard Herrmann]] con: ''[[North by Northwest]]'', ''[[The Man Who Knew Too Much (película de 1956)|The Man Who Knew Too Much]]'', ''[[Citizen Kane]]'', ''[[The Ghost and Mrs. Muir]]'', y ''[[Taxi Driver]]''. * [[Ennio Morricone]] con: ''[[The Good, The Bad And The Ugly]]'' (1966), ''[[Once Upon a Time in the West]]'', ''[[The Mission]]'' (1986), ''[[The Untouchables]]'' (1987), y ''[[Cinema Paradiso]]''. * [[Jerry Goldsmith]] con: ''[[Planet of the Apes]]'', ''[[Chinatown (película)|Chinatown]]'', ''[[The Wind and the Lion]]'', ''[[The Omen]]'', ''[[Alien]]'', ''[[Poltergeist]]''. * [[John Williams (compositor)|John Williams]] con: los dos triloxíes de ''[[Star Wars]]'', ''[[Jaws (película)|Jaws]]'', ''[[Superman: The Movie|Superman]]'', ''[[Indiana Jones]]'', ''[[E.T. the Extra-Terrestial]]'', ''[[Hook (película)|Hook]]'', ''[[Jurassic Park (película)|Jurassic Park]]'', ''[[Schindler's List]]'', y ''[[Películes de Harry Potter|Harry Potter]]'' ente bien de otres. Otros de los grandes compositores, especialmente del postreru cuartu de sieglu d'equí p'arriba, fueron [[Nino Rota]], [[Howard Shore]], [[Alan Silvestri]], [[Danny Elfman]], [[Hans Zimmer]] y [[Henry Mancini]]. === Poliestilismo === {{AP|Poliestilismo}} Poliestilismo (tamién llamáu "eclecticismu") ye l'usu de múltiples estilos o téuniques musicales, y ye consideráu una carauterística posmoderna qu'empieza a finales del sieglu XX y acentúase nel sieglu XXI. Compositores poliestilísticos son, por casu, [[Llera Auerbach]], [[Luciano Berio]], [[William Bolcom]], [[Sofia Gubaidulina]], [[Hans Werner Henze]], [[George Rochberg]], [[Arturo Rodas]], [[Magaly Ruiz]], [[Frederic Rzewski]], [[Alfred Schnittke]], [[Dmitri Silnitsky]], [[Valentín Silvestrov]], [[Santiago Sosa Rolón]], [[Ezequiel Viñao]], [[Frank Zappa]] o [[John Zorn]]. === Espectralismo === {{AP|Espectralismo}} El '''espectralismo''' ye un xéneru musical aniciáu en [[Francia]] na década de los [[años 1960|años sesenta|sesenta]] alredor d'un grupu de compositores arrexuntaos en redol al [[Ensemble l'Itinéraire]] ([[Gérard Grisey]], [[Tristan Murail]] y [[Hughes Dufourt]]). La música espectral, nun sentíu restrictivu, básase principalmente nel descubrimientu de la naturaleza del [[timbre musical]] y na descomposición espectral del soníu musical, nel orixe de la perceición del timbre. El movimientu foise enanchando ya inflúi nes más importantes enclinos contemporáneos de composición y en munchos de los compositores más nuevos: [[Philippe Hurel]], [[Philippe Leroux]], [[Marc-André Dalbavie]], [[Jean-Luc Hervé]], [[Fabien Lévy]] o [[Thierry Blondeau]], en Francia; [[Kaija Saariaho]] o [[Magnus Lindberg]] en Finlandia; [[George Benjamin]] o [[Julian Anderson]] nel Reinu Xuníu: [[Marcu Stroppa]] n'Italia; y Joshua Fineberg, en EE. XX., por citar dalgunos. Y como nel casu del impresionismu y munchos otros estilos musicales, aquel compositores que la so música considérase espectral nun acepten xeneralmente tal denominación. === Nueva simplicidá === {{AP|Nueva Simplicidá}} La Nueva Simplicidá foi un enclín estilísticu surdida ente dalgunos de los componentes de la xeneración más nueva de compositores alemanes d'empiezos de los ochenta del [[sieglu XX]], y que supunxo una reacción non solamente contra la [[vanguardia]] musical europea de les décades de los cincuenta y sesenta, sinón tamién contra la más ampliu enclín escontra la oxetividá d'empiezos de sieglu. Polo xeneral, esti compositores defendieron una inmediatez ente l'impulsu creativu y la so resultancia musical (en contraste cola ellaborada planificación precompositiva carauterística del vanguardismu), col enfotu de crear una comunicación más fácil coles audiencies. En dellos casos, ello significó una vuelta al [[sistema tonal (música)|llinguaxe tonal]] del [[sieglu XIX]] y n'otros significó trabayar con testures más simples o l'empléu d'[[harmonía|harmoníes]] triádicas en contestos [[atonalidad|non tonales]]. D'ente los compositores identificaos d'una forma más cercana con esti movimientu, solamente [[Wolfgang Rihm]] consiguió una reputación significativa fuera d'Alemaña. === Llibre improvisación === {{AP|Llibre improvisación}} La improvisación llibre ye [[música]] improvisada ensin regles previes establecíes, secuencies d'acordes o melodíes primeramente alcordaes. Dacuando los músicos realicen un esfuerciu activu pa evitar referenciar a xéneros musicales reconocibles. La improvisación llibre, como estilu de música, desenvolver n'[[Europa]] y [[EE. XX.]] na metá y fines de la década de [[1960]] en respuesta o inspiráu pol movimientu del ''[[free jazz]]'' según pola [[música clásica contemporánea]]. Ente los artistes más reconocíos dientro d'esti estilu tán los saxofonistas [[Evan Parker]] y [[Peter Brötzmann]], el guitarrista [[Derek Bailey]], y el grupu improvisacional británicu [[AMM]]. === Nueva Complexidá === {{AP|Nueva complexidá}} La Nueva Complexidá ye una corriente dientro del escenariu contemporaneu surdida na década de 1980 nel [[Reinu Xuníu]] que puede definir lo "complexu" como; "de múltiples capes d'interacción de los procesos evolutivos qu'asoceden simultáneamente en toles dimensiones del material musical". Ye bien astracta, disonante y atonal, carauterizada pol usu de téuniques que lleven hasta la llende les posibilidaes de la [[Notación musical|escritura musical]]. Ente los compositores más importantes atópense [[Brian Ferneyhough]], [[Michael Finnissy]], [[Chris Dench]], [[James Dillon]], [[Roger Redgate]] y [[Richard Barrett]]. == ''Jazz'' == {{AP|Oríxenes del jazz|Jazz|Jazz contemporaneu}} === ''Jazz'' de Nueva Orleans === {{AP|Hot}} Anque nel periodu que va dende'l final de la [[Guerra de Secesión]] hasta'l fin del [[sieglu XIX]], yá esistíen delles bandes que tocaben daqué paecíu a un ''jazz'' rudimentariu, como les de los cornetistas [[Sam Thomas]], [[Louis Ned]], [[James L. Harris]] o [[Robert Baker]] o la banda que usualmente tocaba nel [[Kelly's Stables]] de Nueva Orleans,<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=119-121}}</ref> suel considerase a [[Buddy Bolden]] como la primera gran figura y l'aniciador del primer estilu definíu de ''jazz''.<ref group="nota">Autores como [[Robert Goffin]] (''Nouvelle histoire du jazz'', Bruxeles, 1948) o André Hodeir (''Introduction a la musique de jazz'', París, 1948), aseguren que'l cornetista [[Manuel Pérez (músicu)|Manuel Pérez]] yá yera un músicu conocíu cuando Bolden algamó la fama, polo que nun sería'l primeru.</ref> Convencionalmente, denominar «estilu Nueva Orleans» a esta forma inicial del ''jazz''. Entá nun s'esprendió de les influencies del ''[[minstrel]]'' y contién toles carauterístiques propies del ''[[hot]]''. Les improvisaciones, nel sentíu que güei les conocemos, nun esistíen; ello ye que los solistes ellaboraben llargues variaciones melódiques sobre la tema principal (usualmente integráu por dos cantares distintos), en [[tempos]] bien lentos o medios, nunca rápidos. Les bandes yeren ambulantes y solíen preferir siempres interpretar [[espiritual]]es, ''[[ragtime]]s'', [[marcha|marches]] y cantares d'orixe afrocubano. El pesu sonoro y conceptual de la música recayía na [[corneta (instrumentu musical)|corneta]], que yera quien desenvolvía les [[melodía|melodíes]], sofitada pol [[trombón]] y el [[clarinete]], qu'ellaboraben variaciones improvisaes sobre la melodía base. Ye lo que Peter Clayton llama «la Santísima Trinidá del jazz de Nueva Orleans».<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|p=253}}</ref> El restu de los instrumentos (usualmente [[banjo]], [[tuba]], [[caxa (instrumentu musical)|caxa]] y [[bombu]], anque pasu ente pasu fueron introduciéndose'l [[contrabaxu]], el [[pianu]] y la [[batería (instrumentu musical)|batería]]) teníen una función puramente rítmica. N'ocasiones usaba'l [[violín]] como complementu na seición de metales. Ye una escuela de bandes célebres, como la de [[Johnny Schenk]] (1893), la de [[John Robechaux]] (1895), la del [[Corneta (instrumentu)|cornetista]] [[Freddie Keppard]] (1900-1909), y otres de sonadía histórica como la [[Onward Brass Band]], la [[Eagle Band]] o la [[Tuxedo Brass Band]] del trompetista [[Papa Celestin]], ésta anterior al cambéu de sieglu. Tamién taben les bandes del cornetista [[Papa Mutt Carey]], que se reputa como'l introductor de la [[sordina]] de «desatrancador» (''plunger'') y el so típicu efeutu de ''[[wah-wah]]'', y que tenía a [[Sidney Bechet]] nel clarinete; la banda de [[Lorenzo Tio]], o la [[Orixinal Creole Orchestra]], etc. === Dixieland === {{AP|Dixieland}} A pocu d'empezar el [[sieglu XX]], los blancos y [[criollu|criollos]] probes del [[Ríu Mississippi|Delta del Mississippi]] empezaron a interesase pol ''Hot'' y la so influencia produció delles variaciones na forma de tocar de les bandes de Nueva Orleans: desenvolviéronse más les improvisaciones, entaináronse los [[tempos]] y buscáronse estructures rítmiques menos "africanes".<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=184}}</ref> El nuevu estilu yera "menos espresivu, pero con mayores recursos téunicos", con melodíes más pulíes y harmoníes "llimpies".<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=27}}</ref> Amás, introduciéronse'l [[pianu]] y el [[saxofón]], y desenvolviéronse téuniques instrumentales nueves, como l'estilu ''[[tailgate]]'' de los trombonistas. Les sos principales figures fueron, nuna primer dómina, la corneta [[Papa Jack Laine]], que se reputa como'l "padre del dixieland";<ref>{{harvnb|Arnau|1984|pp=24}}</ref> el trompetista [[Nick La Rocca]] y les sos [[Orixinal Dixieland Jazz Band|Orixinal Jass]]; los [[Luisiana Five]] d'[[Anton Lada]]; el trombonista [[Kid Ory|Edward "Kid" Ory]]; o los "[[New Orleans Rhythm Kings]]" del [[corneta (instrumentu)|cornetista]] [[Paul Mares]]. Na década de los [[años 1940|40]], el Dixieland esfrutó d'un poderosu ''revival'', llogrando ésitu mundial grupos como los [[Dukes of Dixieland]], de los hermanos [[Frank Assunto|Frank]] y [[Fred Assunto]], y entá anguaño esisten bandes con nomes tan rancios como [[Tuxedo (jazz)|Tuxedo Jass Band]] o Onward Jazz Band. === El ''jazz'' de Chicago y New York === El zarru poles autoridaes de [[Nueva Orleans]] del [[barriu]] de [[Storyville]] en [[1917]], supunxo un importante contratiempu pa la mayor parte de los músicos de jazz de la zona, pos nesti distritu d'ociu concentrábense casi tolos locales de música en vivu.<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=270}}</ref> Esti fechu empecipió la gran migración de los músicos de jazz escontra les ciudaes del norte, y especialmente escontra [[Chicago]], que gociaba daquella d'una solmenada vida nocherniega,<ref>Hughes, Langston (1940): ''The Big Sea'', Nueva York</ref> con una poderosa escena de [[blues]] y ''[[ragtime]]'', dende una década antes. [[King Oliver]], [[Louis Armstrong]], [[Sidney Bechet]], [[Jelly Roll Morton]] o [[Johnny Dodds]], ente otros munchos, treslladar a la ciudá del vientu» y grabaron ellí los sos primeros discos, a empiezos de la [[década de 1920]]. En Chicago desenvolvióse un estilu más crudu y dinámicu, con un llinguaxe curtio y lacónico, rozáu d'adornos, económicu en recursos, bañáu «nuna atmósfera exasperada, d'un dinamismu encaloráu, d'una ríxida tensión ''[[hot]]''».<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=203}}</ref> El soníu perdió plasticidad al afaese la afinación por influencia de los músicos blancos y abandonase la desincronización propia de la [[Rítmica en cruz rítmica africana]] pero, otra manera, desenvolvióse descomanadamente'l conceutu d'[[improvisación]] individual y les melodíes paraleles, dexando los pasaxes polifónicos pal ciclu final (''[[Sock|sock chorus]]''). El material temático tendió escontra un abandonu de los ''[[Ragtime|rags]]'' y ''[[stomp]]s'' y la so sustitución por ''[[blues]]'' y cantares d'influencia europea, con arreglos musicales escritos. Ello ye que esta dómina ye la de la esplosión del llamáu «blues clásicu», con artistes como [[Bessie Smith]], que s'arrodiaben de bandes de jazz en sustitución del tradicional acompañamientu de [[guitarra]] o [[pianu]] namái. [[Ficheru:Duke Ellington at the Hurricane Club 1943.jpg|thumb|170px|[[Duke Ellington]] unu de los principales compositores de swing.]] L'estilu de Chicago desenvolvióse de resultes de la conxunción de los músicos negros de Nueva Orleans y de mozos estudiantes y aficionaos blancos qu'asonsañaben a aquellos,<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=33}}</ref> y supunxo dellos cambeos importantes inclusive na instrumentación típica, al empezar a asitiase'l [[saxofón]]. Un bon númberu de músicos de gran relevancia son representativos del estilu: [[Erskine Tate]], [[Eddie Condon]], [[Muggsy Spanier]], [[Wingy Manone]], [[Pee Wee Russell]] o, como figura más relevante, [[Bix Beiderbecke]]. Dende bien ceo, el ''jazz'' introducióse tamién en [[Nueva York]], primeramente al traviés de los pianistes que tocaben ''[[ragtime]]'' y ''[[boogie woogie]]'' nos ''[[honky tonk]]s'', como [[James P. Johnson]], [[Willie "The Lion" Smith]] o [[Luckey Roberts]], pero tamién gracies a bandes, como la de [[Jimmy Reese Europe]] o "The Memphis Students", dirixida por [[Will Dixon]] y [[Will Marion Cook]], en dómina tan temprana como [[1905]].<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=209}}</ref> Dellos autores destaquen tamién el papel que músicos como [[Nick La Rocca]] o'l [[baterista]] [[Louis Mitchell]], orixinariu de [[Filadelfia]], tuvieron na estensión del jazz na ciudá.<ref>Goffin, Robert (1944): ''Jazz: From The Congo to the Metropolitan'', New York</ref> Sicasí, el verdaderu estilu de Nueva York, o ''High Brow'', como se-y denominó nel so momentu, empezó cola orquesta de [[Fletcher Henderson]], na que tocaron toles grandes figures del jazz de los [[años 1920]]. Sería precisamente Henderson quien meyor representó la nueva forma de tocar un tipu de ''jazz'' estilizado, menos alcontráu y más universal, «realizáu sobre la base d'una fórmula de transaición que finca n'orquestaciones preparaes de mano y escrites pa conxuntos que'l so númberu de instrumentos nun faía posible la polifonía ''hot''».<ref>{{harvnb|Ortiz Oderigo|1958|pp=214}}</ref> Pero la escuela de Nueva York dio un nome de mayor proyeición entá, [[Duke Ellington]], procedente de [[Washington D.&nbsp;C.]], qu'algamó gran fama coles sos sesiones nel [[Cotton Club]] de [[Harlem]]. Otros referentes importantes del estilu fueron [[Red Nichols]] y les sos "Five Pennies", los McKinney's Cotton Pickers de [[William McKinney]] y [[Don Redman]], según la banda del pianista [[Sam Wooding]] o la del [[Panamá|panamiegu]] de nacencia, [[Luis Russell]]. L'estilu de Nueva York, col impulsu que supunxo a les ''[[big band]]s'', foi la corriente principal de desenvolvimientu del jazz a finales de la década de 1920, desaguando nel ''[[Swing (jazz)|swing]]''. === La era del ''swing'' === {{AP|Swing (jazz)}} Nel postreru terciu de la [[década de 1920]], los estilos de ''[[Two Beat jazz|two beat]]'' escosaren les sos posibilidaes de desenvolvimientu, ente qu'en Nueva York taba desenvolviéndose una nueva forma de faer ''jazz'', que se consolidó sobremanera como resultáu de la migración masiva de músicos de [[Chicago]] escontra la "ciudá de los rascacielos".<ref>{{harvnb|Berendt|1988|p=34}}</ref> Les bandes de [[Fletcher Henderson]], [[Duke Ellington]], [[Jimmie Lunceford]] y [[Chick Webb]], fueron les que marcaron l'aldu d'esti nuevu estilu que la so principal carauterística foi la formación de grandes orquestes, les ''[[big band]]s''. Amás, apurrieron elementos novedosos respectu de la tradición ''[[hot]]'': la conversión de los ritmos de dos golpes (''two beat'') a ritmos regulares de cuatro acentos rítmicos por compás; l'usu, como recursu de tensión, del ''[[riff]]'', frase curtia repitida con crescendo final; la predominancia de pasaxes melódicos interpretaos ''[[straight]]'', esto ye, conforme a partitura; la estensión del fenómenu del "solista"; la revalorización del ''[[blues]]''; etc. Esti procesu nun se desenvolvió puramente en Nueva York, yá que n'otros llugares, como [[Kansas City]] tuvo llugar una evolución similar en ''[[big band]]s'' como les de [[Bennie Moten]] o [[Count Basie]]. L'estilu toma'l so nome d'una de les carauterístiques del nuevu ''jazz'': el ''[[Swing (cualidá musical)|swing]]'' como elementu rítmicu. Trátase d'una operación comercial de los axentes de [[Benny Goodman]], que dirixía una de les bandes más populares de la dómina, al designalo como "Rei del swing". Esto llevó al públicu, pero tamién a munchos críticos, a creer que ''"swing"'' yera'l tipu de música que faía esta banda, consolidándose'l nome.<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=275}}</ref> Dalgunes de les bandes de la dómina algamaron un enorme ésitu popular y de ventes, xenerando un subestilo comercial que, a la llarga, acabaría por lastrar les posibilidaes de desenvolvimientu del ''swing'': [[Artie Shaw]], [[Harry James]], [[Glenn Miller]], [[Tommy Dorsey]]... Sicasí, non toes derivaron escontra esi camín, y dalgunes d'elles establecieron les bases de los grandes cambeos conceptuales del jazz de la [[década de 1940]]: [[Woody Herman]], [[Stan Kenton]], [[Lionel Hampton]] o [[Jay McShann]]. En dellos casos, desenvolviéronse escenes rexonales con gran proyeición y personalidá estremada, como ye'l casu del ''[[western swing]]'' (que fundió músiques d'orixe [[Música folclórica d'Estaos Xuníos|folclóricu]]) y, n'Europa, del llamáu [[jazz manouche]], impulsáu por [[Django Reinhardt]]. El ''swing'' foi, amás, un estilu ricu en grandes improvisadores, munchos de los cualos establecieron verdaderos [[canon (arte)|cánones]] nos sos respeutivos instrumentos: [[Coleman Hawkins]], [[Art Tatum]], [[Chu Berry]], [[Gene Krupa]], [[Teddy Wilson]], [[Fats Waller]], [[Johnny Hodges]], [[Benny Carter]], [[Rex Stewart]], [[Harry Edison]] y munchos otros. Foi tamién, paralelamente, un estilu que favoreció la proyeición de los [[cantante]]s, especialmente de les cantantes femenines: [[Ella Fitzgerald]], [[Ivy Anderson]] (que permaneció casi doce años na banda de Ellington, a partir de 1932), [[Billie Holiday]], [[June Christy]], [[Anita O'Day]], [[Lena Horne]] o [[Peggy Lee]]. Dalgunos d'estos instrumentistes fueron determinantes nel procesu d'evolución que llevó dende'l ''swing'' al ''[[be bop]]'' y al ''[[cool]]'', destacando ente ellos el trompetista [[Roy Eldridge]] y el saxofonista [[Lester Young]]. === ''Bebop'' === {{ap|Bebop}} Tres la era del ''swing'', el ''jazz'' yera conocíu y apreciáu en tol mundu, reconocíu inclusive por compositores clásicos de la talla de [[Stravinsky]]. Sicasí, el términu ''swing'' gociaba de mala reputación ente los músicos: considerábase que namái los profesionales de menor talentu dedicar a esti tipu de música comercial, de cuenta que los músicos más "serios" —como [[Duke Ellington]]— taben alloñándose del estilu. El cayente de les ''[[big band]]s'' de ''swing'' dio llugar a un nuevu tipu de música radicalmente distinta, que los sos úniques traces de mancomún consistíen nuna instrumentación similar y nel interés pola [[improvisación]]. Los músicos ''[[bebop]]'' poníen l'acentu nel papel del solista, que'l so papel yá nun yera'l de ''entertainer'' de dómines pasaes, sinón un artista creador al serviciu namái de la so propia música. La [[síncopa (música)|síncopa]] carauterística del ''[[Swing (jazz)|swing]]'' quedaba destinada a favorecer la interpretación de les melodíes; la [[seición rítmica]] simplificábase, apostrándola namái al [[contrabaxu]] —que crecía n'importancia— y a la [[batería (instrumentu musical)|batería]],<ref group="nota">El pianu o la guitarra quedaben lliberaos nel ''[[bop]]'' de la so función de marcaje rítmicu.</ref> —que dexaba a un llau el so antiguu papel de pixín [[metrónomu]]—, amontando con ello la llibertá de baxistes y bateristas; introduciéronse [[disonancia|disonancies]], [[polirritmia|polirritmos]], nueves paletes tonales y fraseos más irregulares; abandonóse la melodía en favor de la improvisación, y el formatu de ''[[big band]]'' pol de [[Agrupación musical|combu]], formáu por bien pocos músicos; y adoptóse, inclusive un ''look'' carauterísticu nel que nun podía faltar sombreru, gafes de sol y pería. [[Ficheru:Dizzy Gillespie 4.jpg|thumb|150px|right|Dizzy Gillespie retratáu en [[Buffalo (Nueva York)]], en 1977.]] La nacencia del estilu tuvo llugar en [[1941]] cuando [[Dizzy Gillespie]], [[Milt Hinton]], [[Charlie Parker]], [[Thelonious Monk]] y [[Kenny Clarke]] axuntar nel [[Minton's Playhouse]] de [[Nueva York]] pa una serie de conciertos informales. [[Dizzy Gillespie]] foi unu de los líderes del movimientu, con un estilu trompetístico que resumía perfectamente les carauterístiques de la nueva música y una serie de temes qu'entraron a formar parte aína del repertoriu básicu de los músicos ''bop'', como "[[A Night In Tunisia]]" o "[[Salt Peanuts]]". [[Charlie Parker]] foi l'otru gran padre del ''[[bebop]]'' introduciendo un nuevu llinguaxe d'improvisación, estendiendo l'aspeutu melódicu y el rangu rítmicu del jazz hasta esi momentu, y con un estilu emocional y sorprendente que quedó inmortalizado en clásicos como "[[Yardbird Suite]]", "[[Ornithology]]", "[[Donna Lee]]", "[[Billie's Bounce]]" o "Anthropology", ente otros munchos. Otros músicos d'importancia dientro del estilu fueron los saxofonistas [[Dexter Gordon]], quien afixo l'estilu de Parker col altu al [[saxo tenor]], y [[Sonny Stitt]]; el trompetista [[Fats Navarro]]; los trombonistas [[J. J. Johnson]] —quien afixo'l llinguaxe ''bop'' al [[trombón]]—, [[Benny Green]] o [[Kai Winding]]; los pianistes [[Bud Powell]], [[Thelonious Monk]], [[Lennie Tristano]], [[Oscar Peterson]], [[Ahmad Jamal]], [[George Shearing]], [[Erroll Garner]], [[Herbie Nichols]] o [[Tommy Flanagan]]; los baxistes [[Oscar Pettiford]] o [[Paul Chambers (músicu)|Paul Chambers]]; los bateristas [[Kenny Clarke]] o [[Max Roach]]; o la cantante [[Sarah Vaughan]]. Nel campu de les ''big bands'', dalgunes d'elles, como les de [[Charlie Barnett]], [[Woody Herman]], [[Lionel Hampton]] o [[Stan Kenton]], supieron afaer la so sonoridá a les nueves esixencies, y otres, como la d'[[Earl Hines]] establecieron pontes ente'l vieyu y el nuevu soníu. Namái dalgunes llograron convertise en verdaderes ''big bands'' de ''be-bop'', como ye'l casu de les orquestes de [[Boyd Raeburn]], [[Billy Eckstine]] y [[Dizzy Gillespie]]. === Cool jazz === {{AP|Cool}} La nacencia formal del movimientu ''[[cool]]'' tuvo llugar en [[1948]] cola publicación del álbum ''[[Birth of the Cool]]'' de [[Miles Davis]], tou un manifiestu autodefinitorio y una de les grabaciones más influyentes de la historia. El nuevu estilu derivábase direutamente del ''[[bebop]]'', pero resultaba una música más cerebral, que tenía como principal oxetivu l'establecimientu d'una atmósfera "aselu" y "meditativa".<ref group="nota">Cool, n'inglés, nun tien equí una traducción direuta; puede significar nesti contestu, "tranquilidá", "aselu", "aselu"..., anque tamién s'utilizaba na xíriga jazzístico pa referise a lo que "taba de moda"</ref> El ''cool jazz'' resultó particularmente popular ente músicos blancos como [[Lennie Tristano]], en parte pol so alloñamientu de los raigaños africanos del jazz, pero tamién atopó un buecu ente les preferencies de músicos negros que taben pasando de ser simples ''entertainers'' a adoptar un papel más activu y seriu na busca de la so identidá musical. Miles Davis, quien empezara la so carrera con [[Charlie Parker]], dio entamu al movimientu con ''[[Birth of the Cool]]'' (1948), el primeru d'una serie d'álbumes —''Walkin'' (1954), ''Miles'' (1955), ''Cookin''',''Relaxing'', ''Working'' o ''Steaming'', toos de (1956)— que sentaben les bases del estilu. [[The Modern Jazz Quartet]] —orixinalmente la [[seición rítmica]] de [[Dizzy Gillespie]], integrada por [[Milt Jackson]], [[John Lewis (músicu)|John Lewis]], [[Percy Heath]] y [[Kenny Clarke]]— publicó ''Modern Jazz Quartet with Milt Jackson'' (1953), ''Modern Jazz Quartet Volume 2'' (1953), y ''Django'' (1956), onde presentaben les sos elegantes composiciones, na llende ente lo [[música barroca|barrocu]] y lo jazzístico. [[Gunther Schuller]] foi l'aniciador oficial del ''[[third stream]]'', una corriente qu'establecía una ponte ente la [[música clásica]] y el ''jazz'', que tien como exemplu paradigmáticu'l so ''Jazz Abstractions'' (1959), y que cunta tamién ente los sos principales representantes a [[Bob Graettinger]]. [[Gil Evans]] produció ''Gil Evans and Ten'' (1957), ''Out of the Cool'' (1959), o ''Into The Hot'' (1961), [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]] —xuntu a [[Scott LaFaro]] y [[Paul Motian]]— introdució un nuevu soníu nel tríu de jazz influyíu pola música clásica europea, y [[George Russell]] sobresalió como intérprete de [[jazz modal|temes modales]]. Otres figures destacables fueron el [[vibrafonista]] [[Teddy Charles]], el pianista [[Ran Blake]] o la cantante [[Betty Carter]]. === West Coast jazz === {{AP|West Coast jazz}} Nesa mesma dómina, na [[Costa Oeste de los Estaos Xuníos|Costa Oeste]], la evolución del jazz desenvolver por caminos menos influyíos polos músicos neoyorquinos de ''bebop'', direutamente herederos de [[Lester Young]] y de la evolución que tuvieren ''big bands'' como les de [[Woody Herman]], [[Conrad Gozzo]], [[Stan Kenton]] o [[Wardell Gray]]. El nuevu estilu, qu'acabaría conformándose como la llinia principal de desenvolvimientu del ''cool'', foi impulsáu especialmente por músicos como [[Howard Rumsey]], [[Shorty Rogers]] o [[Shelly Manne]], y xeneró obres que tuvieron una enorme repercusión comercial, como ye'l casu de ''[[Time Out]]'', de [[Dave Brubeck]] y [[Paul Desmond]], que se convirtió nel primer discu de ''jazz'' en vender más d'un millón de copies, gracies a la tema "[[Take Five]]".<ref>{{Cita llibru | apellíos = Dimery |nome= Robert |editorial= Grijalbo |títulu= 1001 discos qu'hai qu'escuchar antes de morrer |añu= 2005 |ubicación= Barcelona |isbn= 84-253-3978-2 |páxina=45}}</ref> Tamién llogró un importante ésitu comercial [[Stan Getz]], otru de los líderes del movimientu ''cool'', que venía de les orquestes de [[Stan Kenton]], [[Benny Goodman]] y [[Woody Herman]] y que terminaría popularizando la [[bossa nova]], colos sos discos ''West Coast Jazz'', ''Early Autumn'' (1948) y ''Quartets'' (1950), ente que [[Llei Konitz]] ye consideráu por dellos críticos como la quintaesencia del músicu ''cool''. [[Gerry Mulligan]], otru de los principales representantes d'esta corriente, editó ''Mulligan Plays Mulligan'' (1951), ''Gerry Mulligan Quartet'' (1952), y ''Mulligan Quartet'' (1952); [[Art Pepper]] grabó ''Discoveries'' (1954), ''Art Pepper Quartet'' (1956), ''Meets the Rhythm Section'' (1957) y ''Omega Alpha'' (1957); [[Jimmy Giuffre]] llanzó ''Jimmy Giuffre 3'' (1956) o ''Western Suite'' (1958); [[Chet Baker]] publicó ''Grey December'' (1953), ''Chet Baker & Strings'' (1954) o ''Chet Baker Sextet'' (1954); [[Chicu Hamilton]] grabó ''Spectacular'' (1955), ''Quintet In Hi Fi'' (1956) o ''Mr Jo Jones on Quintet'' (1956); [[Jim Hall]], a lo último, destacó por un soníu llimpiu y tranquil —xustu l'antítesis de [[Charlie Christian]]— qu'antemanaba la llegada d'un tipu de ''jazz'' más nidiu y relaxáu. === ''Hard bop'' === {{AP|Hard bop}} Como reacción ante'l intelectualismo del ''bebop'', los músicos del ''hard bop'' reivindicaron la torna del ''jazz'' a los sos oríxenes, con especial acentu na enerxía y l'espontaneidá de la música. L'[[ritmu|elementu rítmicu]] quedaba reforzáu, y los [[Solo (música)|solos]], derivaos del llinguaxe de los músicos ''[[bebop]]'', adquirieron más fuercia y vitalidá, conformando una música agresiva ya intensa. Ello ye que l'axetivu "hard" (duru) tien nesta espresión la connotación de "intensu".<ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=138}}</ref> Tuvo especial incidencia ente los músicos de la [[Mariña Este de los Estaos Xuníos|Mariña Este]], y ta especialmente venceyáu a los músicos negros de les ciudaes de los [[Rexón de los Grandes Llagos|Grandes Llagos]], como [[Chicago]] o [[Detroit]]. A ellos, "gustáben-yos les improvisaciones a plenu pulmón, los soníos templaos, les frases d'ángulos puros, los ritmos esplosivos".<ref>Gerber, Alain: ''Jazzmen from Detroit''. Linernotes. BYG- Actuel S-26065. 1979</ref> Pa munchu autores, el ''hard bop'' foi una relectura del ''bebop'' "en pro d'una vía que s'abrir a la prosecución d'una tradición ininterrumpida na que los raigaños más fondos siguíen teniendo un pesu específicu importante".<ref>{{harvnb|Riambau|1995|pp=71}}</ref> [[Max Roach]] foi unu de los aniciadores del movimientu, xunto a [[Art Blakey]] o [[Sonny Rollins]]. Destacaron coles mesmes los saxofonistas [[Cannonball Adderley]], [[Phil Woods]], [[Tina Brooks]], [[Hank Mobley]], [[Joe Henderson]], [[Pepper Adams]], [[Benny Golson]] o [[Jackie McLean]]; los trompetistas [[Woody Shaw]], [[Llei Morgan]], [[Freddie Hubbard]], [[Donald Byrd]], [[Blue Mitchell]], [[Art Farmer]] o [[Clark Terry]]; los pianistes [[Mal Waldron]], [[Bobby Timmons]], [[Horace Parlan]] o [[Duke Pearson]]; la vocalista [[Abbey Lincoln]]; el guitarrista [[Kenny Burrell]]; los contrabajistas [[Reginald Workman]], [[Paul Chambers (músicu)|Paul Chambers]] y [[Charles Mingus]]; la batería [[Pete La Roca]]; o les [[big band]]s de [[Thad Jones]] o [[Maynard Ferguson]]. === ''Soul jazz'' y ''Funky jazz'' === {{AP|Funky jazz}} Íntimamente rellacionáu col ''[[hard bop]]'', desenvolvióse un estilu de jazz, quiciabes más específicamente una forma de tocar ''jazz'', basada nel usu d'estructures ''[[blues]]'' en tempo lentu o mediu, con un "beat" firme y sosteníu, con emoción interpretativa, que se dio en llamar ''[[funky jazz|funky]]'' o, más tarde, ''[[soul jazz]]''.<ref>{{harvnb|Berendt|1988|pp=49}}</ref><ref>{{harvnb|Clayton|Gammond|1990|pp=265}}</ref> Un subxéneru qu'exhibía al [[Hammond B3]] y a los sos pioneros ([[Wild Bill Davis]], [[Jimmy Smith (músicu)|Jimmy Smith]] o [[Jimmy McGriff]]) como protagonistes, y que fundía tamién los sos raigaños nos trabayos de músicos como [[Horace Silver]], [[Junior Mance]], [[Les McCann]], [[Gene Harris]], [[Ramsey Lewis]] o'l cantante y pianista [[Ray Charles]]. Otres figures destacables del xéneru fueron los organistes [[Brother Jack McDuff]], [[Shirley Scott]], [[Charles Earland]], [[Larry Young]] o [[Richard "Groove" Holmes]]; los guitarristes [[Wes Montgomery]], [[Grant Green]] o [[George Benson]]; o los saxofonistas [[Stanley Turrentine]], [[Willis "Gator" Jackson]], [[Eddie "Lockjaw" Davis]], [[David "Fathead" Newman]], [[Gene Ammons]], [[Houston Person]], [[Jimmy Forrest]], [[King Curtis]], [[Rede Holloway]], [[Eddie Harris]] y [[Hank Crawford]]. <ref name=souljazz>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/soul-jazz-d297 |títulu= AExplore Music - Soul Jazz |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=11 de mayu de 2011}}</ref> === ''Free jazz'' === {{AP|Free jazz}} El ''bop'' evolucionó bien rápido mientres la década de los cincuenta y dellos músicos ([[George Russell]] o [[Charles Mingus]] ente ellos) desenvolvieron, a partir de los conceutos d'intuición y digresión qu'anunciara la música de [[Lennie Tristano]], formulaciones similares a les que yá se dieron na [[música clásica]] nos años venti, cola irrupción, por casu, de l'[[atonalidad]] nel ''jazz'' de los años sesenta. Ta xeneralmente aceptáu pola crítica que, al marxe de los antecedentes yá citaos, el ''free jazz'' toma carta de naturaleza en 1960, cola publicación del [[Free Jazz (discu)|discu homónimu]] d'[[Ornette Coleman]] y el so doble [[Cuartetu (música)|cuartetu]], que supón una [[revolución]] [[Xéneru musical|estilística]] nel jazz, pero "non solamente eso, sinón una puesta en crisis, una relectura y una superación virtual de too lo que fuera'l jazz, cuestionando los fundamentos socioculturales tanto como'l so desenvolvimientu históricu".<ref>{{harvnb|Carles|Comolli|1991|pp=348}}</ref> Coleman había yá editáu enantes dellos discos qu'antemanaben esta esplosión, como ''[[The Shape of Jazz to Come]]'' o ''[[This Is Our Music]]'', dambos para [[Atlantic Records]].<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=36}}</ref> El ''[[free jazz]]'' prescindió d'elementos hasta entós esenciales nel jazz, como'l ''[[Swing (cualidá musical)|swing]]'', el [[fraseo]] o la entonación, abrir amás a influencies de [[músiques del mundu]] y politizándose de forma bien ostensible.<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=79 y ss.}}</ref> Nos primeres [[años 1960|años sesenta]] asistir a una, aparentemente, irresistible ascensión del ''free jazz'' que, paralelamente, recibió una ingente cantidá de refugos resumibles nuna sola frase: «Esto nun ye música». Crítiques que, per otra parte, provinieron non solo del públicu o de [[periodista|periodistes]] especializaos, sinón de músicos de jazz, como [[Roy Eldridge]] o [[Quincy Jones]].<ref>{{Cita llibru | apellíos = Williams |nome= Martin |editorial= Collier Books |títulu= Jazz Panorama |añu= 1964 |allugamientu= Nueva York |isbn= B001MBZO8Y}}</ref> A mediaos de la década, práuticamente tolos músicos nuevos de jazz taben influyíos pol "free". [[Cecil Taylor]], [[Eric Dolphy]] y [[Don Cherry]] fueron los principales aniciadores d'esta llinia, pero a ellos sumáronse [[Carla Bley]], [[Mike Mantler]], [[Muhal Richard Abrams]], [[Dollar Brand]], [[Anthony Braxton]], [[Marion Brown]], [[Jimmy Giuffre]], [[Eddie Gómez]], [[Charlie Haden]], [[Steve Lacy]], [[Yusef Lateef]], [[Gary Peacock]], [[Sun Ra]], [[Archie Shepp]], [[Sonny Sharrock]], [[Manfred Schoof]], [[John Surman]], ente otros. A mediaos de la década, el ''free jazz'' convirtiérase nuna manera d'espresión ricamente articulada que tomaba toles temátiques y comandaba toles víes de desenvolvimientu del ''jazz''. Sicasí, a partir de [[1967]] empezó a apreciase una clara recesión del favor del públicu respectu del ''free jazz''.<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=93}}</ref> === ''Post-bop'' === {{AP|Post-bop}} Un ciertu númberu de músicos de ''[[bop]]'' desenvolvieren conceutos d'improvisación más avanzaos a finales de los [[años 1950]], realizando un "[[jazz modal]]" direutamente impulsáu por figures como [[Miles Davis]] o, bien especialmente, [[John Coltrane]] yá a empiezos de la [[década de 1960]]. Los sos "sábanes de soníu", según bautizó'l críticu [[Ira Gitler]] al soníu del cuartetu del [[Saxofón|saxofonista]],<ref>{{harvnb|Sáenz|1971|pp=49}}</ref> abrieron el camín a un estilu que se dio en llamar ''[[post-bop]]''. Ésti adoptó a les esperiencies ''[[hard bop]]'' un bon númberu de les innovaciones que traxera'l ''[[free jazz]]'', convirtiéndose na llinia de desenvolvimientu principal (''[[mainstream]]'') del ''jazz'' modernu, filo conductor hasta llegar al ''[[neo bop]]'' o "neo-tradicionalismu" de los [[años 1980]], encabezáu por [[Wynton Marsalis]]. Salvo esceiciones, como [[Bill Evans (pianista)|Bill Evans]], el [[sellu discográficu]] [[Blue Note Records|Blue Note]] recoyó a los principales músicos del estilu: [[Wayne Shorter]], [[McCoy Tyner]], [[Herbie Hancock]] o [[Llei Morgan]]. === ''Jazz rock'' y ''jazz'' fusión === {{AP|Jazz fusión|Jazz rock}} [[Ficheru:Miles Davis 22.jpg|thumb|170px|left|[[Miles Davis]] actuando nel North Sea Jazz Festival.]] El llanzamientu en [[1970]] de ''[[Bitches Brew]]'', un álbum de [[Miles Davis]] que cuntaba con [[Tony Williams (baterista)|Tony Williams]], [[Ron Carter]], [[Herbie Hancock]], [[Wayne Shorter]] o [[John McLaughlin]], ente otros, supunxo una nueva revolución nel soníu del jazz, introduciendo una instrumentación y unos esquemes rítmicos más cercanos al [[rock]] y marcando l'entamu d'un nuevu xéneru que recibiría darréu la denominación de ''[[jazz fusion]]''. La influencia de los grupos de rock que taben esperimentando col ''jazz'' na dómina ([[Soft Machine]], [[Blood, Sweat & Tears]], [[Colosseum]], [[Caravan (banda inglesa)|Caravan]], [[Nucleus]], [[Chicago (banda)|Chicago]] y, sobre toos ellos, les distintes formaciones de [[Frank Zappa]]), terminó de perfilar un xéneru que daría llugar darréu a otros munchos subestilos, siendo particularmente evidente n'aspeutos como la instrumentación de les nueves bandes de ''[[jazz rock]]'' —que reemplazaron el [[contrabaxu]] pol [[baxu llétricu]] y onde la [[guitarra]] o'l [[órganu Hammond|órganu]] abandonaben la [[seición rítmica]] p'asitiase como instrumentos solistes de plenu derechu— o na mayor importancia de los grupos al respeutive de los sos miembros, otra carauterística heredada del mundu del rock. Unu de los primeres representantes de la nueva corriente del ''[[jazz rock]]'' foi [[Gary Burton]], quien, cola ayuda de [[Steve Swallow]], [[Larry Coryell]] y [[Roy Haynes]], empezara a esperimentar con rítmos de rock en ''The Time Machine'' (1966), ya introduxera elementos ''[[country]]'' en ''Tennessee Firebird'', editáu esi mesmu añu. [[Tony Williams (baterista)|Tony Williams]], quien se fixera famosu nel quintetu de [[Miles Davis]], yá editara sol so nome ''Life Time'' (1964) y ''Spring'' (1965) antes de poner en marcha la so [[The Tony Williams Lifetime|Lifetime]], una banda que cuntaba orixinalmente con [[Larry Young]] y John McLaughlin y que se convertiría n'unu de los grupos más relevantes del xéneru. [[Herbie Hancock]] nun tardó n'alzase como unu de los máximos representantes del xéneru a la cabeza del so grupu [[The Headhunters]] —una banda que, inspirada nos ritmos ''[[funk]]y''-sicodélicos de [[Sly Stone]], llogró'l mayor ésitu de ventes{{ensin referencies}} de la historia del ''jazz'' col so álbum homónimu editáu en [[1973]]—, ente que [[Chick Corea]] fixo lo propio colos sos ''[[Return To Forever]]'', orixinalmente con [[Flora Purim]], [[Joe Farrell]], [[Stanley Clarke]] y [[Airto Moreira]]. [[Keith Jarrett]] publicó ''Gary Burton & Keith Jarrett'' en 1970, y fixo incursiones nel [[latin jazz]] en '''Expectations'' (1971), ente que [[McCoy Tyner]] collaboró con músicos como [[Bennie Maupin]], [[Bobby Hutcherson]], [[Gary Bartz]], [[Wayne Shorter]], [[Alice Coltrane]] o [[Ron Carter]] en ''Expansions'' (1968), ''Cosmos'' o ''Extensions'', dambos de 1970. Dende l'área del ''[[free jazz]]'', músicos como [[Charlie Haden]], [[Carla Bley]], [[Michael Mantler]] o [[Paul Motian]] atopábense ellaborando una música complexa y personal, con raigaños bien diversos ya influencies bien heterogénas. [[Larry Coryell]] foi otru de los pioneros del ''[[jazz rock]]'', cola so participación nel álbum de 1966 ''Out of Sight And Sound'', del grupu Free Spirits. L'álbum marcó l'entamu d'una serie de grabaciones sol so nome que remataríen en ''Introducing The Eleventh House'' (1974), primer discu d'una banda —[[The Eleventh House]]— que s'asitiaría ente les más famoses de los grupos de jazz rock de la [[década de 1970]]. [[Weather Report]], formáu orixinalmente por [[Joe Zawinul]], [[Wayne Shorter]], [[Miroslav Vitous]], [[Airto Moreira]] y [[Alphonso Mouzon]] non yá convirtióse nel grupu más importante del movimientu. La banda llogró un considerable ésitu dende los sos entamos, pero la llegada del baxista [[Jaco Pastorius]] en [[1976]] supunxo un nuevu emburrie pa l'agrupación, que con álbumes como ''Black Market'' (1976) o ''Heavy Weather'' (1977) algamó un notable ésitu comercial. [[John McLaughlin]] recoyó'l testigu del ''revival'' del ''[[blues]]'' que tuviera llugar nel [[Reinu Xuníu]] con grupos como [[The Rolling Stones]] o [[Cream]], pero n'editando un primer álbum sol so nome (''Extrapolation'', 1969) con [[John Surman]] y [[Tony Oxley]], foi convocáu por [[Miles Davis]] pa la grabación de ''[[Bitches Brew]]''. El so ''My Goal's Beyond'', de [[1971]] amuesa yá abiertamente la pasión del músicu pola [[música hindú]], un interés que va desenvolver cola [[Mahavishnu Orchestra]] a lo llargo de la década n'álbumes como ''The Inner Mountain Flame'' (1971) o ''Birds of Fire'' (1972), y, especialmente con [[Shakti (banda)|Shakti]], una banda que cuntaba cola participación de músicos hindús. El baterista y pianista [[Jack DeJohnette]] ye otra figura clave del movimientu, con una serie d'álbumes —''Have You Ever Heard'' (1970), ''Collect'' (1974), ''Untitled'' (1977)...— colos que quixo efeutuar una nueva llectura de los clixés del [[jazz rock]] y nos que participaron músicos como [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]] o [[David Murray (saxofonista)|David Murray]]. [[Gary Bartz]] debutara con ''Llibra'' (1967), un álbum nel qu'amosaba'l so estilu guañáu na tradición del ''[[bebop]]'' y les sos cualidaes como compositor, pero en reemplazando a [[Wayne Shorter]] nel grupu de [[Miles Davis]], formó los sos "NTU Troop" en [[1970]], pa publicar un discu (''Harlem Bush Music - Taifa'', de 1970) nel que presentaba una música enérxica, con elementos del [[soul]], del [[funk]], del jazz y del [[música rock|rock]]. [[Billy Cobham]] —que participara en [[Dreams (banda)|Dreams]] xunto a [[Randy Brecker|Randy]] y [[Michael Brecker]] y a [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]], y que tamién pasara de volao pol grupu de [[Miles Davis]]— editó ''Spectrum'' y ''Crosswinds'' en [[1973]], y ''Total Eclís'' en [[1974]], toos ellos álbumes importantes na historia del subxéneru. [[John Abercrombie (guitarrista)|John Abercrombie]] debutó discográficamente en [[1974]] con ''Timeless'', con [[Jack DeJohnette]] y [[Jan Hammer]] pa siguir editando álbumes na mesma llinia con músicos como [[Marc Johnson]], [[Peter Erskine]], o [[Dave Holland]]. Los hermanos [[Randy Brecker|Randy]] y [[Michael Brecker]] formaron en [[1975]] [[The Brecker Brothers]], pa editar una música de gran complexidá a mediu camín ente'l ''[[hard bop]]'' y el ''[[funky]]'' antes d'entamar les sos respeutives carreres en solitariu. [[Oregon (banda)|Oregon]] publicó en [[1972]] un primer álbum —''Music Of Another Present Yera''— qu'amosaba una sofisticada combinación de jazz, música clásica, improvisación, complexidá compositiva y elementos étnicos. [[Lonnie Liston Smith]] editó en [[1973]] el so ''Astral Travelling'', primer discu d'una banda —The Cosmic Echoes— que llueu derivaría escontra'l ''[[funk|funky soul]]'' con álbumes como ''Expansions'' (1974). [[Steps Ahead]], un [[supergrupo]] de virtuosos con [[Mike Mainieri]] a la cabeza publicó'l so primer trabayu —''Step By Step''— en 1980, el mesmu añu que [[Ronald Shannon Jackson]] publicó ''Eye On You'' col so grupu Decoding Society; o que [[Joseph Bowie]], hermanu de [[Lester Bowie|Lester]], publicó ''"Defunkt"'' primer álbum del so [[Defunkt|banda homónima]]. [[Jean Luc Ponty]] foi'l responsable de llevar el [[violín]] a la era de la electrónica, dende l'empiezu de la so carrera al llau de [[Frank Zappa]] en fecha tan temprana como [[1968]], pasando poles sos collaboraciones con John McLaughlin y rematando na so carrera en solitariu con álbumes como ''Upon The Wings Of Music'', de [[1975]]. El baxista y violonchelista [[Ron Carter]] publicara ''Uptown Conversation'' (1969) col [[contrabaxu]] como protagonista, antes d'editar ''Piccolo'' (1977), un álbum nel qu'emplegaba'l baxu piccolo, un híbridu ente'l [[contrabaxu]] y el [[cello]]. El virtuosu checu [[Miroslav Vitous]] destacó tamién nel [[contrabaxu]] n'álbumes como ''Infinite Search'' (1969), o ''Purple'' (1970), pero foi [[Stanley Clarke]] l'encargáu de poner el [[baxu llétricu]] nel puntu de mira de los aficionaos, con ''Stanley Clarke'' (1974) y ''School Days'' (1976). [[Jaco Pastorius]] foi, sicasí'l gran revolucionariu d'esi instrumentu, tantu nes sos tempranes collaboraciones con [[Pat Metheny]] (''Bright Size Life'', 1976) o [[Weather Report]] (''Heavy Weather'', 1977) como, sobremanera, col so debú en solitariu que, llanzáu en [[1976]] col títulu de ''Jaco Pastorius'', foi'l discu que, non yá popularizó'l [[so fretless]], sinón que lo asitió como unu de los instrumentos más espresivos del [[jazz fusión]]. Destaca igualmente, nuna llinia bien [[funky]], el baxista [[Jamaaladeen Tacuma]] (''Show Stopper'', 1983). Otres figures importantes, dientro d'un estilu de fusión que provién del [[free jazz]] ya incorpora elementos de la música [[third stream]], fueron el contrabajista [[David Tostaren]] (''Color Pool'', 1975), [[Collin Walcott]] (percusionista d'[[Oregon (banda)|Oregon]] y unu de los músicos más innovadores nel so instrumentu), el saxofonista [[John Klemmer]] (''Touch'', 1975), los pianistes [[Art Lande]] (''Rede Lanta'', 1973), y [[Steve Kuhn]] (''Ecstasy'', 1974), y el baxista [[Steve Swallow]] (''Swallow'', 1991). La [[guitarra llétrica]] algamara gracies a la influencia del [[rock]] una popularidá ensin precedentes, que nun tardó en trate reflexada nel mundu del [[jazz fusión]] cola apaición d'un bon númberu de músicos, que la víen como'l instrumentu dominante na escena del jazz, tal que el saxofón haber sío en dómines anteriores. [[Sonny Sharrock]] (''Black Woman'', 1969; ''Monkie-Pockie-Boo'', 1970) o [[James Blood Ulmer]] (''Revealing'', 1977) atopar ente los primeres representantes d'esta corriente, al igual que [[Ralph Towner]] (''Diary'', 1973), el guitarrista de la banda Oregon. [[Pat Metheny]] publicara en [[1976]] el so ''Bright Size Life'' con [[Jaco Pastorius]] y [[Bob Moses]], un discu que tenía a la guitarra llétrica como principal protagonista pero que, tamién, introducía'l [[baxu llétricu]] nel soníu del jazz, y amosaba l'estilu naturalista y orixinal, típicamente "blancu", que Metheny desenvolvería en posteriores álbumes yá cola so banda [[Pat Metheny Group]] (''Group'' 1978; ''American Garage'', 1979). El xaponés [[Kazumi Watanabe]] grabó una serie d'afamaos discos, que s'empecipió con ''Endless Way'' (1975), ente que [[John Scofield]], que collaborara con [[Billy Cobham]] y [[Charles Mingus]], editó'l so primer trabayu en solitariu en [[1977]], col títulu ''East Meets West''. El virtuosu [[Al DiMeola]], publicó tamién los sos primeros trabayos a mediaos de la década (''Land of the Midnight Sun'', 1976; ''Elegant Gipsy'', 1977), al igual que [[Steve Tibbetts]] (''Steve Tibbets'', 1976; ''Yr'', 1980), [[Steve Khan]] (''Tightrope'', 1977; ''The Blue Man'', 1978) y [[Mike Stern]], qu'asitiaría la so carrera a empiezos de la década siguiente, al llau de [[Billy Cobham]] y de [[Miles Davis]] (1981-1983). Nel ámbitu [[Europa|européu]] destacaron los británicos [[Neil Ardley]], [[Mike Westbrook]], [[Mike Gibbs]], [[Kenny Wheeler]], [[John Surman]], [[Keith Tippett]], [[Elton Dean]], [[Basil Kirchin]] o'l grupu [[Nucleus]]; los noruegos [[Jan Garbarek]] y [[Terje Rypdal]]; el danés [[Niels-Henning Orsted-Pedersen]]; los alemanes [[Wolfgang Dauner]], [[Joachim Kühn]] y [[Eberhard Weber]]; l'italianu [[Enrico Rava]]; el polacu [[Michal Urbaniak]]; o'l rusu [[Serguéi Kuriokhin]]. === ''Jazz'' llatín y ''jazz'' afrocubano === {{AP|Latin jazz}} Nos primeros tiempos del ''jazz'' yá se produció una temprana incorporación d'elementos llatinos a la música ''[[hot]]''. Ello ye que los [[ritmu|ritmos]] de [[habanera]], [[calinda]], [[contradanza]] o [[Fandangu (baille)|fandangu]] yeren avezaos na música de [[Nueva Orleans]].<ref>Bauzá, José: ''Jazz: Grabaciones maestres'', Institutu de Estudio Juan Gil-Albert, Alicante, 1986, páx. 184</ref> La presencia d'elementos llatinos caltener nel ''jazz'' de los [[años 1920|años 20]] y [[años 1930|30]], anque ensin la intensidá necesaria pa xestar una verdadera fusión. Sicasí, a metá de los [[años 1940]], la influencia cubana sobre'l ''[[bop]]'' xeneró un estilu de fusión que'l so meyor esponente fueron la ''[[big band]]'' de [[Machucu (músicu)|Machucu]], y los trabayos de [[Dizzy Gillespie]], qu'integraben elementos carauterísticos del ''[[bebop]]'' con [[Instrumentu de percusión|ritmo afrocubanos]]. De tolos estilos que surdieron tres la [[Swing (jazz)|yera del ''swing'']], el [[latin jazz]] foi unu de los qu'esfrutó de mayor popularidá, y los sos esquemes básicos nun camudaron demasiáu a lo llargo de la so historia, al traviés del trabayu —por citar namái a trés de les más importantes— de les orquestes de [[Tito Puente]], [[Poncho Sánchez]] o [[Mario Bauzá]].<ref name="alllatin">{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/smooth-jazz-d4447 |títulu= Explore Music - Smooth Jazz |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> A partir de mediaos la [[década de 1960]] y, especialmente, mientres los [[años 1970]], esti estilu de fusión con músiques llatines, asitiar de forma definitiva na escena del jazz. Dientro de l'amplia denominación de "jazz llatín", suelen incluyise músiques tan distintes como les d'orixe [[Brasil|brasilanu]] ([[bossa nova]], especialmente), les d'orixe [[cuba|cubanu]] y otres de [[jazz fusión|fusión]] con otres músiques de calter llatín (y de forma especial, el tangu). Ente los munchos artistes que desenvolvieron la so obra nes distintes variantes d'esti xéneru, cabo citar, dientro del jazz de fusión d'orixe brasilanu, a [[Flora Purim]], [[Airto Moreira]], [[Charlie Byrd]], [[Antonio Carlos Jobim]], [[Joao Gilberto]], [[Baden Powell (músicu)|Baden Powell]], [[Hermeto Pascoal]], [[Dom Um Romão]], [[Egberto Gismonti]] o [[Claudio Roditi]] . Y, na redolada de la fusión de jazz cola música afro-cubana y [[Puertu Ricu|portorriqueña]], atopamos a [[Irakere]], [[Arturo Sandoval]], [[Ray Barretto]], [[Emiliano Salvador]], [[Cal Tjader]], [[Mozu O'Farrill]], [[Mongo Santamaría]], [[Cándido Cameru|Cándido]], [[Sabú Martínez]], [[Chano Pozu]], [[Chucho Valdés]], [[Steve Turrie]] o [[Paquito D'Rivera]], amás de pianistes como [[Hilton Ruiz]], [[Gonzalo Rubalcaba]] y [[Michel Camilo]], nos que l'elementu llatín incorporar de forma indistinguible al so orixe [[post-bop|bop]]. Muncho más apegaos a los estilos tradicionales cubanos, inclusive a la [[salsa (música)|salsa]], atopamos a músicos como [[Willie Bobo]], [[Cachao]], [[Carlos "Patato" Valdes]], [[Tata Güines]], [[Willie Colón]], [[Jesús Alemany]] o [[Francisco Aguabella]], amás d'orquestes qu'históricamente tuvieron una gran proyeición comercial, como les de [[Xavier Cugat]] y [[Pérez Prau]]. Fora del mundu [[Antilles|antillanu]], destaquen músicos que desenvolvieron trabayos d'acercamientu ente'l jazz y músiques tradicionales d'otros llugares d'[[América llatina]]: [[Astor Piazzolla]] (colos sos discos en solitariu o con [[Gerry Mulligan]]), [[Gatu Barbieri]], [[Osvaldo Tarantino]], [[Alex Acuña]].<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/latin-jazz-d332/artists |títulu= Explore Music - Latin Jazz Artists |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> L'estilu dio orixe a lo llargo de los años a toa una serie de subxéneros rellacionaos ente los que s'atopen el [[boogaloo]], el ''jazz'' cubanu, el ''jazz'' brasilanu, el [[Big Band|Latin Big Band]] y, percima de toos en popularidá ya importancia, la [[bossa nova]].<ref name="alllatin"/> === ''Jazz'' flamencu y otres fusiones étniques === El ''jazz'' flamencu tien el so orixe na [[década de 1960]], cuando empezaron a surdir delles propuestes primitives de fusión ente'l [[flamencu]] de parte d'artistes como [[Miles Davis]] (''Sketches of Spain'', 1960; ''Flamencu Sketches'', incluyíu en ''[[Kind of Blue]]'', 1959) o [[John Coltrane]] (''Olé'', 1961). Sicasí, n'España hubo d'esperar hasta [[1967]], añu en que'l saxofonista [[Pedro Iturralde]] editó'l so ''Jazz Flamencu'' (MPS), un discu que cuntaba cola collaboración de [[Paco de Lucía]] y que se considera usualmente como la obra fundacional del xéneru. Discos como ''My Spanish Heart'' de [[Chick Corea]] (1976) o ''[[Friday Night in San Francisco]]'', una grabación de 1980, en tríu, de los guitarristes [[Al DiMeola]], [[John McLaughlin]] y [[Paco de Lucía]], abondaben na idea de la fusión de dambos xéneros, dientro d'una corriente de renovación nel [[flamencu]], que dempués se denominó [[nuevu flamencu]], un conceutu que De Lucía reelaboró nos sos trabayos col sestetu integráu por él mesmu, el so hermanu [[Pepe de Lucía]], [[Ramón de Algeciras]], [[Carles Benavent]], [[Rubem Dantas]] y [[Jorge Pardo]] (''Live... One Summer Night'', 1984). A partir de mediaos d'esa década, Benavent, Dantas y Pardo empecipiaron les sos carreres en solitariu, ayudando a consolidar un estilu onde nun tardaron n'apaecer trabayos de figures del [[Jazz n'España|jazz español]] y el [[flamencu]], como [[Joan Albert Amargós]], [[Antonio Vargas Cortés|El Potito]], [[Antonio Carmona]], [[Chano Domínguez]], [[Ángel Rubio (guitarrista)|Ángel Rubio]], [[Guillermo McGill]], [[Gerardo Núñez]], [[Jerry González]], [[Juan Manuel Cañizares]], [[Agustín Carbonell|Agustín Carbonell "La Bola"]], [[Pericu Sambeat]] o [[Javier Llomba]], artistes que siguen esplorando'l camín abiertu por Davis, Coltrane, Iturralde y Paco de Lucía más de mediu sieglu tras.<ref>"Especial: El Jazz Flamencu güei" en {{Cita web |url= http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz.htm |títulu= Crucies sonoros de la interculturalidad 1 |autor= Ezequiel Paz |fecha=febreru de 2003 |editorial= flamencu-world.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz.htm|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}{{Cita web |url= http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz2.htm |títulu= Crucies sonoros de la interculturalidad 2 |autor= Ezequiel Paz |fecha=febreru de 2003 |editorial= flamencu-world.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.flamenco-world.com/magazine/about/jazz_flamencu/ejaz2.htm|fechaarchivu=2 d'avientu de 2015}}</ref> Nel restu del mundu distintos músicos de tradiciones bien diverses siguen ellaborando fusiones estilístiques que de cutiu tienen al ''jazz'' como coprotagonista. Esta orientación parte na [[década de 1950]], con artistes como [[Dizzy Gillespie]], [[Dollar Brand]], [[Sun Ra]] o [[Yusef Lateef]], y afítase, más tarde, a finales de los años 1960 y na [[década de 1970]], cuando [[Don Cherry]], [[John McLaughlin]], [[Don Ellis]] o [[Andy Narell]] empezaron a fundir elementos étnicos tales como instrumentación, harmoníes o ritmos, de distintes procedencies ([[África]], la [[India]], [[Bulgaria]], [[Francia]], [[Brasil]], [[Xapón]], la [[Polinesia]], [[Marruecos]], el [[Caribe (rexón)|Caribe]]...), en trabayos onde la improvisación carauterística del jazz tenía un llugar importante.<ref name="allworldfusion">{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/world-fusion-d185 |títulu= Explore Music - World Fusion |autor= Mark C. Gridley |editorial= allmusic.com|fechaaccesu=6 de mayu de 2011}}</ref> Esta familia de xéneros de "[[Jazz fusión#La fusión étnica|fusión étnica]]", que la so cercanía al jazz varia d'un artista a otru, suel arrexuntase dientro del términu xeneralista "[[world music]]", denominación qu'inclúi amás otros estilos de calter pocu o nada rellacionaos col jazz. Ente los artistes que desenvolvieron el so trabayu nesta llinia, amás de los citaos, atópense [[Shakti (banda)|Shakti]], [[Babatunde Olatunji]], [[Zakir Hussain]], [[Paul Winter]], [[David Amram]], [[Rabih Abou-Khalil]], [[Anouar Brahem]], [[Paul Horn]], [[Lou Harrison]], [[Codona]], [[Harry Partch]], [[Trilok Gurtu]], [[Manu Dibango]], [[Lakshminarayanan Shankar]], [[Alpha Blondy]], [[Strunz & Farah]], [[Toshinori Kondo]], [[M'Lumbo]], [[Elek Bacsik]], [[Najma Akhtar]], [[Richard Bona]] o [[Hugh Masekela]].<ref name="allworldfusion"/> === La crisis del ''jazz'' y el nuevu tradicionalismu === La puxanza del "neo-tradicionalismu" que tuvo llugar cola llegada de la [[década de 1980]] marcó'l puntu más altu de la crisis qu'afectara al jazz dende la popularización masiva del ''[[rock]]'', na [[década de 1960]]. El jazz representaba pa los negros norteamericanos l'alternativa popular a la música clásica, pero nel momentu que empezó a derivar, primero escontra'l ''free jazz'' y depués escontra les distintes fusiones que tuvieron llugar na década de 1970, foi alloñar cada vez más de los sos oríxenes, entrando nuna crisis d'identidá qu'a finales d'esa década entá nun fuera resuelta. Nesi periodu'l términu "jazz" solíase identificar, a cencielles cola [[música instrumental]], los músicos blancos taben llogrando más ésitu que los negros y el panorama creativu polo xeneral yera bastante descuayante. Sicasí, la llegada de los [[neo bop|neo-tradicionalistes]] camudó l'orde de les coses: en llugar d'abanderar una nueva revolución nel xéneru, reivindicaron una vuelta a los sos oríxenes treslladando los términos del alderique dende la dicotomía ''[[Free jazz]]''/[[Jazz fusión]] al bancia ente el defensores de la pureza del estilu ([[neo tradicionalismu]]) y los partidarios de la so evolución. [[Scott Hamilton]], col so ''A Is a Good Wind Who Is Blowing Us Non Ill'' (1977) inauguró'l ''revival'' del jazz clásicu, el mesmu añu en que se publicar el primer discu del quintetu [[V.S.O.P.]], lideráu por [[Herbie Hancock]]. Una vuelta a los principios del ''[[bop]]'', que se vio siguida na obra de los pianistes [[Kenny Barron]], [[Joanne Brackeen]], [[Jessica Williams]], [[Mulgrew Miller]], [[Fred Hersch]], [[Marcus Roberts]] o [[Brad Mehldau]]; de los saxofonistas [[Ernie Krivda]], [[Joe Lovano]], [[Bobby Watson]], [[Dave Liebman]], [[Joshua Redman]], [[James Carter]] o [[Courtney Pine]]; de los trompetistas [[Jack Walrath]], [[Tom Harrell]], [[Terence Blanchard]], y [[Roy Hargrove]]; o del trombonista [[Steve Turrie]]. Mención estreme merez [[Wynton Marsalis]], el principal representantes d'una saga familiar de [[Nueva Orleans]] que s'empecipia na obra d'[[Ellis Marsalis]], padre del anterior (y de [[Branford Marsalis|Brandford]], [[Delfeayo Marsalis|Delfeayo]] y [[Jason Marsalis|Jason]], toos ellos destacaos músicos de ''jazz''), y un importante educador que tuvo ente los sos alumnos más destacaos a [[Terence Blanchard]], [[Donald Harrison]], [[Harry Connick, Jr.]], [[Nicholas Payton]], o a [[Kent Jordan|Kent]] y [[Marlon Jordan]], ente otros.<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/artist/ellis-marsalis-p7057/biography |títulu= Ellis Marsalis |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de mayu de 2011}}</ref> La llegada a la escena de [[Wynton Marsalis]], consideráu pola crítica como'l músicu de ''jazz'' más famosu dende [[1980]], supunxo la inauguración del movimientu de los ''Young Lions'' (nuevos lleones), un movimientu que tuvo como resultáu la contratación per parte de les grandes compañíes discográfiques —inclusive d'aquelles que nunca amosaren interés dalgunu nesti tipu de música— de los nuevos talentos del jazz. Con una conocencia enciclopédica de la tradición del so instrumentu, Marsalis foi criticáu pol so papel conservador como direutor de la [[Lincoln Center|Lincoln Center Jazz Orchestra]], una banda dedicada a caltener la identidá musical del jazz de los afroamericanos, pero tamién destacó pol so papel de divulgador de la cultura del jazz, y como introductor de nuevos talentos.<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/artist/wynton-marsalis-p102096/biography |títulu= Wynton Marsalis |autor= Scott Yanow |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=9 de mayu de 2011}}</ref> === El ''jazz'' contemporaneu === A mediaos de la [[década de 1980]] surdió en [[Nueva York]] el coleutivu [[M-Base]], un grupu de músicos inspiraos poles idees harmóniques d'[[Ornette Coleman]] que les sos obres xiraben en redol al ''[[free jazz]]'' y al ''[[funk]]'', con elementos procedentes de la música, la filosofía y l'espiritualidá del [[África Occidental]]. Ente los representantes más destacaos del coleutivu atopen los saxofonistas [[Steve Coleman]], [[Gary Thomas]] y [[Greg Osby]]; el trompetista [[Graham Haynes]]; el trombonista [[Robin Eubanks]]; el guitarrista [[Jean-Paul Bourelly]]; los pianistes [[Geri Allen]] y [[Jason Moren]]; la baxista [[Meshell Ndegeocello]]; o la cantante [[Cassandra Wilson]]. En [[1988]] apaez, de la mano del [[Disc jockey|DJ]] británicu [[Gilles Peterson]] (dedicáu nesa dómina a editar remezclas de clásicos del ''jazz'' con bases ''[[hip hop]]'') el términu ''[[acid jazz]]'', aplicáu a un nuevu estilu musical qu'integraba elementos del jazz, del ''[[funk]]'' y del ''[[hip hop]]''. El términu pasó a ser el nome d'una [[sellu discográficu|discográfica]] creada pol mesmu Peterson pa dar salida a grupos del estilu y, finalmente, impúnxose como denominación del propiu xéneru. Ente'l so primeres representantes atópense'l guitarrista [[Charlie Hunter]] o'l tríu [[Medeski Martin & Wood]], pero nun tardaron en surdir derivaciones más enfocaes a les pistes de baille como [[Stereo MCs]], [[James Taylor Quartet]], [[Brand New Heavies]], [[Groove Collective]], [[Galliano (banda)|Galliano]], [[Incognito (banda)|Incognito]] o los esitosos [[Jamiroquai]]. Otres bandes importantes del movimientu fueron [[Mondu Grosso]], [[United Future Organization]], [[The Jazz Warriors]], [[Count Basic]], o'l guitarrista [[Ronny Jordan]], que desenvolvieron el gruesu de la so discografía yá entrada la [[década de 1990]].<ref>{{Cita web |url= http://www.allmusic.com/explore/style/acid-jazz-d513 |títulu= Explore Music - Acid Jazz |editorial= allmusic.com |idioma=inglés |fechaaccesu=10 de mayu de 2011}}</ref> En [[1975]] el guitarrista norteamericanu [[William Ackerman]] acuñara'l términu ''[[new age (música)|new age]]'' pa definir un estilu de música instrumental de corte atmosféricu, que'l so orixe poder rastrexar nes fronteres del ''jazz'' cola [[música clásica]], el ''[[folk]]'', ya inclusive cola [[música sicodélica]], la [[música electrónica|electrónica]] y les filosofíes orientales. La nueva música, dirixida a un públicu acomodao y urbano, yera una música genuinamente blanca, que'l so centru neurálxicu asítiase na [[Costa Oeste de los Estaos Xuníos]]. Yá [[Tony Scott]] col so ''Music For Zen Meditation'' (1964) y [[Paul Horn]] (''In India'', 1967), ente otros, esperimentaren cola fusión del ''jazz'' coles tradiciones musicales d'oriente, pero'l xéneru tuvo qu'esperar hasta mediaos de la [[década de 1970]] por que músicos como [[Mark Isham]] o [[David Darling]] empezaren a trazar les sos llinies definitives, que quedaron bien establecíes a lo llargo de tola década siguiente na obra de [[George Winston]], [[Michael Hedges]], [[Daniel Kobialka]], [[Michael Jones (pianista)|Michael Jones]], [[David Lanz]], [[Liz Story]], [[Mark Nauseef]], [[Glen Vélez]], [[Rob Wasserman]] o'l grupu [[Shadowfax]]. Dende mediaos de la [[década de 1970]] la ciudá de [[Nueva York]] taba esperimentando una "nueva fola" de creatividá musical, tantu nel mundu del rock como nel mundu del ''jazz'' y la música de vanguardia. La revolución neoyorquina nacía de diversos raigaños, y la cuestión racial yera una d'elles: los músicos blancos lideraben el movimientu, y los músicos negros fueren estremaos ''de facto'' tantu de la escena de la música ''[[rock]]'' como de la [[música clásica|clásica]]. El ''jazz'' cruciárase enantes con otres músiques negres —el ''blues'', el ''funk'', el ''soul''...—, pero hasta entós nun lo fixera con estilos como'l ''rock'' o la música clásica de vanguardia, tradicionalmente apoderaes por músicos blancos. La revolución neoyorquina camudó l'orde de les coses. Ente los primeros músicos en catalizar toa esta serie d'elementos tuvieron el saxofonista [[John Zorn]]; el guitarrista [[Elliott Sharp]], que les sos composiciones son un exemplu de síntesis de [[disonancia]], repetición y [[improvisación]]; [[Eugene Chadbourne]], qu'integraba elementos del ''jazz'' de vanguardia cola música blanca d'orixe rural; el guitarrista [[Henry Kaiser]] ; el violoncelista [[Tom Cora]]; el guitarrista irlandés [[Christy Doren]]; el baterista xudíu [[Joey Baron]]; y otros munchos músicos de la mesma xeneración. La revolución neoyorquina dexóse sentir tantu nel tipu de material nel que los músicos taben embarcándose como nel tipu de téuniques qu'emplegaben pa improvisar, recoyendo influencies de too tipu y fundiéndoles ensin llimitaciones conceptuales. Asina, el saxofonista [[Ned Rothenberg]] establecer ente la primer llinia de les nueves xeneraciones de improvisadores. Otros músicos, como'l trombonista [[Jim Staley]], o [[Tom Varner]], un virtuosu del [[corno francés]], asitiar ente los más orixinales de la so xeneración. Muncho más conocíu, el guitarrista [[Bill Frisell]] asimiló na so obra inflúis del jazz y del ''rock'', pero tamién del ''folk'', de la música de les ''marching bands'' o inclusive de la música eclesiástica. Solistes el violonchelista [[Hank Roberts]], o [[Michael Shrieve|Mike Shrieve]] (ex baterista de [[Santana (banda)|Santana]]) punxeron tamién la so capacidá integradora en primer llinia. La segunda metá de la [[década de 1990]] conoció un ''revival'' de la música pa ''[[big band]]s'', un enclín que s'aniciara na década anterior, na obra de músicos como'l baxista [[Saheb Sarbib]] o'l cornetista [[Butch Morris]]. El teclista [[Wayne Horvitz]] desenvolvió la so idea del "''jazz'' progresivu de cámara", ente que'l veteranu multinstrumentista [[Marty Ehrlich]] recoyía la influencia del jazz tradicional, la improvisación, la música llixera y la música clásica de vanguardia, y l'estauxunidense [[Maria Schneider (músicu)|María Schneider]], alumna de [[Gil Evans]], resucitó l'estilu del so maestru en diversos álbumes pa orquesta. Mientres la década de 1990 la ciudá de [[Chicago]] convertir nun focu de creatividá musical onde surdieron figures d'interés como la pianista [[Myra Melford]], que debutara en [[1984]]. El saxofonista [[Ken Vandermark]] ufiertó ''Big Head Heddie'' n'honor a [[Thelonious Monk]] y al gurú del ''[[funk]]'' [[George Clinton]], antes d'embarcase nuna carrera singular na qu'esperimentaría con distintos formatos y aproximamientos. El violonchelista [[Fred Lonberg-Holm]], pupilu d'[[Anthony Braxton]] xunir a la nueva fola de improvisadores creativos, ente que'l saxofonista/clarinetista [[Scott Rosenberg]], otru alumnu de Braxton, espandió'l vocabulariu del jazz con una cierta anarquía polifónica, yá nos alboreceres del sieglu XXI. Antes de rematar la última década del sieglu XX, apaeció na escena de Nueva York una nueva xeneración de mozos músicos qu'atoparon na improvisación l'elementu clave de la so música: l'[[arpa|arpista]] [[Zeena Parkins]], el flauteru [[Robert Dick]], el trompetista [[Toshinori Kondo]], o'l guitarrista [[Alan Licht]]. Otros, como'l pianista [[Uri Caine]] o'l trompetista [[Dave Douglas]], esploraron la rellación ente'l ''[[hard bop]]'', el ''free jazz'' y la música clásica. A finales del sieglu XX el legáu del ''[[free jazz]]'' yera bien visible ente la comunidá negra de músicos de jazz, particularmente na escena de [[Nueva York]], onde destacaben nomes como'l saxofonista [[David Ware]], l'irreverente trombonista [[Craig Harris]], o'l pianista [[Matthew Shipp]], quien coqueteaba col [[hip hop]]. El clarinetista de formación clásica [[Don Byron]] fixera la so apaición na escena neoyorquina a principios de la [[década de 1990]], al igual que'l saxofonista [[Roy Nathanson]] o'l trombonista [[Curtis Fowlkes]], dambos exmiembros de [[Jazz Passengers]]. A lo último, el grupu [[B Sharp Jazz Quartet]] ensertó la so obra ente'l ''[[hard bop]]'' y el ''free jazz''. Más allá de les fronteres de [[Nueva York]], siguíen apaeciendo nos últimos años del sieglu pasáu una serie d'artistes, que desenvolveríen el gruesu del so trabayu —nel que reelaboraban los conceutos establecíos por xeneraciones de ''jazzistas'' anteriores de múltiples y creatives maneres— yá nel nuevu sieglu. Por casu, el baxista [[Michael Formanek]] debutara en 1990, y l'arxentín [[Guillermo Gregorio]] o'l canadiense [[Paul Plimley]], yá editaren discos a mediaos de la mesma década. El yugoslavu [[Stevan Tickmayer]], pela so parte, colideró [[The Science Group]], un intentu de fundir la música de cámara cola improvisada. Otros músicos destacaos d'esta primer xeneración del nuevu sieglu, son [[Greg Kelley]], y el violinista canadiense [[Eyvind Kang]], unu de los más eclécticos músicos de la so xeneración. Tamién a empiezos de los [[años 2000]], apaecieron los discos de confirmación de músicos como'l trombonista [[Josh Roseman]], el contrabajista [[Ben Allison]], el saxofonista [[David Binney]], o'l pianista [[Jason Lindner]], toos ellos norteamericanos. Destaquen tamién los trabayos del [[Francia|francés]] [[Erik Truffaz]] y del trompetista [[israelín]] [[Avishai Cohen (trompeta)|Avishai Cohen]]. La revolución que traxera consigo la [[música electrónica]] exerció tamién la so influencia nel desenvolvimientu del ''jazz'', qu'asistió al surdimientu d'una nueva xeneración de improvisadores, que veníen de la tradición del ''free jazz'' pero que recoyíen la influencia de la vanguardia clásica y de la electrónica: [[Ben Neill]], el guitarrista y teclista [[Kevin Drumm]], el percusionista suizu [[Günter Müller]], o [[Miya Masaoka]], d'orixe xaponés pero nacida en [[Washington D.&nbsp;C.]]. Otru creadores, como [[Tyondai Braxton]], o'l trompetista [[Noruega|noruegu]] [[Nils Petter Molvær]], esperimentaron cola manipulación de ''[[Loop (música)|loops]]'' orquestales y, casu tamién de [[Greg Headley]], manipoliaron electrónicamente los soníos de los sos instrumentos ente que, a lo último, grupos como [[Triosk]] efeutuaron contribuciones importantes na mesma direición. Nel campu del ''[[jazz rap]]'', que yá se desenvolvió abondo nes últimes décades del [[sieglu XX]], y empiezos del [[sieglu XXI|XXI]], produzse una gran cantidá d'obres, per parte de grupos y músicos provenientes del ''[[hip hop]]'', como [[Kanye West]], [[Crown City Rockers]], [[Nujabes]], [[A Tribe Called Quest]], [[Madlib]], el dúu inglés [[The Herbaliser]], o'l franceses [[Hocus Pocus (banda)|Hocus Pocus]], ente otros. == Música popular == {{AP|Música popular}} La '''música popular''', nel so sentíu más ampliu, referir a una serie de [[xéneros musicales]] que tienen un gran curiosu y que xeneralmente son distribuyíos a grandes audiencies al traviés de la [[industria musical|industria de la música]]. Esto ta en contraste tantu cola [[música culta]], como cola [[música tradicional]], que de normal espublizar académicamente o per vía oral, a audiencies locales, o más pequeñes. L'aplicación orixinal del términu foi adoptada na [[década de 1880]] nel periodu conocíu como [[Tin Pan Alley]] nos [[Estaos Xuníos]].{{ensin referencies}} === Historia === Hasta finales del sieglu XVIII, n'Europa, los dos grandes corrientes musicales qu'había yeren la qu'anguaño conocemos como [[música clásica]], de tradición escrita y venceyada a l'aristocracia, y la [[música tradicional|música folclórica]] (daquella música popular), de tradición oral y venceyada a una población fundamentalmente rural. Esta dualidá artística, que nun faía sinón reflexar la clara división social y cultural del públicu, va empezar a camudar col desenvolvimientu de la [[Revolución Industrial]]. En países como [[Reinu Xuníu]] y [[Francia]], la crecedera de les ciudaes, la burguesía y el florecimientu d'una clase media urbana comenenciuda na cultura, promueven l'apaición d'espectáculos músicu-teatrales dirixíos a esti públicu.<ref name="NewGrovev15p87">''[[The New Grove Dictionary of Music and Musicians]]'', volume 15, p. 87.</ref> Estos espectáculos van representar de forma regular en llugares como les tabiernes, xardinos y salones de baille de Londres, o los teatros y los ''café-concert'' de París, y van ser el caldu de cultivu pa la creación y divulgación de cantares y otres composiciones que van dir conformando una nueva corriente, la música popular urbana. Los primeros espectáculos d'esti tipu son el ''[[ópera de balaes|ballad opera]]'' y el ''[[music hall]]'' nel Reinu Xuníu, el [[teatru de variedaes]] y el [[vodevil|vaudeville]] en Francia, y a la temporada el [[minstrel|minstrel show]] en EE. XX. A éstos sumaríense nes siguientes décades nuevos formatos d'[[teatru de variedad|espectáculo de variedaes]] como'l [[cabaré]], la [[Revista (xéneru)|revista]], el [[burlesque]], etc. Al pie de esti desenvolvimientu del mundu del espectáculu produzse tamién un progresivu acercamientu de la música a los llares de la xente, basáu per un sitiu nel abaratamientu de los [[instrumentu musical|instrumentos musicales]], y por otru nuna disponibilidad cada vez mayor de [[partitura|partitures]] creaes pal consumu domésticu. Esti nuevu mercáu dexó que munchos [[compositor]]es, qu'en dómines anteriores namái podíen trabayar sol encargu d'una institución relixosa o como emplegaos d'una corte o un importante mecenes, pudieren agora convertise en profesionales lliberales. Les sos creaciones van ser comercializaes por editores musicales que se van encargar tamién de tutelar los derechos de la composición. Exemplos d'estes creaciones pueden atopase nos ''[[lied]]er'' alemanes de Schumann o les canzonette italianes de Donizetti, pa voz y pianu, nes cualos hai de cutiu una estructura similar a la de munchos cantares pop modernes. Un fenómenu similar asocede en EE. XX. cola industria musical del [[Tin Pan Alley]] —con fuertes raigaños en folclor angloamericanu— y el so autor más conocíu, [[Stephen Foster]]. A lo último, na segunda metá del sieglu XIX tamién cobra fuercia la ópera llixera o [[opereta]], primero en París (con figures como Jacques Offenbach y el so popular cancán), dempués en Viena (d'onde surdieron los famosos valses de los Strauss) y Londres. N'España tamién se practicó'l xéneru de la opereta, sol nome de [[zarzuela]]. ==== Sieglu XX ==== Anque los estilos de música popular del XIX van siguir teniendo vixencia mientres el sieglu XX (especialmente na primer metá), el nuevu sieglu va vese sacudíu por dos grandes movimientos musicales de repercusión internacional: el ''[[jazz]]'' (na primer metá del sieglu) y el ''[[rock]]'' (na segunda metá). Dambos tienen el so orixe en EE. XX. y dambos tán fuertemente influyíos pola música de la población negra. Los estilos de la música popular occidental del sieglu XIX, que se nutrieron tantu de fontes cultes como folclóriques, siguieron el so desenvolvimientu nel sieglu XX paralelamente a l'apaición de les nueves corrientes como'l ''jazz'' o'l ''rock''. Hasta la década de 1960, nel terrén vocal prevaleció la [[música llixera|cantar llixeru]] popularizada polos espectáculos de variedaes y polos empiezos de la radio y del cine sonoru, calteniendo ciertos calteres propios en cada país. Asina asocedió col [[pop tradicional]] estauxunidense (con creaciones de [[Cole Porter]], [[George Gershwin]] o [[Irving Berlin]]), la [[chanson|cantar francés]] o "chanson" (con artistes como [[Edith Piaf]] o [[Jacques Brel]]), la [[cantar italianu]] (onde destaca la [[cantar napolitán]], con Renato Carosone) o la [[cantar alemán]] (representada pol [[cabaré|Kabarett]] y el [[Schlager]]). Igualmente asocede n'España cola [[cantar español]], que'l so xéneru más representativu ye primero'l [[cuplé]] y dempués la [[Copla andaluza|copla]] (con figures como [[Concha Piquer]], [[Antonio Molina]] y darréu [[Lola Flores]] o [[Rocío Jurado]]). Llatinoamérica pela so parte esportó xéneros como'l [[boleru]] (con [[Antonio Machín]] y otros) o los ritmos de baille tan populares como'l [[tangu]] (con [[Carlos Gardel]]), la [[rumba]] o'l [[mambo]]. Na segunda metá del sieglu los espectáculos de variedaes entren en franca decadencia, y anque el cantar llixeru va siguir gociando de notable popularidá hasta los nuesos díes, va dir venciendo terrenal −sobremanera ente la xente nuevo− ante la meyora de la moderna música pop/rock, de la cual va recibir una considerable influencia llegando inclusive a confundise con ella. La resultancia ye'l xéneru conocíu como [[cantar melódicu]], representada nel mundu hispanu por artistes como [[Raphael (cantante)|Raphael]], [[Julio Iglesias]], [[Luis Miguel]], [[Il Divo]] o'l brasilanu [[Roberto Carlos (cantante)|Roberto Carlos]], mientres nel mundu anglosaxón pueden destacar les figures de [[Frank Sinatra]] o [[Barbra Streisand]]. Otros artistes destacables d'esta etapa son los franceses Charles Aznavour y Serge Gainsbourg, la griega Nana Mouskouri o l'italianu Domenico Modugno. Señalar d'últimes la pervivencia en tol sieglu XX d'un xéneru mistu ente teatru, música popular y baille que, con oríxenes nel XIX, va caltener la so fortaleza hasta los nuesos díes: el [[musical]]. Con epicentru creativu en [[Broadway]] (Nueva York) y [[West End (Londres)|West End]] (Londres), de la mano d'autores como [[Leonard Bernstein]] o [[Andrew Lloyd Weber]], el musical fructificó tamién n'otres capitales europees, llatinoamericanes y asiátiques, y tuvo el so reflexu tamién nel séptimu arte con adautaciones o creaciones orixinales dientro del [[cine musical]]. ==== El pop y el ''rock'' ==== [[Ficheru:The Beatles in America.JPG|miniaturadeimagen|250px|[[The Beatles]]]] [[Ficheru:Michael Jackson 1984.jpg|thumb|200px|[[Michael Jackson]].]] El ''[[rock and roll]]'' nació nos años 50 como una música animada y de ritmu rápidu que surdía fundamentalmente d'un maridaje interracial ente'l ''[[rhythm and blues]]'' negru y el country blancu. Pioneros d'esti xéneru fueron mayormente artistes de color como [[Chuck Berry]] o [[Little Richard]], anque tamién cantantes blancos como [[Bill Haley]] y especialmente [[Elvis Presley]], que llevaría'l fenómenu del ''rock and roll'' a les sos máximes cotes de popularidá. El nuevu xéneru, qu'enraigonó fundamentalmente ente la xente nuevo, combinar na década siguiente con otros estilos de música popular dando llugar a una serie de variantes conocíes genéricamente como ''[[rock]]'', que terminaríen espandiéndose polos cinco continentes. Na década de los 60, les figures dominantes del ''rock'' primixeniu americanu tuvieron que dexar protagonismu ante la meyora d'una nueva folada de grupos británicos que recibieren la influencia del ''[[rock and roll]]''. Surde lo que se denominaría como [[Invasión británica]]. Bandes como [[The Beatles]], [[The Rolling Stones]], [[The Who]] o [[The Animals]], que tuvieron respuesta n'América con grupos como [[The Beach Boys]] o [[The Byrds]], contribuyiríen notablemente a la evolución del ''rock'' y al surdimientu de la nueva cara de la música popular blanca: la [[pop|música pop]]. Per otra parte, a la fin de la década artistes estauxunidenses como [[Jimi Hendrix]] o [[The Doors]] tamién xugaríen un papel fundamental nel desenvolvimientu de la música rock. Coles mesmes, consolidáronse nuevos enclinos ente los norteamericanos de color, como'l ''[[soul]]'' y el ''[[funk]]'', cola figura destacada de [[James Brown]]. Producióse tamién n'Estaos Xuníos un revival de la [[música folk]] col cantar protesta, representada ente otros por [[Bob Dylan]]. Los años 70 vieron nacer nuevos estilos, como'l ''[[hard rock]]'' (una variante del ''rock'' más dura y de guitarres llétriques más aburuyaes), el ''[[reggae]]'' d'orixe xamaicanu, el [[rock progresivu]], el ''[[punk]]'', el ''[[rap]]'', la [[música discu]] (qu'apoderó les pistes de baille), o los primeros pasos de la [[música electrónica]] nel ámbitu de lo popular, onde van espuntar compositores como [[Jean-Michel Jarre]] o [[Vangelis]]. Al nivel más comercial, los mayores ésitos pertenecieron a artistes pop como [[Elton John]] o'l grupu suecu [[ABBA]]. Coles mesmes algamaben repercusión internacional nuevos [[música d'América Llatina|ritmos llatinos]] como la [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] cubana o la [[bossa nova]] brasilana, y, en distintes zones del mundu, remanecíen estilos qu'entemecíen elementos del pop/rock occidental cola música popular local (asina tomen forma'l [[música popular africana|Afropop]], el [[rock llatín]], el [[J-Pop]], el [[pop rusu]], etc.). A lo último, foi esta década la dómina dorada de la [[cantautor|canción d'autor]] en países del sur d'Europa (España, Francia, Italia...) y Llatinoamérica. La incorporación de los soníos sintetizaos y la popularidá del videoclip marcaron la estética de la música pop de los 80, onde destacaron figures como [[Michael Jackson]] o [[Madonna]], xunto a grupos pop-rock europeos d'una nueva fola ([[New wave|New Wave]]) que buscaben soníos alternativos, como [[U2]] o [[The Police]]. Nes discoteques, la música discu dexaba pasu a la [[dance|música electrónica de baille]] como'l [[post-discu]], l'[[house (música)|house]] o'l [[techno]]. Ente los amantes de la música lento y relaxante consolidábase'l [[New age (música)|new age]] y, nel otru estremu del espectru musical, el [[heavy metal]] algamaba la so mayor popularidá a entrambos llaos del Atlánticu. Nos años 90, el [[grunge]] de [[Nirvana (banda)|Nirvana]] y el [[rock alternativu]] comparten protagonismu col ''[[britpop]]'' de [[Blur]] y [[Oasis (banda)|Oasis]] nes llistes d'ésitos, mientres la escena ''[[dance]]'', venceyada a les pistes de baille, desenvuelve una cada vez más variada prole de subxéneros electrónicos (''trance'', ''drum and bass'', ''chill-out''...). Una multiplicación similar consolidar dende la década anterior nel ámbitu del ''heavy metal'', con derivaciones como'l [[thrash metal]] (lideráu pela banda [[Metallica]]) y otros subxéneros como'l metal progresivo o'l death metal. Con tou, les ventes de discos nesta década van tar lideraes por artistes musicalmente más conservadores como [[Mariah Carey]] y otres estrelles angloamericanes del [[adult contemporary|pop melódicu]]. La música popular entra asina finalmente nel sieglu XXI con un yá ampliu bagaxe a los sos llombos, carauterizáu pol ensame de xéneros y estilos que fueron tomando forma década tres década, y conformando un estensu y variáu cuerpu de música apreciáu por xente de distintos gustos, edaes, ideoloxíes y estracciones sociales a lo llargo y anchu de tol mundu. == Notes == {{llistaref|grupu="nota"}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{Cita llibru | apellíos = Comellas |nome= José Luis |enllaceautor= José Luis Comellas |títulu= Historia senciella de la música |añu= 2006 |editorial= Ediciones Rialp |isbn= 978-84-321-3594-1 }} * {{Cita llibru | apellíos = Izquierdo Anrubia |nome= José |enllaceautor= José Izquierdo Anrubia |títulu= Joaquín García d'Antonio. Maestru de capiya. Anna, 1710-Les Palmes, 1779 |url= http://www.historiadeanna.com/LLIBROS/Joaquin%20Garcia.pdf |añu= 2009 |isbn= 978-84-613-6912-6 }} == Enllaces esternos == {{Tradubot|Historia de la música}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Historia de la música|Historia de la música]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] rouojahmb76hfhnb5elmoem7l2xpgwb 0 93154 3713222 3609770 2022-08-25T06:35:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Fay Okell Bainter''' (n. [[Los Angeles]], [[7 d'avientu]] de [[1893]] - m. [[16 d'abril]] de [[1968]]) foi una [[Actuación|actriz]] d'[[Estaos Xuníos]] ganadora d'un [[Premios Óscar|Óscar]]. Bainter dedicar dende bien mozu al mundu de la interpretación, anque nun consiguiría debutar nel cine hasta'l [[1934]] cola película ''[[This Side of Heaven]]''. La reconocencia de Bainter llegó nel intre y en [[1938]] sería nomada per primer vegada a los [[Premios Óscar|Óscar]] como meyor actriz secundaria por ''[[White Banners]]'' y consiguir el gallardón na so segunda nominación por ''[[Jezabel (película)|Jezabel]]''. Foi nomada una tercer vegada en [[1961]] pola película ''[[El llevantu]]''. Fay Bainter morrió d'una [[neumonía]] a la edá de 75. La so estrella nel [[Paséu de la Fama de Hollywood]] ta asitiada nel 7021 de [[Hollywood Boulevard]]. Por cuenta de que'l so home, Reginald Venable, yera militar, dambos tán soterraos nel [[Campusantu nacional de Arlington]]. == Filmografía == * ''[[This Side of Heaven]]'' (1934), de [[William K. Howard]]. * ''[[Make Way for Tomorrow]]'' (1937), de [[Leo McCarey]]. * ''[[Quality Street (película de 1937)|Quality Street]]'' (1937), de [[George Stevens]]. * ''[[Jezabel (película)|Jezabel]]'' (''Jezabel'') (1938), de [[William Wyler]]. * ''[[The Shining Hour]]'' (''The Shining Hour''), de [[Frank Borzage]]. * ''[[Young Tom Edison]]'' (''Young Tom Edison'') (1940), de [[Norman Taurog]]. * ''[[Our Town]]'' (''Our Town'') (1940), de [[Sam Wood]]. * ''[[Babes on Broadway]]'' (1941), de [[Busby Berkeley]]. * ''[[Woman of the Year]]'' (1942), de [[George Stevens]]. * ''[[The Heavenly Body]]'' (''The Heavenly Body'') (1943), d'[[Alexander Hall]]. * ''[[Dark Waters]]'' (''Dark Waters'') (1943), d'[[André De Toth]]. * ''[[State Fair]]'' (1945). * ''[[El plasmu de Brooklyn]]'' (''The kid from Brooklyn'') (1945), de [[Norman Z. McLeod]]. * ''[[The Virginian (película de 1946)|The Virginian]]'' (''The Virginian'') (1946) de [[Stuart Gilmore]]. * ''[[La vida secreta de Walter Mitty]]'' (''The Secret Life of Walter Mitty'') (1947), de [[Norman Z. McLeod]]. * ''[[La dama marcada]]'' (''The President's Lady'') (1953), de [[Henry Levin]]. * ''[[El llevantu]]'' (''The Children's Hour'') (1961), de [[William Wyler]]. == [[Premios Óscar|Óscar]] == {| {{tablaguapa}} |- bgcolor="#CCCCCC" ! '''Añu''' || '''Categoría''' || '''Película''' || '''Resultáu''' |- |'''[[Oscar 1938|1938]]'''||'''[[Óscar a la meyor actriz de repartu]]'''||'''''[[Jezabel (película)|Jezabel]]'''''||'''Ganadora''' |- |[[Oscar 1938|1938]]||[[Óscar a la meyor actriz]]||''[[White Banners]]''||Candidata |- |[[Oscar 1961|1961]]||[[Óscar a la meyor actriz de repartu]]||''[[El llevantu]]''||Candidata |- |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} {{IMDb nome|0047810}} * {{IBDB nome|id=66798|name=Fay Bainter}} * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=4788 Fay Bainter's Photo & Gravesite] {{NF|1893|1968|Bainter, Fay}} {{Tradubot|Fay Bainter}} [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Persones de Los Angeles]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor actriz de repartu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] nc3hg5phszhb962li9601eqgd7agu20 0 93721 3713174 3702594 2022-08-24T14:52:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki L''''Eurofighter Typhoon''' ye un [[caza polivalente]], bimotor y de gran maniobrabilidad, diseñáu y construyíu pol [[consorciu]] d'empreses europees [[Eurofighter GmbH]], creáu en [[1983]] y compuestu poles compañíes [[Airbus]], [[BAE Systems]] y [[Alenia Aeronautica]].<ref name="consorciu">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/or_eg.asp |títulu = Eurofighter GmbH organisation |fechaaccesu=27 de mayu de 2009 |editorial = Eurofighter.com |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090503012807/http://www.eurofighter.com/or_eg.asp |fechaarchivu=3 de mayu de 2009 }}</ref> Realizó'l so primer vuelu'l [[27 de marzu]] de [[1994]],<ref name="microsiervos">{{cita web |url=http://avion.microsiervos.com/aviacion-militar/caces-exercito-aire-espaniol-eurofighter.html |títulu=Los caces del Exércitu del Aire d'España (I): Eurofighter |fechaaccesu=27 de mayu de 2009 |autor=Julio Maíz Sanz |editorial=Avion.MicroSiervos.com |fecha=10-2008 }}</ref> entrando en serviciu'l [[8 d'abril]] de [[2003]] n'[[Alemaña]].<ref name="serviciu">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/news/article148.asp |títulu = German Air Force take Delivery of First Series Production Eurofighter |fechaaccesu=27 de mayu de 2009 |editorial = Eurofighter.com |fecha = 8 d'abril de 2003 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090510112338/http://eurofighter.com/news/article148.asp |fechaarchivu=10 de mayu de 2009 }}</ref> El so diseñu con [[configuración alar|configuración]] [[nala en delta]]-[[cantilever]] paecer al d'otros aviones de combate modernos tales como'l [[Dassault Rafale]], de [[Francia]], y el [[Saab 39 Gripen]], de [[Suecia]]. Diseñóse pensando en que la so combinación d'axilidá, capacidaes furtives y sistemes d'aviación avanzaos lo categorizaran como unu de los meyores caces en serviciu anguaño. La producción en serie del Eurofighter Typhoon foi estremada en tres fases (o ''tranches''), con un aumentu gradual de les capacidaes del avión en caúna d'elles. Ta en serviciu cola [[Royal Air Force]] [[Reinu Xuníu|británica]], la [[Luftwaffe]] alemana, la [[Fuercia Aérea Italiana]], l'[[Exércitu del Aire d'España]] y la [[Fuercia Aérea Austriaca]]. [[Arabia Saudita]] robló un contratu por valor de 4{{esd}}430 millones de [[llibra esterlina|llibres]] (aprosimao 6{{esd}}400 millones d'[[euru|euros]] de [[2007]]) por 72 aviones.<ref name="saucontract"/> == Desarrollu == [[Ficheru:Euro consortium roundel.svg|thumb|[[Escarapela aeronáutica]] del consorciu Eurofighter, formáu per Alemaña, España, Italia y el Reinu Xuníu. Nótese que caúna de les porciones representa a cada unu de los países fundadores.]] [[Ficheru:Eurofighter Typhoon 2000, United Kingdom - Royal Air Force (RAF) JP6628660.jpg|thumb|Eurofighter Typhoon DA2, unu de los prototipos de desenvolvimientu británicos, anguaño nel Muséu de la [[Royal Air Force|RAF]] de [[Londres]].]] El proyeutu empecipiar por un requerimientu téunicu de dellos países pa sustituyir a los [[SEPECAT Xaguar]] ( RAF), [[Panavia Tornado]] (RAF), [[McDonnell Douglas F-4 Phantom II]] (RAF y Luftwaffe), [[Lockheed F-104 Starfighter]] (Italia) y [[Dassault Mirage F1]] (España) de diverses fuercies aérees europees. El detonante pa l'apaición d'esti nuevu caza foi, ente otros, la información que se taba recibiendo alrodiu de los nuevos prototipos soviéticos RAM-K y RAM-L, que darréu se conoceríen como [[Sujoi El so-27|El so-27 Flanker]] y [[MiG-29|MiG-29 Fulcrum]]. L'avión diseñóse teniendo en cuenta los requerimientos téunicos de les fuercies aérees de dellos miembros de la [[OTAN]] como Alemaña, Francia y el Reinu Xuníu; orixinalmente la espresión "Eurofighter" nun obedecía a una nave en particular sinón a la necesidá de cuntar con esti caza d'usu común, sicasí, col abandonu del proyeutu per parte de la fuercia aérea francesa y el emponer a construyir la so propia versión d'un "Eurofighter" con un avión a la so midida onde [[Dassault]] liderara'l diseñu y los otros socios llindar a financiar conxuntamente el proyeutu, amás, la ''[[Armée del Air]]'' nun taba conforme con diseños como'l TFK-90 o'l P110.B, nos que se basa'l Eurofighter Typhoon, prefiriendo un avión daqué más pequeñu y embarcable, polo que [[Francia]] abandonó'l proyeutu d'avión européu, pa crear el so propiu caza, el ACX (sigles de <cite>Avion de Combat Expérimental</cite>), que darréu pasaría a ser conocíu como [[Rafale|Rafale A]]. D'esa manera, en [[1982]] presentóse'l programa ACA (''Agile Combat Aircraft'') nel que [[Italia]], [[Alemaña]] y el Reinu Xuníu apaecíen como socios. Intentóse iguar un programa pa un demostrador teunolóxicu llamáu EAP (''Esperimental Aircraft Programme''), pero'l gobiernu británicu nun lu financió y a la fin tuvo que ser la mesma BAe ([[British Aerospace]]) la que financiara'l proyeutu, aprovechando partes como la seición de cola del Tornado y los sos motores [[RB199]]. El EAP realizó'l so primer vuelu en [[1986]] y tuvo un ésitu inmediatu. Hubo delles voces que quixeron qu'esi mesmu avión entrara en serviciu na [[Royal Air Force]] (RAF), pero'l desenvolvimientu del más conservador Tornado F.Mk3 paró'l financiamientu del proyeutu. Sicasí, Alemaña tamién desenvolvía entós daquella el [[Rockwell-MBB X-31|X-31]] xuntu cola compañía d'[[Estaos Xuníos]] [[Rockwell International|Rockwell]] pa disponer de teunoloxíes aplicables al futuru ACA, anque la más novedosa, la [[tobera]] orientable 3D del mesmu nun fornió al Eurofigther, siquier nun primer momentu. El Eurofighter parte en gran midida de teunoloxíes probaes nel EAP. [[España]] xunir al proyeutu'l [[2 de setiembre]] de [[1985]], anque yá siguiera con interés la evolución de los acontecimientos. A partir d'entós al proyeutu conocióse como EFA (''European Fighter Aircraft'') y constituyéronse dellos consorcios pa realizar les diverses partes del avión Eurofighter: pa la célula ya integración de sistemes, pa los motores [[Eurojet]], pal sistema de seguridá [[EuroDASS]], etc. A partir d'entós, el proyeutu sufrió un parón debíu a la fin de la [[Guerra Fría]] y a los altos costos de la [[reunificación alemana]], lo que supunxo que'l proyeutu retrasárase unos cinco años. Mentanto, los socios aldericaben la forma d'amenorgar el preciu del avión, según el costo xeneral del programa, esaniciando sistemes del avión (por casu: la percara proteición contra [[Ataque de pulsu electromagnético|pulsos de radiación electromagnético]]), o amenorgando'l númberu de prototipos. Finalmente, el [[27 de marzu]] de [[1994]], el primer prototipu ''DA01'' voló dende la factoría de [[MBB]] en [[Manching]] pilotáu pol pilotu de pruebes [[Peter Weger]]. Mientres 8 años los siete prototipos del programa realizaron numberoses hores de vuelu pa llegar a la fase de fabricación a principios del añu [[2001]]. Cuando se robló'l contratu de producción final, les ventes revisaes fueron: Reinu Xuníu 232 aparatos, Alemaña 180, Italia 121 y España 87 (por un importe total de 10{{esd}}795 millones d'euros). La producción se redistribuyó según los siguientes porcentaxes: British Aerospace (37{{esd}}%), DASA (29{{esd}}%), Aeritalia (19,5{{esd}}%) y CASA (14{{esd}}%). El desenvolvimientu ye responsabilidá d'[[Eurofighter Jagdflugzeug GmbH]], con base en [[Múnich]], una compañía que pertenez dafechu a BAE Systems (parte de British Aerospace) nel Reinu Xuníu, [[Alenia Aerospazio]] n'Italia, EADS Deutschland Aerospace Group (perteneciente a [[DaimlerChrysler]] en conxunción con [[DASA]]) y EADS España (antes [[CASA]]). El [[2 de xunetu]] de [[2002]], el gobiernu [[austria]]co anunció la decisión de mercar el Typhoon como'l so nuevu avión de defensa aérea. La compra de 18 Typhoon rematóse'l [[1 de xunetu]] de [[2003]]. El costu foi de 1{{esd}}959 millones d'[[euru|euros]] ya incluyía 18 aeronaves, entrenamientu pa pilotos y tripulación de tierra, loxística, caltenimientu y un simulador. El costu d'un avión Typhoon llistu pa volar ye de 62,9 millones d'euros. Dichu pidíu viose menguáu darréu a 15 aparatos. El proyeutu foi nomáu y renombráu delles vegaes dende la so nacencia, siendo conocíu como ''EFA'' (European Fighter Aircarft), ''Eurofighter'', ''EF2000'' (Eurofighter 2000) y ''Typhoon'' («[[tifón]]»). === Producción === [[Ficheru:Eurofighter.jpg|thumb|Prototipu del Eurofighter Typhoon amosáu nel Dubai Air Show de [[1998]].]] [[Ficheru:Eurofighter Laage.jpg|thumb|Eurofighter presentáu pa la so esposición na [[Aeropuertu de Rostock-Laage|Base Aérea de Rostock-Laage]].]] [[Ficheru:Eurofighter Typhoon - ILA2002.jpg|thumb|Eurofighter na esposición [[Exhibición Aeroespacial Internacional]] (ILA) de [[2002]].]] El Eurofighter Typhoon ye l'únicu avión de combate modernu que tien llinies de montaxe distintos (el [[F-16]] solo produzse internacionalmente so llicencies llindaes). Cada sociu ensambla los sos propios aviones, anque constrúi les mesmes partes de toles aeronaves que se producen. ; Italia: [[Alenia]] * Nala izquierda * Cantos d'ataque esternos * Seiciones de fuselaje traseres ; Reinu Xuníu: [[BAE Systems]] * Fuselaje fronteru (incluyendo canards) * Pabellón * Espina dorsal * Aletes de cola * Borde d'ataque internos * Seiciones de fuselaje traseres ; Alemaña: [[EADS|EADS Deutschland]] * Fuselaje central ; España: [[EADS CASA]]<ref name="aladerecha">{{cita web |url=http://www.landingshort.com/2008/04/10/eurofighter-typhoon-made-in-spain/ |títulu=Eurofighter Typhoon “made in Spain” |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |editorial=LandingShort.com |fecha=10 d'abril de 2008 }}</ref> * Nala derecha * Superficies de cantos La producción estremar en trés modelos o fases (o ''tranche'' na denominación oficial), con un aumentu gradual de la capacidá en caúna d'elles (ver tabla inferior). {| {{tablaguapa}} |+'''Resume de la producción esperada<ref name="1697434y">http://www.defenseindustrydaily.com/Eurofighters-EUR-9B-Miltinational-Tranche-3A-Contract-05674/</ref>''' !País !Fase 1<br /><small>2003-2007</small> !Fase 2<br /><small>2008-2012</small> !Fase 3A<br /><small>2013-?</small> !Total |- |'''{{GBR}}''' |53 |67 |40 |160 |- |'''{{DEU}}''' |33 |79 |31 |143 |- |'''{{ITA}}''' |28 |47 |21 |96 |- |'''{{SAU}}''' |0 |48 |24 |72 |- |'''{{ESP}}''' |19 |34 |20 |73 |- |'''{{AUT}}''' |15 |0 |0 |15 |- |'''{{OMN}}''' |0 |0 |12 |12 |- |'''TOTAL''' |'''148''' |'''275''' |'''148''' |'''571''' |}<!-- :_{'''Nota:''' El cambéu nel pidíu d'Austria de 6 aviones Fase 1 y 12 Fase 2 a 15 Fase 1 llevó a un amenorgamientu nes cantidaes de la Fase 1 pa los cuatro países socios, con un aumentu proporcional nos númberos de la Fase 2. 24 de los aviones saudinos fueron tomaos de la producción Fase 1 del Reinu Xuníu, y que van ser reemplazaos a la fin de la Fase 2, but will now 'count' against the UK's Tranche 3A total. Esto supón un amenorgamientu efeutivu de 24 aviones nel pidíu total del Reinu Xuníu.<ref>[http://www.airpower.at/news07/0627_eingespart/index.html "Der Darabos-Deal."] ''Airpower.at'', 2 April 2007. Retrieved: 28 November 2009.</ref>}--> [[Reinu Xuníu]] trespasó 16 aparatos de los que tenía contrataos al pidíu d'[[Arabia Saudita]]<ref>[https://web.archive.org/web/20110921024658/http://www.lagranepoca.com/%C2%BFd%C3%B3nde-merquen-armes-los-reg%C3%ADmenes-%C3%A1rabes]</ref> y en xunu de [[2011]] anunció la retirada en [[2018]] de 55 Eurofighters<ref>[http://www.key.aero/view_news.asp?ID=2902&thisSection=military]</ref> de les primeres fases, por cuenta de la carestía de la so actualización a la Fase 3, colo que'l so actual inventariu ye de 144 aviones, pudiéndose ver amenorgáu a 89 nel futuru. En [[payares]] de [[2011]] [[EADS]] propunxo a los países socios de programa, atayar los pidíos de la Tranche 3B en cuenta de que consigan nuevos contratos en campañes d'esportación<ref>[http://www.infodefensa.com/?noticia=eads-perdona-pidíos-del caza-eurofighter-a-cambéu-de-llogros-en-exportacion]</ref> ya invertir esi dineru na reactivación del programa [[EADS Talarion|Talarion]]. Ante la tensión con Rusia la RAF replantégase activar dos escuadrones de los aviones retiraos, dedicándose puramente a defensa aérea al corresponder a la versión más antigua. La RAF y BaE Systems tán investigando cómo ameyorar les capacidaes del avión, en misiones d'ataque. Según la propuesta del consorciu, si la filial alemana de Cassidian llogra'l contratu del [[Concursu MRCA]] que ta liderando n'[[India]], el país nun tendría obligación d'adquirir los 37 aviones de la Trancha 3B que tien axustaos. A cambéu, EADS pide que s'invierta esi dineru na compra del UAV européu. Lo mesmo asocedería cola campaña de la que ye responsable [[España]] y qu'abandera en Corea o al Reinu Xuníu cola de Xapón. === Costos === El programa Eurofighter tuvo un costu de 60{{esd}}000 millones d'euros,<ref>[http://www.deagel.com/Strike-and-Fighter-Aircraft/Typhoon_a000442001.aspx]</ref> de los cualos cuasi 12.300 coresponden al so desenvolvimientu,<ref>[http://rojoygualda.wordpress.com/category/industria-militar/]</ref><ref>[https://www.elmundo.es/elmundo/2011/10/14/economia/1318589857.html]</ref> teniendo un [[costu de despegue]] envaloráu en 2008<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/05/27/224146/ila-2008-indian-bids-add-spice.html |títulu = ILA 2008: Indian Bids add spice. |autor = Flight Global |editorial = flightglobal.com |fecha = 27 de mayu de 2008 |fechaaccesu=30 de xineru de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080821150353/http://www.flightglobal.com/articles/2008/05/27/224146/ila-2008-indian-bids-add-spice.html |fechaarchivu=21 d'agostu de 2008 }}</ref> de 63 millones d'euros, con un [[costu de despegue|costu de compra]] de 88,4 millones d'euros.<ref name="Preciu">{{cita web |url = http://us.ft.com/ftgateway/superpage.ft?news_id=fto091720071414273704 |títulu = Saudis confirm 4bn Typhoon deal |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |editorial = FinancialTimes.com |fecha = 17 de setiembre de 2007 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120203145717/http://us.ft.com/ftgateway/superpage.ft?news_id=fto091720071414273704 |fechaarchivu=3 de febreru de 2012 }}</ref>El [[costu de despegue|costu d'adquisición]] varia en función de la configuración que cada país escoyera pal so avión, yá qu'en cada unu ye distintu, el costu total de llogru del Typhoon británicu en 2011 foi de 126 millones de llibres.<ref>{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/uk/2011/apr/15/raf-typhoon-jets-mps-flak |títulu=RAF Typhoon jets draw MPs' flak over £20bn price tag |autor=Norton-Taylor, Richard |fecha=15 d'abril de 2011 |fechaaccesu=12 d'agostu de 2011 |editorial=Guardian.co.uk |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nao.org.uk/idoc.ashx?docId=5cbfd09a-929d-4y8a-b210-a240f8767bc6&version=-1 |títulu=Management of the Typhoon Project |autor=National Audit Office, United Kingdom |editorial=nao.org.uk |fecha=marzu de 2011 |fechaaccesu=12 d'agostu de 2011 |idioma=inglés }}</ref> Como referencia, el costu per hora de vuelu ye de 43{{esd}}000{{esd}}[[€]] en 2010,<ref>http://www.spiegel.de/spiegel/vorab/ 0,1518,714332,00.html</ref><ref name="f6f1d3y4">https://web.archive.org/web/20131012103627/http://www.defensa.gob.es/Galerias/politica/armamentu-material/ficheros/DGM_Avion_EUROFIGHTER.pdf</ref> y el costu añal de caltenimientu nel periodu 2009-2019 sería de 15 millones d'euros.<ref>http://www.centredelas.org/attachments/654_Informe7_cas.pdf</ref><ref name="f6f1d3y4" /> Proyeutándose les siguientes cifres: * Defectos rectificaos en 45 minutos: el 50{{esd}}% d'ellos. * Cambéu de motor por 4 persones: 45 minutos. * Defectos rectificaos en 3 hores: el 90{{esd}}% d'ellos. * Inspeición prevuelo: menos de 15 minutos por dos persones. * Inspeición postvuelo: menos de 45 minutos por dos persones. * Cambéu o instalación de configuración aire-aire: menos de 23 minutos por 6 persones. * Cambéu o instalación de configuración aire-tierra: menos de 30 minutos por 6 persones. === Esportaciones === [[Ficheru:Eurofighter operators.png|thumb|upright=1.5|{{Lleenda |#0000ff| Países qu'operen o tienen encargáu'l Eurofighter Typhoon.}}]] ==== Austria ==== [[Ficheru:Eurofighter Typhoon AUT.jpg|thumb|Eurofighter Typhoon de la [[Fuercia Aérea Austriaca]].]] El [[2 de xunetu]] de [[2002]] el gobiernu [[austria]]co anunció la decisión d'adquirir el Typhoon como'l so nuevu avión de defensa aérea. L'encargu de 18 Typhoon rematóse'l [[1 de xunetu]] de [[2003]], incluyendo amás de los aviones, entrenamientu de pilotos y personal de tierra, loxística, caltenimientu y un simulador. El futuru d'esti pidíu foi cuestionáu pol Parllamentu austriacu.<ref name="Austria">{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/world/2006/nov/02/worlddispatch.austria |títulu=Democracy gridlocked by unstable coalitions |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008 |autor=Ian Traynor |editorial=Guardian.co.uk |fecha=2 de payares de 2006 |idioma=inglés }}</ref> El [[26 de xunu]] de [[2007]] el ministru de Defensa austriacu Norbert Darabos anunció un amenorgamientu del pidíu inicial, que pasó de 18 a 15 unidaes.<ref name="Austria2">{{cita web |url=http://www.reuters.com/article/tnBasicIndustries-SP/idUSL2675028220070626 |títulu=Austria, Eurofighter agree jet order cut -ministry |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008 |autor=Mark Heinrich |editorial=Reuters.com |fecha=26 de xunu de 2007 |idioma=inglés }}</ref> El primeru de los Eurofighter pidíos per Austria foi apurríu'l [[12 de xunetu]] de [[2007]], entrando a formar parte de la [[Fuercia Aérea Austriaca]].<ref name="Austria3">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/news/20070712AuHo.asp |títulu = Eurofighter Typhoon Delivered To Five Nations |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008 |editorial = Eurofighter.com |fecha = 12 de xunetu de 2007 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081207213359/http://www.eurofighter.com/news/20070712AuHo.asp |fechaarchivu=7 d'avientu de 2008 }}</ref> ==== Arabia Saudita ==== [[Ficheru:Saudi eurofighter.jpg|thumb|Eurofighter Typhoon de la [[Real Fuercia Aérea Saudina]].]] El [[18 d'agostu]] de 2006 anuncióse que [[Arabia Saudita]] adquiriría 72 Typhoon pa fornir a la [[Real Fuercia Aérea Saudina]]. En payares y avientu informar de qu'Arabia Saudita amenaciara con mercar Rafale franceses pola investigación del casu [[Al Yamamah]] qu'empezó nos [[años 1980]].<ref name="BAEeye">{{cita web |url=http://www.guardian.co.uk/business/2006/dec/03/themilitary.theobserver |títulu=BAE in eye of the Typhoon |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |autor=Oliver Morgan |editorial=Guardian.co.uk |fecha=3 d'avientu de 2006 |idioma=inglés }}</ref> Sicasí, el [[17 de setiembre]] de [[2007]], Arabia Saudita confirmó'l pidíu de 72 Eurofighter Typhoon por 4.430 millones de [[Llibra esterlina|llibres esterlines]].<ref name="saucontract">{{cita web |url=http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601085&sid=a_tmH4i16wBk&refer=europe |títulu=Saudis Pay 4.43 Billion Pounds for 72 Eurofighters (Update5) |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |autor=Emmet Oliver |coautores = Massoud A. Derhally |editorial=Bloomberg.com |fecha=17 de setiembre de 2007 |idioma=inglés }}</ref> El [[11 d'agostu]] de [[2008]] Arabia Saudita empezó les negociaciones con BAE Systems pa l'adquisición d'un segundu llote de 72 o más aparatos.<ref name="2_llote_Arabia">{{cita web |url=http://www.defensenews.com/story.php?i=3668662&c=MID&s=TOP |títulu=Saudi Arabia Eyes More BAE Eurofighter Jets |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |autor=[[Agence France-Presse]] |editorial=DefenseNews.com |fecha=11 d'agostu de 2008 |idioma=inglés }}</ref> Los aviones saudites vieron combate real en Yemen, realizando misiones d'ataque al suelu. ==== Omán ==== El [[21 d'avientu]] de 2012 anuncióse que [[Omán]] roblara un alcuerdu de compra nel que s'incluyíen 12 caces Typhoon y 8 entrenadores [[BAE Hawk|Hawk]] pa fornir a la [[Real Fuercia Aérea d'Omán]], valoráu en 2.500 millones de [[llibra esterlina|llibres]].<ref>{{cita web |autor=[[Financial Times]] |títulu=Oman signs £2.5bn Eurofighter deal |url=http://www.ft.com/cms/s/0/6cef8ad8-4b52-11y2-88b5-00144feab49a.html#axzz2Fs4iDVLD |fechaaccesu=23 d'avientu de 2012 |fecha=21 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.infodefensa.com/cache_noticies/oma/oman-convertir en-el-septimo-veceru-de-eurofighter-con-un pidíu-de-12-caces-2.html |títulu=Omán convertir nel séptimu veceru de Eurofighter con un pidíu de 12 caces |autor=Infodefensa |editorial=Infodefensa.com (IDS, S.L.) |fecha=21 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://fly-news.es/militar/caces/oman-merca-el-eurofighter/ |títulu=Omán merca'l Eurofighter |autor=Luis Calvo |editorial=Fly-News.es |fecha=21 d'avientu de 2012 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 }}</ref> === Ventes atayaes === ;Grecia En [[1999]] el gobiernu [[Grecia|griegu]] alcordó la compra de 60 Typhoon pa reemplazar los sos aviones de combate de segunda xeneración.<ref name="Grecia">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/news/article9.asp |títulu = Eurofighter welcomes Greek announcement on future combat aircraft |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |editorial = Eurofighter.com |fecha = 12 de febreru de 1999 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150319085322/http://www.eurofighter.com/news/article9.asp |fechaarchivu=19 de marzu de 2015 }}</ref><ref name="Grecia3">{{cita web |url=http://www.flightglobal.com/articles/1999/04/14/50069/eurofighter-starts-negotiations-for-greek-buy.html |títulu=Eurofighter starts negotiations for Greek buy |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |editorial=FlightGlobal.com |fecha=14 d'abril de 1999 |idioma=inglés }}</ref> A pesar de qu'en xunu de 2006 el gobiernu anunció un plan d'adquisición multianual por 2.200 millones d'euros col enfotu de consiguir l'adquisición d'un caza de siguiente xeneración (siendo candidatos el Typhoon, el [[Dassault Rafale]] y el [[Lockheed Martin F-35 Lightning II]],<ref name="Grecia2">{{cita web |url=http://www.ekathimerini.com/4dcgi/_w_articles_politics_100006_26/06/2006_71338 |títulu=2.200 millones d'euros pal caza de la próxima década |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008 |editorial=Ekathimerini.com |fecha=26 de xunu de 2006 |idioma=inglés }}</ref> la compra retardóse indefinidamente por cuenta de los problemes económicos agudos presentaos nel tercer llustru del sieglu XXI. ;India El Typhoon participó n'[[India]] nel programa pa escoyer un nuevu avión de combate denomináu ''Indian MRCA Competition'' (n'[[Idioma español|español]]: Competición pa l'adquisición d'un nuevu avión de combate polivalente), al traviés del cual podríen vendese 126 aviones.<ref name="India1">{{cita web |url=http://www.german-info.com/press_shownews.php?pid=138 |títulu=EADS offers Eurofighter Typhoon to India |fechaaccesu=10 d'avientu de 2009 |autor=Sakshi Arora |editorial=German-Info.com |fecha=24 d'abril de 2008 |idioma=inglés }}</ref><ref name="India2">{{cita web |url=http://www.aviaciondigitalglobal.com/noticia.asp?NotId=6103&NotDesignId=3 |títulu=India: EADS va usar el Eurofighter pa competir en concursu del Exércitu indiu |fechaaccesu=10 d'avientu de 2009 |editorial=AviacionDigitalGlobal.com |fecha=25 d'abril de 2008 }}</ref><ref name="India3">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/news/20090213_EADSAeroIndia.asp |títulu = EADS proposes strategic partnership with Indian aerospace and defence companies |fechaaccesu=10 d'avientu de 2009 |editorial = Eurofighter.com |fecha = 13 de febreru de 2009 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091126175709/http://eurofighter.com/news/20090213_EADSAeroIndia.asp |fechaarchivu=26 de payares de 2009 }}</ref> Hubo informes qu'indicaben que'l Typhoon podría ser el ganador del concursu,<ref>{{cita web |títulu=Eurofighter ahead in IAF deal |url=http://www.tribuneindia.com/2011/20110111/main1.htm |autor=The Tribune (India) |editorial=TribuneIndia.com |fecha=10 de xineru de 2011 |fechaaccesu=13 de xineru de 2011 |idioma=inglés }}</ref> sicasí finalmente foi axudicáu al [[Dassault Rafale]].<ref>[http://www.cincodias.com/articulo/empresas/eurofighter-pierde-macrocontrato-india/20120131cdscdsemp_21/]</ref> ;Xapón El Eurofighter Typhoon yera candidatu en [[Xapón]] nel concursu p'aprovir a la so fuercia aérea d'un caza de nueva xeneración, compitiendo colos estauxunidenses [[F/A-18Y/F Super Hornet]] y [[F-15Y Strike Eagle]], pero'l gobiernu nipón decidióse finalmente pol [[Lockheed Martin F-35 Lightning II]].<ref>[http://www.voanews.com/spanish/news/international/japon-compra-caces-estaos-xuníos-135917153.html]</ref> ;Suiza Evaluó la compra del Eurofighter Typhoon pa sustituyir a los sos [[Northrop F-5Y Tiger II]], nun concursu nel que compitió col [[Dassault Rafale]] y el [[Saab Gripen NG]], finalmente nun se realizó nengún pidíu de nengún aparatu. <ref>[http://www.defenseindustrydaily.com/switzerland-replacing-its-f-5s-04624/]</ref> == Diseñu == Les carauterístiques del Typhoon son una bona amuesa del so desenvolvimientu. La célula del Typhoon foi diseñada de manera que fuera inestable en vuelu (con [[canard]]s y nala delta truncada), lo que-y apurre una gran maniobrabilidad. P'arreglar el problema de la inestabilidá recurrir a un sistema de control de vuelu cuádruple redundante ''[[Fly-by-wire]]''. [[Ficheru:Eurojet EJ200 for Eurofighter Typhoon PAS 2013 01 free.jpg|thumb|Motor [[EJ200]] con [[emburrie vectorial]].]] Nos virajes caltién la enerxía perfectamente al disponer d'una [[rellación emburrie a pesu]] de 1,15,<ref>[[Rellación emburrie a pesu]] = 180.000 N d'emburrie máximu / 16.000 kg de pesu cargáu * 9,807 m/s²</ref> amás de que los motores [[EJ200]] déxen-y volar en réxime de [[supercrucero]] (capacidá de volar a [[Velocidá supersónica|velocidaes supersóniques]] ensin utilizar [[postquemador]]es). La empresa española [[Industria d'Alterio Propulsores|ITP]], (Industria de Turbopropulsores, S.A.) ta desenvolviendo un sistema de [[tobera]] orientable que dexaría al Typhoon tener [[emburrie vectorial]]. Les pruebes de felicidaes toberas realizaes colos motores EJ200 fueron esitoses y solo depende de les voluntaes de los gobiernos pa fornir a los aparatos con éstes, una y bones el sistema de control de vuelu (''FCS'' poles sos sigles n'inglés) del Eurofighter yá ta preparáu pa recibiles. L'avión ta fabricáu en gran parte por compuestos como la [[fibra de vidriu]] o la [[fibra de carbonu]], qu'apurren mayor rixidez estructural a la célula, lo que-y dexa realizar maniobres con valores de [[fuercia G]] bien altos. L'[[Asientu eyectable cero-cero|asitio eyectable ye del tipu Cero-Cero]], construyíu pol fabricante [[Martin Baker]], y ye capaz de eyecciones a más de 600 [[Nuedu (unidá)|nuedos]] de velocidá (aprosimao 1100{{esd}}km/h). Nun se refuga tampoco l'adopción de tanques de combustible conformables (''CFT'' poles sos sigles n'[[idioma inglés|inglés]]) na fase 3 de producción, lo que-y apurriría una mayor autonomía de vuelu, anque esto obligaría al Eurofighter a portar menos armamentu. Nes primeres fases de diseñu consideróse la posibilidá d'usar doble [[Estabilizador vertical|deriva]], anque darréu refugóse pola mayor fuercia estructural que presenta derivar única. A pesar de nun buscar carauterístiques de baxa detectabilidad como requerimientu, como sí lo fixo'l [[F-22 Raptor]], el Typhoon tien la so forma bien curiada pa tratar de ser lo menos detectable posible al llume del [[radar]]. <gallery mode=packed> Image:Eurofighter 9803 1.jpg|Eurofighter Typhoon alemán. Vista derecha. Image:Eurofighter 9803 3.jpg|Eurofighter Typhoon alemán. Preparar pal aterrizaxe. Image:Eurofighter 9803 5.jpg|Eurofighter Typhoon alemán. Vista esquierda. </gallery> === Sistemes === Pa la versión española:<ref>http://www.eurofighter.com/media/press-office/facts-sheet-mediakit/benefits-to-industry.html</ref><ref name="f6f1d3y4" /><ref>{{cita web |url=http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/flight-sys.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=13 de mayu de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110901224810/http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/flight-sys.html |fechaarchivu=1 de setiembre de 2011 }}</ref><ref>https://web.archive.org/web/20111027132951/http://www.aeropolis.es/opencms/export/sites/aeropolis/es/modules/revistes/axuntos/aeronautica_09.pdf</ref><ref>http://www.xjtag.com/docs/us/xjtag_tecnobit_casestudy_us.pdf</ref><ref>http://www.selex-sas.com/EN/Common/files/SELEX_Galiléu/Products/PIRATE_dsh.pdf</ref><ref>http://www.prouinvestigaciomilitar.org/documents/articles/tecnomarkets-com.htm</ref><ref>http://www.indracompany.com/noticia/indra-axudícase-contratu-pa-llote-de-simuladores-del-eurofighter</ref><ref>http://cssbl.com/aire/ef.htm</ref><ref>http://www.fap-club.com/2011/01/nuevos-cascos-pa-los pilotos-de-los-eurofighter/</ref><ref>https://web.archive.org/web/20080512020020/http://www.janes.com/extracts/extract/jav/jav_a062.html</ref><ref>http://starstreak.net/Eurofighter/sensors.html</ref> {| {{tablaguapa}} |+style="color: #000080;"| !width="400 px" style="background-color:Lavender; color:Black"| '''Sistema''' !width="25 px" style="background-color:Lavender; color:Black"| '''País''' !width="200 px" style="background-color:Lavender; color:Black"| '''Fabricante''' !width="800 px" style="background-color:Lavender; color:Black"| '''Notes''' |- |[[Hardware]] del sistema de control de vuelo||{{bandera|España}}||[[ENOSA]], anguaño parte d'[[Indra Sistemes]]<ref>http://usuarios.multimania.es/ugt_indra/privatiz.htm</ref>|| desenvueltu conxuntamente con GFSA, Bodenseewerk Gerätetechnik (BGT) y [[BAE Systems]] |- ||[[Software]] del sistema de control de vuelo||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||[[Hardware]] del ordenador de vuelo||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||[[Software]] del ordenador de vuelo||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||[[CPU]] del ordenador de vuelo||{{bandera|Estaos Xuníos}}||[[Motorola]]|| [[Motorola 68020]] |- ||Sistema de comunicaciones||{{bandera|España}}||[[Airbus D&S SAU]]|| |- ||[[CPU]] de comunicaciones||{{bandera|Estaos Xuníos}}||[[Texas Instruments]]||TMS-320-C30 |- ||Unidá de control combináu ||{{bandera|Estaos Xuníos}}|| HS Group Sundstand Aeroespace|| |- ||Altímetro||{{bandera|Francia}}||[[Thales Group]]|| |- ||Sistema de control d'armes||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||Sistema de posicionamiento||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||Sistema de pilotu automáticu||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||Sistema d'alerta de misiles||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||Equipu ECM-ESM||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| |- ||Tren d'aterrizaje||{{bandera|España}}||CESA|| |- ||Sistema hidráulicu||{{bandera|España}}||CESA|| |- ||Sistema de frenáu||{{bandera|España}}||CESA|| |- ||Paracaíes de frenáu||{{bandera|España}}||CESA|| |- ||Sistema de eyección||{{bandera|España}}||CESA|| |- ||Sistema de chaff y bengalas||{{bandera|España}}||[[Fibertecnic]]|| |- ||Contenedores de chaff y bengalas||{{bandera|Suecia}}||[[SAAB]]|| |- ||[[Radomo]]||{{bandera|España}}||CONSUR|| |- ||Radar||{{bandera|España}}||[[Indra Sistemes]]|| desenvueltu conxuntamente con [[Selex Galileo]], [[Ulm]] y [[BAE Systems]] |- ||[[CPU]] del Radar||{{bandera|Estaos Xuníos}}||[[Motorola]]||Motorola 68882 |- |Sistema d'osíxenu y soporte vital||{{bandera|Alemaña}}||Dräger España || |- |Cañón y depósitu de munición||{{bandera|España}}||[[Santa Bárbara Sistemes]] || |- ||Nala derecha y tanques de combustible ||{{bandera|España}}||[[Construcciones Aeronáutiques S.A.]]|| |- ||Timones, cola, [[Canard]]s, nala izquierda y fuselaje central||{{bandera|Europa}}||[[Alenia]], [[BAE Systems]] y [[EADS|EADS Deutschland]] |- ||Cabina||{{bandera|Reinu Xuníu}}||[[BAE Systems]]|| |- ||Casco||{{bandera|Reinu Xuníu}}||[[BAE Systems]]|| |- ||Servopropulsores||{{bandera|España}}||[[Page Ibérica]]|| |- ||Traxi y piloto||{{bandera|España}}||[[Parafly]]|| |- ||[[FLIR]] ||{{bandera|España}}||[[Tecnobit]]|| |- ||Sistema [[PIRATE]] ||{{bandera|España}}||[[Tecnobit]]|| |- ||[[CPU]] del PIRATE||{{bandera|Estaos Xuníos}}||[[Motorola]]||Motorola 68882 |- ||[[Optrónica]]||{{bandera|España}}||[[Tecnobit]]|| |- ||Cámara térmica ||{{bandera|España}}||[[Tecnobit]]|| |- ||Sistema d'almacenamientu y tresmisión de dato||{{bandera|España}}||[[Tecnobit]]|| |- ||Toberas ||{{bandera|España}}||[[Tecnobit]]|| |- ||Carcasa de la turbina||{{bandera|España}}||[[Industria d'Alterio Propulsores|ITP]]|| |- ||Turbina ||{{bandera|Europa}}||[[MTU Friedrichshafen|MTU]], [[Rolls-Royce]] y [[Avio]]|| |- ||Simulador de vuelo||{{bandera|Europa}}||[[Eurofighter Gmbh]]|| Desenvueltu conxuntamente poles 4 EPCs y el consorciu de simulación ESS |- ||Ruedes||{{bandera|Francia}}||[[Michelin]]|| |- |} === Estructura y aviónica === [[Ficheru:Eurofighter 9803 2.jpg|thumb|Un Eurofighter Typhoon alemán.]] Na construcción del Typhoon faise usu intensivu de [[material compuesto|materiales compuestos]], que son resistentes y llixeros y llogren que l'avión tenga un pesu amenorgáu. La so superficie estructural ta fecha nun 82{{esd}}% d'estos materiales, que consisten nun 70{{esd}}% de compuestos de [[fibra de carbonu]] y un 12{{esd}}% de compuestos de [[fibra de vidriu]]. N'otra pallabres, el [[metal]] solamente representa un 15{{esd}}% de los materiales usaos na construcción del avión, siendo nesti casu [[aleación|aleaciones]] llixeres y [[titaniu]].<ref name="EF-CFC">{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/capabilities/technology/materials/carbon-fibre-composites.html |títulu=Carbon Fibre Composites |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=5 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> Estos materiales ufierten una vida útil envalorada de 6000 hores de vuelu.<ref>{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2009/08/26/331483/uk-looks-to-extend-eurofighter-typhoons-aballe-life.html |títulu = UK looks to extend Eurofighter Typhoon's aballe life |autor = Flight International |editorial = Flightglobal.com |fecha = 26 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=5 de xunu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101204092111/http://www.flightglobal.com/articles/2009/08/26/331483/uk-looks-to-extend-eurofighter-typhoons-aballe-life.html |fechaarchivu=4 d'avientu de 2010 }}</ref> Esti caza carauterizar pola so gran axilidá tantu en [[vuelu supersónicu]] como a baxes velocidaes gracies al so diseñu [[nala en delta delta]]/[[canard]]. Esti diseñu ye inestable en vuelu por naturaleza y foi diseñáu asina pa garantizar la so alta maniobrabilidad. Por ello dispón d'un sistema de control de vuelu ''[[fly-by-wire]]'' dafechu [[Señal dixital|dixital]] de cuádruple redundancia encargáu d'apurri-y la estabilidá artificial, esti sistema corrixe automáticamente les maniobres del pilotu de forma que nun pueda llevar l'avión fora de les llendes de seguridá yá que el control manual por sigo solo nun podría compensar la inestabilidá inherente. De la mesma, en casos de desorientación, el sistema recupera automáticamente una posición estable del avión.<ref>{{cita web |url = http://www.mde.es/Galerias/politica/armamentu-material/ficheros/DGM_Avion_EUROFIGHTER.pdf |títulu = PROGRAMA EUROFIGHTER |fechaaccesu=5 de xunu de 2010 |formatu = pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100705092903/http://www.mde.es/Galerias/politica/armamentu-material/ficheros/DGM_Avion_EUROFIGHTER.pdf |fechaarchivu=5 de xunetu de 2010 }}</ref><ref name="EF-AC">{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/capabilities/performance/aerodynamic-characteristics.html |títulu=Aerodynamic Characteristics |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=5 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> Nel Eurofighter el control de [[cabecio (navegación)|cabecio]] ye apurríu pola operación simétrica de los [[canard|planos delanteros]] y de los [[flaperon|alerones-aleta]] (''flaperons'') de les [[nala (aeronáutica)|nales]]. El control d'[[alabeo (navegación)|alabeo]] ye consiguíu principalmente por aciu l'usu diferencial de los alerones-aleta de les nales. Y el control de [[chisgada (navegación)|chisgada]] ye apurríu pol [[timón de direición|timón]] del [[estabilizador vertical]].<ref name="EF-FCS">{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/capabilities/performance/fight-control-system.html |títulu=Eurofighter Flight Control Systems |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=5 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> Les [[superficies de control]] son movíes per mediu de dos sistemes [[Oleohidráulica|hidráulicos]] independientes, que tamién remanen otros componentes del avión, como la cúpula de la [[cabina de vuelo|cabina]], los [[frenu|frenos]] y el [[tren d'aterrizaxe]].<ref>{{cita web |url = http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/flight-sys.html |títulu = Flight Control System (FCS) |autor = Paul S. Owen |editorial = typhoon.starstreak.net |fechaaccesu=5 de xunu de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110901224810/http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/flight-sys.html |fechaarchivu=1 de setiembre de 2011 }}</ref> La [[navegación aérea|navegación]] ye llevada a cabu coles mesmes por [[sistema d'allugamientu global]] (GPS) y un [[sistema de navegación inercial]] (INS), y puede utilizar un [[sistema d'aterrizaxe por preseos]] (ILS) para [[aterrizaxe|aterrizar]] con mal [[tiempu atmosféricu|tiempu]]. === Cabina === El Eurofighter Typhoon cuenta con una [[cabina de cristal|cabina de “cristal”]] ensin nengún [[Preseos de control (avión)|preséu]] convencional, esto ye, tola información amosar en [[pantalla plana|pantalles planes]]. Nella inclúi trés [[Pantalla multifunción|pantalles multifunción]] (MHDDs; ''Multi-function Head Down Displays'') a color que pueden ser manipoliaes por aciu les tecles qu'arrodien cada pantalla, con un [[Cursor (informática)|cursor XY]], o bien por aciu órdenes de voz (DVI, ''Direct Voice Input'').<ref name="EF-MHDD">{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/capabilities/technology/cockpit/multi-unction-ead-own-isplay.html |títulu=Multi Function Head Down Displays (MHDD) |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=7 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> Dispón d'una pantalla de visualización frontera ([[Head-up display|HUD]]) con [[infrarroxu de barríu fronteru]] (FLIR), manera de control tipu «voz + manes en mandu de gases y palanca de control» (Voice+[[HOTAS]]), sistema de simboloxía montáu en cascu ([[Helmet mounted display|HMSS]]) (conocíu polos pilotos de prueba como 'el sombreru llétricu'), sistema de distribución d'información multiplicación ([[MIDS]]), un serviciu d'entrada d'información manual (MDEF, ''Manual Data Entry Facility'') allugáu na parte izquierda del panel y un sistema d'alertes de l'aeronave dafechu integráu con un panel d'alertes dedicáu (DWP, '' Dedicated Warnings Panel''). Los preseos de vuelu de reserva, allumaos por [[LED]]s, tán asitiaos na parte derecha del panel.<ref>{{cita web |url=http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/cockpit.html |títulu=Flight Control System (FCS) |autor=Paul S. Owen |editorial=typhoon.starstreak.net |fechaaccesu=5 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> El tripulante pilota l'avión per mediu d'una [[palanca de control central]] y una palanca de gas del motor nel llau esquierdu. Pa escapar de la cabina en casu d'emerxencia utiliza'l [[asientu eyectable]] [[Martin-Baker]] Mk.16A, propulsado por dos [[motor cohete|motores cohete]].<ref name="EF-CI&Y">{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/capabilities/technology/crew-escape-lifesupport/cockpit-ingress-and-egress.html |títulu=Eurofighter Cockpit Ingress & Egress |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=8 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> === Fusión de sensores === Como tou armamentu modernu, el Eurofigther tien ensame de sistemes, de los que cabo destacar el [[FCS]] del tipu "Carefree Handling" desenvueltu por BAES y GEC [[Marconi]], que controla les maniobres del avión según otros subsistemas menores, como l'almisión del aire per mediu del sistema varicrowl. El Radar ECR 90 [[Euroradar CAPTOR|CAPTOR-M]] ta basáu nel Radar Ferranti Blue Vixen del Harrier FSR.Mk2, una y bones la frecuencia de pulsos del radar FoxHunter del Tornado F.Mk3 nun cumplía los requerimientos del avión. El radar ye del tipu multimodo de cuarta xeneración, con [[Radar d'impulsos Doppler|pulsu Doppler]] en banda X, que dexa identificar oxetivos a más de 150{{esd}}km (BVR) y con capacidá de busca y bloquéu escontra riba y escontra baxo. Ta prevista como ameyora del radar la sustitución de l'antena de barríu mecánicu por una antena de barríu electrónicu AESA ([[Active Electronically Scanned Array]]) d'aprosimao 1400 módulos TR. D'esa manera'l radar va pasar a denominase CAESAR (acrónimu de ''Captor AESA Radar''). Según el consorciu Euroradar (fabricante del [[Euroradar CAPTOR]]) les capacidaes del radar Captor vense amontaes de manera significativa cola adopción de l'antena de barríu electrónicu. Amás, según eses informaciones, puede convertise de manera senciella un radar Captor en CAESAR a cencielles camudando l'antena y actualizando el software acomuñáu al radar. [[Ficheru:ILA Berlin 2012 PD 193-2.JPG|thumb|left|Radar [[Euroradar CAPTOR|CAPTOR-Y]] n'esposición.]] El Sistema [[PIRATE]] dexa la detección y fixación de blancos per mediu d'[[infrarroxu|infrarroxos]], con un algame de 30{{esd}}[[km]] y foi desenvueltu pol consorciu Eurofirst. Presenta delles maneres de funcionamientu como: Aire-Aire y Aire-Tierra y amás dexa l'intercambiu de datos col radar ECR 90, anque ye probable que s'use solo en maneres de detección Aire-Aire yá que la [[Royal Air Force|RAF]], por casu, mercó barquillas [[Litening]] II pa llabores d'ataque. El [[DASS]] ye un sistema de detección y respuesta ante amenacies. El sistema avisa de la presencia d'actividá contraria y activa automáticamente les contramedidas más fayadices pa cada tipu d'amenaza. El cascu tien visor integráu na visera que-y apurre información relativa a blancos, velocidaes y distancies. El subsistema HST del cascu déxa-y apuntar a un blancu al que se tea mirando, anque esti tea fuera del rangu de visión del HUD. Inclusive pudiendo llanzar misiles a blancos asitiaos "sobre'l costazu". El DVI (''Direct Voice Input'') ye un sistema que dexa la interaición col avión per mediu de la voz. El pilotu puede realizar aiciones como asignaciones de blancos, cambeos de rutes de navegación, cambéu de la información nes pantalles de presentación de datos, etc. El sistema ESM mide les emisiones electromagnétiques y dexa identificales, según les sos direiciones. Na cabina disponer d'un [[Head-up display|''Head-up display'' (HUD)]] d'ampliu campu de visión na que se recibe información de les carauterístiques de vuelu y de les maneres de combate, amás puede presentar imáxenes del sistema [[FLIR]] del [[PIRATE]]. El Typhoon tien tres pantalles multifunción MHDD con tou tipu d'información. Los mandos siguen la doctrina HOTAS conteniendo más de 50 funciones. Pa terminar colos sistemes cabo destacar les pruebes col traxe de vuelu denomináu Libelle diseñáu por que'l pilotu soporte maniobres con altos valores de [[Fuercia G|G]]. Este inclúi un sistema que ta formáu por un treme de tubos de líquidu que provoca presión sobre ciertes zones del cuerpu, dependiendo de les circunstancies. Con esti nuevu traxi los pilotos manifestáronse cómodos en maniobres a 12{{esd}}G, con capacidá pa mover los brazos y falar per radio. ==== DASS ==== {{Imaxe múltiple |posición_tabla = right |direición = horizontal |semeya1 = DASS by numbers.png |anchu1 = 300 |semeya2 = Defensive Aids Sub System (DASS).png |anchu2 = 130 |testu2 = (Subsistema d'ayudes defensives)<ref name="EF-DASS"/><ref>{{cita web |url=http://www.fas.org/man/dod-101/sys/ac/row/eurofighter-dass2.jpg |títulu=Eurofighter DASS |editorial=FAS.org |fechaaccesu=12 de xunu de 2010 |formatu=JPG |idioma=inglés }}</ref><br /><br /> 1. Receptores d'alerta [[láser]].<br /><br />2. Dispensadores de [[bengala (contramedida)|bengalas]].<br /><br />3. Dispensadores de ''[[chaff]]''.<br /><br />4. Receptores d'alerta de [[misil]]es.<br /><br />5. Contenedores d'[[midíes de sofitu electrónicu|ESM]] / [[contramedidas electróniques|ECM]].<br /><br />6. Señuelo arremolcáu. }} El caza emplega un sofisticáu y altamente integráu subsistema d'ayudes defensives o DASS poles sos sigles n'inglés (''Defensive Aids Sub-System'') llamáu Praetorian, antes EuroDASS.<ref>{{cita web |url=http://www.janes.com/articles/Janes-Radar-and-Electronic-Warfare-Systems/Praetorian-defensive-aids-system-International.html |títulu=Praetorian defensive aids system (International), Airborne active and passive countermeasures systems and defensive aids suites (DAS) |autor=Jane's Information Group |editorial=Janes.com |fecha=9 d'abril de 2009 |fechaaccesu=7 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> El DASS inclúi como detectores d'amenaces un [[receptor d'alerta radar]] (RWR), una [[alerta d'aproximamientu de misiles]] (MAW) y un [[receptor d'alerta láser]] (LWR, solo pa los Typhoon británicos). Tamién inclúi como elementos de proteición [[contramedidas electróniques]] (ECM), ''[[chaff]]'', [[bengala (contramedida)|bengalas]] y un señuelo de radar arremolcáu (TRD; ''Towed Radar Decoy'').<ref>[http://eurofighter.airpower.at/sensorik-dass.htm "DASS / Defensive Aids Sub System."] ''Eurofighter.airpower.at'', 31 March 2007. Retrieved: 28 November 2009.</ref> El Praetorian puede controlar y responder automáticamente el mundu esterior apurriéndo-y al pilotu una completa evaluación de prioridad ante amenacies aire-aire y aire-superficie. Puede responder a amenaces úniques o múltiples.<ref name="EF-DASS">{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/capabilities/technology/sensor-fusion/defensive-aids-sub-system.html |títulu=Defensive Aids Sub System (DASS) |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=7 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> L'avión tamién cunta con un avanzáu [[sistema d'avisu de proximidá a tierra]] (GPWS poles sos sigles n'[[idioma inglés|inglés]]) basáu nel sistema de navegación per referencia al terrén [[TERPROM]] usáu pol [[Panavia Tornado]] pero entá más ameyoráu y dafechu integráu coles pantalles y los controles de la cabina.<ref>{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/eurofighter-world/news0/news-detail/article/bae-systems-delivers-first-eurofighter-typhoon-ground-proximity-warning.html |títulu=BAE Systems delivers first Eurofighter Typhoon Ground Proximity Warning |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=6 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> ==== MIDS ==== El sistema de tresmisión de datos dixital [[MIDS]] (''Multifunctional Information Distribution System'') apúrre-y l'[[enllaz de datos]] a la rede d'información estandarizada [[Link 16]] de la [[OTAN]] que sirve pa intercambiar informaciones táctiques (como por casu trayectories de vuelu, oxetivos, posición, estatus y órdenes) ente distintes unidaes o plataformes militares en misiones conxuntes o combinaes.<ref>{{cita web |url=http://www.ipunwired.com/news/prn_page2641.html |títulu=Data Link Solutions Delivers First Production MIDS Low Volume Terminal for Eurofighter 2000 Aircraft |editorial=Ipunwired.com |fecha=23 d'abril de 2002 |fechaaccesu=6 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url=http://infodefensa.com/esp/noticias/noticias.asp?cod=965&n=EADS-instalar%Y1-sistemes-MIDS-en-los-F-18-por-11,9-millones-de-euro |títulu=EADS va instalar sistemes MIDS nos F-18 por 11,9 millones d'euro |autor=Infodefensa |editorial=Infodefensa.com (IDS, S.L.) |fecha=26 d'avientu de 2008 |fechaaccesu=6 de xunu de 2010 }}</ref> ==== IRST PIRATE ==== [[Ficheru:Salon du Bourget 20090619 104 (r).jpg|thumb|Parte frontal d'un Typhoon nel que puede vese el IRST PIRATE.]] El sistema PIRATE (''Passive Infra-Rede Airborne Track Equipment'') ye un sistema de [[busca y siguimientu por infrarroxos]] (IRST) que va montáu nel llau esquierdu del [[fuselaje]] del Typhoon, per delantre del parabrís. La compañía italo-británica [[SELEX Galileo]] ye la contratista principal que, xuntu cola francesa [[Thales Optronics]] y [[Tecnobit]] d'España, conformen el consorciu EUROFIRST responsable del diseñu y desenvolvimientu del sistema.<ref name="AFTec"/> El PIRATE funciona en dos bandes de [[radiación infrarroxo]], de 3-5 y 8-11 [[Micrómetru (unidá de llargor)|micrómetros]]. Cuando s'usa xuntu col [[radar]] nuna misión aire-aire, funciona como un sistema de busca y siguimientu por infrarroxos (IRST), apurriendo detección y siguimientu d'oxetivu pasivu. Nuna misión aire-superficie, realiza identificación y llocalización d'oxetivos. Tamién apurre ayuda de navegación y d'aterrizaxe. Ta enllazáu col [[Helmet mounted display|visor montáu en cascu]] del pilotu.<ref name="AFTec">{{cita web |url=http://www.airforce-technology.com/projects/ef2000/ |títulu=Eurofighter Typhoon |autor=Air Force technology |editorial=airforce-technology.com |fechaaccesu=14 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> Los Eurofighter empezaron a incorporar el PIRATE nel Bloque 5 de la ''Tranche 1'', siendo'l primeru un exemplar apurríu a l'[[Aeronautica Militara]] italiana n'agostu de [[2007]].<ref>{{cita web |url=http://www.air-attack.com/news/article/2615/1st-Eurofighter-with-PIRATE-IRST-Radar-Delivered-to-Italian-Air-Force.html |títulu=1st Eurofighter with PIRATE-IRST Radar delivered to Italian Air Force |autor=Air-attack.com |fecha=2 d'agostu de 2007 |editorial=Air-attack.com |fechaaccesu=14 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> Pueden consiguise capacidaes de busca d'oxetivos más avanzaes cola adición d'un [[contenedor de busca de blancos]] como'l [[LITENING]].<ref>{{cita web |url=http://www.airpower.at/news08/0630_eurofighter-cas/index.html |títulu=Close Air Support Mit DEM Eurofighter |autor=Georg MADER |editorial=airpower.at |fechaaccesu=14 de xunu de 2010 |idioma=alemán }}</ref> === Sistemes d'armes === L'armamentu internu del Typhoon consiste nun [[cañón automáticu]] [[Mauser BK-27]], de [[Calibre (armes de fueu)|calibre]] 27{{esd}}[[mm]], que tien una [[cadencia de tiru]] de 1700 disparu per minutu. Ta allugáu nel [[encastre alar]] derechu del avión y dispón d'una [[munición]] de 150 proyeutiles.<ref name="starstreak-weapons">{{cita web |url = http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/weapons.html |títulu = Weapons |autor = Paul S. Owen |editorial = typhoon.starstreak.net |fechaaccesu=15 de xunetu de 2011 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090918033338/http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/weapons.html |fechaarchivu=18 de setiembre de 2009 }}</ref> [[Ficheru:Eurofighter hardpoints.png|thumb|{{lleenda|#ff0000|[[Puntu de anclaje|Puntos de anclaje]].}}{{lleenda|#ffff00|Con capacidá pa [[depósitu de combustible esternu|depósitos de combustible]].}}{{lleenda|#00ff00|Posición del [[Mauser BK-27|cañón internu]].}}]] Nel esterior dispón d'hasta 13 [[puntu de anclaje|puntos de anclaje]], de los que 5 tán nel fuselaje y 8 so les nales. Nestos soportes puede cargar una gran variedá d'armamentu lanzable aire-aire y aire-superficie, amás d'un máximu de 3 [[depósitu de combustible esternu|depósitos de combustible esternos]] (de 1000 o 2000 llitros) y contenedores (''pods'') como'l designador d'oxetivos [[LITENING]].<ref name="guia_tec">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/fileadmin/web_data/downloads/misc/EFTechGuideENG-1109.pdf |títulu = Technical Guide |autor = Eurofighter GmbH |editorial = eurofighter.com |fechaaccesu=19 de xunu de 2010 |formatu = PDF |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121107041010/http://www.eurofighter.com/fileadmin/web_data/downloads/misc/EFTechGuideENG-1109.pdf |fechaarchivu=7 de payares de 2012 }}</ref> {|{{tablaguapa}} |+ Armamentu lanzable |- !rowspan="2"| Aire-aire ![[Misil aire-aire|Misiles de curtiu algame]] | [[AIM-9 Sidewinder|AIM-9L Sidewinder]]<br />[[AIM-132 ASRAAM]]<br />[[IRIS-T]] |- ! [[Misil BVR|Misiles de mediu llargu algame]] | [[AIM-120 AMRAAM]]<br />El futuru [[MBDA Meteor]] |- !rowspan="6"| Aire-superficie ![[Misil antibuque|Misiles antibuque]] | [[AGM-84 Harpoon]]<br />[[Rb 12 Penguin]] |- ! [[Misil antirradiación|Misiles antirradiación]] | [[AGM-88 HARM]]<br />[[MBDA ALARM]]<br />El futuru [[AGM Armiger]] |- ! Misiles para [[sofitu aereu cercanu]] | [[AGM-65 Maverick]]<br />[[Brimstone]] |- ! [[Misil de cruceru|Misiles de cruceru]] | [[Storm Shadow]]<br />[[Taurus KEPD 350]] |- ! [[Bomba empuesta|Bombes empuestes]] | [[Paveway II]]: [[GBU-10]], [[GBU-16]] y [[GBU-48]]<br />[[Paveway III]]: [[GBU-24]] y [[BPG-2000]]<br /> [[JDAM]]<br /> Les futures [[HOPE/HOSBO]] |- ! Bombes de cayida llibre/retardaes | De les clases 500, 1000 y 2000{{esd}}[[lb]]. |} Esa amplia gama d'armamentu puede combinase nel caza de numberoses formes. De siguío amuésense unos exemplos de configuraciones según el tipu de misión (toes inclúin el cañón internu).<ref name="guia_tec"/> {| {{tablaguapa}} |+ Configuraciones |- ! [[Superioridá aérea]] ! [[Caza polivalente|Polivalente]] ! [[Interdicción aérea|Interdicción]] / [[Avión d'ataque|ataque]] |- | * 6× Misiles aire-aire de mediu llargu algame * 2× Misiles aire-aire de curtiu algame * 3× Tanques de combustible de 1000{{esd}}l | * 2× Misiles de cruceru * 2× Bombes empuestes por láser/GPS * 4× Misiles aire-aire de mediu llargu algame * 4× Misiles aire-aire de curtiu algame * 1× Tanque de combustible de 1000{{esd}}l | * 4× Bombes empuestes por láser/GPS * 4× Misiles aire-aire de mediu llargu algame * 2× Misiles aire-aire de curtiu algame * 1× Pod designador láser * 2× Tanques de combustible de 1000{{esd}}l |- ! [[Sofitu aereu cercanu]] ! [[Supresión de defenses aérees enemigues|Supresión y destrucción de defenses aérees]] ! [[Misil antibuque|Ataque marítimu]] |- | * 18× Misiles antitanque (3 por soporte) * 4× Misiles aire-aire de mediu llargu algame * 2× Misiles aire-aire de curtiu algame * 1× Tanque de combustible de 1000{{esd}}l | * 2× Bombes empuestes por láser/GPS * 2× Misiles antirradiación * 4× Misiles aire-aire de mediu llargu algame * 2× Misiles aire-aire de curtiu algame * 1× Pod designador láser * 2× Tanques de combustible de 1000{{esd}}l | * 4× Misiles antibuque * 4× Misiles aire-aire de mediu llargu algame * 2× Misiles aire-aire de curtiu algame * 3× Tanques de combustible de 1000{{esd}}l |} === Rendimientu en combate === [[Ficheru:Eurofighter 9803.ogg|thumb|thumbtime=32|Demostración de vuelu del Eurofighter Typhoon.]] El rendimientu en combate del Typhoon, comparándolo en particular colos [[F-22 Raptor]] y [[F-35 Lightning II]] [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]] y el [[Dassault Rafale]] [[Francia|francés]], foi oxetu de muncho discutiniu. Anque realizar comparances totalmente veraces ya imparciales ye imposible cola información pública disponible, hai un estudiu de l'Axencia d'Evaluación ya Investigación en Defensa del Reinu Xuníu comparando al Typhoon con otros caces contemporáneos; nesti estudiu'l Typhoon yera'l segundu solo dempués del F-22.<ref name="OpEval">{{cita web |url=http://typhoon.starstreak.net/Eurofighter/tech.php |títulu=OpEval |autor=Paul S. Owen |editorial=typhoon.starstreak.net |fechaaccesu=30 d'agostu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> El [[20 de xunetu]] de [[2004]], el [[xeneral]] [[John P. Jumper]], [[Xefe d'Estáu Mayor de la Fuercia Aérea d'Estaos Xuníos]], probó un Eurofigther del primer escuadrón operacional de la [[Luftwaffe]] convirtiéndose asina na primer persona en volar nel Typhoon y nel Raptor. Esi mesmu día declaró: {{cita |«Piloté tolos reactores de la fuercia aérea [estauxunidense]. Nengún ye tan bonu como'l Eurofighter.»<ref name="EADS_jumper">{{cita web |url=http://www.eads.net/1024/en/pressdb/archiv/2005/2005/en_20050613_eurofighter_facts.html |títulu=The Eurofighter programme: data and facts |autor=EADS N.V. |editorial=eads.net |fecha=13 de xunu de 2005 |fechaaccesu=16 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.aviationweek.com/shownews/04farn/sn_072204.pdf |títulu = Farnbough '04 Show News |autor = Aviation Week |editorial = AviationWeek.com |fecha = 22 de xunetu de 2004, p. 23 |fechaaccesu=16 de xunu de 2010 |formatu = PDF |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081204170654/http://www.aviationweek.com/shownews/04farn/sn_072204.pdf |fechaarchivu=4 d'avientu de 2008 }}</ref> }} En marzu de [[2005]], Jumper fixo unos comentarios alrodiu de esos dos aviones pa la seición de noticies de la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]]. El xeneral dixo: {{cita |«El Eurofighter ye tantu axilosu como sofisticáu, pero sigue siendo malo de comparar col [[F-22 Raptor|F/A-22 Raptor]]. Son distintos tipos d'aviones de mano; ye como si pídennos que comparemos un coche de [[NASCAR]] con unu de [[Fórmula 1]]. Dambos son emocionantes de forma distinta, pero tán diseñaos pa distintos niveles de rendimientu.»<ref name="Rapt_Eurof">{{cita web |url=http://www.globalsecurity.org/military/library/news/2005/03/mil-050322-afpn02.htm |títulu=CSAF: Raptor, Eurofighter complementary |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=Todd Lopez |editorial=GlobalSecurity.org |fecha=22 de marzu de 2005 |idioma=inglés }}</ref> }} Amás comentó: {{cita |«El Eurofighter ye ensin dulda, tocantes a suavidá de controles y la capacidá de traición (y de caltener [[Fuercia G|fuercies G]] elevaes), bien impresionante. Foi diseñáu pa eso, especialmente la versión que yo piloté, col so aviónica, les pantalles con mapa móvil a color, etc. —toa era de primera clase-, y la maniobrabilidad del avión en combate zarráu tamién foi bien impresionante.»<ref name="Rapt_Eurof"/><ref name="EADS_jumper"/> }} [[Ficheru:Eurofighter Typhoon take-off.jpg|thumb|Un Typhoon español executando un despegue de máximu rendimientu nel [[Royal International Air Tattoo]] [[2007]].]] En xunu de 2005, el selmanal [[Escocia|escocés]] ''Scotland On Sunday'' informó de que l'añu anterior un Eurofighter T1 d'entrenamientu tuviera un alcuentru casual con dos cazabombarderos [[F-15Y]] de la Fuercia Aérea estauxunidense sobre'l [[Distritu de los Llagos]], nel norte d'[[Inglaterra]]. L'alcuentru convertir nun combate simuláu nel que'l Eurofighter consiguió evitar a los sos persiguidores y maniobrar hasta asitiase en posición de tiru. L'ésitu d'esta aeronave foi una sorpresa tantu pa los estauxunidenses como pa los británicos.<ref>{{cita web |url=http://scotlandonsunday.scotsman.com/uk/Eurofighter-a-shooting-star-in.2636433.jp |títulu=Eurofighter a shooting star in clash with US jets |autor=Murdo Macleod |editorial=Scotland On Sunday (Scotlandonsunday.scotsman.com) |fecha=19 de xunu de 2005 |fechaaccesu=17 d'abril de 2009 |idioma=inglés }}</ref> En xunetu de [[2007]], la [[Fuercia Aérea India]] esplegó les sos [[Sujói La so-30MKI]] nel exerciciu ''Indra-Dhanush'' colos Eurofighter Typhoon de la [[Royal Air Force]]. Ésta foi la primer vegada que los dos aviones tomaben parte nesti exerciciu,<ref>{{cita web |url=http://www.defenseindustrydaily.com/typhoon-vs-la so-30mki-the-2007-indra-dhanush-exercise-03470/ |títulu=Typhoon vs. EL SO-30MKI: The 2007 Indra Dhanush Exercise |autor=Defense Industry Daily |editorial=defenseindustrydaily.com |fecha=17 de xunetu de 2007 |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |idioma=inglés }}</ref> y la Fuercia Aérea India nun dexó que los sos pilotos usaren el [[radar]] [[N011M Bars]] de los MKI mientres l'exerciciu con cuenta de caltenelo en [[Información clasificada|secretu]].<ref>{{cita web |url=http://www.indianexpress.com/news/indies-sukhois-turn-it-on-in-uk-skies-turn/212874/ |títulu=India's Sukhois turn it on in UK skies, turn off radars |autor=Shyam Bhatia |editorial=IndianExpress.com |fecha=27 d'agostu de 2007 |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |idioma=inglés }}</ref> Mientres l'exerciciu, los pilotos de la RAF almitieron francamente que'l El so-30MKI amosara una maniobrabilidad cimera a la del Typhoon pero que los otros habíen estudiáu, preparáu y antemanáu esto. Los pilotos indios pela so parte tamién quedaron visiblemente impresionaos ante l'axilidá del Typhoon nel aire.<ref name="indra dhanush">{{cita web |url=http://www.domain-b.com/aero/july/2007/20070720_indra_dhanush.htm |títulu=Typhoon vs EL SO-30MKI: Lessons from Operation Indra Dhanush |editorial=domain-b.com |fecha=20 de xunetu de 2007 |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |idioma=inglés }}</ref> [[Ficheru:Typhoon 5.jpg|thumb|Un Typhoon biplaza británicu realizando un xiru.]] Mientres l'exerciciu "Typhoon Meet" celebráu en [[Sevilla]] en marzu de [[2008]], Eurofighters británicos, alemanes, italianos y españoles enfrentar a aviones de combate [[F/A-18 Hornet]] y [[Mirage F1]] del [[Exércitu del Aire d'España|Exércitu del Aire español]], [[F-16]] de la [[Fuercia Aérea Portuguesa]] y [[AV-8B Harrier II]] de l'[[Armada española]] nun simulacro de combate aereu. Afírmase que los Eurofighter ganaron tolos combates (inclusive n'inferioridá numbérica de 8 contra 27) ensin sufrir perdes.<ref>{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/eurofighter-world/news0/news-detail/article/four-eurofighter-typhoon-air-forces-united-in-exercise.html |títulu=Four Eurofighter Typhoon Air Forces United in Exercise |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fecha=13 de marzu de 2008 |fechaaccesu=18 d'abril de 2009 |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url = http://www.luftwaffe.de/portal/a/luftwaffe/kcxml/04_Sj9SPykssy0xPLMnMz0vM0Y_QjzKLNzKId_c1BMlB2F7O-pFw0aCUVH1fj_zcVH1v_QD9gtyIckdHRUUALZAZ7Q!!/delta/base64xml/L2dJQSEvUUt3QS80SVVFLzZfMjBfR00x?yw_contentURL=%2F01DB060000000001%2FW27CWL9K208INFODE%2Fcontent.jsp |títulu = Übung taktischer Verfahren mit dem Eurofighter |autor = Luftwaffe |editorial = luftwaffe.de |fecha = 20 de marzu de 2008 |fechaaccesu=18 d'abril de 2009 |idioma = alemán |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090826011742/http://www.luftwaffe.de/portal/a/luftwaffe/kcxml/04_Sj9SPykssy0xPLMnMz0vM0Y_QjzKLNzKId_c1BMlB2F7O-pFw0aCUVH1fj_zcVH1v_QD9gtyIckdHRUUALZAZ7Q!!/delta/base64xml/L2dJQSEvUUt3QS80SVVFLzZfMjBfR00x?yw_contentURL=%2F01DB060000000001%2FW27CWL9K208INFODE%2Fcontent.jsp |fechaarchivu=26 d'agostu de 2009 }}</ref> A finales de 2008 la revista aeroespacial [[Alemaña|alemana]] ''FLUG REVUE'' informó qu'unos caces Typhoon xermanos enfrentar a Rafales franceses y que les resultaos dizse que fueron «bien gratificantes», siendo la principal estrema'l «enforma mayor [[emburrie]] del motor [[EJ200]]».<ref>{{cita web |url=http://www.flugrevue.de/de/business-aviation/fluggeraet-hersteller/eurofighter-signature-for-tranche-3-gets-urgent.4750.htm |títulu=Eurofighter: Signature for Tranche 3 gets urgent |autor=Karl Schwarz |editorial=Flugrevue.de |fecha=3 de payares de 2008 |fechaaccesu=17 d'abril de 2009 |idioma=inglés }}</ref> A principios del [[2010]], la páxina web oficial del Eurofighter fixo públicu que mientres los exercicios d'[[entrenamientu en combate aereu disimilar|entrenamientu en combate aereu disimilar (DACT)]] llevaos a cabu pola [[OTAN]] nes [[islles Canaries]] en [[2009]], dos Eurofighter españoles habíen consiguíu "baltar" nun combate aereu a siete de los ocho [[F-15]] estauxunidenses qu'actuaben como agresores nel exerciciu. El primeru de los caces españoles consiguió ablayar a cuatro F-15, ente que'l segundu ablayó a trés más. Oficiales del [[Exércitu del Aire d'España|Exércitu del Aire español]] señalaron que mientres aquelles maniobres los pilotos españoles llevaron los Eurofighter a la llende de la so capacidá.<ref>{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/media/news0/news-detail/article/info-typhoon-top-trumps-the-f-15.html |títulu=Typhoon Top Trumps the F-15 |autor=Eurofighter GmbH |editorial=eurofighter.com |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.worldtribune.com/worldtribune/WTARC/2010/eu_military0066_01_28.asp |títulu=Eurofighter Typhoon outperforms U.S. F-15 in NATO exercices |autor=East West services, Inc. |editorial=worldtribune.com |fecha=28 de xineru de 2010 |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2010 |idioma=inglés }}</ref> L'emburrie del EJ200 dexa que'l Typhoon cunte con capacidá de [[supercrucero]], esto ye, ye capaz de [[vuelu supersónicu|volar a velocidá supersónica]] ensin usar [[postquemador]]es. Acordies coles páxines oficiales del les fuercies aérees d'Alemaña y Austria, la so velocidá máxima posible ensin postcombustión ta ente [[Númberu Mach|Mach]] 1,2 y Mach 1,5 según la configuración.<ref>https://books.google.com/books?id=-nrZqzQs3jMC&printsec=frontcover&hl=es&source=gbs_gue_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false</ref> Anque'l Eurofighter solo consigue la velocidá máxima de supercrucero nuna configuración ensin misiles nin tanques de combustible esternos.<ref name="indra dhanush"/> El consorciu [[Eurofighter GmbH|Eurofighter]] afirma que'l so caza tien una mayor velocidá de xiru tantu a velocidaes subsóniques como supersóniques, y una mayor aceleración a Mach 0,9 a {{convert|20000|ft|m}}, que los caces [[F-14 Tomcat]], [[F-15 Eagle]], [[F-16 Fighting Falcon]], [[F/A-18 Hornet]], [[Dassault Mirage 2000]], [[Dassault Rafale]], [[Sujói El so-27]] y [[Mikoyan MiG-29]].<ref name="OpEval"/> {{cita |«Lo que la xente nun sabe sobre'l ''Typhoon'' ye lo bono que ye a gran altitú. Ente 40.000 y 55.000 [[Pie (unidá)|pies]], nada puede tocalo sacante un F-22. Eso ye lo que fai que seya tan fuerte en [[defensa aérea]].» |Air Chief Marshal Sir [[Glenn Torpy]], Xefe d'Estáu Mayor de la [[Royal Air Force]], [[12 de febreru]] de [[2009]] en [[Aero India]], [[Bangalore]].<ref>{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/capabilities.html |títulu=Eurofighter Capabilities |autor=Eurofighter GmbH |editorial=Eurofighter.com |fechaaccesu=7 de xunu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> }} El misil de llargu algame aire-aire que portaba'l Eurofighter al empecipiar la so vida operativa yera l'[[AIM-120 AMRAAM]], pero esti va ser sustituyíu pol [[MBDA Meteor]], cuando tea disponible, colo que va llograr un mayor y meyor algame y maniobrabilidad que nengún otru proyeutil disponible. Esto tendría de da-y una mayor ventaya sobre caces con misiles menos avanzaos, particularmente a aquellos ensin los beneficios de les [[teunoloxíes furtives]], y poro, más fácilmente detectables por [[radares]]. == Variantes == [[Ficheru:Gen. William T. Hobbins on an orientation flight in a Spanish Eurofighter May at Moron AB.jpg|thumb|right|Detalle de la seición delantera d'un Eurofighter biplaza español.]] [[Ficheru:Typhoon.t1.zj807.arp.jpg|thumb|Eurofighter Typhoon T.1 de la [[Royal Air Force]].]] [[Ficheru:Typhoon f2 zj910 arp.jpg|thumb|Typhoon F2 de la RAF.]] === Aviones de desenvolvimientu === * '''DA''' (''Development aircraft'' - Aeronave de Desarrollu) - Siete aviones con equipamientu y misiones distintes. ** {{bandera|Alemaña}} '''DA1''' (Alemaña) - Estructura de vuelu, motores y Software de Control de Vuelu (FCS - ''Flight Control Software''). ** {{bandera|Reinu Xuníu}} '''DA2''' (Reinu Xuníu) - Desarrollu del FCS y meyores estructurales. ** {{bandera|Italia}} '''DA3''' (Italia) - Desarrollu de sistemes armamentísticos. ** {{bandera|Reinu Xuníu}} '''DA4''' (Reinu Xuníu) - Desarrollu de radar y aviónica, siendo actualizáu a la Fase 2. ** {{bandera|Alemaña}} '''DA5''' (Alemaña) - Desarrollu de radar y aviónica, siendo actualizáu a la Fase 2. ** {{bandera|España}} '''DA6''' (España) - Desarrollu d'estructura de vuelu y pilotaje (estrelláu).<ref name="estrelláu">{{cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2002/11/21/espana/1037883405.html |títulu=L'únicu prototipu español del 'Eurofighter' estrellar en Toledo |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=Europa Press |editorial=ElMundo.es |fecha=21 de payares de 2002 }}</ref> ** {{bandera|Italia}} '''DA7''' (Italia) - Navegación, aviónica y carga de misiles. === Aviones de producción instrumentados === * '''IPA''' (''Instrumented Production Aircraft'' - Aeronave instrumentada de producción) - Siete aviones de producción estándar pa futuru desenvolvimientu de sistemes. ** {{bandera|Reinu Xuníu}} '''IPA1''' (Reinu Xuníu) - Subsistema d'Ayudes Defensives (DASS - ''Defensive Aids Sub System''). ** {{bandera|Italia}} '''IPA2''' (Italia) - Integración d'armamentu aire-tierra. ** {{bandera|Alemaña}} '''IPA3''' (Alemaña) - Integración d'armamentu aire-aire. ** {{bandera|España}} '''IPA4''' (España) - Integración d'armamentu aire-tierra y desenvolvimientu ambiental. ** {{bandera|Reinu Xuníu}} '''IPA5''' (Reinu Xuníu) - Integración d'armamentu aire-tierra y aire-aire. ** {{bandera|Reinu Xuníu}} '''IPA6''' (Reinu Xuníu) - Conversión d'aeronaves de Serie (BS031) - Sistemes de aviónica de la Fase 2. ** {{bandera|Alemaña}} '''IPA7''' (Alemaña) - Conversión d'aeronaves de Serie (GS029) - Estándar de la Fase 2. === Aviones de producción en serie === Los aviones de producción en serie, tamién conocíos poles sigles n'inglés '''SPA''' (''Series Production Aircraft''), son los aviones operacionales y d'entrenamientu. ==== Tranche 1 ==== Los aviones de la ''Tranche'' 1 fueron producíos dende [[2003]] d'equí p'arriba y cuntaron coles capacidaes iniciales del Typhoon. * '''Bloque 1''': Capacidá operacional inicial (IOC poles sos sigles n'[[idioma inglés|inglés]]) y capacidá de defensa aérea. * '''Bloque 2''': Capacidaes aire-aire inicial. * '''Bloque 2B''': Capacidaes aire-aire completu. * '''Bloque 5''': Capacidá operacional completa (FOC) estándar combinando les capacidaes aire-aire esistente con capacidaes aire-tierra. Tolos aviones de la ''Tranche'' 1 tán siendo actualizaos coles capacidaes del Bloque 5 por aciu el programa de reconversión R2.<ref>{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/media/news0/news-detail/article/major-retrofit-for-early-eurofighter-typhoon-aircraft-begins.html |títulu = Major Retrofit For Early Eurofighter Typhoon Aircraft Begins |autor = Eurofighter GmbH |editorial = Eurofighter.com |fecha = 15 de payares de 2006 |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2010 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120319052512/http://www.eurofighter.com/media/news0/news-detail/article/major-retrofit-for-early-eurofighter-typhoon-aircraft-begins.html |fechaarchivu=19 de marzu de 2012 }}</ref> ==== Tranche 2 ==== * '''Bloque 8''': Nuevos ordenadores de misión (''[[hardware]]'') necesarios pa la integración d'armamentu futuru como los misiles [[MBDA Meteor|Meteor]], [[Storm Shadow]] y [[Taurus KEPD 350|Taurus]]. Diferencies na construcción cola ''Tranche'' 1 rellacionaos con obsolescencia o cambeos na teunoloxía de producción. * '''Bloque 10''': Capacidá operacional aumentada (EOC) 1, :Aire-aire: [[AIM-120]]C-5 [[AMRAAM]], [[IRIS-T]] dixital :Aire-tierra: [[GBU-24]], armes empuestes por [[GPS]], [[ALARM]], [[Paveway]] III ya IV, Rafael [[LITENING]] III * '''Bloque 15''': EOC 2, :Aire-aire: [[MBDA Meteor|Meteor]], :Aire-tierra: [[Misil Taurus|Taurus]], [[Storm Shadow]], [[Brimstone]]. ==== Tranche 3A ==== Los aviones de la ''Tranche 3'' (Bloque 25) tán anguaño en producción. * '''Bloque 20''': EOC 3. * '''Bloque 25''': Por cuenta de problemes presupuestarios derivaos de l'actual crisis económica, la ''Tranche 3'' foi estremada en dos:<ref name="7f7001ff">http://www.fast-air.co.uk/typhoon-block-tranche-summary/</ref> la ''Tranche 3A'' y la ''Tranche 3B''. Los aviones de la ''Tranche 3A'' van tener interfaces pa posibles meyores futures, pero van ser apurríos col nivel de capacidaes algamáu na ''Tranche'' 2.,<ref>{{cita web |url = http://www.defpro.com/daily/details/369/ |títulu = The Half-Full, Half-Empty Eurofighter Glass, Too. |autor = Bonsignore, Dr. Ezio |editorial = Defpro.com |fecha = 3 d'agostu de 2009 |fechaaccesu=28 de payares de 2009 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091121080519/http://www.defpro.com/daily/details/369 |fechaarchivu=21 de payares de 2009 }}</ref> dexando la ''Tranche 3B'' a la espera de ser aprobada.<ref>Budgetary pressures being encountered by partner nations Germany, Italy, Spain and the UK have halted talks about the proposed Tranche 3B production phase of the Eurofighter programme</ref> ==== Tranche 3B ==== Va Incluyir les siguientes meyores<ref name="7f7001ff" /><ref name="1697434y" /> de ser aprobada:<ref>Budgetary pressures being encountered by partner nations Germany, Italy, Spain and the UK have halted talks about the proposed Tranche 3B production phase of the Eurofighter programme.</ref> * [[Radar AESA]] [[Euroradar CAPTOR|CAPTOR-Y]] * Software de control d'emburrie vectorial pa xestionar el movimientu de futures toberas 3D. * Toberas 3D. * Cascu [[BAE]] “Striker” HMD * [[Tanques de combustible conformables]] === Eurofighter naval === Orixinalmente propuestu nos años 90 como una posible solución a les necesidaes de la [[Royal Navy|Marina Real del Reinu Xuníu]] pa un [[avión embarcáu]] pal so nuevu portaviones [[Clase Queen Elizabeth (2015)|clase ''Queen Elizabeth'']] (Future Carrier - Borne (FCBA)).<ref name=streak>[http://typhoon.starstreak.net/history.html Eurofighter Typhoon] Typhoon.Starstreak.net</ref><ref name=nmb>[https://web.archive.org/web/20110807124642/http://navy-matters.beedall.com/cvf2.htm Future Aircraft Carrier (CVF)] Navy-matters.beedall.com</ref><ref name=qe2>[http://www.naval-technology.com/projects/cvf/ Queen Elizabeth Class (CVF), Royal Navy Future Aircraft Carrier, United Kingdom] Naval-technology.com</ref> En xineru de 2001, el Ministeriu de defensa del Reinu Xuníu refugó formalmente la opción d'un Eurofighter naval pa los sos nuevos portaviones nacionales, a favor de la variante [[STOVL]], esto ye, el [[Lockheed Martin F-35 Lightning II|F-35B]], que nesi momentu prometió ser un avión capaz, llixeru, monomotor, so costo y de menor marca de radar, más invisible pol so diseñu stealth. Dichu avión suponíase qu'entraría en serviciu en 2012, fecha que coincidiría cola qu'entraríen en serviciu los nuevos portaviones nacionales del Reinu Xuníu. Foi refugáu por "motivos d'eficacia-costo".<ref>[http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200506/cmselect/cmdfence/554/554we05.htm Programa Futuru de Portaviones y el Joint Combat Aircraft en Parliament.uk, memorando emitíu posteriromente pol Ministeriu de Defensa del Reinu Xuníu, vistu en setiembre de 2005 {{en}}]</ref> El Plan de Revisión de seguridá y defensa estratéxica d'ochobre de 2010 ("SDSR") anunció que por cuenta de problemes de tiempu, costo y desenvolvimientu cola variante [[STOVL]] F-35 (F-35B), el Reinu Xuníu va dar# en l'adquisición de la variante [[CATOBAR]] F-35C nel so llugar, que son más grandes y pesaos, tamién van ser utilizaes pola US Navy nos nuevos portaviones [[USS Gerald R. Ford (CVN-78)]]. Esto va riquir que los portaviones [[Clase Queen Elizabeth (2015)|clase ''Queen Elizabeth'']] del Reinu Xuníu (que yá tán en construcción) sían modificaos con catapultes de vapor o les nueves catapultes electromagnétiques pa llanzar a los aviones nel futuru. Esto, combináu colos crecientes costos y plazos d'execución del programa F-35<ref>[https://web.archive.org/web/20121005004352/http://articles.cnn.com/2010-11-22/us/joint.strike.fighter_1_pentagon-defense-acquisition-board-program?_s=PM%3AUS Joint Strike Fighter, Pentagon Defense Acquisition Board Program] CNN.com, 22 November 2010.</ref> llevó a anovaes llamaes por que el ''Reinu Xuníu'' ataye o retarde la so participación nel programa F-35 y "navalice" el tramu final de producción del caza européu Eurofighter (que yá ta comprometíu a mercar pa bases en tierra) pa operar dende los nuevos portaviones clase ''Queen Elizabeth''.<ref name="r15">[http://thescotsman.scotsman.com/news/Defence-boss-quits-in-protest.6617787.jp Defence boss quits in protest at 'laughing stock' carriers'] The Scotsman, 9 November 2010.</ref> A pesar d'ello, hasta la fecha, el Eurofighter naval sigue siendo solo una propuesta;<ref>[http://www.janes.com/articles/Janes-Defence-Industry-2007/BAE-Systems-plays-down-reports-of-navalised-Eurofighter.html BAE Systems plays down reports of navalised Eurofighter]; ''Jane's'', 2007</ref><ref>'The United Kingdom's SDSR Defence Review – identifying real options for change', article published in DEFENSE PROCUREMENT NEWS, July 22, 2010 ([http://www.defenseprocurementnews.com/2010/07/22/the-united-kingdoms-sdsr-defence-review-identifying-real-options-for-change/ LINK])</ref> pero haise se produció ciertu interés por otres naciones, como la [[India]], n'afaer el Eurofighter pa operar en portaviones.<ref>[http://www.indiastrategic.in/topstories419.htm Indian Navy keen to buy newer generation aircraft (Updated)] IndiaStrategic.in, December 2009.</ref> La variante de diseñu propuesta dexaría al Eurofighter operar dende portaviones en despegue curtiu pero repongo por aciu detención ([[STOBAR]]), utilizando una rampla “sky jump" pa llanzar aviones y “arresting gear” o cabu de detención p'aterrizaxe convencional, o con catapultes de vapor en forma similar al caza [[Rafale]] de [[Francia]]. En febreru de 2011, BAE debutó con un Typhoon naval en respuesta a la solicitú de la [[India]]. El modelu ufiertáu ye [[STOBAR]] (despegue curtiu pero repongo por aciu detención) capaz d'operar na futura clase de portaviones llixeros [[INS Vikrant (R11)]] d'India. Los cambeos necesarios por que'l Typhoon seya llanzáu pol “sky jump” y pueda ser recuperáu nos aterrizaxes, amiesta unos 500 kg a la estructura del avión. Si l'Armada India escuerre un portaviones con llanzamientu per catapulta dende un portaviones llixeru, el Typhoon dica agora ye pocu competitivu frente a les ufiertes de los otros rivales (por casu, [[Rafale]] de [[Francia]], el [[Super Hornet]] d'[[Estaos Xuníos]], el nuevu caza de pesu mediu [[Mikoyan MiG-29K]] y el caza pesáu [[El so-33]] de [[Rusia]], y el nuevu proyeutu del caza naval llixeru nacional [[HAL Texas]] de ''India'' y el caza llixeru [[Saab Gripen NG]] de [[Suecia]]). Dende la xunta de confirmación de compra, los requisitos pa operar en catapulta, nuevu tren d'aterrizaxe, nales adelantraes y más estendíes, añeden demasiáu pesu a esta aeronave, mengüen el rendimientu y aumenten sustancialmente los costos pol cambéu".<ref>[http://www.defensenews.com/story.php?i=5666415&c=SÍA&s=EUR "BAE Displays Model of Navalized Typhoon for India"] ''Defense News'', 9 February 2011. Retrieved: 20 February 2011.</ref> == Usuarios == [[Ficheru:Eurofighter ILA 2006.jpg|thumb|Eurofighter Typhoon alemán.]] [[Ficheru:Spanish Eurofigther RIAT 2007 (cropped).jpg|thumb|Eurofighter Typhoon español.]] [[Ficheru:Italian Eurofighter Typhoon.JPG|thumb|Eurofighter Typhoon italianu.]] [[Ficheru:RAF Typhoon Aircraft During Exercise Capable Eagle MOD 45156242.jpg|thumb|Vista fronteru d'un Eurofighter Typhoon británicu en vuelu.]] ;Alemaña * [[Luftwaffe]]. Recibíos 55 aviones de 143 pidíos.<ref name="1697434y" /> ** Jagdgeschwader 73 Steinhoff.<ref name="EF Site"/> ** Jagdgeschwader 74.<ref name="EF Site"/> ** Jagdbombergeschwader 31 Boelcke.<ref name="EF Site"/> ;Arabia Saudita * [[Real Fuercia Aérea Saudina]]. Recibíos 6 aviones de 72 pidíos, con opción a 72 más.{{ensin referencies}} ;Austria * [[Fuercia Aérea Austriaca]]. Recibíos 15 aviones.<ref name="Reuters">{{cita web |url=http://uk.reuters.com/article/idUKTRE6584I520100609 |títulu=Eurofighter woos buyers for 10 billion euru order |autor=Reuters |editorial=reuters.com |fecha=9 de xunu de 2010 |fechaaccesu=1 d'agostu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> ** Überwachungsgeschwader<ref name="EF Site">{{cita web |url=http://www.eurofighter.com/eurofighter-typhoon/in-service.html |títulu=Eurofighter Typhoon in service |autor=Eurofighter GmbH |editorial=eurofighter.com |fechaaccesu=1 d'agostu de 2010 |idioma=inglés }}</ref> ;España * [[Exércitu del Aire d'España]]. Recibíos 60 aviones de 73 pidíos.<ref name="1697434y" /> ** [[Nala 11]], [[Base Aérea de Morón]]. *** Escuadrón 111.<ref name="EF Site"/> *** Escuadrón 112.<ref name="EF Site"/> *** Escuadrón 113, entrenamientu y evaluación.<ref name="EF Site"/> ** [[Nala 14]], [[Base Aérea de Los Llanos]]. *** Escuadrón 142.<ref>{{cita web |url=http://fly-news.es/militar/la nala-14-presenta-el so primeres-eurofighter/ |títulu=La Nala 14 presenta'l so primeres Eurofighter |autor=Fly News |editorial=Fly Press |fechaaccesu=27 de xunetu de 2012 }}</ref> ;Italia * [[Aeronautica Militara]]. Recibíos 62 aviones de 96 pidíos.{{ensin referencies}} ** 9º Gruppo Caccia.<ref name="EF Site"/> ** 20º Gruppo Caccia.<ref name="EF Site"/> ** 12º Gruppo Caccia.<ref name="EF Site"/> ;Kuwait * [[Fuercia Aérea de Kuwait]]. Encargaos 28 aviones.<ref>[http://www.infodefensa.com/mundu/2015/09/14/noticia-eurofighter-concursu-kuwaiti-caces-millones.html]</ref> ;Omán * [[Real Fuercia Aérea d'Omán]]. Encargaos 12 aviones de la Tranche 3, que se van recibir a partir de 2017.<ref>{{cita web |autor=Flight International |títulu=Oman to obtain 12 Typhoons, eight Hawks |url=http://www.flightglobal.com/news/articles/oman-to-obtain-12-typhoons-eight-hawks-380479/ |fechaaccesu=22 d'avientu de 2012 |fecha=21 d'avientu de 2012 |idioma=inglés}}</ref> ;Reinu Xuníu * [[Royal Air Force]]. Recibíos 83 aviones d'un pidíu confirmáu de 160 exemplares, un pidíu adicional de 72 entá nun foi confirmáu.{{ensin referencies}} ** Non. 3 Squadron RAF.<ref name="EF Site"/> ** Non. 6 Squadron RAF.<ref name="EF Site"/> ** Non. 11 Squadron RAF.<ref name="EF Site"/> ** Non. 17 Squadron RAF.<ref name="EF Site"/> ** Non. 29 Squadron RAF.<ref name="EF Site"/> ** Non. 1435 Flight RAF ([[islles Malvines]]).<ref name="EF Site"/> == Inventariu == [[Ficheru:Spanish Eurofigther RIAT 2007 - 2 (cropped).jpg|thumb|Un Eurofighter Typhoon del [[Exércitu del Aire d'España]] nel [[Royal International Air Tattoo]] de [[2007]].]] A pesar de los retrasos y discutinios pol so costu, el Typhoon atópase en producción dende l'añu 2003. * Nel serviciu británicu, esta aeronave va sustituyir al interceptor [[Tornado F3]] y al avión d'ataque a tierra [[SEPECAT Xaguar|Xaguar GR3A]]. Los Tornado van ser reemplazaos gradualmente nel periodu 2006-2010, y los Xaguar nel 2010-2014. Les entregues iniciales de Typhoon a la RAF dieron empiezu en 2003. La primer unidá foi una Unidá d'Evaluación Operacional, 17º escuadrón de la [[Royal Air Force|RAF]], nel añu 2003, siguida de la Unidá de Conversión Operacional, 29º escuadrón de la RAF, nel añu 2004. La designación inicial de les aeronaves de la RAF son T1, pa los entrenadores de dos asientos, y F1*, pa los caza operativos d'únicu asientu. * N'España, el Eurofighter Typhoon ye denomináu ''C.16 Typhoon'' y entró en serviciu n'ochobre de 2004.<ref name="EdA">{{cita web |url=http://www.ejercitodelaire.mde.es/hala/pag?idDoc=6485A0861301Y048C12570D700463CE4&idRef=4D3582D4F64BAB7EC125745000327771 |títulu=Eurofighter Typhoon |fechaaccesu=27 de mayu de 2009 |autor=Exércitu del Aire d'España |editorial=EjercitoDelAire.MDE.es }}</ref> Ta destináu na unidá Nala 11 del [[Exércitu del Aire Español|Exércitu del Aire]], asitiáu na [[Base Aérea de Morón]] ([[Provincia de Sevilla|Sevilla]]).<ref name="EdA" /> Dempués d'estes entregues a la Nala 11, la Nala 14 va recibir Eurofighters na siguiente década, sustituyendo a los [[Mirage F1]] na [[Base Aérea de Los Llanos]] ([[Provincia d'Albacete|Albacete]]).<ref name="microsiervos" /> A lo último, si confírmase la compra de les 16 opciones de nuevos aparatos, estos van sustituyir a la ventena de [[F/A-18]] ex-[[U.S. Navy]] qu'opera la Nala 46 na Base Aérea de [[Gando]] ([[Telde]]). * Un trabayu de marketing y comercialización consiguió un pidíu d'[[Austria]] de 15 unidaes y d'[[Arabia Saudita]] por un númberu de 48 unidaes, más 24 opcionales (con probabilidá de nueves alquisiciones). * El gobiernu griegu tamién escoyó'l Eurofighter, pero'l pidíu retardar pol gastu causáu polos [[Xuegos Olímpicos d'Atenes 2004]],<ref name="retraso_Grecia">{{cita web |url=http://www.f-16.net/news_article1255.html |títulu=Greece scraps Eurofighter deal - Additional Hellenic F-16s? |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |autor=Lieven Dewitte |editorial=F-16.net |fecha=23 de payares de 2004 |idioma=inglés }}</ref> y pola compra posterior de 30 [[F-16]], lo que paeció indicar un desinterés del gobiernu griegu pol Eurofighter. * [[Noruega]] tamién espresó'l so interés, y participa nel programa de manera testimonial,<ref name="Noruega">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/news/article119.asp?srcx=dev1 |títulu = Norway Agrees Participation in Eurofighter Partnership |fechaaccesu=12 d'abril de 2009 |editorial = Eurofighter.com |fecha = 29 de xineru de 2003 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080430103205/http://www.eurofighter.com/news/article119.asp?srcx=dev1 |fechaarchivu=30 d'abril de 2008 }}</ref> anque tamién lo fai nel [[Programa Joint Strike Fighter]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]]. * Ente los países qu'amosaron interés nel Eurofighter destaca [[Turquía]], de la que se diz qu'inclusive podría pasar a ser el quintu sociu del programa. El Typhoon puede llegar a cumplir los requerimientos del programa pal futuru sistema ofensivu aereu del Reinu Xuníu, que busca reemplazar la capacidá d'ataque fondu, cubierta hasta'l momentu pol [[Tornado GR4]]. Si ye escoyíu, el Typhoon tendrá de ser reformáu pa modificar la carga interna d'armamentu según amontar la capacidá interna de combustible. == Problemes == Un periódicu alemán publicó en 2004 que los pocos Eurofighters en serviciu na [[Luftwaffe (Bundeswehr)|Luftwaffe]] nun cumplíen les especificaciones riquíes. Por causa de dificultaes téuniques, los aviones solo podíen desapegar ensin munición pal cañón y con temperatures moderaes. De toes formes, ye importante destacar que les primeres aeronaves apurrir con acabáu básicu, cola posibilidá d'amontase gradualmente, ello ye que BAE afirmó que les capacidaes de les aeronaves van evolucionar más rápidu que l'entrenamientu de los pilotos. En 2001, anuncióse que la [[Royal Air Force|RAF]] nun diba usar el cañón internu del avión. Esto nun se debía a que se percibiera'l cañón como non aparente sinón por consideralo innecesariu, una y bones l'armamentu con misiles considerábase más fayadizu pal rol de caza del Typhoon. De toes formes, la eliminación del cañón afectaría a les carauterístiques de vuelu del avión, riquiendo cambeos nel software de vuelu que tendrán de ser costeadas pola RAF. Precisamente, por cuenta de esta circunstancia, la RAF anunció que toles sos Typhoon llevaríen el cañón, anque nun sería utilizáu. Los téunicos de la RAF aseguraron qu'esto aforraría dineru al amenorgar el costu de los requerimientos pa los equipos de tierra y evitar los efeutos de fatiga al disparar el cañón. La RAF caltién la opción d'activar los cañones nun tiempu mínimu si los requerimientos operacionales variaren.<ref name="english cannon">{{cita web |url=http://www.publications.parliament.uk/pa/cm200405/cmselect/cmdfence/45/4102003.htm |títulu=Examination of Witnesses, Air Chief Marshal Sir Jock Stirrup |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=Comittee on Defence |editorial=Parliament.uk |fecha=20 d'ochobre de 2004 |idioma=inglés }}</ref> == Historial d'operaciones == [[Ficheru:RAF Tyhoon Russian Intercept.jpg|thumbnail|Un Typhoon F2 de la [[Real Fuercia Aérea Británica]] escoltando a un bombarderu estratéxicu rusu [[Túpolev Tu-95]] sobre'l [[Océanu Atlánticu|Atlánticu Norte]] nel añu 2008.]] * El [[21 de payares]] de [[2002]], un Eurofighter Typhoon versión protótipo estrellar na Sierra de Altamira en Toledo. Afortunadamente los dos tripulantes pudieron eyectarse del avión primero que s'estrellara.<ref>{{cita web |url=https://www.abc.es/hemeroteca/historico-22-11-2002/abc/Nacional/estrellar en-toledo-el prototipu-espa%C3%B1ol-del-eurofighter-al-bloquiase-los sos-motores-en-vuelu_145118.html |títulu=Estrellar en Toledo'l prototipu español del Eurofighter al bloquiase los sos motores en vuelu {{!}} Nacional {{!}} Nacional - Abc.es |fechaaccesu=30 de xunu de 2017 |apellíu=ABC |sitiuweb=ABC}}</ref> * El [[8 de febreru]] de [[2007]], trés Eurofighter Typhoon españoles participaron na so primer misión de reconocencia mientres el cume de la OTAN celebrada en Sevilla.<ref name="Typhoon-OTAN">{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/199892/5/incident.html |títulu=Los Eurofighters van estrenase xixilando l'espaciu aereu de Sevilla por cuenta del Cume de la OTAN |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008 |autor=[[Europa Press]] |editorial=20Minutos.es |fecha=8 de febreru de 2007 |idioma=inglés }}</ref> * El [[17 d'agostu]] de [[2007]], dos Eurofighter Typhoon pertenecientes al ''XI Squadron'' de la [[Royal Air Force|RAF]] interceptaron un [[Tupolev Tu-95]] que s'averó al espaciu aereu británicu.<ref name="Typhoon-El to-95">{{cita web |url=http://www.20minutos.es/noticia/268875/1/ |títulu=Dos caces británicos intercepten a un bombarderu rusu sobre l'Atlánticu |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008 |editorial=20Minutos.es |fecha=23 d'agostu de 2007 |idioma=inglés }}</ref> * Alredor del [[25 d'abril]] de [[2008]], un Eurofighter de la [[Royal Air Force]] sufrió daños al aterrizar na base Aeronaval de China Lake (Estaos Xuníos). El pilotu nun se vio obligáu a activar el so [[asientu eyectable]] y nun resultó mancáu.<ref name="chinalake">{{cita web |url = http://www.flightglobal.com/articles/2008/04/28/223336/raf-eurofighter-damaged-in-us-landing-incident.html |títulu = RAF Eurofighter damaged in US landing incident |fechaaccesu=11 de setiembre de 2008 |editorial = FlightGlobal.com |fecha = 28 d'abril de 2008 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080704213452/http://www.flightglobal.com/articles/2008/04/28/223336/raf-eurofighter-damaged-in-us-landing-incident.html |fechaarchivu=4 de xunetu de 2008 }}</ref> * En setiembre de [[2009]], la Royal Air Force esplegó na [[Base Aérea de Monte Prestosu]] ([[Islles Malvines]]) cuatro Eurofighter Typhoon pa la defensa del archipiélagu, en sustitución de los cuatro [[Panavia Tornado ADV]] que s'atopaben hasta esi momentu ellí.<ref name="Malvines">{{cita web |url=http://www.lacapital.com.ar/contenidos/2009/09/23/noticia_0017.html |títulu=Inglaterra unvió cuatro aviones a les Malvines y Arxentina protestó |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2009 |editorial=LaCapital.com.ar |fecha=23 de setiembre de 2009 }}</ref> * El [[24 d'agostu]] de [[2010]] un Eurofighter Typhoon d'entrenamientu estrellar na [[Base Aérea de Morón de la Frontera]], na [[provincia de Sevilla]] ([[España]]). L'accidente asocedió mientres una sesión d'entrenamientu d'un pilotu d'[[Arabia Saudita]], resultando ésti muertu ente que l'instructor de nacionalidá española pudo salvar la so vida al ser eyectado del avión.<ref name="Morón">{{cita web |url=https://www.elpais.com/articulo/espana/militar/Arabia/Saudi/muerre/estrellase/avion/Eurofighter/Moron/elpepuesp/20100824elpepunac_4/Tes |títulu=Un militar d'Arabia Saudita muerre en estrellándose un avión Eurofighter en Morón |fechaaccesu=24 d'agostu de 2010 |editorial=www.elpais.com |fecha=24 d'agostu de 2010 }}</ref> * El [[9 de xunu]] de [[2014]] un Eurofighter Typhoon del Exércitu del Aire español estrellar na [[Base Aérea de Morón de la Frontera]], na [[provincia de Sevilla]] ([[España]]). Nel accidente morrió'l pilotu del aparatu.<ref>{{cita web |url=http://politica.elpais.com/politica/2014/06/09/actualidad/1402317487_045639.html |títulu=Muerre un pilotu al estrellase un caza Eurofighter en Morón |fechaaccesu=9 de xunu de 2014 |editorial=www.elpais.com |fecha=9 de xunu de 2014 }}</ref> * El [[12 d'ochobre]] de [[2017]] estréllase un Eurofighter Typhoon de la Nala 14 na [[Base Aérea de Los Llanos (Albacete)|base aérea de los Llanos (Albacete)]] en volviendo del desfile aereu de la fiesta nacional, el pilotu morrió nel aparatu accidentáu. == Especificaciones == {{Especificaciones d'aeronave |imaxe = Eurofighter Typhoon line drawing.svg |descripción imaxe = |tamañu imaxe = |referencia = Eurofighter.com,<ref name="especificaciones1">{{cita web |url = http://www.eurofighter.com/et_ap_pd_ov.asp |títulu = Eurofighter Typhoon performance data |fechaaccesu=27 de mayu de 2009 |editorial = Eurofighter.com |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090509220841/http://www.eurofighter.com/et_ap_pd_ov.asp |fechaarchivu=9 de mayu de 2009 }}</ref> BAESystems.com,<ref name="especificaciones2">{{cita web |url=http://www.baesystems.com/ProductsServices/autoGen_106920114440.html |títulu=Typhoon |fechaaccesu=27 de mayu de 2009 |editorial=BAESystems.com |idioma=inglés }}</ref> y Royal Air Force.<ref name="especificaciones3">{{cita web |url=http://www.raf.mod.uk/equipment/typhooneurofighter.cfm |títulu=Typhoon F2 |fechaaccesu=27 de mayu de 2009 |editorial=RAF.Mod.uk |idioma=inglés }}</ref> |avión o helicópteru? = avión |reactor o hélice? = reactor |tripulación = 1 pilotu (2 na versión d'entrenamientu) |carga = |llargor = 15,96 [[m]] |valumbu = 10,95 m |altor = 5,28 m |superficie alar = 50 [[m²]] |perfil alar = |peso vacíu = 11.000 [[kg]] |pesu cargáu = 15.550 kg |pesu útil = |pesu máximu = 23.500 kg <!-- Reactores --> |número reactores = 2 |modelo reactor = [[Eurojet EJ200]] |tipu reactor = [[turbofán]] |emburrie = 13500 |emburrie unidá = lbf |emburrie más = |postquemador = 20200 |postquemador unidá = lbf |postquemador más = |emburrie/pesu = 0,77 |emburrie/pesu postquemador = 1,15 |otros xeneral = [[Ficheru:Eurofighter triebwerk.jpg|thumb|right|Motores [[EJ200]] del Eurofighter.]][[Ficheru:EJ200-Eurofighter-Turbine-apel.JPG|thumb|right|Ventilador d'un motor [[EJ200]] del Eurofighter.]] |vnexceder = |vnexceder más = |vnormal = 2450 |vnormal más = ([[Númberu Mach|Mach]] 2)<br /> ** '''[[Supercrucero]]:''' Mach 1,3 en vuelu supersónicu ensin postquemador. |vcrucero = |vcrucero más = |vpérdida = |vpérdida más = |radio aición = (usando los 3 tanques): ** Ataque a tierra, lo-lo-lo: 601 km ** Ataque a tierra, hi-lo-hi: 1.389 km ** Defensa aérea con 3 [[hora|h]] de [[patrulla aérea de combate]]: 185 km ** Defensa aérea con 10 [[minutu|min]] de abeyo per: 1.389 km |radio aición más = |autonomía = |autonomía más = |autonomía combati = |autonomía combati más = |autonomía ferry = 3706 |autonomía ferry más = usando 3 tanques de combustible esternos |techu vuelo = 19812 |techu vuelo más = |réxime ascensu = 315 |réxime ascensu más = |carga alar = 311 kg/m² |carga alar máxima = |otros rendimientu = * '''Llendes de [[Fuercia G|fuercies G]]:''' +9/-3 <!-- Armamentu --> |número cañones = 1 |cañones = [[Mauser BK-27]] de 27 [[mm]] <div class="floatright">[[Ficheru:AIM-132 ASRAAM Mockup on a eurofighter.jpg|thumb|Misil [[AIM-132 ASRAAM]] montáu nun Eurofighter.]] [[Ficheru:Irist expo mount.JPG|thumb|Misil [[IRIS-T]] siendo montáu nun Eurofighter.]]</div> |bombes = <br /> *** '''[[Bomba empuesta|Bombes empuestes]]:''' **** Serie [[Paveway II]]: [[GBU-10]], [[GBU-16]] y Enhanced Paveway. **** Serie [[Paveway III]]: [[GBU-24]] y [[BPG-2000]]. **** [[JDAM]] **** Les futures [[HOPE/HOSBO]] *** '''Bombes de cayida llibre / tardiegues:''' de les clases 500, 1.000 y 2.000 [[lb]]. |misiles = <br /> *** '''[[Misiles aire-aire]]:''' **** Curtiu algame: [[AIM-9 Sidewinder|AIM-9L Sidewinder]], [[AIM-132 ASRAAM]] y [[IRIS-T]]. **** Mediu/llargu algame: [[AIM-120 AMRAAM]] y el futuru [[MBDA Meteor]]. *** '''[[Misiles aire-superficie]]:''' **** [[Misil antibuque|Antibuque]]: [[AGM-84 Harpoon]] o [[Rb 12 Penguin]]. **** [[Misil antirradiación|Antirradiación]]: [[AGM-88 HARM]], [[MBDA ALARM]] y el futuru [[AGM Armiger]] **** De [[sofitu aereu cercanu]]: [[AGM-65 Maverick]] y [[Brimstone]]. **** De [[Misil de cruceru|cruceru]]: [[Storm Shadow]] y [[Taurus KEPD 350]]. |otres armes = <br /> *** Pod dispensador de [[bengala (contramedida)|bengalas/señuelos infrarroxos]] y pod de [[chaff|señuelos radar]] *** Pod de [[contramedidas electróniques]] *** Pod de busca d'oxetivos [[LITENING|LITENING III]] *** Hasta 3 [[tanque de combustible esternu|tanques de combustible lanzables]], 1 de 1.000 central, 2 de 2.000 llitros subalares. |puntos anclaje = 13 en total (8 pilones so les nales y 5 soportes más nel fuselaje) |capacidá anclaje = 7.500 kg |aviónica = * [[Radar]] [[Euroradar CAPTOR]] * [[Sistema de busca y siguimientu por infrarroxos]] (IRST) PIRATE. }} == Finxos del desenvolvimientu == <div style="width:100%; column-count:2; column-width:50%;"> * '''[[1972]]''' ** La RAF presentó'l so requerimientu (AST-396) d'una aeronave con capacidaes [[STOVL]] pa sustituyir a la flota de [[Harrier]] y Xaguar revisóse la especificación AST-403 pa un caza de superioridá aérea. El requerimientu de STOVL sumió y la AST-409 desaguó nel desenvolvimientu del [[Harrier GR5]] * '''Metá de los [[años 1970|años 70]]''' ** Francia, Alemaña y Reinu Xuníu empecipiaron, conxuntamente, el programa pal Avión de Combate Européu ('''ECA''', European Combat Aircraft) * '''[[1979]]''' ** Siguiendo los distintos requerimientos (en particular, el requerimientu francés de compatibilidá con [[portaviones]]) BAe y MBB propunxeron el Caza de Combate Européu ('''ECF''' - European Combat Fighter) * '''[[1981]]''' ** El desenvolvimientu de distintos prototipos nacionales y les continues diferencies sobre les especificaciones, llevaron a la cancelación del programa ECF ** Los socios de Panavia (Alemaña, Italia y Reinu Xuníu) llanzaron l'Avión de Combate Axilosu ('''ACA''' - Agile Combat Aircraft). Por cuenta de la falta de pagu del desenvolvimientu per parte d'Alemaña ya Italia, el Reinu Xuníu pagó'l prototipu de 80 millones de llibres, el Programa d'Aeronave Européu ([[British Aerospace EAP|EAP]]) * '''[[1983]]''' ** '''Mayu'''. Roblóse'l contratu de producción del prototipu del EAP ** Reinu Xuníu, Francia, Alemaña, Italia y España llanzaron el programa de Caza Européu del Futuru ('''F/EFA''' - Future European Fighter Aircraft). L'aeronave tendría de tener carauterístiques de Despegue Curtiu y Aterrizaxe ([[STOL]]) y capacidaes d'ataque más allá del rangu visual ([[BVR]]) * '''[[1984]]''' ** Francia repitió'l so requerimientu d'una versión con capacidá pa ser utilizáu en portaviones y esixe el 50% de la carga de trabayu. Reinu Xuníu, Alemaña ya Italia optaron por establecer un nuevu programa EFA * '''[[1985]]''' ** Francia abandonó oficialmente'l programa, empezando'l so proyeutu ACX que terminaría dando orixe al [[Dassault Rafale]] ** '''[[27 d'ochobre]]'''. El demostrador EAP estrenar en BAe Warton * '''[[1986]]''' ** '''Xunu'''. Establecióse [[Eurofighter GmbH]] ** '''[[8 d'agostu]]'''. EAP fixo'l so primer vuelu. La so configuración cuasi ye'l diseñu final del Eurofighter ** [[Rolls-Royce]], [[MTU Aero Engines]], FiatAvio (güei [[Avio]]) y [[Industria d'Alterio Propulsores|ITP]] formaron la empresa [[Eurojet|EuroJet Alterio GmbH]] pal desenvolvimientu del [[Eurojet EJ200]] * '''[[1988]]''' ** '''[[23 de payares]]'''. Robláronse los contratos pa la producción de motores de demostración * '''[[1990]]''' ** Constituyóse '''EuroRADAR''' pal desenvolvimientu del radar [[ECR-90]] (darréu denomináu [[Euroradar CAPTOR]]) * '''[[1991]]''' ** '''[[1 de mayu]]'''. Últimu vuelu del demostrador EAP. * '''[[1992]]''' ** Constituyóse '''EuroDASS''' pal desenvolvimientu de los Sub-Sistemes d'Ayuda Defensiva (DASS). Primeramente solo Reinu Xuníu ya Italia participaben. Col Eurofighter en serviciu solo los aviones de la RAF esploten toles posibilidaes del DASS. ** '''Julio'''. Alemaña anunció la so intención d'abandonar el proyeutu. Empezaron negociaciones p'amenorgar costos. Como aeronave de motor únicu, Alemaña decantar por sistemes más baratos como los [[F/A-18]] APG-65 en llugar de los ECR-90, y retrasó la so entrada en servicio dos años. Alemaña participó en tolos sistemes. ** '''Avientu'''. Se renombró a '''Eurofighter 2000''' * '''[[1994]]''' ** '''[[27 de marzu]]'''. Primer vuelu de la primer aeronave de desenvolvimientu, DA1 de [[DASA]] en [[Manching]] con motores [[RB199]].<ref name="microsiervos" /> ** '''[[6 d'abril]]'''. Primer vuelu del segundu avión de desenvolvimientu, DA2 de BAe Warton. El DA2 tamién voló con motores RB199 * '''[[1995]]''' ** '''[[4 de xunu]]'''. Primer vuelu del DA3 italianu, el primeru con motores EJ200 * '''[[1996]]''' ** '''[[31 d'agostu]]'''. El DA6 español foi'l primer doble asitio en volar. * '''[[1997]]''' ** '''[[27 de xineru]]'''. Primer vuelu del DA7 dende [[Turín]]. ** '''[[24 de febreru]]'''. Primer vuelu del DA5 alemán, el primeru forníu con ECR-90. ** '''[[14 de marzu]]'''. Primer vuelu del DA4 británicu, el segundu dos asientos y el postreru de los siete aviones de desenvolvimientu. * '''[[1998]]''' ** '''Xineru'''. Primeros intentos de reabastecimiento en vuelu arreyaron al DA2 y un [[Vickers VC-10]] de la RAF. ** '''[[30 de xineru]]'''. NETMA y Eurofighter GmbH roblaron contratos pa la producción y soporte de 620 aeronaves. ** '''Setiembre'''. Adoptóse'l nome de Typhoon, anunciáu como nome definitivu pa la so esportación. Hubo discutiniu por que lo último n'aeronaves llevara'l nome del [[Hawker Typhoon]], un avión de la [[Segunda Guerra Mundial]].<ref name="Typhoon name">{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/uk/163092.stm |títulu=Storm over 'Typhoon' name for Eurofighter |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] |editorial=BBC.co.uk |fecha=2 de setiembre de 1998 |idioma=inglés }}</ref> ** '''[[18 d'avientu]]'''. Robláronse los contratos de la fase. * '''[[1999]]''' ** Constituyóse la compañía '''Eurofighter International''' como única compañía pa la xestión de toles esportaciones. * '''[[2000]]''' ** '''[[8 de marzu]]'''. Primer venta al estranxeru: 60 aviones adquiríos por [[Grecia]] con opción a otros 30. ** '''[[16 de mayu]]'''. Reinu Xuníu encargó'l [[MBDA Meteor]] BVRAAM, llevando importantes beneficios pa los proyeutos d'esportación. ** '''[[7 de xunetu]]'''. El DA2 remaneció dempués de 10 meses paráu, colo último de aviónica, pintáu en negru p'amenorgar l'efeutu visual de 490 transductores de presión instalaos na superficie. * '''[[2002]]''' ** '''[[5 d'abril]]'''. El IPA2 realizó'l so primer vuelu dende Turín. ** '''[[11 d'abril]]'''. El IPA3 realizó'l so primer vuelu dende Manching, Alemaña. ** '''[[15 d'abril]]'''. El IPA1 realizó'l so primer vuelu dende BAE Warton. ** '''[[2 de xunetu]]'''. Austria anunció l'adquisición de 24 Typhoon, darréu amenorgáu a 18. ** '''[[23 de xunetu]]'''. El nome "Typhoon" adoptóse oficialmente como nome de serviciu polos cuatro países socios. ** '''[[21 de payares]]'''. El DA6 español estrellar a 110 km (70 el mio) al sur-oeste de [[Madrid]]. El problema atribuyir a un modelu de desenvolvimientu inicial del motor EJ200, un problema que'l fabricante aportunó que nun puede asoceder colos motores en producción.<ref name="estrelláu" /> ** '''[[11 d'avientu]]'''. Les pruebes de vuelu se reemprendieron. * '''[[2003]]''' ** '''[[13 de febreru]]'''. El primer avión de serie, GT001, voló dende Manching. Foi'l primeru de los 180 aviones alemanes. ** '''[[14 de febreru]]'''. N'espaciu d'una hora'l IT001 italianu y BT001 británicu realizaron el so vuelu inaugural. ** '''[[17 de febreru]]'''. L'avión español ST001 voló dende EADS Military Aircraft, [[Getafe]], España. ** '''[[8 de marzu]]'''. Entra en serviciu activu na [[Luftwaffe]] alemana'l primera Eurofighter Typhoon.<ref name="serviciu" /> ** '''[[30 de xunu]]'''. Roblóse l'alcuerdu de receición, faciendo formal la entrega de les aeronaves a les naciones socies. ** '''Ochobre'''. Empezó la integración de Meteor. * '''[[2004]]''' ** '''[[27 de mayu]]'''. Lleguen a la [[Base Aérea de Morón]] los trés primeros aviones Eurofighter españoles, adscritos al 111 Escuadrón de la Nala 11 de Morón. ** '''[[27 de xunu]]'''. Dos Typhoon T1 de la RAF salieron del Reinu Xuníu a Singapur pal so comercialización y entrenamientu. ** '''[[15 d'avientu]]'''. Reinu Xuníu confirmó'l pidíu d'un segundu llote de 89 aviones, la última nación n'algamar la fase 2 de producción de 236 aeronaves * '''[[2005]]''' ** '''[[16 d'avientu]]'''. L'[[Aeronautica Militara]] declaró al Eurofigther 'operativu' y establecer na ''fuercia d'alerta rápido'' de la base aérea de Grosseto ** '''[[21 d'avientu]]'''. [[Arabia Saudita]] alcordó col Ministeriu de Defensa británicu la compra d'un númberu indetermináu d'aeronaves. * '''[[2006]]''' ** '''Xineru'''. Primer escuadrón operacional de la Aeronautica Militara. ** '''Febreru'''. Primer misión operacional realizada por un Eurofighter de la Fuercia Aérea Italiana al protexer l'espaciu aereu sobre [[Turín]] nos [[Xuegos Olímpicos d'iviernu de 2006]].<ref name="Turin">{{cita web |url=http://www.prnewswire.co.uk/cgi/news/release?id=164007 |títulu=Italian Eurofighter Typhoons Providing Air Cover for Turin Winter Olympics |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=PR Newswire Europe |editorial=PRNewsWire.co.uk |fecha=14 de febreru de 2006 |idioma=inglés }}</ref> ** '''Abril'''. Primer escuadrón operacional de la [[Royal Air Force]]. ** '''[[18 d'agostu]]'''. Anuncióse la firma del contratu d'adquisición de 72 aviones per parte d'[[Arabia Saudita]].<ref name="ArabiaSaudí">{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/1/hi/business/5262120.stm?ls |títulu=Saudi Arabia buys 72 Eurofighters |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=BBC |editorial=BBC.co.uk |fecha=18 d'agostu de 2006 |idioma=inglés }}</ref> ** '''[[3 d'ochobre]]'''. Apurrióse l'avión de producción número 100.<ref name="cien">{{cita web |url = http://www.lukor.com/not-neg/empresas/0610/06192841.htm |títulu = EADS remata los sos primeros cien 'Eurofighter' cola entrega de 2 unidaes a encomalo Aérea británica |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor = Europa Press |editorial = Lukor.com |fecha = 6 de setiembre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090428115526/http://www.lukor.com/not-neg/empresas/0610/06192841.htm |fechaarchivu=28 d'abril de 2009 }}</ref> * '''[[2007]]''' ** '''Setiembre'''. El ministru de Defensa, José Antonio Alonso, preside la entrega del cazabombardero 19 pa España.<ref name="EFA_19_SPAIN">{{cita web |url=http://www.mde.es/NotasPrensa?accion=1&id_nodo=4072&id_nota=1506 |títulu=Alonso preside la entrega del Eurofighter col que conclúi la primer fase del programa |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=[[Ministeriu de Defensa d'España]] |editorial=MdE.es |fecha=19 de setiembre de 2007 }}</ref> * '''[[2008]]''' ** '''Xineru'''. Eurofighter GmbH anuncia la designación oficial del primer escuadrón Eurofighter d'España, perteneciente a la Nala 11 con un total de 14 aviones. N'España l'avión foi designáu CE.16 Eurofighter, y el númberu de serie del primer aparatu apurríu a les fuercies armaes españoles yera CE16-01 ** '''Marzu'''. Catorce Eurofighter Typhoon del Exércitu del Aire español, de la Nala 11 de Morón, cuatro de l'Aeronáutica Italiana, trés de la Luftwaffe alemana y cuatro de la Royal Air Force vuelen per primer vegada xuntos nun exerciciu de defensa d'espaciu aereu. La Base Aérea de Morón (Sevilla) y los cielos d'[[Albacete]] son l'escenariu de les maniobres denominaes "Typhoon Meet", nes que se realicen simulacros de combates aéreos con F-18 y Harrier españoles y F-16 portugueses.<ref name="Typhoon_meet">{{cita web |url=http://www.soitu.es/soitu/2008/03/12/info/1205345576_630293.html?id=8a296aa46da8y6ed801ce8dd2ad65a39&tm=1239634221 |títulu=Venticinco caces Eurofighter d'España, Francia, Italia y R.Xuníu exhiben el so poderíu |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor=[[Axencia EFE]] |editorial=Soitu.es |fecha=12 de marzu de 2008 }}</ref> ** '''[[11 d'agostu]]''': Arabia Saudita empecipia los primeros contactos col enfotu de adquirir un segundu llote de Eurofighter de 72 o más unidaes.<ref name="2_llote_Arabia" /> ** '''[[21 d'ochobre]]''': Reinu Xuníu recibe los sos dos primeros aviones de la ''Tranche 2''.<ref name="UK_Tranche2">{{cita web |url = http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/EquipmentAndLogistics/NewTyphoonsFlyIntoRafConingsby.htm |títulu = New Typhoons fly into RAF Coningsby |fechaaccesu=13 d'abril de 2009 |autor = Ministeriu de Defensa del Reinu Xuníu |editorial = MoD.uk |fecha = 21 d'ochobre de 2008 |idioma = inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090103043428/http://www.mod.uk/DefenceInternet/DefenceNews/EquipmentAndLogistics/NewTyphoonsFlyIntoRafConingsby.htm |fechaarchivu=3 de xineru de 2009 }}</ref> </div> == Bibliografía == * {{cita llibru |autor=Roy Boot |títulu=From Spitfire to Eurofighter: 45 years of Combat Aircraft Design |editorial=AirLife Publishing Ltd. |id=ISBN 1-85310-093-5 |añu=1990}} * {{cita llibru |autor=Tony Buttler |títulu=British Secret Projects: Jet Fighters Since 1950 |editorial=Midland Publishing |id=ISBN 1-85780-098-8 |añu=2000}} * {{cita llibru |autor=Doug Richardson |títulu=Stealth Warplanes: Deception, Evasion and Concealment in the Air |editorial=Salamander Press |id=ISBN 0-7603-1051-3 |añu=2001}} * {{cita llibru |autor=Mike Spick |títulu=The Illustrated Directory of Fighters |editorial=Salamander Press |id=ISBN 1-84065-384-1 |añu=2002}} * {{cita llibru |autor=Hugh Harkins |títulu=Eurofighter 2000, Europe's Fighter for the New Millennium |editorial=Midland Publishing |id=ISBN 1-85780-068-0 |añu=2006}} == Ver tamién == * [[Caza de cuarta xeneración]] * [[British Aerospace EAP]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.eurofighter.com/ Páxina Oficial de Eurofighter] * [https://web.archive.org/web/20121107041010/http://www.eurofighter.com/fileadmin/web_data/downloads/misc/EFTechGuideENG-1109.pdf Guía téunica del Eurofighter] * [http://www.betterworldlinks.org/index.php?cat=2679 Información del Eurofighter] * [https://web.archive.org/web/20090819091153/http://typhoon.starstreak.net/ Páxina Non Oficial de Eurofighter] * [https://web.archive.org/web/20051217135625/http://www.flug-revue.rotor.com/FRheft/FRH0309/FR0309d.htm ''Eurofighters p'Austria''] – Artículu de setiembre de 2003 de la páxina web de la revista alemana FLUG REVUE * [http://www.topfighters.com/aircraft.php?aircraft=eurofighter&cat=geninfo ''TopFighters.com - Aeronaves Militares en detalle - Eurofighter''] * [http://scotlandonsunday.scotsman.com/uk.cfm?id=673262005 ''Eurofighter a shooting star in clash with US jets''] * [http://www.globalsecurity.org/military/library/news/2005/03/mil-050322-afpn02.htm ''Raptor, Eurofighter complementary''] * [https://web.archive.org/web/20060228211748/http://www.aircraft.co.za/Encyclopedia/Y/197.php Aircraft.co.za - La Referencia n'Aviación Completa] {{Tradubot|Eurofighter Typhoon}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Caces d'Alemaña]] [[Categoría:Caces del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Caces d'España]] [[Categoría:Caces d'Italia]] [[Categoría:Canard]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 079qu7ozn4al3f4hx15y6mbeiseeumv 0 94043 3713232 3692907 2022-08-25T07:44:43Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{otros usos|Gladiador|el lluchador romanu}} {{película}} '''''Gladiator''''' ye una [[Cine épicu|película épica]] del xéneru [[péplum]] y [[Cine d'aición|aición]] de 2000 dirixida por [[Ridley Scott]] y protagonizada por [[Russell Crowe]], [[Joaquin Phoenix]], [[Connie Nielsen]], [[Ralf Möller]], [[Oliver Reed]], [[Djimon Hounsou]], [[Derek Jacobi]], [[John Shrapnel]] y [[Richard Harris]]. Crowe interpreta a Máximu Décimu Meridio, un lleal [[xeneral]] [[Hispania|hispanu]] del exércitu de l'[[Antigua Roma]], que ye traicionáu por [[Cómodu]], l'ambiciosu fíu del emperador, quien asesinó al so padre y fíxose col tronu. Forzáu a convertise en [[esclavu]], Máximu trunfa como [[gladiador]] mientres nagua por vengar la muerte de la so familia y el so emperador. Estrenada'l 5 de mayu de 2000, ''Gladiator'' foi un ésitu tantu pola crítica como del públicu y contribuyó al curtiu resurdir del cine épicu históricu. La película recibió numberosos premios y nominaciones, incluyíos cinco [[Premios Óscar|Óscar]] na [[Premiu Óscar de 2000|73º edición]] de l'[[Academia d'Artes y Ciencies Cinematográfiques|Academia estauxunidense]] ente los que se destacar el d'[[Óscar a la meyor película|meyor película]] y [[Óscar al meyor actor|meyor actor]] pa Crowe. == Argumentu == Nel añu 180 d. C. el xeneral [[Romanización de Hispania|hispanorromano]] Máximu Décimu Meridio lidera al [[exércitu romanu]] escontra una importante victoria sobre les [[Pueblos xermánicos|tribus xermániques]] cerca de [[Vindobona]], poniendo fin a una llarga guerra nel [[limes]] del [[imperiu romanu]]. Gánase asina la estima del vieyu y enfermu emperador [[Marco Aurelio]], quien a pesar de tener un fíu, [[Cómodu]], decide qu'a la so muerte seya los xeneral el qu'ostente'l poder temporal hasta que'l [[Senáu romanu|senáu de Roma]] asuma finalmente'l gobiernu del imperiu. Cuando'l so padre infórma-y d'el so decisión, Cómodu asesina al so proxenitor nun ataque de rabia y faise col poder. Cómodu intenta ganase la llealtá de Máximu, pero'l militar decatar de lo qu'asocedió. Nesi momentu'l xeneral ye traicionáu pol so amigu, Quintu, que al so pesar instrúi a los [[Guardia Pretoriana|pretorianos]] por que lo executen a él y a la so familia en [[Hispania]]. Máximu consigue desfacer de los sos verdugos y entama la torna al so llar a toa velocidá, pero nun llega a tiempu de salvar a la so muyer y al so fíu. Dempués de soterralos, Máximu queda inconsciente pol cansanciu, el dolor de la perda, y por una fonda ferida causada mientres la so fallida execución, momentu en que cai en manes d'esclavistes que lu treslladen a [[Miliana|Zucchabar]], nel [[norte d'África]]. Ellí ye mercáu pol [[lanista]] Próximu y obligáu a lluchar como [[gladiador]] nel sable. Conoz y entabla amistá con Juba y Hagen, el primeru de los cualos píde-y que tenga fe y nun desespere, que finalmente s'axuntará cola so familia na [[Más allá|otra vida]]. Mentanto, en Roma, Cómodu ye coronáu emperador y ordena que s'empecipien dellos meses de xuegos y lluches de gladiadores. N'África, Máximu demuestra ser un feroz gladiador, diestru nel combate y líder nato. Finalmente acaba siendo lleváu a lluchar nel pimpanu [[Coliséu]] de Roma, onde los homes de Próximu son contrataos pa combatir nuna recreación de la [[batalla de Zama]]. Despintando la so cara con un [[yelmu]], Máximu lidera a los sos compañeros de combate y consigue una inesperada victoria cola que se ganen a un públicu que clamia poles sos vides. Impresionáu, Cómodu baxa al sable pa conocer a los lluchadores y ordena al gladiador xefe que revele la so identidá. Esti vuélvese, afayando la so cara, y diz-y: «Llámome Máximu Décimu Meridio, comandante de los Exércitos del Norte, xeneral de les Lexones Felix, lleal servidor del verdaderu emperador Marco Aurelio, padre d'un fíu asesináu, home d'una muyer asesinada, y voi algamar la mio vengación nesta vida o na otra». Más tarde, Máximu, adoráu pol públicu, combate contra l'invictu gladiador Tigris de la [[Galia]], al que llogra vencer pero respeta la vida, en contra del deséu de Cómodu. El populacho bautizar por ello «Máximu'l caritatible», la so popularidá dispárase y Cómodu ve asina atayaos los sos intentos de matar al antiguu xeneral, pos la so muerte fadría-y perder el favor del pueblu romanu. Tres esti combate l'antiguu criáu de Máximu, Cicerón, poner en contautu con él y diz-y que'l so exércitu inda-y ye fiel. Entós Máximu empieza a conspirar contra Cómodu xunto a la hermana d'este, Lucila, que siempres tuvo namorada d'él, y el senador Graco, cola finalidá última d'axuntase col so exércitu y completar la so vengación derrocando y matando al emperador. Sicasí, Cómodu barruntu de la traición que ta urdiendo contra él la so propia hermana y l'amenaza con matar al so fíu si nun lu revela tola combalechadura. Mientres l'intentu de fuxida de Máximu, la guardia pretoriana de Cómodu ataca la escuela de gladiadores, matando a Hagen y a Próximu. Juba y los sobrevivientes son encarcelaos, ente que Máximu llogra llegar a les muralles de la ciudá al traviés de túneles. Ellí afaya que cayó nuna trampa: Cicerón ye asesináu y él prindáu. Desesperáu por acabar con Máximu y demostrar el so grandor, Cómodu prepara un combate nel Coliséu contra'l popular gladiador. Antes d'empezar el combate, y sabiendo de la so superioridá nel cuerpu a cuerpu, l'emperador apuñala nel llombu a Máximu. A pesar de tar quebráu, mientres el combate Máximu llogra desarmar al emperador, quien pide desesperáu una espada a Quintu, xefe del so guardia. Esti negar a apurrí-yla y ordena a los sos homes que faigan lo mesmo. Cómodu saca nesi momentu un [[Estilete (arma)|estilete]] que tenía ocultu so l'armadura, pero Máximu, nun últimu esfuerciu, suxetar el brazu, clavar al emperador nel gargüelu y acaba cola so vida. El morrebundu Máximu, sangráu pola puñalada que-y solmenó Cómodu, tien una visión de la so familia na otra vida. Quintu pronuncia'l so nome, y nesi momentu Máximu pidi como últimu deséu que lliberen a los sos homes y que'l senador Graco seya restablecíu, dempués recuerda les pallabres de Marco Aurelio sobre'l grandor de Roma. Entós esbarrúmbase nel sable y Lucila cuerre al so llau. Na so última visión antes de morrer, axuntar cola so familia. Lucila honra la so memoria con unes pallabres y pide que porten el so cuerpu a costazos, que ye sacáu del sable por Graco y los sos compañeros gladiadores. Al anochecer, Juba sotierra nel sable del Coliséu los dos pequeñes figures coles que Máximu rezaba a la so muyer y el so fíu y bisbisa: «Agora somos llibres. Volveremos venos. Pero entá non... entá non». == Repartu principal == {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | títulu= | foto1 = Russell Crowe.jpg| anchu1 = 130| testu1 = [[Russell Crowe]] ye Máximu. | semeya2 = Joaquin Cannes 20002 cropped.jpg| anchu2 = 130| testu2 = [[Joaquin Phoenix]] ye Cómodu. | semeya3 = ConnieNielsen09TIFF.jpg| anchu3 = 130| testu3 = [[Connie Nielsen]] ye Lucila. }} * [[Russell Crowe]] a lo más Décimu Meridio, un [[legáu romanu|legáu]] [[Hispania|hispanorromano]] obligáu a convertise n'esclavu que busca vengación contra Cómodu, dempués del asesinatu de la so familia. Primeramente ganárase l'enfotu de [[Marco Aurelio]] y l'amor y almiración de Lucila. Provién de cerca de [[Trujillo (España)|Trujillo]], na provincia [[España|española]] de [[Provincia de Cáceres|Cáceres]].<ref>{{cita web |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20101228181324/http://www.script-o-rama.com/movie_scripts/g/gladiator-script-transcript-russell-crowe.html |fechaarchivu=28 d'avientu de 2010 |url= http://www.script-o-rama.com/movie_scripts/g/gladiator-script-transcript-russell-crowe.html |títulu= Gladiator Script - Dialogue Transcript |idioma=inglés |editorial= Script-O-Caña |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> Máximu ye un personaxe ficcional inspiráu parcialmente en [[Marcu Nonio Macrino]], [[Narcisu (lluchador)|Narcisu]] y [[Cincinato]].<ref>{{cita web |url= http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/3210339/Gladiator-tomb-discovered-by-archeologists.html |títulu= Gladiator tomb discovered by archeologists |fecha=16 d'ochobre de 2008 |editorial= The Telegraph |autor= Squires, Nick |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.buzzfeed.com/rubycramer/team-cincinnatus-tom-steyer-draws-name-from-roman-dictator#.dgEbdDjwbB |títulu= “Team Cincinnatus”: Tom Steyer Draws Name From Roman Dictator |idioma=inglés |editorial= BuzzFeed |autor= Cramer, Ruby |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> [[Mel Gibson]] foi la primer opción pal papel, pero esti lo refugó diciendo que se sentía demasiao mayor pa desempeñar un personaxe como esi.<ref>{{cita web |url= http://www.killermovies.com/g/gladiator_ii/articles/1005.html |títulu= Mel Gibson Gladiator |idioma=inglés |editorial= KillerMovies |idioma=inglés |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> Otru actor que tamién se consideró foi [[Antonio Banderas]].<ref>{{cita web |url= http://sevilla.abc.es/20120906/cultura/sevp-gladiator-desde-roma-ardor-20120906.html |títulu= «Gladiator», dende Roma con ardor (guerreru)|editorial= ABC |fechaaccesu=29 de marzu de 2015}}</ref> * [[Joaquin Phoenix]] como [[Cómodu]], el conrotu, maldadosu ya inmoral fíu de Marco Aurelio. Asesina al so padre cuando s'entera de que Máximu va tener poderes d'emperador en funciones hasta que se formara una nueva república. * [[Connie Nielsen]] como [[Galeria Lucila]], primer amante de Máximu y fía mayor de Marco Aurelio que, apocayá, quedárase vilba. Ella aguantar a los anticipos [[incestu|incestuosos]] col so hermanu que-y odia, ente que tamién tien que protexer al so fíu, Lucio, de la roxura y corrupción del so hermanu. * [[Oliver Reed]] como [[Antonio Próximu]], un vieyu y aspru entrenador de gladiadores que merca a Máximu nel norte d'[[África]]. Este foi un antiguu gladiador que foi lliberáu por Marcu Aurelio, que-y dio a Máximu la so armadura y una oportunidá de lliberar. * [[Derek Jacobi]] como'l senador [[Graco]], un miembru del [[senáu romanu]] que s'opón al gobiernu de Cómodu. Ye aliáu de Máximu y Lucila. * [[Djimon Hounsou]] como Juba, un miembru d'una tribu [[numidia]] que ye atrapáu na so casa, xunto a la so familia, por comerciantes d'esclavos. Apuerta a el meyor aliao y amigo de Máximu. * [[Ralf Möller]] como [[Hagen]]. Gladiador xermánicu, el meyor lluchador de Próximu. va faese amigu de Máximu y va morrer defendiéndolo. * [[Spencer Treat Clark]] como Lucio Vero, fíu del coemperador [[Lucio Vero]] y de Lucila, y por tanto nietu de Marco Aurelio. * [[Richard Harris]] como [[Marco Aurelio]]. El vieyu emperador romanu, quier a Máximu como un fíu y píde-y que vuelva convertir a [[República romana|Roma nuna república]]. Ye asesináu pol so fíu Cómodu. * [[Tommy Flanagan (actor)|Tommy Flanagan]] como [[Cicerón]]. Fiel sirviente de Máximu, al qu'intenta ayudar na so fuxida. * [[Tomas Arana]] como Quintu. Xeneral romanu que traiciona a Máximu. Convertir en xefe de la guardia pretoriana de Cómodu, pero nun-y empresta ayuda nel so combate final contra Máximu. * [[John Shrapnel]] como Gaio. Otru senador, cercanu a Graco. * [[David Schofield]] como'l senador [[Falco]]. Enemigu de Graco, ayuda a Cómodu a consolidar el so poder. * [[Sven-Ole Thorsen]] como Tigris de la Galia. Gladiador invictu que combate contra Máximu. * [[David Hemmings]] como Casio. Organizador de les lluches de gladiadores nel Coliséu. * [[Giannina Facio]] como esposa de Máximu. * [[Giorgio Cantarini]] como fíu de Máximu. == Producción == === Guión === ''Gladiator'' basar nuna hestoria orixinal de [[David Franzoni]], autor del primer borrador.<ref name=Stax>{{cita web |títulu=The Stax Report's ''Five Scribes'' Edition |autor=Stax |url=http://movies.ign.com/articles/356/356712p1.html |idioma=inglés |editorial=IGN |fecha=4 d'abril de 2002 |fechaaccesu=27 de febreru de 2009}}</ref> Franzoni llegó a un alcuerdu con DreamWorks pa escribir y coproducir tres películes gracies a la solidez del so anterior trabayu, el guión de la película ''[[Amistá]]'' de [[Steven Spielberg]], un filme que-y dio gran reputación a DreamWorks. Franzoni nun yera un eruditu nel mundu de l'[[antigüedá clásica]], polo que s'inspiró del ensayu de 1958 de [[Daniel P. Mannix]], ''Those About to Die'', y decidió basar la so hestoria en Cómodu en lleendo la ''[[Historia Augusta]]'', qu'arrexunta biografíes d'emperadores romanos. Nel primer borrador de Franzoni, fecháu'l 4 d'abril de 1998, el protagonista llamábase Narcisu, un gladiador de l'antigua Roma que, según les fontes de [[Herodiano]] y [[Dion Casio]], esgañó a Cómodu hasta matalo.<ref name="FilmHistoryWinkler">{{harvnb|Salomon|2004|p=3}}</ref> [[Ficheru:Jean-Leon Gerome Pollice Verso.jpg|thumb|left|''Pollice Trato'' (1872), cuadru del pintor francés [[Jean-Léon Gérôme]] que sirvió d'inspiración pal diseñu visual de la película.]] Los productores [[Walter F. Parkes]] y [[Douglas Wick]] poner en contautu con [[Ridley Scott]]. Amosáron-y el cuadru ''Pollice Trato'', pintáu pol artista francés [[Jean-Léon Gérôme]] en 1872.<ref name="Landau 22">{{harvnb|Landau|2000|p=22}}</ref> Al direutor británicu empezó a seduci-y la idea de recrear na gran pantalla'l mundu de l'Antigua Roma, pero pensó que los diálogos del guión de Franzoni precisaben retoques y encargólu a [[John Logan (guionista)|John Logan]] que lo modificar hasta que fuera más del so presto. Logan rescribió gran parte del primer actu y tomó la decisión de matar a la familia de Máximu p'amontar la motivación del protagonista.<ref name="scribes">{{cita videu|títulu=Tales of the Scribes: Story Development|idioma= inglés|mediu=DVD|editorial=Universal|añu=2005 |fechaaccesu= 20 de marzu de 2015}}</ref> Dos selmanes antes d'empecipiar la filmación, los actores quexar del guión. Por ello, llamar a [[William Nicholson (guionista)|William Nicholson]] a los [[estudios Shepperton]] por que diera al protagonista un calter más sensible modificando la rellación col so amigu Juba y desenvolvió la conexón emocional del protagonista col más allá, pos dixo que «nun quería ver solo una película sobre un home que quería matar a daquién».<ref name="scribes"/> Pidir a David Franzoni que revisara les aportaciones de Logan y Nicholson, y nesti procesu impunxo'l so papel de productor: Nicholson empezó a volver al guión orixinal de Franzoni y a lleer ciertes escenes. Franzoni ayudó a relaborar creativamente el llibretu y nel so rol de productor defendió'l so primer borrador y lo acertao de la so visión orixinal.<ref name="John2001">{{cita web |títulu=WGA.ORG's Exclusive Interview with David Franzoni |autor=John Soriano |url=http://www.sois.uwm.edu/xie/dl/Movie+Project+Team+Folder/Movie+Project+Team+Folder/Writers/David+Frazoni-+Gladiator.pdf |idioma=inglés |añu=2001 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012 |formatu=PDF}}{{enllaz rotu|1=WGA.ORG's Exclusive Interview with David Franzoni|2=http://www.sois.uwm.edu}}</ref> Franzoni acabaría ganando l'Óscar de l'Academia a meyor película xuntu con Douglas Wick y [[Branko Lustig]].<ref name=Stax/> El guión foi rescrito más vegaes según les suxerencies y pidimientos de Russell Crowe, que cuestionó tolos aspeutos del llibretu y colóse del set de rodaxe al nun llograr respuestes. Según un executivu de DreamWorks, «[Crowe] intentó rescribir tol guión sobre la marcha. ¿Conoz la frase del tráiler, 'voi algamar la mio vengación nesta vida o na otra'? Pos de primeres negóse rotundamente a pronunciala».<ref name="Corliss2000">{{cita web |títulu=The Empire Strikes Back |nome=Richard |apellíu=Corliss|coautor=Jeffrey Ressner |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,996847-2,00.html |editorial=Time |fecha=8 de mayu de 2000 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012 |idioma=inglés}}</ref> Nicholson, el tercer y últimu guionista, afirmó que Crowe díxo-y: «Les tos frases son basura, pero yo soi'l meyor actor del mundu y puedo faer qu'inclusive la basura suene bien».<ref name="Ref_2006">{{cita web |títulu=Bill Nicholson's Speech at the launch of the International Screenwriters' Festival |url=http://www.screenwritersfestival.com/news.php?id=3 |fecha=30 de xineru de 2006 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012 |idioma=inglés |editorial= Screen Writers Festival |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.screenwritersfestival.com/news.php?id=3|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> === Rodaxe === [[Ficheru:Ridley Scott by Gage Skidmore.jpg|upright|thumb|[[Ridley Scott]], direutor de ''Gladiator''.]] Mientres la preparación de la película, Scott emplegó dellos meses desenvolviendo los [[storyboard|guiones gráficos]] de la trama.<ref name="Landau 34">{{harvnb|Landau|2000|p=34}}</ref> Los miembros del equipu pasaron seis selmanes buscando llocalizaciones dientro de lo que fueron territorios del Imperiu Romanu, ente ellos [[Italia]], [[Francia]], el norte d'África ya [[Inglaterra]].<ref name="Landau 61">{{harvnb|Landau|2000|p=61}}</ref> Tol atrezo, decoraos y indumentaria de la película fueron ellaboraos pol equipu de la película porque fuera bien caru mercalos y pola escasez de los mesmos.<ref name="Landau 66">{{harvnb|Landau|2000|p=66}}</ref> La empresa Armordillo Ltd. de Rod Vass creó 100 armadures y 550 traxes de [[poliuretano]], pa que la so construcción desenvolvió esta compañía l'esclusivu sistema de poliuretano proyeutáu que s'emplegaba per vegada primera nesta producción y que dexó crear 27&nbsp;500 pieces d'armadura en solu trés meses.<ref name="Landau 66">{{harvnb|Landau|2000|p=66}}</ref> La película rodar en tres escenarios principales ente xineru y mayu de 1999. La batalla inicial nel monte de Germania se filmó mientres tres selmanes nel [[monte Bourne]], cerca de [[Farnham]], nel condáu inglés de [[Surrey]].<ref name="Landau 62">{{harvnb|Landau|2000|p=62}}</ref> Cuando Ridley Scott tuvo noticia de que la [[Forestry Commission]], l'organismu encargáu de xestionar los montes británicos, tenía planes pa baltar el monte, convencer por que dexaren filmar la escena ellí y quemar el monte nel procesu.<ref name="Landau 68">{{harvnb|Landau|2000|p=68}}</ref> Scott y el direutor de fotografía [[John Mathieson]] utilizaron delles cámares que filmaban a distintes velocidaes de fotogrames, de manera similar a la téunica utilizada nes secuencies de batalles de la película ''[[Saving Private Ryan]]'' (1998).<ref name="Bankston2000">{{cita web |autor=Bankston, Douglas |fecha=mayu de 2000 |títulu=Death or Glory |editorial=American Society of Cinematographers |url=http://www.ascmag.com/magazine/may00/pg1.htm |idioma=inglés |fechaaccesu=24 de marzu de 2015}}</ref> L'equipu dempués treslladóse a [[Uarzazate]], [[Marruecos]], onde mientres tres selmanes filmaron xunto a la [[Atles (cordal)|cordal del Atles]] les escenes de los esclavos, el viaxe pol desiertu y l'escuela de gladiadores de Próximu.<ref name="Landau 63">{{harvnb|Landau|2000|p=63}}</ref> L'anfiteatru nel que Máximu llibra los sos primeros combates foi llevantáu con materiales y téuniques locales que sirvieron pa crear 30.000 lladriyos d'[[adobe]].<ref name="Landau 73">{{harvnb|Landau|2000|p=73}}</ref> Finalmente, les escenes de l'antigua Roma rodar mientres 19 selmanes en [[Fort Ricasoli]], [[Malta]],<ref name=Kodak_inCamera>{{cita web |títulu=Gory glory in the Colosseum |url=http://web.archive.org/web/20050209185727/http://www.kodak.com/US/en/motion/newsletters/inCamera/july2000/gladiator.shtml |idioma=inglés |editorial=Kodak: In Camera |añu=2000|mes=xunetu |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012}}</ref><ref name="Ref_a">{{cita web |títulu=Malta Film Commission - Backlots |url=http://mfc.com.mt/page.asp?p=14388&l=1 |urlarchivu= https://web.archive.org/web/20120729093604/http://mfc.com.mt/page.asp?p=14388&l=1 |fechaarchivu=29 de xunetu de 2012 |editorial=Malta Film Commission |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012}}</ref> onde se construyó un retruque d'un terciu del Coliséu de Roma, de casi 16 metros d'altor y fecha na so mayoría de [[yelsu]] y [[contrachapáu]]. Esti retruque tardó dellos meses en llevantase y costó alredor d'un millón de dólares.<ref name="Winkler p130">{{harvnb|Winkler|2004|p=130}}</ref> Los otros dos tercios d'altor del enorme [[anfiteatru]] añediéronse [[Imaxe xenerada por ordenador|digitalmente]] cola ayuda de pantalles azules.<ref name="Landau 89">{{harvnb|Landau|2000|p=89}}</ref><ref name=TheMill>{{cita web |idioma=inglés |apellíu=Bath |nome=Matthew |títulu=The Mill |url=http://www.digitmag.co.uk/features/index.cfm?featureID=1152&page=1&pagepos=3 |editorial=Digit Magacín |fecha=25 d'ochobre de 2004 |fechaaccesu=13 de setiembre de 2012}}</ref> Nel otru estremu del complexu almacenaben una rica variedá de atrezo de cais, [[columnata|columnates]], puertes, [[estatua|estatues]] y places pa completar el restu de decoraos necesarios pa la filmación. Les necesidaes d'esti complexu yeren cubiertes por un campamentu de tiendes de campaña en que se topaben los camarinos, almacenes, armeros y otros servicios.<ref name=Kodak_inCamera/> === Banda sonora === {{Ficha d'álbum |nome = Gladiator |portada = |tipu = |artista = [[Hans Zimmer]] y [[Lisa Gerrard]] |publicación = 25 d'abril de 2000<ref name="allmusic">{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/gladiator-music-from-the-motion-picture-mw0000607113 |títulu= Gladiator [Music from the Motion Picture] |idioma=inglés |editorial= AllMusic |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> |grabación = |género = [[Música clásica|Clásica]]<ref name="allmusic"/> |duración = 1:01:31<ref name="allmusic"/> |formatu = [[Descarga dixital (música)|Descarga dixital]]<ref name="itunes">{{cita web |url= https://itunes.apple.com/us/album/gladiator-soundtrack-from/id5795921 |títulu= Gladiator (Soundtrack from the Motion Picture) |idioma=inglés |editorial= Apple |obra= iTunes |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> y [[CD]]<ref>{{cita web |url= http://www.amazon.com/Gladiator-Hans-Zimmer/dp/B00004STPT |títulu= Gladiator Soundtrack |idioma=inglés |editorial= Amazon |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> |discográfica = [[Decca Records]]<ref name="allmusic"/> |catálogu = |productor = |compilador = |calificación = AllMusic {{rating|4|5}}<ref name="allmusic"/><br />Movie Music UK {{rating|4.5|5}}<ref>{{cita web |url= http://moviemusicuk.us/2000/05/05/gladiator-hans-zimmer-and-llisa-gerrard/ |títulu= GLADIATOR – Hans Zimmer and Lisa Gerrard |autor= Broxton, Jonathan |idioma=inglés |editorial= Movie Music UK |fecha=5 de mayu de 2000 |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> |certificación= |posicionamiento = |anterior = |actual = |posterior = |añoA = |añoAc = |añoP = |misceláneo = }} La célebre banda sonora de ''Gladiator'', nomada al Óscar, foi compuesta por [[Hans Zimmer]] y [[Lisa Gerrard]] y empobinada por [[Gavin Greenaway]]. Zimmer en principiu tuvo cuenta de recurrir a la vocalista israelina [[Ofra Haza]], cola que trabayara en ''[[El príncipe d'Exiptu]]'', pero la intérprete finó en febreru de 2000 primero que pudiera empezar a grabar. Nel so llugar escoyó a l'australiana Lisa Gerrard.<ref name="Ref_d">{{cita web |títulu=Zimmer and Gladiator |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20080210040935/http://www.reel.com/reel.asp?node=movienews/confidential&pageid=16882 |url=http://www.reel.com/reel.asp?node=movienews/confidential&pageid=16882|fechaarchivu=10 de feberero de 2008 |idioma=inglés |obra=Reel.com |fechaaccesu=18 de setiembre de 2012}}</ref> La música de munches de les escenes de batalla comparáronse pola so semeyanza con ''Mars: The Bringer of War'' de [[Gustav Holst]], y en 2006 la Holst Foundation demandó a Zimmer por un supuestu plaxu.<ref name="Priscilla2006">{{cita web |idioma=inglés |títulu="Gladiator" Composer Accused of Copyright Infringement |autor=Rodriguez, Priscilla |editorial=KNX 1070 NEWSRADIO |url=http://www.knx1070.com/pages/45400.php|fechaarchivu=16 de mayu de 2008 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20080516225847/http://www.knx1070.com/pages/45400.php |fechaaccesu=18 de setiembre de 2012}}</ref><ref name="Michael2006">{{cita web |autor=Beek, Michael |títulu=Gladiator Vs Mars - Zimmer is sued |editorial=Music from the Movies |url=http://www.musicfromthemovies.com/article.asp?ID=695 |idioma=inglés|fechaarchivu=18 de xunu de 2008 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/20080618112502/http://www.musicfromthemovies.com/article.asp?ID=695 |fecha=xunu de 2006 |fechaaccesu=18 de setiembre de 2012}}</ref> Otra clara evocación musical puede escuchase na escena de la entrada triunfal de Cómodu en Roma, realzada por una composición musical que claramente recuerda a dos seiciones de ''[[L'aniellu del nibelungo]]'' de [[Richard Wagner]], el ''[[L'oru del Rin]]'' y ''[[El ocaso de los dioses]]''.<ref>{{harvnb|Adkins|2014|p=?}}</ref><ref>{{cita web |url= http://scoresheet.tripod.com/Reviews/gladiator.html |títulu= Gladiator |autor=Drannon, Andrew |idioma=inglés |fechaaccesu=21 de marzu de 2015 |editorial= Tripod |obra= Score Sheet}}</ref> El 27 de febreru de 2001, casi un añu dempués de la puesta en venta de la banda sonora de la película, [[Decca Records]] produció ''Gladiator: More Music From the Motion Picture'', y en 2005 la mesma discográfica estrenó ''Gladiator: Special Anniversary Edition'', con dos CD qu'arrexuntaben los dos anteriores ediciones. En 2003, [[Luciano Pavarotti]] fixo pública una grabación de sigo mesmu interpretando un cantar de la película y dixo que llamentaba refugar nel so día una ufierta que-y fixeron pa cantala pal filme.<ref name="Anastasia2003">{{cita web |idioma=inglés |autor=Tsioulcas, Anastasia |títulu=For Pavarotti, Time To Go 'Pop'. |editorial=Yahoo! Music |urlarchivu=http://liveweb.archive.org/http://music.yahoo.com/jeff-beck/news/for-pavarotti-time-to-go-pop--12179048 |url=http://music.yahoo.com/jeff-beck/news/for-pavarotti-time-to-go-pop--12179048|fechaarchivu=7 de xineru de 2013 |fecha=26 d'ochobre de 2003 |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> Amás, ye una de les bandes sonores más vendíes de tolos tiempos con una socesión de 17 cantares, enlistadas de siguío:<ref>{{cita web |url= http://www.filmtracks.com/titles/gladiator.html |títulu= Gladiator |idioma=inglés |editorial= Filmtracks |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref><ref name="itunes"/> <center> {{Llista desplegable| {{Llista de cantares | title1 = Progeny | length1 = 2:13 | title2 = The Wheat | length2 = 1:03 | title3 = The Battle | length3 = 10:02 | title4 = Earth | length4 = 3:01 | title5 = Sorrow | length5 = 1:26 | title6 = To Zucchabar | length6 = 3:16 | title7 = Patricide | length7 = 4:08 | title8 = The Emperor Is Dead | length8 = 1:21 | title9 = The Might of Rome | length9 = 5:18 | title10 = Strength and Honor | length10 = 2:09 | title11 = Reunion | length11 = 1:14 | title12 = Slaves to Rome | length12 = 1:00 | title13 = Barbarian Horde | length13 = 10:33 | title14 = Am I Not Merciful? | length14 = 6:33 | title15 = Elysium | length15 = 2:41 | title16 = Honor Him | length16 = 1:19 | title17 = Now We Are Free | length17 = 4:14 }} }} </center> === Efeutos === La compañía británica de [[posproducción]] [[The Mill]] foi la responsable de gran parte de los [[efeutos especiales]] [[Imaxe xenerada por ordenador xeneraos por ordenador]] que s'añedir a la película. Ente les sos creaciones tuvieron trucos como los d'integrar nos combates nel Coliséu a tigres reales que s'habíen filmado por separáu delantre de [[croma|cromes]] azules, añedir cercos de fumu y estender el vuelu de les fleches incendiaries que los romanos llancen na batalla inicial de la película por que cayeren tan llueñe como debíen. Coles mesmes, esta compañía multiplicó digitalmente el númberu de soldaos na batalla de Germania, tresformando los 2000 extras qu'intervinieron nel rodaxe en 35&nbsp;000 combatientes, qu'amás teníen de tener aspeutu creíble y combatir mientres la llucha.<ref name="Makingof">{{harvnb|Landau|2000|p=89}}</ref> Pa consiguilo, The Mill filmó a dellos actores dende distintos ángulos y realizando distintes aiciones y rexistró digitalmente los sos movimientos con ferramientes de [[captura de movimientu]] pa terminar creando composiciones tridimensionales.<ref name=TheMill/> El berru de guerra de los xermanos que combaten de primeres del filme foi tomáu de la película [[Zulú (película)|''Zulú'']] (1964), una de les películes favorites de Ridley Scott.<ref>{{cita web |url= https://www.imdb.com/title/tt0172495/trivia |títulu= Gladiator (2000) - Trivia |idioma=inglés |editorial= IMDb |fechaaccesu=21 de marzu de 2015}}</ref> Auníu a ello, la compañía ellaboró alredor de 90 tomes con efeutos especiales que sumaron aprosimao nueve minutos del metraxe de ''Gladiator''.<ref name="Landau 122">{{harvnb|Landau|2000|p=122}}</ref> El repentín fallecimientu en Malta del actor [[Oliver Reed]] antes del final del rodaxe por causa de un [[Infartu agudu de miocardiu|infartu]] obligó a realizar un inesperáu trabayu en posproducción. The Mill creó un cuerpu dixital pa doblar al fináu Reed nes escenes que quedaben por rodar de Próximu.<ref name=TheMill/> Pa ello se filmó a otros actores nun decoráu en solombres y sobre el so cares asitióse una mázcara de Oliver Reed xenerada por ordenador, daqué que tuvo un costu de 3,2 millones de dólares pa dos minutos de película.<ref name="Landau 123">{{harvnb|Landau|2000|p=123}}</ref><ref name="ORtwo">{{cita web |idioma=inglés |url=https://www.imdb.com/news/wenn/2000-04-12#celeb4 |títulu=Oliver Reed Resurrected On Screen |editorial=[[Internet Movie Database]] |fecha=12 d'abril de 2000 |fechaaccesu=20 de marzu de 2015}}</ref> John Nelson, supervisor d'efeutos visuales, dixo sobre la decisión d'incluyir esti metraxe adicional: «Lo que fiximos foi pocu comparáu con otres de los nuesos llabores na película. Foi muncho más grande lo que fizo Oliver, pos interpretó un inspirador y emotivu papel. Tou lo que fiximos foi ayudar a terminalo».<ref name="Landau 123"/> La película ta dedicada a la memoria de Reed.<ref name="Schwartz p142">{{harvnb|Schwartz|2001|p=142}}</ref> === Carauterístiques téuniques === Pa la so grabación, utilizar hasta cuatro tipos de cámara, toes elles creaes por [[Panavision]] y con lentes [[Primu (lente)|Primu]]. El modelu [[Panaflex Gold II]] tien capacidá por que les imáxenes captaes tengan un nivel de [[ruiu blanco|ruiu]] bien amenorgáu, ente que la [[Panaflex Platinum]] tien un visor de correición del color.<ref name="imdbtech"/><ref>{{cita web |url= http://www.panavision.com/products/gold-gii |títulu= GOLDEN PANAFLEX GII CAMERA SYSTEM - PFX-GII |idioma=inglés |editorial= Panavision |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.panavision.com/products/platinum |títulu= PANAFLEX PLATINUM CAMERA - PFX-P |idioma=inglés |editorial= Panavision |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref> Pela so parte, l'[[Aaton 35-III]] ye carauterística pola so sincronización de soníu de perfil baxu y l'[[Arriflex 35-III]] ye bultable por tener una lleva pa dexar un espaciu abondu de tiempu pa estabilizar la grabación ensin necesidá d'un pasador de rexistru.<ref name="imdbtech"/><ref>{{cita web |url= http://www.abelcine.com/store/Aaton-35-III-35mm-Camera/ |títulu= Aaton 35-III 35mm Camera |idioma=inglés |editorial= AbelCine |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.cinematechnic.com/resources/arri_35-2.html |títulu= CinemaTechnic Camera Profiles / ARRI 35 II |autor= Diaz-Amador, Jorge |idioma=inglés |editorial= CinemaTechnic |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref> Con una [[rellación d'aspeutu]] de 2,35:1, la cinta tien un [[negativu fotográficu|formatu de negativu]] de 35 [[milímetru|mm]]. Pela so parte, los amiestos d'audiu son de sistemes [[Digital Theater System|DTS]], [[Dolby Digital (AC-3)|Dolby Digital]] y [[SDDS]]. Tou este proceso de construcción de la película llevar a cabu nos llaboratorios de [[Technicolor (empresa)|Technicolor]], nel distritu de [[Hollywood]] de [[Los Angeles]]. La duración ye d'una hora y 35 minutos, pero varia dependiendo de los extras qu'incluyan delles versiones, tales como comentarios del direutor.<ref name="imdbtech">{{cita web |url= https://www.imdb.com/title/tt0172495/technical |títulu= Gladiator: Technical Specifications |idioma=inglés |editorial= IMDb |fechaaccesu=22 de marzu de 2015}}</ref> == Exactitú histórica == === Desarrollu === [[Ficheru:Colosseo 2020.jpg|thumb|El [[Coliséu]], el [[anfiteatru]] romanu onde tienen llugar les lluches de [[gladiador]]es de la película.]] La película básase bien llibremente en fechos históricos. Ridley Scott pretendía retratar la [[Roma Antigua]] con más precisión qu'en nenguna película anterior y pallo contrató a dellos historiadores y asesores. A pesar d'ello, el filme dexó de llau de forma totalmente deliberada dellos acontecimientos históricos en favor de la so trama, dalgunos pa caltener la continuidá, otros por razones práutiques o de seguridá. Por cuenta de que les anteriores películes de Hollywood sobre Roma influyeren na perceición que la xente tenía d'esta cultura de l'antigüedá, dellos fechos históricos verídicos yeren, d'acordies con Scott, «demasiáu increíbles» pa ser incluyíos. Por casu, n'unu de los primeros borradores del guión el gladiadores espublizaben nel sable diversos productos, daqué que ye históricamente ciertu pero que nun se llegó a rodar porque'l espectadores del filme pensaríen que se trataba d'un [[anacronismu]].<ref>[http://au.movies.ign.com/articles/035/035289p1.html Not Such a Wonderful Life: A Look at History in Gladiator] IGN movies, 10 de febreru de 2000.</ref> Siquier unu de los asesores históricos del filme arrenunció al so llabor en vista de los cambeos que se diben a faer y otru pidió nun ser mentáu nos creitos (Ridley Scott diz nos comentarios del DVD de la película que l'espertu preguntaba costantemente: «¿ú la prueba de que ciertes coses fueron esautamente como ellos dicen?»). L'historiador Allen Ward, de la [[universidá de Connecticut]], cree que la exactitú histórica nun restaría interés o emoción a ''Gladiator'' y afirmó: «el creadores precisen tomase delles llicencies poétiques, pero ello nun tendría de ser un [[bufé]] llibre pa despreciar de manera tan clara los fechos históricos na ficción cinematográfica».<ref name="Ward">{{cita web |apellíu=Ward |nome=Allen |fecha=mayu de 2001 |títulu=The Movie "Gladiator" in Historical Perspective |obra=[[Universidá de Connecticut]] |url=http://ablemedia.com/ctcweb/showcase/wardgladiator1.html |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref><ref name="GladFilmH">{{cita llibru |apellíu=Winkler |nome=Martin |títulu=Gladiator Film and History |añu=2004 |editorial=Blackwell Publishing |allugamientu=Malden, MA |isbn=1-4051-1042-2 |páxina=6}}</ref> === Ficcionalización === [[Ficheru:Commodus Musei Capitolini MC1120.jpg|thumb|upright|Bustu del emperador [[Cómodu]] (161-192 d. C.) afatiáu como [[Hércules]]. [[Museos Capitolinos]], Roma.]] L'auténticu emperador [[Marco Aurelio]] morrió de [[peste]] en [[Vindobona]] y non asesináu pol so fíu [[Cómodu]]. El personaxe de Máximu ye ficticiu, anque dalgunos de los sos calteres y fechos asemeyar a los de personaxes reales como Narcisu (l'auténticu asesín de Cómodu),<ref name="Ref_b">{{cita llibru |títulu=Gladiator: The Real Story |url=http://www.exovedate.com/the_real_gladiator_one.html |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref> [[Espartaco]] (que lideró una famosa revuelta d'esclavos), [[Cincinato]] (un granxeru qu'acabó siendo [[Dictador romanu|dictador]], salvó a Roma de la invasión y depués arrenunció a un cargu que duraba seis meses cuando solo llevaba quince díes nél)<ref name="Ref_c">[[Livy]]. ''Cincinnatus Leaves His Plow.'' Taken from ''The Western World'' ISBN 0-536-99373-4</ref><ref name=GU>{{cita llibru |títulu=He wants to go on and on; they all do |autor=Andrew Rawnsley |url=http://observer.guardian.co.uk/comment/story/0,,742256,00.html |editorial=Guardian Unlimited |fecha=23 de xunu de 2002 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012 |ubicación=Londres}}</ref><ref name=WND>{{cita llibru |títulu=Bush, the 'Gladiator' president? |autor=Llewellyn H. Rockwell Jr. |url=http://www.worldnetdaily.com/news/article.asp?ARTICLE_ID=22223 |editorial=WorldNetDaily |fecha=29 d'abril de 2001 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref> y Marcu Nonio Macrino (un lleal xeneral, [[Cónsul romanu|cónsul]] nel 154 d. C. y amigu de Marco Aurelio).<ref name="Peter2008">{{cita llibru |títulu=Found: Tomb of the general who inspired 'Gladiator'. |autor=Peter Popham |url=http://www.independent.co.uk/news/world/europe/found-tomb-of-the-xeneral-who-inspired-gladiator-963797.html |editorial=The Independent |fecha=16 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012 |ubicación=Londres}}</ref><ref name="Ref_2008">{{cita llibru |títulu=&#39;Gladiator' Tomb is Found in Rome |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7675633.stm |editorial=BBC News |fecha=17 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=14 de setiembre de 2012}}</ref> Cómodu llegó a combatir como gladiador nel Coliséu, un espectáculu que lu encantar, pero acabó los sos díes esgañáu na bañera pol lluchador Narcisu, non nel sable de combate.<ref name="Ward" /> Amás, reinó trés años xunto a Marco Aurelio y dolce en solitariu, más tiempu que'l curtiu periodu que paez narrar la película.<ref name="Ward" /> El nome ''Máximu Décimu Meridio'' nun ye correutu d'alcuerdu a les convenciones de [[Nome romanu|nomes romanos]]. Lo correcto sería usar ''Décimu Meridio Máximu'', pos ''Máximu'' ye'l [[cognomen]] y ''Décimu'' el [[praenomen]].<ref name="Ward" /> La personalidá de Máximu tien traces sacaes de los escritos del historiador [[Herodiano]] y les sos aiciones guarden grandes semeyances coles de [[Claudio Pompeyanu]], un romanu d'orixe siriu que se casó con [[Galeria Lucila|Lucila]], fía del emperador Marco Aurelio, dempués de qu'ella enviudara de [[Lucio Vero]]. Créese que Marco Aurelio pudo pretender que Pompeyanu asoceder como emperador de Roma en llugar del so fíu Cómodu, pero nun foi asina. Pompeyanu nun intervieno en nengún de les intrigues pa derrocar a Cómodu y ye un personaxe históricu que nun apaez en Gladiator.<ref name="Ward"/> Na película'l personaxe d'Antonio Próximu, el ''lanista'', afirma que Marco Aurelio prohibió les lluches de gladiadores en Roma y ello obligó a toos lo que se dedicaben a esos xuegos a treslladase a les provincies romanes del norte d'África. L'auténticu emperador Marco Aurelio tan solo prohibió los combates de gladiadores en [[Antioquía]] en castigu pol sofitu d'esta ciudá al rebalbu [[Avidio Casio]]. Na antigua Roma nunca se prohibieron los xuegos. Sicasí, sí ye ciertu que cuando l'emperador empezó a obligar a los gladiadores a apuntase nes lexones romanes, la falta de lluchadores dexó a los ''lanistas'' como Próximu arriquecese por aciu l'aumentu del preciu de los sos servicios.<ref name="Winkler">{{cita llibru |apellíu= Winkler |nome= Martin M. |añu= 2004 |títulu= Gladiator: film and history |editorial= Wiley-Blackwell |isbn= 1-4051-1042-2 }}</ref> === Anacronismos === ''Gladiator'' incurre en numberosos [[anacronismu|anacronismos]] na so ambientación histórica, como evidencia la indumentaria de munchos personaxes. Dellos soldaos llucen [[Gálea|cascos]] de fantasía, les tires de cueru envolubraes alredor de los sos brazos tampoco s'usaron na Antigua Roma y la so inclusión ye frutu d'una tradición cinematográfica que gusta d'asitiar estos adornos a xente de periodos históricos antiguos. Anque la película ta ambientada a finales del sieglu II d. C., l'armadura imperial gala (''[[lorica segmentata]]'') y los cascos de los soldaos son propios d'un sieglu antes y escontra l'añu 100 fueron sustituyíos por nuevu modelos. Coles mesmes, los portaestandartes (''[[aquilifer]]''), [[centurion]]es, caballería y les [[tropes auxiliares romanes]] diríen protexíos nesa dómina con una [[armadura d'escames]], la ''[[lorica squamata]]''. Pela so parte, les [[Pueblos xermánicos|tribus xermanes]] apaecen vistíes con ropes más propies de la [[Edá de Piedra]] que del [[sieglu II d. C.]]<ref>Junkelmann, Marcus, en [https://books.google.es/books?id=AGpZAAAAMAAJ&q=Hollywoods+Traum+von+Rom&dq=Hollywoods+Traum+von+Rom&hl=es&sa=X&redir_esc=y ''Hollywoods Traum von Rom''] (''El suañu romanu de Hollywood''), p. 117, 120 y 195. David Brown Book Company, 2004. ISBN 9783805329057.</ref> La caballería romana apaez usando [[estribu|estribos]], pero eso ye un anacronismu porque les fuercies montaes del [[Exércitu romanu]] enxamás los usaron, nel so llugar emplegaben sielles de montar con dos pomos. Los estribos solo emplegábense por razones de seguridá mientres el periodu d'aprendizaxe pa montar cola siella romana de doble pomo.<ref name="Winkler" /><ref>{{cita web |títulu= Movie Nitpick: Gladiator |url=http://www.nitpickers.com/movies/nitpick.cgi?np=16281 |editorial=The Nitpickers Site}}</ref> Les [[catapulta|catapultes]] y les [[balista|balistes]], que tamién apaecen na batalla inicial del filme, yeren máquines de guerra que los romanos nun usaríen nun combate metanes un monte, pos taben acutaes pa los [[asediu|asedios]] y casi nunca s'emplegaríen en batalles campales.<ref name="Winkler"/> Los miembros de la [[guardia pretoriana]] de la película visten toos uniformes negros, anque nun esisten evidencies históriques que lo demuestren. Nuna campaña militar vistíen de normal l'equipamientu estándar d'un [[lexonariu]] anque con dellos detalles decorativos distintivos.<ref>{{cita llibru |títulu=The Praetorian Guard (Elite) |apellíu=Rankov |nome=Boris |publicación=Osprey Publishing|añu=1994}}</ref> Na primer imaxe panorámica de l'antigua ciudá de Roma qu'apaez en ''Gladiator'' reparar dellos edificios que nun esistíen nesa dómina. Ye'l casu de la bien visible [[Basílica de Majencio]], qu'en realidá se construyó abondo dempués, ente los años 306 y 312 d. C.<ref name=roth>{{cita llibru |nome=Leland M. |apellíu=Roth |añu=1993 |títulu=Understanding Architecture: Its Elements, History and Meaning |edición=Primer |editorial=Westview Press |allugamientu=Boulder, CO |isbn=0-06-430158-3 |páxines=30, 222}}</ref> == Inspiración == Na trama de ''Gladiator'' influyeron dos películes de Hollywood de los años 1960 del xéneru [[péplum]]: ''[[La cayida del Imperiu Romanu]]'' y [[Spartacus (película)|''Spartacus'']].<ref>{{cita llibru |títulu=Scholia Reviews ns 14 (2005) 11. |autor=Martin M. Winkler |url=http://www.classics.und.ac.za/reviews/05-11win.htm |fecha=23 de xunu de 2002 |fechaaccesu=17 de setiembre de 2012}}</ref> De la primera toma dellos puntos clave del so argumentu, como la hestoria de Livio, quien, al igual que Máximu en ''Gladiator'', preténdese que seya socesor de Marco Aurelio. Livio ta namoráu de Lucila y quier casase con ella, ente qu'en ''Gladiator'' Máximu yá ta felizmente casáu anque tiempu tras tuvo namoráu de la fía del emperador. En dambos filmes Marco Aurelio ye asesináu: en ''La cayida l'imperiu romanu'' ye un grupu de conspiradores ayenos a Cómodu'l que lo envelena, en ''Gladiator'' ye'l mesmu Cómodu quien lo afuega. Na película de los años 1960 Cómodu trata d'atraer a Livio escontra la so visión del imperiu en contraste cola del so padre, na película de Ridley Scott, cuando Cómodu fracasa nel so intentu de ganase a Máximu, ordena la execución de la so familia y falla n'asesinar al xeneral. En dambes películes los respeutivos protagonistes, Livio y Máximu, maten a Cómodu en combate individual, el primeru pa salvar a Lucila y el segundu pa vengar la muerte de la so familia, pero los dos tamién lu faen pensando nel bien y el grandor de Roma. Scott reconoció que ''Spartacus'' y ''[[Ben-Hur (película de 1959)|]''] influyeron na so película: «Estes películes yeren parte de la mio mocedá. Pero nos alboreceres del nuevu mileniu pensé que yera'l momentu ideal de revisitar el que pudo ser el momentu más importante de los dos últimos milenios (si non de tola Historia), el cumal y el principiu del fin del mayor poder militar y políticu que'l mundu conociera».<ref name="Landau 28">{{harvnb|Landau|2000|p=28}}</ref> La célebre película ''Spartacus'', dirixida por [[Stanley Kubrick]] en 1960, yá tratara la tema de los [[gladiador]]es, y amás nella yá apaecía un tal senador Graco (nome d'un par de [[tribunu|tribunos]] revolucionarios del sieglu II e.C.), qu'en dambos filmes tien aspeutu d'un veteranu home d'estáu qu'intenta salvaguardar los antiguos derechos del senáu romanu en contra d'un ambiciosu [[Autocracia|autócrata]] —[[Marcu Licinio Gruesu]] en ''Spartacus'' y Cómodu en ''Gladiator''—. En dambos filmes hai una secuencia idéntica na qu'un gladiador (Máximu equí, el Draba interpretáu por [[Woody Strode]] en ''Spartacus'') refundia la so arma a la [[cávea]] dempués d'un combate y antes d'una llinia de diálogu: «Roma ye alteriar», felicidá na película de Scott por Graco y por [[Xuliu César]] en ''Spartacus''. La recreación de la entrada de Cómodu en Roma recuerda la imaginería del documental propagandísticu [[Nazismu|nazi]] de [[Leni Riefenstahl]], ''[[El trunfu de la voluntá]]'' (1934), anque Scott puntualizó que la iconografía de los congresos nazis taba de xacíu inspirada na del imperiu romanu. ''Gladiator'' reflexa enforma de la procesión d'[[Adolf Hitler]]. El filme nazi empieza con una vista aérea de Hitler llegando n'avión, ente que Scott amuesa tamién un planu aereu de la Roma antigua, siguíu rápido d'un planu de los ensames viendo a Cómodu pasar en carru ante ellos.<ref name="Winkler p114">Winkler, p.114</ref> Lo primero qu'apaez nel documental alemán ye l'águila nazi, en ''Gladiator'' tamién apaez la estatua d'una águila a lo cimero d'un arcu de trunfu. Nun momentu de la película propagandística alemana una neña apúrre-y flores a Hitler, ente que Cómodu tamién ye recibíu por delles neñes que-y llancen flores.<ref name="Winkler p115">Winkler, p.115</ref> == Receición == === Comercial === ''Gladiator'' estrenar en 2938 sales de cine d'Estaos Xuníos y recaldó 34,83 millones de dólares na so primer fin de selmana.<ref name="Schwartz p141">Schwartz, p.141</ref> En dos selmanes la so recaldación na taquilla norteamericana devasó los 103 millones de dólares. Foi una de les películes más taquilleres del añu 2000 y recaldó en tol mundu más de 457 millones de dólares.<ref name=mueyo>{{cita web |url=http://www.boxofficemojo.com/movies/?id=gladiator.htm |títulu=Gladiator total gross |editorial=[[Box Office Mojo]] |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> === Crítica === ''Gladiator'' recibió crítiques mayormente positives, en concretu d'un 78% de los críticos sondiaos pola páxina web [[Rotten Tomatoes]], que rexistró un 7 sobre 10 de nota media.<ref name="RT">{{cita web |títulu=Gladiator |editorial=[[Rotten Tomatoes]] |url=http://www.rottentomatoes.com/m/gladiator/ |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> Na páxina [[Metacritic]] la película llogró una calificación favorable de 64/100 sobre la base de 37 reseñes de críticos de prestíu.<ref name="Metacritic">{{cita web |títulu=Gladiator |editorial=[[Metacritic]] |url=http://www.metacritic.com/film/titles/gladiator |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> La [[CNN]] afirmó que la batalla de Germania yera una «de les sos batalles de cine favorites»,<ref name="Ref_2007">{{cita web |títulu=The best — and worst — movie battle scenes |editorial=CNN |fecha=2 d'abril de 2007 |url=http://edition.cnn.com/2007/SHOWBIZ/Movies/03/29/movie.battles/index.html?iref=allsearch |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> ente que la revista ''[[Entertainment Weekly]]'' asitió a Máximu nel sestu llugar de la so llista d'héroes d'aición favoritos pola poderosa y conmovedora interpretación de Crowe».<ref name="Marc2007">{{cita web |autor=Marc Bernadin |títulu=25 Awesome Action Heroes |editorial=Entertainment Weekly |fecha=23 d'ochobre de 2007 |url=http://www.ew.com/ew/gallery/0,,20041669_20041686_20153598_19,00.html |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> En 2004 la canal británica ''[[Channel 4]]'' realizó una encuesta qu'asitió a ''Gladiator'' nel sestu llugar de les meyores películes de la historia del cine.<ref name="Ref_y">{{cita web |títulu=100 Greatest Films |editorial=[[Channel 4]] |url=http://web.archive.org/web/20080415004921/http://www.channel4.com/filme/newsfeatures/microsites/G/greatest/results/control.jsp?resultspage=01 |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> [[Paul Ashbourne]], famosu críticu de cine, dio-y al filme «trés pulgares enriba» y dixo que yera la so película favorita de tola historia pos tenía una sólida trama argumental que nos tresporta a los tiempos de l'antigua Roma. ''Entertainment Weekly'' incluyó la película de Scott ente lo meyor de la década.<ref name="Ref_f">Geier, Thom; Jensen, Jeff; Jordan, Tina; Lyons, Margaret; Markovitz, Adam; Nashawaty, Chris; Pastorek, Whitney; Rice, Lynette; Rottenberg, Josh; Schwartz, Missy; Slezak, Michael; Snierson, Dan; Stack, Tim; Stroup, Kate; Tucker, Ken; Vary, Adam B.; Vozick-Levinson, Simon; Ward, Kate (December 11, 2009), "The 100 Greatest Movies, TV shows, Albums, Books, Characters, Scenes, Episodes, Songs, Dresses, Music vidos, and Trends that entertained us over the past". Entertainment Weekly. (1079/1080):74-84</ref> El filme tamién tuvo los sos detractores. El prestixosu críticu [[Roger Ebert]] en particular criticó duramente l'aspeutu del filme por ser «turbiu, confusu ya indistintu». Tamién se burlló del guión porque na so opinión «utiliza la depresión como sustitutu de la personalidá, amás de creer que si los personaxes tán amarguríos y lo suficientemente malhumoraos, nun vamos dar cuenta de lo aburríos que son».<ref name="Ebert2000">{{cita web |títulu=Gladiator Review |apellíu=Ebert |nome=Roger |editorial=[[Chicago Sun-Times]] |url=http://rogerebert.suntimes.com/apps/pbcs.dll/article?AID=/20000505/REVIEWS/5050301/1023 |fecha=5 de mayu de 2000 |fechaaccesu=19 de setiembre de 2012}}</ref> === Premios === {| class="infobox" style="width: 23em; font-size: 85%;" |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="2" | [[Premiu Óscar de 2000|Premiu Óscar]]<ref name="Oscars2001">{{cita web |url=http://awardsdatabase.oscars.org/ampas_awards/DisplayMain.jsp?curTime=1424040262766 |títulu=The 73rd Academy Awards (2001) Nominees and Winners |fechaaccesu=20 de setiembre de 2012 |obra=oscars.org}}</ref> |- | '''1. [[Óscar a la meyor película|Meyor película]]''', Douglas Wick, David Franzoni y Branko Lustig |- | '''2. [[Óscar al meyor actor|Meyor actor]]''', [[Russell Crowe]] |- | '''3. [[Óscar al meyor diseñu de vestuariu|Meyor diseñu de vestuariu]]''', Janty Yates |- | '''4. [[Óscar a los meyores efeutos visuales|Meyores efeutos visuales]]''', John Nelson, Neil Corbould, Tim Burke y Rob Harvey |- | '''5. [[Óscar al meyor soníu|Meyor soníu]]''' |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="2" | [[Premiu Globu d'Oru]] |- | '''1. [[Globu d'Oru a la meyor película dramática|Meyor película dramática]]''' |- | '''2. [[Globu d'Oru a la meyor banda sonora|Meyor banda sonora]]''' |- style="background:#ccc; text-align:center;" ! colspan="2" | [[Premios BAFTA]] |- | '''1. Meyor película''' |- | '''2. Meyor montaxe''' |- | '''3. Meyor fotografia''' |- | '''4. Meyor diseñu de producción''' |} ''Gladiator'' foi nomada a los premios de 36 ceremonies distintes, incluyendo la [[Premiu Óscar de 2000|73ª edición de los premios Óscar]], los [[premios BAFTA]] y los [[Globos d'Oru]]. D'un total de 119 nominaciones, la película ganó 48 premios.<ref name=awards>{{cita web |url=https://www.imdb.com/title/tt0172495/awards |títulu=Gladiator awards tally |editorial=[[Internet Movie Database|IMDb]]}}</ref> La película ganó cinco premios de l'Academia y foi nomada n'otros siete categoríes, incluyendo Meyor Actor de Repartu (Joaquin Phoenix) y Meyor Direutor (Ridley Scott). Hubo ciertu discutiniu na so nominación a Meyor Banda Sonora, pos el premiu foi propuestu namái para [[Hans Zimmer]] y nun para [[Lisa Gerrard]] por cuenta de les normes de l'Academia norteamericana. Sicasí, finalmente, los dos ganaron el Globu d'Oru per Meyor banda sonora como co-compositores. == Mandáu == L'enorme ésitu de la película favoreció'l resurdimientu del interés pola antigua Roma, lo que'l periódicu ''[[The New York Times]]'' moteyó como «efeutu Gladiator». {{cita|Los escritores y editores llamar «efeutu Gladiator». Al [[esnob]] que llevamos dientro gústa-y pensar que siempres son llibros los que depués xeneren películes, pero nesti casu, son les películes (casu de ''Gladiator'') les que crearon l'interés na antigüedá.<ref name=nytg/>}} Les ventes de los llibros ''Cicero: The Life and Times of Rome's Greatest Politician'' y la traducción de [[Gregory Hays]] de ''[[Meditaciones]]'', de [[Marco Aurelio]], aumentaron descomanadamente tres l'estrenu de la película.<ref name=nytg>{{cita web |apellíu=Martin |nome=Arnold |títulu=Making Books; Book Parties With Togues |editorial=The New York Times |fecha=11 de xunetu de 2002 |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=990CE2D61530F932A25754C0A9649C8B63 |fechaaccesu=25 de setiembre de 2012}}</ref> El filme de Scott tamién recuperó'l xéneru [[péplum]], el cine épicu históricu, en que'l qu'encuadren películes posteriores como [[Troya (película)|''Troya'']], [[King Arthur]], [[Alexandru Magnu (película de 2004)|''Alexandru Magnu'']], [[300 (película)|''300'']], ''[[Kingdom of Heaven]]'' o [[Robin Hood (película de 2010)|''Robin Hood'']] (estos dos últimes empobinaes por el mesmu Ridley Scott).<ref name="Ref_2004">{{cita publicación |títulu=The 15 Most Influential Films of Our Lifetime |editorial=''Empire]]'' |páxina=115|fecha=xunu de 2004}}</ref> El personaxe Máximu foi asitiáu nel puestu 12º na llista de los 50 meyores héroes y villanos ellaborada pola revista británica ''[[Total Film]]''<ref>{{cita web |url=http://www.thaindian.com/newsportal/entertainment/the-50-greatest-movie-heroes-and-baddies-of-all-time-revealed_1006810.html |títulu=The 50 greatest movie heroes and baddies of all time revealed |editorial=Thaindian.com |fecha=27 de payares de 2007 |fechaaccesu=25 de setiembre de 2012}}</ref> y nel llugar 35º ente los 100 meyores personaxes del cine escoyíos pola revista ''[[Empire (revista)|Empire]]''.<ref>[http://www.empireonline.com/100-greatest-movie-characters/default.asp?c=35 The 100 Greatest Movie Characters] ''Empire''.</ref> El personaxe de Máximu tamién apaez nuna tirada de sellos australianos llamada «Australian Legends», que inmortaliza a dellos actores ganadores del premiu Óscar.<ref name="BBC">{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/7867661.stm |títulu= Oscar winning Aussies go postal |editorial= BBC News |fechaaccesu=24 d'abril de 2014 |fecha=3 de febreru de 2009}}</ref> === Remortina cancelada === En xunu de 2001 el productor [[Douglas Wick]] dixo que taba en desenvolvimientu una [[precuela]] de ''Gladiator''.<ref name="Stax2001">{{Obra citada |autor=Stax |títulu=IGN FilmForce Exclusive: David Franzoni in Negotiations for Another Gladiator! |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=16 de xunu de 2001 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/300/300625p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref> Al añu siguiente Wick, [[Walter Parkes]], [[David Franzoni]] y [[John Logan (guionista)|John Logan]] camudaron d'opinión y afirmaron que se rodaría una [[Remortina (arte)|secuela]] ambientada quince años dempués,<ref name="Brian2002">{{Obra citada |autor=Brian Linder |títulu=A Hero Will Rise... Again |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=24 de setiembre de 2002 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/372/372042p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref> cola [[Guardia Pretoriana]] gobernando Roma y un Lucio yá adultu tratando de conocer quien foi'l so auténticu padre. Sicasí, Russell Crowe taba interesáu en resucitar a Máximu y pollo investigó les creencies romanes sobre'l más allá.<ref name="Stax2002">{{Obra citada |autor=Stax |títulu=A Hero Will Rise - From the Dead! |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=17 d'avientu de 2002 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/380/380501p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref> Ridley Scott espresó'l so interés nesta idea, anque almitió que'l proyeutu tendría de recibir un nuevu títulu porque tenía bien pocu que ver con el gladiadores.<ref name="Stax2003">{{Obra citada |autor=Stax |títulu=Ridley Talks Gladiator 2 |obra=[[IGN (sitiu web)|IGN]] |fecha=11 de setiembre de 2003 |url=http://uk.movies.ign.com/articles/437/437722p1.html |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref> En 2006 Scott dixo qu'él y Crowe punxérense en contautu con [[Nick Cave]] pa la reescritura del filme, pero la idea nun espolletó.<ref name="Michaels2009">{{cita publicación |url=http://www.guardian.co.uk/music/2009/may/06/nick-cave-rejected-gladiator-script |obra=The Guardian |ubicación=Londres |títulu=Nick Cave's rejected Gladiator 2 script uncovered! |nome=Sean |apellíu=Michaels |fecha=6 de mayu de 2009 |fechaaccesu=14 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref> == Formatu caseru == La película foi estrenada en [[DVD]] el 20 de payares de 2000. Dende entós foi puesta a la venta en numberoses versiones estendíes y especiales. La edición estendida en DVD poner a la venta n'agostu de 2005 y cuenta con unos quince minutos de metraxe que nun s'esibieron en cines. El montaxe orixinal, que Scott inda llama'l so «montaxe del direutor», tamién ta incluyíu. Coles mesmes esa edición presentaba nuevos comentarios del propiu direutor y del so protagonista Russell Crowe.<ref>[http://www.zonadvd.com/modules.php?name=News&file=article&sid=2282 Gladiator, Edición especial estendida], zonadvd.com. Consultáu'l 26 de setiembre de 2012.</ref> ''Gladiator'' apaeció en formatu [[Blu-Ray]] en setiembre de 2009 como parte de Seriar Zafiru» de Paramount nuna edición con dos discos que venía acompañada d'extras similares a los vistos nos DVD: comentarios, meyores, escenes esaniciaes, documentales, guiones gráficos, galeríes d'imáxenes y les audiciones de la repartida. Tamién traía, al igual que la edición estendida en DVD, el montaxe orixinal de cine y l'estendíu.<ref name="Ref_g">{{cita web |url=http://www.blu-ray.com/movies/movies.php?id=4735 |títulu=Gladiator |editorial=Blu-ray.com |fechaaccesu=26 de setiembre de 2012}}</ref> Esti primera Blu-Ray de la película recibió crítiques negatives pola probe calidá d'imaxe, alloñada a lo que puede ufiertar esti formatu pa una película moderna, polo qu'en 2010 apaeció una nueva versión cola imaxe remasterizada.<ref name="Ref_h">{{cita web |url=http://www.bigscreen.com/journal.php?id=1632 |títulu=Initial "Gladiator" Blu-ray Reviews Report Picture Quality Issues |editorial=Netflix |fechaaccesu=26 de setiembre de 2012}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru |apellíu= Adkins |nome= Bruce |títulu= Gladiator 218 Success Secrets - 218 Most Asked Questions On Gladiator - What You Need To Know |idioma=inglés |editorial= Emereo Publishing |fecha=2014 |isbn= 9781488824685}} * {{cita llibru |apellíu=Landau |nome=Diana|coautor=Walter Parkes, John Logan y Ridley Scott |títulu=Gladiator: The Making of the Ridley Scott Epic |editorial=Newmarket Press |añu=2000 |isbn=1-55704-428-7 |ref=harv}} * {{cita publicación |títulu=Ridley Scott: From Blade Runner to Blade Stunner |autor=Reynolds, Mike |añu=2000 |month=July |publicación=DGA Monthly Magacín |editorial=Directors Guild of America |url=http://www.dga.org/news/v25_2/feat_gladiator.php3 |fechaaccesu=31 de xineru de 2007 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.dga.org/news/v25_2/feat_gladiator.php3|fechaarchivu=28 de payares de 2015}} * {{cita llibru |títulu=Gladiator: Film and History |editor=Martin M. Winkler |capítulu=Gladiator from Screenplay to Screen |apellíu= Salomon |nome= Jon |editorial=Blackwell Publishing |fecha=2004}} * {{cita llibru |apellíu= Schwartz |nome= Richard |añu= 2001 |títulu= The Films of Ridley Scott |allugamientu= Westport, CT |editorial= Praeger |isbn= 0-275-96976-2}} * {{cita web |url=http://ablemedia.com/ctcweb/showcase/wardgladiator1.html |apellíu=Ward |nome= Allen |títulu= The Movie "Gladiator" in Historical Perspective |añu=2001 |publicación=Classics Technology Center |editorial=AbleMedia}} * {{cita llibru |apellíu= Winkler |nome= Martin |añu= 2004 |títulu= Gladiator Film and History |allugamientu= Malden, MA |editorial= Blackwell Publishing |isbn= 1-4051-1042-2}} == Enllaces esternos == {{wikiquote|Gladiator}} * {{filmaffinity|392075|Gladiator}} * {{IMDb títulu|0172495|Gladiator}} * {{Allmovie title|v184587|Gladiator}} * {{Mojo títulu|gladiator|Gladiator}} * {{rotten Tomatoes|gladiator|Gladiator}} * {{metacritic filme|gladiator|Gladiator}} {{Tradubot|Gladiator}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Películes dramátiques]] [[Categoría:Películes d'aición]] [[Categoría:Películes d'aventures]] [[Categoría:Películes de cine históricu]] [[Categoría:Péplum]] [[Categoría:Películes de DreamWorks]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a la meyor película]] [[Categoría:Ganadores del premiu Óscar a los meyores efeutos visuales]] [[Categoría:Ganadores del Globu d'Oru a la meyor película dramática]] [[Categoría:Películes sobre la esclavitú]] [[Categoría:Películes del Reinu Xuníu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Ridley Scott]] 74l2w2yh8aq6i5ooogohr2i5w6yhutb 0 95386 3713269 3702774 2022-08-25T09:53:39Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{xeografía | mapa2=Islles Canaries}} '''Fuerteventura''' ye una islla [[España|española]] del [[Canaries|archipiélagu de Canaries]], asitiada nel [[océanu Atlánticu]], a 97 km de la mariña noroeste del continente [[africanu]]. El [[26 de mayu]] de [[2009]] foi declarada na so totalidá [[reserva de la biosfera]] pola [[Unesco]]. Pertenez a la [[provincia de Les Palmes]], una de los dos que componen [[Canaries]], [[comunidá autónoma]] d'[[España]]. La capital de la islla ye [[Puerto del Rosario]] (Puerto Cabres hasta [[1956]]), onde s'atopa'l [[Cabildru de Fuerteventura|Cabildru Insular]], que ye'l gobiernu de la islla. La islla tien una población de 107.521 habitantes en 2016,<ref name="boe_1"/> ye la cuarta islla más poblada del Archipiélagu Canariu. El nome indíxena de la islla, antes de la so conquista nel [[sieglu XV]], yera ''Erbani'', estremada en dos comarca ([[Cantón de Jandía|''Jandía'']] y [[Cantón de Maxorata|''Maxorata'']]), d'onde deriva'l xentiliciu ''majorero'' (orixinalmente ''[[mayu|mayo]]'' o ''maxo''). Con una superficie de 1.659,74 km², Fuerteventura ye la islla más estensa de la so provincia, la segunda de Canaries y la de mayor llargor del archipiélagu. Ye, dende'l puntu de vista xeolóxicu, la islla más antigua de les Islles Canaries. == Xeografía física == === Descripción === Con estes pallabres describía Fuerteventura [[Miguel de Unamuno]] al poco de llegar a la islla, onde permaneció desterráu mientres unos meses en [[1924]].{{cita|Esta inafortunada islla de Fuerteventura, onde ente l'apacible aselu del cielu y del mar escribimos esti comentariu a la vida que pasa y a la que se queda, mide no más llargo, de punta norte a punta sur, cien quilómetros, y no más ancho, venticinco. Nel so estremu suroeste forma una península cuasi despoblada, por onde analayen, ente soledaes desnudes y desnudeces solitaries de la mísera tierra, dellos pastores. A esta península conocer pol nome de Jandía o de la Paré. La paré, o meyor, muralla, que dio nome a la península de Jandía, y de la qu'entá se caltienen trechos, foi una muralla construyida polos guanches pa dixebrar los dos reinos nos que la islla Majorata, la de los majoreros, esto ye Fuerteventura, taba estremada, y pa torgar les incursiones d'unu n'otru reinu. Y he equí cómo esti cachu d'África sahárica, llanzáu nel Atlánticu, dexábase tener una península y una muralla como la de China, en cuanto al sentíu históricu.|Miguel de Unamuno.<ref>Parte del artículu "Comentariu", publicáu en Madrid na revista ''[[Nuevu Mundu (revista)|Nuevu Mundu]]'' (1894-1939), el 2 de mayu de 1924, mientres el so exiliu na islla.</ref>}} === Xeomorfoloxía === [[Archivu:Dunas de Corralejo e Isla de Lobos desde Montaña Roja Fuerteventura.jpg|thumb|Dunes de Corralejo ([[La Oliva]]) ya Islla de Llobos dende Monte Coloráu.]] Fuerteventura xuntu cola islla vecina de [[Lanzarote]] son les más grebes de les Islles, amás ye la más cercana a la mariña [[África|africana]] (97 km). Tien una superficie de 1.659 quilómetros cuadraos, polo que se trata de la segunda islla más estensa del archipiélagu tres [[Tenerife]]<ref>[https://web.archive.org/web/20101113155739/http://www2.gobiernodecanarias.org/istac/estadisticas/esta_insulares/2__.html Tenerife ye con 2.034,38 km² la más estensa les islles.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC)</ref> y la de mayor llargor de Canaries al superar los más de 100km de norte a sur. Al nordeste, a pocu menos de 2 km, tópase la pequeña islla de [[Castru de Llobos (Canaries)|Llobos]], perteneciente a Fuerteventura, con una superficie de 4,58 quilómetros cuadraos.<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf Representa'l 0,06% del total de la superficie de Canaries.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC)</ref> [[Archivu:tindaya.jpg|thumb|left|Monte de Tindaya al atapecer ([[La Oliva]]).]] Fuerteventura exhibe estenses planicies, frutu d'un intensu procesu erosivu a lo llargo de la so historia. Ye la islla más antigua del archipiélagu, esperimentando numberoses erupciones volcániques. Según establez la [[Rede Canaria d'Espacios Naturales Protexíos]], 47.695 [[hectárea|ha]] de la islla de Fuerteventura tán ocupaes por 13 espacios naturales protexíos,<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf La islla cunta con 3 parques naturales, 1 parque rural, 6 monumentos naturales, 2 paisaxes protexíos y 1 sitiu d'interés científicu.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC).</ref> como les zones cubiertes de llava del Malpaís Grande y Mozu, el llugar d'interés científicu alcontráu nel [[Saladar de Jandía]] o'l monumentu natural del Monte de Tindaya, por casu. Na zona central atópase'l macizu de Betancuria, con una cota máxima de 762 m nel Picu de la Talaya. Al sur topen l'ismu de la Paré y la península de Jandía, col Picu del Artu a 807 m d'altitú.<ref>[http://www.magrama.gob.es/es/desarrollo-rural/temas/caminos-naturales/caminos-naturales/sector-canariu/fuerteventura/etapa20/sl_fv_54.aspx Altor ortométrica.] Fonte: Ministeriu d'Agricultura, Alimentación y Mediu Ambiente. Consultáu 6-04-2013.</ref> Esti postreru ye'l monte más eleváu de la islla. [[Archivu:Faro de La Entallada Tuineje Fuerteventura.jpg|thumb|Faru de La Entallada, en Les Playitas ([[Tuineje]])]] El llargor de mariña de Fuerteventura ye de cuasi 326 quilómetros, de los cualos 77 son de sablera, lo que la asitia en segundu llugar tocantes a llargor de la mariña, tres [[Tenerife]], y en primer llugar no que fai a perímetru de sableres de les islles.<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf Tenerife sigue a Fuerteventura en llargor de sablera con 67,14 km.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]]</ref> En redol a les dos terceres partes de les sableres de Fuerteventura<ref>{{cita web |url=http://www.legatraveler.com/2016/09/mejores-sableres-fuerteventura/ |títulu=«Meyores sableres de Fuerteventura»}}</ref> son llargues y de sable blancu o negra, siendo'l restu de cantares rodaos o amiestu de cantares y sable. [[Páxara]], al sur, cuenta con 136 km de mariña. Nel conceyu atopen les sableres de la Península de Jandía, les más estenses de Canaries, que van dende Mariña Sele, pasando por Esquinzo-Butihondo, Morru Jable y el Puertito de la Cruz, hasta la Punta de Jandía, pela zona de Sotaventu y dende la Punta de Jandía, pasando por Cofete hasta La Paré, pela zona de Barloventu. Al norte, con 90 km, [[La Oliva]] ye'l segundu conceyu en llargor de mariña de la islla, onde destaquen les [[Parque natural de Corralejo|dunes de Corralejo]], [[El Cotillo]] y Majanicho. La mariña ta jalonada por dellos faros, ente los que destaca'l [[Faru de La Entallada]] pola so arquiteutura y poles sos 196 m d'altitú sobre'l nivel del mar, que lo converten n'unu de los más elevaos de les islles.<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf El faru de La Isleta atopar a 249 m sobre'l nivel mediu del mar.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]]</ref> === Llista de volcanes === {| {{tablaguapa}} border="1" |+ '''Volcanes de Fuerteventura''' |- style="background:#efefef; " ! Volcán!! Tipu de volcán!! Coordenaes |- | Monte de L'Arena || Conu volcánicu || 28.632771° -13.928624° |- | Caldera de los Arrabaldes || Conu de cenices || 28.299039° -13.989678° |- | Bayuyo || Respiraderu || 28.694025° -13.890520° |- | Monte Bermejo || Conu volcánicu || 28.510733° -14.009956° |- | Calderes, Les Caldera || 28.709940° -13.904607° |- | Calderes Blanques || Conu volcánicu || 28.642129° -13.866011° |- | Montaña Caimán || Conu volcánicu || 28.624659° -13.866706° |- | Monte de La Caldereta || Conu volcánicu || 28.522939° -13.920001° |- | Monte de Escangraga || Conu volcánicu || 28.620703° -13.890565° |- | Caldera Encantada || Conu volcánicu || 28.704708° -13.907624° |- | Caldera de Gairía || Conu volcánicu || 28.359519° -14.017791° |- | Calderón Fondu || Conu volcánicu || 28.700534° -13.920188° |- | Caldera de La Llaguna || Conu volcánicu || 28.331702° -13.992902° |- | Caldera de Liria || Conu volcánicu || 28.321771° -13.993076° |- | Islla de Llobos || Caldera || 28.750168° -13.822245° |- | Monte Piedra del Sal || Conu volcánicu || 28.543691° -13.941552° |- | Monte Quemáu || Conu volcánicu || 28.569357° -13.984919° |- | Sueltu Colorado || Caldera || 28.640211° -13.841521° |- | Monte de Los Saltos || Conu volcánicu || 28.630910° -13.917352° |- | Monte de San Andrés || Conu volcánicu || 28.522530° -13.939186° |- | Monte Tamacite || Conu volcánicu || 28.307355° -14.043742° |- | Monte Temerejeque || Conu volcánicu || 28.545061° -13.920992° |- | Monte Tindaya || Conu volcánicu || 28.595373° -13.977365° |- | Monte Tirba || Conu volcánicu || 28.262364° -14.090702° |} === Clima === [[Archivu:Canarydust tmo 2006315 lrg.jpg|thumb|Asoria sobre [[Canaries]].]] El clima de Fuerteventura ye grebu, con zones pertenecientes al [[clima desértico]] y otres zones pertenecientes al [[clima subtropical]] [[clima grebu|grebu]]. Les temperatures permanecen cuasi constantes mientres tol añu (21,1&nbsp;°C de temperatura medio).<ref>[http://www.aemet.es/es/serviciosclimaticos/datosclimatologicos/valoresclimatologicos?l=C249I&k=coo Valores climatolóxicos normales, periodu 1981-2010.] Fonte: [[Institutu Nacional de Meteoroloxía]]</ref> Les precipitaciones son escases na mayor parte de la superficie de la Islla, esistiendo delles esceiciones, como'l Macizu de Betancuria, Cordal de Jandía, y los altos de los montes d'El Cardón, La Muda y El Aceitunal. Fuerteventura, xuntu con Lanzarote son les islles más grebes del Archipiélagu Canariu. Por cuenta de la baxa altitú que presenten estes islles nun retién les mases d'aire húmedo, como asocede n'otres islles del archipiélagu. Tamién la cercanía de la zona d'altes presiones de les [[Azores]] determina'l clima en Fuerteventura. Los vientos dominantes son del nordés o del norte. El clima nel Macizu de Betancuria (762 m), el Cordal de Jandía (807 m), y los altos de los montes d'El Cardón (616m), El Aceitunal (686 m) y La Muda (689 m), presenten notables diferencies pluviométriques y térmiques con respectu al restu de la islla. Les formaciones de nubes son más frecuentes y el mugor más destacable. Un fenómenu común a toles islles pero con mayor incidencia nes orientales, por cuenta de la proximidá de la mariña africana, ye l'[[Calina (meteoroloxía)|asoria]], nome pol que se conoz en [[Canaries]] al polvu en suspensión xeneráu poles nubes de sable d'[[El Sáḥara]], que llega a les islles traíu pol [[siroco]]. {{clima |ubicación=[[Aeropuertu de Fuerteventura]] 25m (1981-2010) |metric first = yes |single line = yes |Xin record high C = 28.5 |Feb record high C = 30.8 |Mar record high C = 34.0 |Abr record high C = 38.0 |May record high C = 36.8 |Xun record high C = 41.6 |Xnt record high C = 43.0 |Ago record high C = 41.0 |Set record high C = 37.9 |Och record high C = 36.5 |Pay record high C = 34.8 |Avi record high C = 29.5 |year record high C = 43.0 |Xin high C = 20.6 |Feb high C = 21.0 |Mar high C = 22.2 |Abr high C = 22.9 |May high C = 24.1 |Xun high C = 25.8 |Xnt high C = 27.3 |Ago high C = 27.8 |Set high C = 27.5 |Och high C = 26.1 |Pay high C = 24.0 |Avi high C = 22.0 |year high C = 24.3 |Xin mean C = 17.6 |Feb mean C = 17.9 |Mar mean C = 18.9 |Abr mean C = 19.5 |May mean C = 20.6 |Xun mean C = 22.5 |Xnt mean C = 24.0 |Ago mean C = 24.6 |Set mean C = 24.4 |Och mean C = 22.9 |Pay mean C = 20.9 |Avi mean C = 18.9 |year mean C = 21.1 |Xin low C = 14.7 |Feb low C = 14.8 |Mar low C = 15.5 |Abr low C = 16.0 |May low C = 17.1 |Xun low C = 19.1 |Xnt low C = 20.8 |Ago low C = 21.5 |Set low C = 21.2 |Och low C = 19.8 |Pay low C = 17.7 |Avi low C = 15.9 |year low C = 17.8 |Xin record low C = 8.0 |Feb record low C = 8.0 |Mar record low C = 8.0 |Abr record low C = 9.5 |May record low C = 11.6 |Xun record low C = 13.0 |Xnt record low C = 14.0 |Ago record low C = 15.0 |Set record low C = 15.0 |Och record low C = 12.0 |Pay record low C = 10.5 |Avi record low C = 9.0 |year record low C = 8.0 |Xin rain mm = 14 |Feb rain mm = 16 |Mar rain mm = 12 |Abr rain mm = 5 |May rain mm = 1 |Xun rain mm = 0 |Xnt rain mm = 0 |Ago rain mm = 0 |Set rain mm = 2 |Och rain mm = 8 |Pay rain mm = 13 |Avi rain mm = 26 |Xin rain days = 2.5 |Feb rain days = 2.4 |Mar rain days = 1.9 |Abr rain days = 1.0 |May rain days = 0.2 |Xun rain days = 0.0 |Xnt rain days = 0.0 |Ago rain days = 0.1 |Set rain days = 0.5 |Och rain days = 1.7 |Pay rain days = 2.2 |Avi rain days = 3.2 |year rain days = |Xin sun = 190 |Feb sun = 190 |Mar sun = 233 |Abr sun = 242 |May sun = 280 |Xun sun = 285 |Xnt sun = 294 |Ago sun = 289 |Set sun = 246 |Och sun = 227 |Pay sun = 203 |Avi sun = 186 |year sun = 2836 |Xin humidity = 68 |Feb humidity = 69 |Mar humidity = 68 |Abr humidity = 65 |May humidity = 66 |Xun humidity = 67 |Xnt humidity = 69 |Ago humidity = 71 |Set humidity = 72 |Och humidity = 73 |Pay humidity = 71 |Avi humidity = 71 |year humidity = 69 |source 1 = [[Axencia Estatal de Meteoroloxía]]<ref>{{cita web |url=http://www.aemet.es/es/serviciosclimaticos/datosclimatologicos/valoresclimatologicos?l=C249I&k=coo |títulu=Valores climatolóxicos normales. Fuerteventura Aeropuertu }}</ref> |fecha=December 2014}} === Flora y fauna === [[Archivu:Saladar de la Playa del Matorral Pájara Fuerteventura.jpg|thumb|Saladar de la Sablera de la Carba ([[Páxara]]).]] Fuerteventura carauterizar pola escasa referencia visual de vexetación. La flora na islla nun ye abondosa, a pesar de qu'esisten gran cantidá de endemismos, por cuenta de les peculiaridaes del clima. Destaquen como formaciones más frecuentes la carba y los [[liquenes|liquen]]. Tamién l'[[árgoma]], el [[verode]], les [[Tabaibal-Cardonal|tabaibas y los cardones]]. Les [[palmera|palmeres]] y tarajales concentrar nos calces de los ribayos y valles. Nel Picu de l'Artu atopa un endemismu vexetal bien pervalible, ''Ononis christii'', de bien bella inflorescencia. El [[Saladar de Jandía|saladar]] atópase nes zones anubiertes dacuando pola marea, dando llugar a elementos [[halófilu|halófilos]]. Equí destaquen El Saláu, el Matomoro y l'Uva de Mar. El so ecosistema más destacáu son los saladares del Sitiu d'Interés Científicu de la [[Sablera de la Carba]], espaciu protexíu pol [[Gobiernu de Canaries]] dende [[1994]]. Tocantes a la fauna, lo más destacable son les numberoses especies d'aves, munches d'elles migratories. Asina tenemos a la [[avutarda|hubara]]<ref>Nome col que se conoz en Canaries a una subespecie de avutarda, reinal del archipiélagu.</ref> canaria, la [[pardela]], el [[Neophron percnopterus majorensis|guirre]], la aguililla, el [[peñerina]], al [[chorlitejo grande]], al chorlito gris, a la garceta, el [[Cursorius cursor|corredor]], l'[[abubilla]], etc. [[Archivu:Calonectris borealis Anillado de pardelas, Fuerteventura.jpg|thumb|left|Anillado de pardelas en [[Puerto del Rosario]] mientres la campaña de rescate l'añu 2000]] El [[Neophron percnopterus majorensis|guirre]] o alimoche canariu ye la única especie d'utre qu'habita en [[Canaries]] y ta considerada como [[especie en peligru d'estinción|especie n'estinción]] según el [[Catálogu d'Especies Amenaciaes de Canaries]]. Anguaño calcúlase que la so población ronda los 150 individuos en Fuerteventura y una pareya en [[Lanzarote]].<ref>[http://www.alimochefuerteventura.com/utre-canaria_guirre.php Númberu d'individuos averáu.] Fonte: Canaries Mediu Ambiente, web patrocinada pol [[Cabildru de Fuerteventura]]</ref> Na actualidá hai en marcha un Proyeutu Life de la [[Xunión Europea]] que'l so oxetivu ye'l caltenimientu d'esta ave. Pa ello preténdense esaniciar no posible los peligros que lu amenacien, que básicamente son les llinies d'alta tensión, l'envelenamientu pol plomu de los perdigones utilizaos pa cazar y les molesties causaes pol turismu. Tamién pretende xixilase les árees de nidificación pa evitar muertes prematures de los pollos y la creación de comederos controlaos con cuenta de que nun-yos falte alimentu. El costu total del proyeutu xube a 829.937,00 €, de los cualos, LIFE va apurrir 414.968,00 € hasta [[2008]]<ref>[http://ec.europa.eu/environment/life/project/Projects/index.cfm?fuseaction=home.createPage&s_ref=LIFE04%20NAT/YE/000067&area=1&yr=2004&n_proj_id=2608&cfid=407103&cftoken=267724eb306ed7y8-F09DCC2D-B3B4-F0ED-Y113B9081DEBBDFD&mode=print&menu=false Proyeutu pal caltenimientu del guirre.] Fonte: Preséu Financieru pal Mediu Ambiente de la [[Xunión Europea]] ([[LIFE]] - The Financial Instrument for the Environment)</ref> El casu de la pardela tamién ye especial. La pardela cenicienta (Calonectris diomedea), que ye una de los dos subespecies de pardela más comunes en [[Canaries]], ye una ave migratoria con un ciclu de vida non bien llargu, que se reproduz una vegada al añu, con puestes de solo un güevu cada vez. Ente mediaos d'ochobre y payares, los pollos suelen abandonar los niales, polo que resulten bien vulnerables nesi momentu. Amás, nel so primer vuelu escontra'l mar, pueden desorientarse pola [[contaminación llumínica]] y topetar con gran cantidá de torgues. Esta subespecie de pardela ye una ave protexida d'interés científicu, polo qu'añalmente se lleva a cabu una campaña de rescate na qu'intervienen tantu les autoridaes llocales como la [[Guardia Civil]]. Per otru llau podemos atópase na islla, amás de los animales domésticos, corpuspinos, llagartos, esperteyos, tortúes, coneyos, etc. == Símbolos naturales de la islla == {{AP|Símbolos animales y vexetales de les Islles Canaries}} Según una llei del [[Gobiernu de Canaries]], los símbolos naturales de Fuerteventura son l'[[Chlamydotis undulata fuertaventurae|avutarda]] y el [[Euphorbia handiensis|cardón de Jandía]].<ref name="gobcan_1"/> <center><gallery> Ficheru:Chlamydotis undulata fuertaventurae 3.jpg|Avutarda </gallery></center> == Historia == === Dómina prehispánica === Los primitivos habitantes de la islla, los [[Mayo|majos]] o majoreros, na so versión acastellanada teníen un orixe bereber, señalándose'l so posible llegada a la islla dende mediaos del primer mileniu e.C. La sociedá de los majos articúlase sobre un modelu tribal. La base de la economía yera la ganadería complementándose cola recueya vexetal, pesca, marisquéu, y quiciabes tamién con una agricultura non documentada arqueológicamente.<ref>{{cita web |url=http://www.turiscom.org/articulo/cultura/primitivos-habitantes-fuerteventura-majos/20140816104022000282.html |títulu=Los primitivos habitantes de Fuerteventura (Los Majos) |fechaaccesu=11 de marzu de 2017 |apellíu=del Arcu Aguilar |nome=Mercedes |fecha=16 d'agostu de 2014 |sitiuweb=Turiscom CIT: turismu y viaxes}}</ref> Antes de la llegada de los europeos la islla taba estremada en dos reinos [[Aboríxenes canarios|indíxenes]], un siguidores del rei ''Guize'' y otros de ''Ayose''.<ref>{{cita web |url=http://insuloamaziq.blogspot.com.es/2012/09/yose.html |títulu=Nome del Rei de Maxorata}}</ref> Los territorios d'estes tribus yeren [[Cantón de Maxorata|Maxorata]] (al norte) y [[Cantón de Jandía|Jandía]] (al sur), dixebraos por una muralla (de la qu'entá se caltienen restos) nel ismu de La Paré. El nome antiguu de la islla, Erbania, fai referencia a esta muralla.{{ensin referencies}} La islla conocer dende muncho primero de que tuviera llugar la conquista castellana. Llevárense a cabo expedición per parte de mallorquinos, catalanes, portugueses, xenoveses, etc., una y bones les potencies apostábense'l derechu de conquista. ==== Grabaos podomorfos ==== Dellos grabaos en piedra [[podomorfos]] (con forma de pies) y incisiones n'espiral apaecieron nel [[Parque Rural de Betancuria]] (Fuerteventura). L'equipu encargáu de la revisión y actualización del inventariu arqueolóxico y etnográfico de [[La Oliva]], [[Puerto del Rosario]] y [[Betancuria]] afayó esta nueva estación gracies a les indicaciones d'un grupu de vecinos que punxeron a los espertos sobre la pista de los sos remotos antepasaos, los "''mahos''". Estos aboríxenes dexaron la so buelga más perenne en forma de tres paneles con grabaos de pies de distintos tipos, especialmente relevantes pola so distinta orientación, según n'otru panel aislláu del restu y que presenta la peculiaridá de les incisiones n'espiral. Estes fueren documentadas n'otres islles del [[Canaries|archipiélagu]], pero yera la primer vegada que se rexistraben en Fuerteventura. === Conquista === La conquista de les islles empieza en [[1402]], comandada polos normandos [[Jean de Bethencourt]] y [[Gadifer de la Salle]], y encarada solo por 63 marineros de los 283 iniciales, dempués de que tuvieren llugar numberoses deserciones. En llegando y asitiase en [[Lanzarote]], la espedición lleva a cabu les primeres incursiones na islla vecina. En [[1404]], Bethencourt y Gadifer fundan [[Betancuria]], que'l so valle convertir nel primer asentamientu de la islla y darréu na capital, sede de diversos órganos gubernativos, relixosos y alministrativos. Gadifer, encarando numberoses dificultaes, tres la partida de Bethencourt escontra la península pa buscar la reconocencia y sofitu del rei de [[Castiella]], tomó la iniciativa de la conquista. Al regresu de Bethencourt, produzse la rotura de los socios y Gadifer abandonaba les islles. En pocos años ([[1405]]), Fuerteventura quedó controlada tres un periodu de convivencia ente conquistadores y aboríxenes. El primer recuentu de población la cifra nunos 1.200 habitantes. A partir d'ende, la población va estendiéndose gradualmente. En [[1424]] el Papa [[Martín V]] alzó en [[Betancuria]] l'efímeru [[Obispáu de Fuerteventura]], que englobó a toles [[Canaries|Islles Canaries]] sacante la islla de [[Lanzarote]].<ref name="juliosanchezrodriguez_1">{{cita web |url=http://www.juliosanchezrodriguez.com/convertíos/07-02_Cisma.pdf |títulu=La Cisma d'Occidente y l'Obispáu de Fuerteventura}}</ref> Esti obispáu tuvo la so sede na [[Ilesia Matriz de la Concepción (Betancuria)|Parroquia Matriz de Santa María de Betancuria]], alzada pa ello a rangu de [[catedral]]. L'orixe d'esti obispáu ta direutamente rellacionáu colos sucesos acaecíos tres el [[Cisma d'Occidente]] ([[1378]]–[[1417]]). L'Obispáu de Fuerteventura foi abolíu solu siete años dempués de ser creáu en [[1431]].<ref name="juliosanchezrodriguez_1"/> En [[1476]] el territoriu pasa a ser el Señoríu Territorial de Fuerteventura, dependiente de los [[Reis Católicos]].<ref>[https://web.archive.org/web/20070401163550/http://www.ayuntamientotuineje.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=59&page=3 Reconocer al conquistador el so dominiu sobre la islla.] Fonte: Conceyu de [[Tuineje]].</ref> === Edá Moderna === La islla sufrió l'acoso per parte de delles incursiones [[Pirates en Canaries|pirates]]. En [[1593]] una espedición [[berberisco|berberisca]] invadió la islla afarando la capital. Pa evitar esti tipu d'ataques construyeron dellos [[castiellu|castiellos]] a lo llargo de la mariña, al par que la población alloñar d'ésta. Por eses feches, lleguen a Fuerteventura el primer Capitán Xeneral que se fai cargu de la defensa de la islla en nome de la corona y el nomamientu de los Sarxentos Mayores. La Parroquia Matriz, de la que dependía tola islla, atópase en [[Betancuria]]<ref>[https://web.archive.org/web/20070401163550/http://www.ayuntamientotuineje.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=59&page=3 El principal motor económicu nesa dómina yera la orchilla, la cebera y el ganáu.] Fonte: Conceyu de [[Tuineje]].</ref> El Reximientu de Milicies crear en [[1708]] y el so coronel asume les competencies de Gobernador de les Armes, cargu de calter vitaliciu y hereditariu en manes de la familia Sánchez-Dumpiérrez, que va adquiriendo cada vez más poder al morar n'otres islles la familia Aries de Saavedra, Señores de Fuerteventura.<ref>[https://web.archive.org/web/20070522001858/http://www.corralejograndesplayas.com/info_xeneral.php?id_seccion=1&pagina=3 El marqués de Vallehermoso intenta que la población póngase a favor del poder de coronar frente al señoríu.] Fonte: Conceyu de [[La Oliva]]</ref> Esi mesmu añu, la Parroquia Matriz crea les Ayudes de Parroquies de [[La Oliva]] y [[Páxara]], que pondría en marcha en [[1711]]. El 17 d'avientu de [[1790]] créase l'Ayuda de Parroquia de [[Tuineje]], que tres la nueva división parroquial del 23 de xunu del añu [[1792]] a cargu del obispu Tavira, tomaría inclusive parte de la península de Jandía, con una población d'unos 1.670 habitantes. En [[1780]] introducir na economía los cultivu de la barrilla.<ref>[https://web.archive.org/web/20090110021851/http://www.ayuntamientotuineje.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=59&page=4 Reseña histórica] Fonte: Conceyu de [[Tuineje]]</ref> En [[1739]] españa la guerra ente'l [[Reinu de Gran Bretaña]] y [[España]] y la islla vese sometida de nuevu a constantes ataques corsarios, que prindaben botinos y navíos civiles que depués yeren vendíos na islla de [[Madeira]]. El 13 d'ochobre de [[1740]], desembarca un corsariu inglés na zona del actual Gran Tarajal y escala la zona camino de [[Tuineje]] y la so ilesia. El Teniente Coronel Sánchez Dumpiérrez sale al so alcuentru con paisanos reclutados pa la ocasión, y les derrota na batalla d'El Cuchillete, matando a 33 de los 53 soldaos desembarcaos y prindando al restu. Al mes siguiente, el 24 de payares, 55 corsarios desembarcaron na mesma zona y con idéntiques intenciones. Esta vegada enfrentar a una tropa más numberosa y meyor preparada na Batalla de Llanu Floríu o Batalla de Tamasite, na que los majoreros nun fixeron prisioneros.<ref>[https://web.archive.org/web/20070401163321/http://www.ayuntamientotuineje.com/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=59&page=5 L'armamentu de los majoreros yera práuticamente de piedres, palos y camellos d'escudu, na primer batalla, y daqué d'armamentu modernu, llográu d'ésta, na segunda.] Fonte: Conceyu de [[Tuineje]].</ref> [[Archivu:Loscoroneles.jpg|thumb|left|La [[Casa de los Coroneles]], a los pies del monte de [[La Oliva]].]] Los Coroneles, de la familia Cabrera-Bethencourt, treslladen la so residencia de [[Betancuria]] a [[La Oliva]], nel añu [[1742]], estableciéndose na llamada [[Casa de los Coroneles]] nunos tiempos nos que'l poder del señoríu yá nun ye tan importante, y adulces asumen el poder civil, nomando o destituyendo cargos del cabildru establecíu naquella dómina.<ref>[https://web.archive.org/web/20070522001858/http://www.corralejograndesplayas.com/info_xeneral.php?id_seccion=1&pagina=3 El poder militar que taba en manes del Señor de la islla tamién va pasando gradualmente a los coroneles.] Fonte: Conceyu de [[La Oliva]].</ref> === Edá Contemporánea === En [[1812]] les [[Cortes de Cádiz]] empecipiaron una serie de cambeos ente los que s'incluyía l'abolición del señoríu, pasando la islla a integrar la provincia española de Canaries. Tamién se contemplaba la creación de nuevos conceyos, estableciéndose en Fuerteventura unu per cada parroquia esistente naquel momentu. Asina surdieron [[Antigua (Les Palmes)|Antigua]], [[Betancuria]], Casillas del Ángel, [[La Oliva]], [[Pájara]], [[Tetir]] y [[Tuineje]], siendo Puertu de Cabres dependiente de [[Tetir]].<ref>[https://web.archive.org/web/20070927131917/http://www.puertodelrosario.org/35017/paginas/conteníos_estaticos/historia.htm Según dellos autores, el caserío inicial de Puertu de Cabres, güei Puerto del Rosario, establecer escontra finales del [[sieglu XVIII]].] Fonte: Conceyu de [[Puerto del Rosario]].</ref> Años dempués, el 30 d'avientu de [[1834]], por aciu Orde Gubernativa, créase'l conceyu de Puerto Cabres, independiente de Tetir, empezando a funcionar como tal el 1 de febreru de [[1835]] con [[Lázaro Rugama Nieves]] como primer alcalde. El cargu hereditariu de los coroneles pasa esi añu a la familia Lara-Cabrera, que lo caltendría hasta [[1870]].<ref>[https://web.archive.org/web/20070522001858/http://www.corralejograndesplayas.com/info_xeneral.php?id_seccion=1&pagina=3 Mientres la dómina de los Coroneles, La Oliva pasa a ser, na práutica, la capital de la islla, anque'l poder civil y la capitalidad real, siguía tando en Betancuria.] Fonte: Conceyu de La Oliva.</ref> Tamién mientres esi añu, se delimitó el términu municipal, apurriéndose oficialmente'l 13 de febreru de [[1836]]. Diez años dempués, el 12 d'agostu de [[1846]] los conceyos de Casillas del Ángel, Puerto de Cabras y Tetir, ratificaron l'esllinde. Adulces vanse instalando en Puerto Cabras, les distintes instituciones de l'alministración y el gobiernu, convirtiéndolo en capital en [[1860]], sustituyendo a [[Betancuria]], capital de la islla hasta entós. [[Archivu:Terminal de pasajeros del aeropuerto de Fuerteventura.jpg|thumb|Terminal del Aeropuertu de Fuerteventura]] En 1941 empecipiáronse les obres d'un aeródromu militar en Tefía, que s'abrir al tráficu comercial nel añu [[1950]].<ref>{{cita publicación |títulu=Fuerteventura - Aeródromu de Tefía - GUÍA DE FUERTEVENTURA |url=https://fuerteventuraenimagenes.com/aerodromo-de-tefia/ |fecha=24 d'abril de 2016 |fechaaccesu=11 de marzu de 2017|periódicu=GUÍA DE FUERTEVENTURA}}</ref> La distancia de la capital y l'aumentu de los vuelos comerciales, fixeron que les autoridaes buscaren allugamientu pa un nuevu aeropuertu. En [[1952]] cerráronse les instalaciones de Tefía y empezaron a usase les de Los Estancos, a 5 quilómetros de la capital. El 19 de febreru de [[1954]] el [[Conseyu de Ministros]] aprueba la [[Carta Económica Municipal]] de los conceyos de Fuerteventura, dexando'l saneamientu de les economíes municipales. Nesta dómina, empieza a plantegase la necesidá de camudar de nome a Puerto Cabres, cambéu que s'aprueba nel Conseyu de Ministros el 16 de marzu de [[1956]], pasando a llamase Puerto del Rosario, nome que caltién anguaño.<ref>{{cita web |url=http://www.dis.ulpgc.es/canaries/fuerte/puertu.htm |títulu=Universidad de Les Palmes de Gran Canaria: Puertu del ROsairo}}</ref> Ente 1954 y 1966 Fuerteventura sirvió como allugamientu del campu de trabayu de Tefía, onde fueron confinaes más d'un centenar de persones condergaes a trabayos forzaos pola so homosexualidá n'aplicación de la Llei de Folgazanes y Maleantes y de Peligrosidá y Rehabilitación Social. Mientres los [[años 1960]], munchos majoreros emigren a otres islles y al [[Sáḥara]] y la capital va creciendo adulces por cuenta de la llegada de xente procedente de los pueblos del interior. La llocalización de les instalaciones aeroportuarias lleven a la busca d'un nuevu allugamientu pal aeropuertu insular que finalmente s'asitia en La Carba, que sería inauguráu en [[1969]]. Un [[Fokker F27]] faciendo'l trayeutu de [[Les Palmes de Gran Canaria]] (LPA) a Fuerteventura (FOI) y con destín a [[Lanzarote]] (ACE) foi'l primer avión qu'amiyó nes nueves instalaciones aeroportuarias de la islla. Los vuelos internacionales dende Fuerteventura empezaron en [[1973]], vuelos que diríen amontándose añu a añu. [[Archivu:Flag of Fuerteventura.svg|thumb|[[Bandera de Fuerteventura]]]] [[Archivu:Escudo de Fuerteventura.svg|upright|thumb|Escudo del cabildru de Fuerteventura]] Tres la muerte de [[Francisco Franco|Franco]] y cola descolonización del Sahara, en [[1975]], el [[Terciu Don Juan d'Austria 3º de la Lexón]], al mandu del [[Coronel Pallás]], llega a Puerto del Rosario, permaneciendo na islla hasta [[1995]].<ref>{{cita web |url=http://www.amigosdeltercertercio.com/indice_fuerteventura.htm |títulu=Páxina sobre la estancia de la Lexón en Fuerteventura |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070430040940/http://www.amigosdeltercertercio.com/indice_fuerteventura.htm |fechaarchivu=30 d'abril de 2007 }}</ref> Nun foi bien recibida pola mayoría los sos habitantes, la llegada de la [[Lexón Española|Lexón]] traxo, problemes y conflictos práuticamente inesistentes hasta la fecha na Islla. En [[1992]] fíxose necesaria una total remodelación de les instalaciones aeroportuarias. Escontra [[1994]] empezáronse les obres d'ampliación qu'incluyíen una nueva terminal de pasaxeros, l'ampliación de la plataforma d'aeronaves, una [[central llétrica]] y la nueva carretera d'accesu. En [[1994]] el [[tresatlánticu]] d'[[Estaos Xuníos]] [[American Star]], de 220 metros d'[[eslora]], [[naufraxu|naufragó]] na mariña de la islla, nel términu municipal de [[Páxara]]. == Demografía == [[Archivu:MVC-024S.JPG|thumb|right|Edificiu de la Universidá Popular, onde s'atopa'l centru acomuñáu de la UNED ([[Puerto del Rosario]]).]] La islla tien una población de 107.521 habitantes pa 2016.<ref name="boe_1"/> Por esta razón ye la cuarta islla más poblada del Archipiélagu Canariu, tres [[Tenerife]], [[Gran Canaria]] y [[Lanzarote]].<ref>[http://www.boe.es/boe/dias/2015/12/17/pdfs/BOE-A-2015-13745.pdf Datos oficiales del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|Institutu Nacional d'Estadística]], ver 01/01/2015]</ref> A lo llargo de la historia, Fuerteventura sufriera una perda de población por cuenta de la situación económica y al clima, que llegó a convertila nuna islla greba. Sicasí, el desenvolvimientu turísticu nos 80 provocó que les cifres demográfiques aumentaren añu tres d'añu de magar, llegando a doblase en pocu más d'una década. En [[2005]], con 86.642 habitantes empadronaos,<ref>{{cita web |url=http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=/t20/y260/a2005/l0/&file=mun35.px&type=pcaxis |títulu=INE: Cifres Oficiales de Población (01/01/2009) Padrón Municipal d'Habitantes (provincia de Les Palmes) |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141116032345/http://www.ine.es/jaxi/tabla.do?path=%2Ft20%2Fe260%2Fa2005%2Fl0%2F&file=mun35.px&type=pcaxis |fechaarchivu=16 de payares de 2014 }}</ref> la población de Fuerteventura partir de la forma siguiente: * Nacíos na mesma islla: 30.364 * Nacíos n'otra islla canaria: 13.175 * Nacíos nel restu d'España: 20.938 * Nacíos n'otru país: 22.165 Comparando los datos colos de los censos de [[2001]], reparar que mientres la población nacida na islla permanez estable, aumentando n'apenes 3000 persones, la población procedente del esterior aumentó en 22.910 habitantes, siendo los que mayor impulsu dieron a la crecedera demográfica de la islla nestos últimos años.<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf La población total en 2001 yera de 60.273 habitantes.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC)</ref> Na islla hai 116 centros d'enseñanza non universitaria<ref>[https://web.archive.org/web/20070101162743/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/estadisticas/educacion/non_universitaria/centros_2003_1.html Datos 2003-2004. Namái dos de los centros son privaos] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC)</ref> pa un total de 14.337 alumnos.<ref>[https://web.archive.org/web/20090116041450/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/estadisticas/educacion/non_universitaria/alnouniv_2003_1.html Datos 2003-2004. Puerto del Rosario tien 6.468 alumnos d'Enseñances de Réxime Xeneral. Tuineje ye'l segundu conceyu en númberu d'alumnos con 2.647] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC)</ref> D'estos centros 45 son d'enseñanza primaria, diez de la ESO, seis de Bachilleratu y cuatro de Formación Profesional.<ref>[https://web.archive.org/web/20070101162743/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/estadisticas/educacion/non_universitaria/centros_2003_1.html Datos 2003-2004. La mayor parte de los centros atópase en Puerto del Rosario. Otra manera, Betancuria namái cunta con tres centros d'Enseñanza Infantil y otros trés de Primaria.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC)</ref> Amás, Fuerteventura cuenta, ente los sos recursos educativos, con un centru acomuñáu de la [[Universidá Nacional d'Educación a Distancia|UNED]], nel que pueden cursase estudios de [[Ciencies Económiques]], [[Ciencies Empresariales]], [[Derechu]], [[Hestoria]] o [[Turismu]] ente otros.<ref>[http://apliweb.uned.es/casociados/amosar_centru.asp?cod=059000 El centru ta dirixíu por Esteban Rodríguez Pérez.] Fonte: [[Universidá Nacional d'Educación a Distancia]] (UNED)</ref> === Direición Insular de l'Alministración Xeneral del Estáu === L'edificiu oficial de la Delegación Insular del Gobiernu d'España, que tien rangu de Subdelegación del Gobiernu pa la islla, ta allugáu en plenu centru de la ciudá, frente a la ilesia parroquial de la Virxe del Rosario, patrona del conceyu de Puerto del Rosario. Esta institución ye la encargada de representar al Gobiernu d'España na islla de Fuerteventura y, de la mesma, xestionar toes aquelles competencies que nun fueren tresferíes al Gobiernu de Canaries. En tal sentíu, tien que ver coles siguientes Alministraciones Públiques: Cuerpos y Fuercies de Seguridá del Estáu (Policía Nacional y Guardia Civil; Seprona, Departamentu Martímo de Vixilancia costera, Salvamentu Marítimu, Tráficu, Extranxería, Permisos de Conducir, Pasaportes, Tarxetes de Residencia, etc.), el puertu de Puerto del Rosario, l'Aeropuertu de Fuerteventura, Axencia Tributaria, Aduanes, Departamentu de Mariñes, Capitanía Marítima, Direición Insular de Tráficu, Centru d'Internamientu d'Inmigrantes (CIR), Institutu Social de la Marina, ISFAS, Seguridá Social, Carreteres xenerales del Estáu, Cruz Roja, Proteición Civil, y otres. Dende'l 30 de xunu de 2007, el Direutor Insular de l'Alministración Xeneral del Estáu (o Delegáu Insular del Gobiernu d'España) ye don Eustaquio Juan Santana Gil.<ref>Orde MAPU/2145/2007, de 12 de xunetu (BOE del 16/7/2007)</ref> === Cabildru Insular de Fuerteventura === {{AP|Cabildru de Fuerteventura}} Los cabildros, formaos a partir de la Llei de Cabildros de 1912, son les formes gubernatives y alministratives propies de les [[Islles Canaries]] y cumplen dos funciones principalmente. Per una parte, empresten servicios y exercen competencies propies de la Comunidá Autónoma y por otra, son la entidá llocal que gobierna la islla. Nes eleiciones de [[2003]] salió escoyíu como presidente [[Mario Cabrera González]], de [[Coalición Canaria]], agrupación que llogró'l 31,02% de los votos, siguida del [[PSOE]] con un 27,53%, formación a la que pertenez el vicepresidente [[Domingo Fuentes Curbelo]].<ref>[https://web.archive.org/web/20070927222937/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/estadisticas/eleiciones/sal3.php Coalición Canaria tien nel cabildru 7 conseyeros, PSOE 6, PP 6 ya Independientes de Fuerteventura 2. El censu yera de 48.031 votantes y la participación algamó'l 63,82%.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística (ISTAC)]]</ref> La sede del cabildru ta asitiada al pie de la ilesia de Puerto del Rosario y la Direición Insular del Gobiernu. === Conceyos === [[Archivu:Fue19.JPG|thumb|right|Conceyu de [[Puerto del Rosario]].]] La islla estremar en seis municipios colos sos respeutivos conceyos, integraos na [[FECAM]], rexíos pola llexislación básica de réxime local y los sos respeutivos reglamentos orgánicos. Los conceyos, formaos por delles poblaciones, son los siguientes <small>(Datos poblacionales [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]] [[2009]])</small>: * [[Antigua (Les Palmes)|Antigua]] (10.371 hab.) * [[Betancuria]] (680 hab.) * [[La Oliva]] (21.996 hab.) * [[Páxara]] (20.821 hab.) * [[Puerto del Rosario]] (35.667 hab.) * [[Tuineje]] (13.632 hab.) Estos conceyos tán de la mesma entamaos en dos mancomunidad: la ''Mancomunidá de Conceyos del Centro-Norte de Fuerteventura'' siendo miembros d'ella los conceyos de La Oliva y Puerto del Rosario; y la ''Mancomunidá de Conceyos del Centro-Sur de Fuerteventura'' integrada polos conceyos Antigua, Betancuria, Páxara y Tuineje.<ref>[http://www.dgal.map.es/cgi-bin/webapb/webdriver?MIval=mancomunidaes&n_prov=Palmes,+Les Mancomunidaes de la provincia de Les Palmes.] Fonte: [[Ministeriu d'Alministraciones Públiques d'España|Ministeriu d'Alministraciones Públiques]]</ref> == Economía == Tres la conquista, la economía majorera xiraba principalmente en redol a la [[orchilla]], el [[cebera]] y el [[ganáu]]. El cultivu de la [[barrilla]] llegó en [[1780]] y xuntu cola orchilla, convertir en motor de la economía de la islla. La demanda d'estos productos favoreció la crecedera de Puerto Cabres y el desenvolvimientu del so puertu, que foi ganando importancia na entrada y salida d'estes y otres mercancíes. A finales del [[sieglu XIX]], el preciu de la cochinilla devaluóse provocando una crisis económica. Col pasu del tiempu, estes actividaes fueron perdiendo pesu na economía isleña pa dar pasu al turismu, base de la economía práuticamente de toa [[Canaries]]. === Turismu === [[Archivu:Caleta de Fuste.jpg|thumb|Instalaciones turístiques en Caleta de Fuste ([[Antigua (Les Palmes)|Antigua]]).]] L'actividá principal de la islla anguaño alcuéntrase nel turismu. Nos últimos años Fuerteventura dotóse de grandes complexos hoteleros y zones turístiques que dieron un impulsu notable al sector servicios. Na islla había a 31 d'avientu de 2005 un total de 117 establecimientos hoteleros y 58 extrahoteleros que sumaben un total de 46.812 places, con un índiz d'ocupación del 71,6%. Una de les consecuencies del aumentu de población y de la ufierta turística, foi la consiguiente medría de los establecimientos hosteleros, esistiendo 862 chigres, 135 cafeteríes y 482 restoranes censaos nesa mesma fecha.<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf En 2001 el númberu de places hoteleres y extrahoteleras yera de 35.025.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC).</ref> La mayor parte de los turistes que lleguen a la islla, facer al traviés del [[Aeropuertu de Fuerteventura|aeropuertu]] y na so mayoría, son estranxeros, principalmente [[Alemaña|alemanes]] y [[Reinu Xuníu|británicos]].<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf De los 2.412.194 de pasaxeros que llegaron a la islla en 2005, 1.317.765 son estranxeros, cifra más o menos estable dende 2001. Sicasí, el númberu de viaxeros llegaos de la península nel mesmu periodu doblóse pasando de los 103.146 en 2001 a los 220.620 en 2005.] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC).</ref> Esta crecedera llevó apareyáu de la mesma el del consumu de cementu debíu a la puxanza de la construcción, llegándose a utilizar na islla 280.077,8 [[tonelada|Tms.]] de cementu.<ref>[https://web.archive.org/web/20070421075723/http://www.gobiernodecanarias.org/istac/publicaciones/pdfs/2006_005.pdf Mientres el mesmu añu, la islla con mayor consumu de cementu foi Tenerife con 1.146.997,9 Tms y la que rexistró'l menor consumu, El Hierro, con 5.570,0 Tms] Fonte: [[Institutu Canariu d'Estadística]] (ISTAC).</ref> === Turismu sostenible === Fuerteventura recibió la medaya d'oru {{oru}} del Quality Coast Gold Award 2012, premiu internacional qu'estrema la calidá medioambiental costera pa un turismu sostenible, calificando a la islla majorera como ''Destín bien encamentáu'' nes categoríes de Naturaleza (caltenimientu de la naturaleza, contautu cola naturaleza, polítiques ecolóxiques, paisaxes abiertos y xestión de ruios y lluces) ya Identidá (heriedu cultural, territoriu y tradición, identidá local, hospitalidá y prestu y derechos humanos y xusticia), apreciando los sos esfuercios por convertise nun destín turísticu sostenible. Gracies a esti premiu Fuerteventura foi escoyida pa ser incluyida nel atles global del turismu sostenible, [[DestiNet]]. <ref>Sustainable Tourism Destination EUCC [http://www.qualitycoast.info/brochure/qc2012.pdf]</ref> === Enerxía === No que al sector enerxéticu refierse, Fuerteventura produció en [[2005|2014]] 85.282 [[vatiu|Mwh]] d'[[enerxía llétrica]], de los que 25.761 (4,1%) proceden del [[enerxía eólica|vientu]], lo que la asitia en tercer llugar en [[Canaries]] na producción d'esti tipu d'enerxía por detrás de [[Gran Canaria]] y [[Tenerife]].<ref>{{cita publicación |url=http://www.gobcan.es/ceic/energia/doc/Publicaciones/AnuarioEnergeticoCanarias/Anuariu2014.pdf |títulu=Anuariu Enerxéticu de Canaries 2014. |fecha=mayu de 2016 |publicación=Conseyería d'Economía, Industria, Comerciu y Conocencia |fechaaccesu=19 de setiembre de 2016 |páxina=95}}</ref> === Agricultura, ganadería y pesca === [[Archivu:feaga2002.jpg|thumb|right|Amuesa de ganáu caprino en Feaga 2002 ([[Antigua (Les Palmes)|Antigua]]).]] Otros sectores económicos que pueden citase, anque con un desenvolvimientu escasu, son la pesca, la ganadería ([[cabra|cabres]]) y l'agricultura ([[cebera|ceberes]] y [[hortoliza|hortolices]]). Col fin de dinamizar estos sectores, celébrase dacuando dende 1986 na Granxa Esperimental de Pozu Negru la Feria d'Agricultura, Ganadería y Pesca (FEAGA). Nesta feria, amás de les amueses de maquinaria y ganáu y productos agrícoles de toa [[Canaries]], celébrense distintos actos y concursos ente los que caben destacar el Concursu Nacional de Quesos Ellaboraos con Lleche de Cabra, les carreres de caballos o les exhibiciones de [[Deportes y xuegos de Canaries|deportes tradicionales]]. == Tresportes == === Aeropuertu === {{AP|Aeropuertu de Fuerteventura}} L'aeropuertu ye'l principal puntu d'accesu a la islla. Les sos instalaciones tán capacitaes, según [[Aena]], pa dar serviciu a cinco millones de pasaxeros al añu (ente llegaes y salíes). Asítiase en La Carba, a cinco quilómetros de [[Puerto del Rosario]]. Cuenta con conexones n'hores de serviciu, cada media hora con Puerto del Rosario y [[Caleta de Fuste]] y cola zona sur aprosimao 6 vegaes al día por aciu les guaguas<ref>Nome pol que se conoz en [[Canaries]] a los autobuses</ref> de Tiadhe (Tresporte interurbanu de viaxeros). De la mesma cunta con serviciu de taxis de los conceyos de Puerto del Rosario, Antigua y La Oliva principalmente. Al marxe del aeropuertu d'[[Aena]], esistieron iniciatives qu'estudiaron la posibilidá de la construcción d'un aeropuertu de calter priváu nel sur de la islla. Darréu foi refugáu tres l'ampliación del aeropuertu actual. N'avientu de 2009 inauguráronse les nueves instalaciones de la terminal de llegaes del aeropuertu de Fuerteventura, triplicando l'espaciu disponible nes antigües instalaciones. Hasta 4.000 pasaxeros per hora son atendíos na actualidá gracies a les nueves instalaciones, lo qu'ameyora la esperiencia del viaxe de los turistes que lleguen a la islla y de los habitantes que faen usu de les instalaciones tantu a diariu, como esporádicamente. La nueva sala de recoyida d'equipaxes cunta con trece cintes, facilitando asina la recoyida d'equipaxes en vuelos europeos incuidos nel [[Alcuerdu de Schengen]], nacionales ya internacionales. La segunda fase de l'ampliación, yá en marcha, inclúi la remodelación del edificiu orixinal y l'ampliación de la zona de facturación, controles de seguridá y zona d'embarque. Con esto preténdese que l'aeropuertu de Fuerteventura tea preparáu pa una futura crecedera de la demanda aérea. === Puertos === [[Archivu:Espigón del puerto de Puerto del Rosario Fuerteventura.jpg|thumb|right|Espigón del puertu de [[Puerto del Rosario]].]] Les comunicaciones marítimes realizar dende tres puertos, [[Puerto del Rosario]], Corralejo y Morru Jable. L'actividá principal de [[Puerto del Rosario]] ye'l tráficu de mercancíes anque les sos instalaciones dexen l'atraque de cruceros turísticos y un ferry procedente de [[Gran Canaria]]. Anguaño tase ampliando y construyendo un puertu deportivu. El tráficu de pasaxeros enríase principalmente al traviés de Corralejo, Gran Tarajal y Morru Jable. El puertu de Corralejo xune la islla con [[Lanzarote]], el de Gran Tarajal con [[Gran Canaria]] y el de Morru Jable con [[Gran Canaria]] y [[Tenerife]]. En 2007 poner en funcionamientu una llinia marítima regular, operada pola Naviera Armes, que xunía los Puerto del Rosario col pueblu marroquín de [[Tarfaya]], suspendida dende'l [[1 de mayu]] de [[2008]] en llancando'l [[Tresbordador|ferry]] frente a la mariña marroquina. === Carreteres === Amás de les carreteres y pistes que xunen les distintes poblaciones pel interior de la islla, esisten dos víes principales bordiando la mariña: la {{Identificador carretera española|tipu=nacional|id=FV-1}} [[Carretera del Norte de Fuerteventura|(Carretera del Norte)]] xune [[Puerto del Rosario]] con Corralejo, y la {{Identificador carretera española|tipu=nacional|id=FV-2}} [[Carretera del Sur de Fuerteventura|(Carretera del Sur)]] con Jandía. La crecedera de la islla fixo qu'estes víes veanse enchíes y con un altu índiz de siniestralidá. Por ello, tán llevándose a cabu ameyores en distintos tramos d'esta carretera que, nel futuru, pretende convertise na exa norte-sur qu'una Morru Jable con Corralejo. En [[Puerto del Rosario]] esiste una estación de guaguas, con espaciu pa 15 vehículos normales y dos arcenes pa vehículos de grandes dimensiones. La estación da serviciu tantu al serviciu públicu de tresporte de viaxeros del conceyu de Puerto del Rosario como a les llinies que xunen les distintes poblaciones de la islla. == Arte y cultura == En Fuerteventura celébrense gran cantidá d'eventos y fiestes tradicionales. Amás, na islla puede atopase una gran variedá d'instalaciones pal esfrute de les artes escéniques, plástiques o p'afondar na hestoria y cultura majorera. === Fiestes tradicionales === [[Archivu:Gala reina 2000 Fuerteventura.jpg|thumb|right|Candidates a reina de les Fiestes del Rosariu nel añu 2000, en [[Puerto del Rosario]].]] Como en toa [[Canaries]], unes de les fiestes con más tradición que se celebren na islla, son los antroxos, celebraos en feches variables ente febreru y marzu en tolos sos conceyos. Nestes [[carnaval|fiestes]], dedicaes a una tema cada añu, destaquen ente otres coses los desfiles, les gales d'eleición de reina del antroxu y les murgues. Amás, cada conceyu cunta con fiestes propies nos distintos pueblos y caseríos, con diverses tradiciones y actividaes. * D'ente toles fiestes patronales que se celebren nel conceyu d'[[Antigua (Les Palmes)|Antigua]], la más importante ye la celebrada'l 8 de setiembre, La nuesa Señora d'Antigua. Amás de conciertos, fueos y otres actividaes, el día de la Virxe celebra una misa a les 13:00 que ye siguida por un vinu de la concordia, pa terminar con una procesión de la Virxe alredor de la ilesia pela tarde. [[Archivu:Santa María - Iglesia de Nuestra Señora de la Peña - Vega de Rio Palmas.jpg|thumb|upright|left|Imaxe d'alabastru de la [[Virxe de la Peña (Fuerteventura)|Virxe de la Peña (Patrona de Fuerteventura)]]]] * Nel conceyu de [[Betancuria]], na ''Vega de Río Palmes'', celébrense tolos años les fiestes n'honor a la [[Virxe de la Peña (Fuerteventura)|Virxe de la Peña]],<ref>{{cita web |url=http://www.turismodecanarias.com/islles-canaries-espana/web/semeya-imaxe/SEMEYA_FUERTEVENTURA_TRADICIONES_Y_FIESTES_06.html |títulu=Foto: Fiestes Virxe de la Peña na Web Oficial de Turismu de les Islles Canaries}}</ref> patrona de la islla de Fuerteventura, que la so espresión más representativa ye la romería na que participen xentes de tolos rincones de la islla. El so fiesta celebra'l tercer [[sábadu]] del mes de [[setiembre]]. * Les fiestes más importantes en [[La Oliva]] son les celebraes en febreru n'honor a la [[Virxe de la Candelaria]]. Tamién destaquen nesti conceyu les Fiestes del Carmen, en Corralejo, cola so correspondiente romería y les Fiestes n'Honor a La nuesa Señora de los Dolores y a San Miguel Arcánxel celebraes en La Caldereta a finales de setiembre y principios d'ochobre, ente otres. * Ente les fiestes de más importancia del conceyu de [[Puerto del Rosario]] tán les Fiestes n'Honor a La nuesa Señora del Rosario, celebraes en redol al 7 d'ochobre. Mientres los díes que duren les fiestes puede asistise a dellos conciertos y verbenes, visitar la cortil ferial o participar na romería, ente otres actividaes. * En [[Tuineje]] tamién se celebren gran cantidá de fiestes patronales, con romeríes y Ranchos d'Ánimes ente otres tradiciones, pero destaquen les Fiestes xuraes n'honor a San Miguel Arcánxel, celebraes en redol al 29 de setiembre y el 13 d'ochobre. Estes fiestes tienen orixe nel xuramentu fechu al santu tres la victoria na Batalla de Tamasite en [[1740]]. Amás de les celebraciones relixoses, celébrense representaciones de los desembarcos [[Gran Bretaña|ingleses]] en Gran tarajal y de les batalles, nos llugares nes qu'asocedieron. === Conciertos y festivales === [[Archivu: Summer experience2008.jpg|thumb|right|[[Lorena (cantante)|Lorena]] en [[Fuerteventura Summer Experience]] l'añu 2008.]] Amás de los conciertos y festivales celebraos nos auditorios, como'l Festival de Música de Canaries, por casu, celébrense cociertos por tola islla, munchos d'ellos por cuenta de les distintes fiestes patronales, con grupos como [[Estopa (grupu)|Estopa]], [[La Oreja de Van Gogh]] o [[King África]]. El creciente interés na islla por esti tipu d'eventos favoreció la puesta en marcha de dellos festivales que poco hai pocu van consolidándose dientro del panorama musical, tantu de les islles como del país: * '''Lebrancho Rock''': en 2004, el Conceyu de [[Puerto del Rosario]] empezó con esta iniciativa ante la cantidá de grupos llocales qu'ensayaben en llocales mientrés años pero nun teníen la oportunidá de tocar en públicu. Nel festival, que se celebra en redol a la [[Selmana Santa]], actuaron tanto grupos llocales como del restu de [[Canaries]] y la península. Dalgunos d'estos grupos son [[Güérfanos de la Nube]], [[El Chigre de Mou]], [[Llimando'l Serruchu]], [[Metrabate]], [[Cuerno Cabra]], [[Imetra]], [[Alma ensin Dueñu]], [[Histeria Coleutiva]], [[Pechuga Band]], [[Maneres de Vivir]], [[Urban Dux]] o [[Berri Txarrak]].<ref>[http://www.lebranchorock.com/quees.htm Los grupos que quieran participar pueden mandar la so maqueta y biografía a la Conceyalía de Mocedá del Conceyu de Puerto del Rosario.] Fonte: Web oficial del Festival.</ref> * '''Fuertemúsica''': según el Lebrancho Rock prima la participación de grupos llocales o emerxentes, Fuertemúsica, qu'empecipió la so andadura nel mesmu añu, presenta principalmente grupos consolidaos en -y mundu de la música. Asina, atopamos que nel so escenariu nes sableres d'[[El Cotillo]], actuaron por casu [[Tabajoste]], [[Arístides Moreno]], [[Bebi]], [[Macaco (banda)|Macaco]], [[Ojos de Brujo]], [[Radio Tarifa]] o [[Ed Motta]]. === Auditorios === [[Archivu:Ensayos de la Compañía Nacional de Danza 2 en Fuerteventura.jpg|thumb|right|Ensayos de la Compañía Nacional de Danza 2 nel Auditoriu de [[Puerto del Rosario]] el 25/07/2000.]] Fuerteventura cuenta con tres auditorios nos que se lleven a cabu tantu representaciones de les distintes artes escéniques como conferencies, gales benéfiques o mítines políticos. * '''Auditoriu Insular de Fuerteventura''': cuenta con 550 butaques y ye el más antiguu de los dos recintos d'esti tipu qu'hai na islla. Pol so escenariu pasaron numberosos artistes tantu del panorama canariu, como del nacional o internacional, ente los que cabo destacar [[Pedro Guerra]], [[Manolo Vieira]], [[Fito & Fitipaldis]], [[Esperanza Roy]], [[Gemma Cuervu]], [[Carlos Sobera]], [[Mirtha Ibarra]], [[Vladimir Cruz]] o la [[Compañía Nacional de Danza 2]] ente otros. * '''Auditoriu de Gran Tarajal''': atópase, como'l so nome indica, en [[Gran Tarajal]], [[Tuineje]]. Foi inauguráu'l 5 d'abril de 2002 cola obra "La gatina y l'uxu" y cuenta con 360 places. * '''Auditoriu de Corralejo''': atópase, como'l so nome indica, en [[Corralejo (La Oliva)|Corralejo]], [[La Oliva]]. === Centru Bibliotecariu Insular === El Centru Bibliotecariu Insular ta asitiáu nel centru de la ciudá, na antigua universidá popular. Cuenta con un salón polivalente con 180 butaques, aire acondicionáu, zona wifi, sala multimedia onde se realicen charres, presentaciones, festival de cine, etc. === Museos y sales d'esposiciones === Na islla esisten dellos museos temáticos según con delles sales d'esposiciones tantu de calter públicu como priváu, ente los que s'atopen los siguientes: * '''[[Casa de los Coroneles]]''' de [[La Oliva]]: Señorial edificiu del [[sieglu XVII]] declaráu [[Monumentos del patrimoniu históricu d'España|monumentu históricu artísticu español]] que foi restauráu nel añu [[2005]]. Recuperáronse pa la visita les sales orixinaries y dependencies nes que vivíen y exercíen los coroneles de la islla. En delles sales instalóse una esposición sobre los oríxenes de la casa, les sos hestoria y la de los sos moradores. Tamién acueye esposiciones d'arte y otres actividaes culturales. * ''' Centru d'Arte Canario " Casa Mané" ''': asitiáu nel conceyu de [[La Oliva (Les Palmes)|La Oliva]], Equí puedes contemplar obres d'artistes canarios famosos. Na planta baxa hai habitaciones pa los espositores del momentu y un patiu con escultures, ente que'l suétanu tien una galería d'arte contemporáneo. Ente les obres espuestes de manera permanente atópense les d'Alberto Manrique. * '''Centru d'Artesanía Molino d'Antigua''': asitiáu nel conceyu d'[[Antigua (Les Palmes)|Antigua]], cuenta con un salón de conferencies, delles sales d'esposiciones de pintura y un antiguu molín de gofio nel que puede atopase al famosu "Manolo'l de la Matilla". * '''Muséu del Sal''': atópase en Les Salinas del Carmen, [[Antigua (Les Palmes)|Antigua]]. Cuenta con un pequeñu centro sobre la hestoria del sal y la llocalización de les distintes salines en [[Canaries]] según les instalaciones de les Salinas del Carmen puramente felicidaes. * '''Centru d'Interpretación del Xacimientu Arqueolóxicu de la Atalayita''': nel Valle de Pozu Negru, [[Antigua (Les Palmes)|Antigua]] atópase esti pequeñu centru en redol a dos conxuntos arqueolóxicos d'edificaciones feches en piedra seca. [[Archivu:Mvc-545s.jpg|thumb|right|Muséu de [[Betancuria]].]] * '''Muséu de Betancuria''': pequeñu muséu dedicáu a l'[[arqueoloxía]], [[paleontoloxía]] y la [[etnografía]] de la islla. * '''Casa del Celleru''': casa en [[La Oliva]], construyida en 1819 onde s'atopa'l Muséu del Granu nel que pueden vese diverses coleiciones sobre l'agricultura de la islla según una coleición de preseos de llabranza. * '''Centru de Arte Juan Ismael''': instalaciones en [[Puerto del Rosario]] que cunten con sales d'esposiciones, llaboratorios fotográficos, sala de conferencies y un taller d'artistes distribuyíos en trés plantes. * '''Cueva del Llanu''': Asitiada na proximidaes de Villaverde ( al norte de la islla). Una fantástica aventura na que s'esquiza y afaya una parte de la parte de les hestoria de les erupciones volcániques y la so resultancia en consecuencia. Amás atópase nella una especie d'arácnidos única nel mundu, estos viven nel interior de la cueva. Calcular según unos estudios realizaos va tiempu que va haber sobre 500 exemplares. * '''Casa Muséu de Unamuno''': atópase en [[Puerto del Rosario]], nel llugar onde moró [[Miguel de unamuno]] mientres duró'l so destierru en Fuerteventura. * '''Sala d'Esposiciones de la Casa de la Cultura de Puerto del Rosario''': sala asitiada xuntu al auditoriu de la capital onde pueden contemplase esposiciones de pintura y fotografía. * '''Ecomuséu La Alcogida''': pequeñu pueblu asitiáu en Tefía, [[Puerto del Rosario]], con siete viviendes tradicionales restauraes onde pueden vese en direuto diverses actividaes de la vida rural tradicional. * '''Centru d'Interpretación de Molinos''': casa tradicional en Tiscamanita, [[Tuineje]], con delles coleiciones sobre les distintes ferramientes pa moler el granu utilizaes a lo llargo de la historia. Al pie de la casa, puede visitase un molín de vientu en funcionamientu. === Parque escultóricu === [[Archivu:Eduardo Úrculo sobre su obra 'Equipaje de ultramar' en Fuerteventura.jpg|thumb|right|Eduardo Úrculo sentáu sobre la so obra "Equipaxe d'ultramar" mientres l'actu d'inauguración, na Plaza de los Paragüitas ([[Puerto del Rosario]]), el 06/10/2000.]] Amás de les distintes sales y museos, la capital, [[Puerto del Rosario]], cuenta con un parque escultóricu al campu compuestu por gran cantidá d'obres de distintos autores. El parque formar cerca d'un centenar d'escultures y apróvese principalmente de les obres creaes mientres el Simposio Internacional d'Escultura que vien celebrándose añalmente dende 2001. Mientres los díes nos que se celebra'l certame, artistes procedentes de distintes partes del mundu dan forma a les sos escultures al campu so la mirada de los transeúntes. A esti parque escultóricu háise-y de sumar el qu'empecipió'l conceyu de [[Páxara]], que desenvolvió pieces artístiques pa la so amuesa pública como paisaxe urbano. A la cabeza d'estes obres apaez la obra "Caminos" de la escultora cubana [[Lisbet Fernández]] compuesta por 30 pieces que representen la mirada escontra'l futuru de dellos neños y que ye bien apreciada pola so fuercia visual. Amás de "Caminos" ([[Morru Jable]]), esisten delles obres d'interés como los conxuntos escultóricos: "Homenaxe a los Pescadores", "l'Apañada" (homenaxe a los ganaderos) y "Homenaxe a Juan Placeres Francés" (Morru Jable) del escultor cubanu [[Rafael Gómez González]]; El Xuguete del Vientu de [[César Manrique]] (Mariña Sele) y la Cabra Costera de [[José Miguel Cubes]] (Morru Jable). == Espacios naturales protexíos == === Parques naturales === * Parque Natural del Castru de Llobos * Parque Natural de Corralejo * Parque Natural de Jandía === Parques rurales === * [[Parque rural de Betancuria]] === Monumentos naturales === * Monumentu Natural del Malpaís de L'Arena * Monumentu Natural de Monte Tindaya * Monumentu Natural de Caldera de Gairía * Monumentu Natural de Cuchiellos de Vigán * Monumentu Natural de Monte Cardón * Monumentu Natural de Ajuí === Paisaxes protexíos === * Paisaxe Protexíu de Malpaís Grande * Paisaxe Protexíu de Vallebrón === Sitios d'interés científicu === * Sitiu d'Interés Científicu de Sablera de la Carba == Gastronomía == [[Archivu:Fuerteventura kaeserei.jpg|thumb|right|Quesería majorera.]] La cocina majorera, como la canaria polo xeneral, ye bastante sobria, principalmente poles costume y les condiciones climátiques. Comparte cola rexón l'usu de gran cantidá de pexes y productos y preparaos de la tierra como los papes engurriaes con [[mueyo (mueyu)|mueyo]] o'l pucheru canariu. Los pexes preséntense preparaos de munches maneres siendo típicos los pejines,<ref>Pexes pequeños ensugaos al sol que se turrar o se quemar nel mesmu platu con un pocu d'alcohol.</ref> les jareas<ref>[[pulpo|Pulpo]], [[Sparus aurata|vieyes]] o otros pexes llaváu y poner a ensugar al sol abiertos.</ref> o'l [[sancocho]] de pexe, xeneralmente [[meru|cherne]],<ref>Nome pol que se conoz en Canaries al [[pixín]]. Los pixinos son un grupu d'unos 20 xéneros na subfamilia Epinephelinae de pexes perciformes. Presenten un cuerpu robustu, con una cabeza grande na que resalten los güeyos globosos y unos grandes quexales.</ref> [[corvina]] o [[sama]] fervíu tres desalarlos, sirvíu con mueyo, papa, batata y gofio. Tamién son bien apreciaos los moxones y les llámpares recoyíos nes mariñes de la islla. Tamién s'usen carnes como la vaca o'l gochu pa la preparación de distintos platos o a cencielles al caricote, pero destaquen ente toes la de [[baifo]]<ref>Cabritu, desque naz hasta que dexa de mamar.</ref> y la de cabra majorera, tantu rustida como compuesta (estofada), animal del qu'amás de la carne, llógrase la lleche necesario pa la fabricación del [[quesu majorero]], ganador de dellos concursos. Ellaboráu con lleche de cabra majorera y, n'ocasiones con hasta un 15% de lleche d'oveya, curáu con aceite pimentón o gofio ye, xuntu col [[quesu palmero]], unu de los dos quesos de Canaries con [[denominación d'orixe]]. == Deportes == En Fuerteventura pueden practicase gran cantidá de deportes, tantu al campu como nes distintes instalaciones disponibles en tola islla. === Deportes autóctonos === {{AP|Deportes y xuegos de Canaries}} Ente los deportes canarios practicaos na islla, caben destacar los siguientes: ==== Llucha canaria ==== [[Archivu:Luchadapuerto.jpg|thumb|Lluchada nel Terrero de [[Puerto del Rosario]].]] La '''[[llucha canaria|llucha]]''' desenvuélvese dientro d'un círculu, xeneralmente de sable, denomináu terrero. Nél, dos lluchadores enfréntense agarraos intentando baltase. En Fuerteventura hai 14 terreros distribuyíos por tolos conceyos, salvu [[Betancuria]]:<ref>[http://www.federaciondeluchacanaria.com/index.php?option=com_content&task=view&id=60&Itemid=64 Terreros en Canaries.] Fonte: [[Federación de Llucha Canaria]]</ref> * Antigua: Terrero d'[[Antigua (Les Palmes)|Antigua]]. * La Oliva: Terrero Venancio Guerra y Terrero de Villaverde. * Páxara: Terrero Miguel Díaz La Lajita, Terrero de Morru Jable y Terrero de [[Páxara]]. * Puerto del Rosario: Terrero de Casillas del Angel, Terrero Manuel Nieves, Terrero de Puerto Cabres, Terrero de Tefía y Terrero de Tetir. * Tuineje: Terrero de Gran Tarajal, Terrero de Tamasite y Terrero Pedro Sánchez, en Tarajalejo. La islla cunta amás con una lliga escolar entamada pol cabildru y con un programa de promoción d'esti deporte puestu en marcha por instituciones, federaciones y clubes nel que participen 12 escueles de llucha d'Antigua, Mariña Sele, La Carba, La Lajita, Lajares, Les Playitas, Morru Jable, Puerto del Rosario, Tefía, Tetir, Unión Sur y Villaverde. ==== Palu canariu ==== [[Archivu:Exhibición de Palo Canario en Pozo Negro Fuerteventura.jpg|thumb|Exhibición mientres FEDETUR 2000, en Pozu Negru ([[Antigua (Les Palmes)|Antigua]]) el 23/09/2000]] El xuegu del '''[[palu canariu]]''' ye un arte marcial que se practica ente dos xugadores que, ensin llegar a faer contautu col cuerpu del adversariu, realicen un combate con palos. El xuegu del palu, nel so orixe, nun tenía calter lúdicu, sinón que yera un métodu de combate utilizáu polos canarios precoloniales. En Fuerteventura esisten los siguientes clubes federaos:<ref>{{enllaz rotu|1=[http://www.juegodelpalocanario.org/modules/cjaycontent/index.php?id=15 Rellación de clubes federaos.] |2=http://www.juegodelpalocanario.org/modules/cjaycontent/index.php?id=15 |bot=InternetArchiveBot }} Fonte: [[Federación del Xuegu del Palu Canariu]]</ref> * Club-Escuela Dunes de Corralejo. * Club-Escuela Huriamen de Villaverde. * Club-Escuela Puerto Cabres. * Club-Escuela Sorinque de Gran Tarajal. ==== Bola canaria ==== Similar al xuegu francés de la [[petanca]], la [[bola canaria]] prauticar pocu na actualidá anque na islla esisten dellos equipos y canches. Básicamente consiste en sumar puntos por aciu el llanzamientu d'unes boles qu'hai que dexar lo más cerca posible d'un oxetu llamáu mingue o boliche. Xugar nun terrén rectangular de sable o tierra d'ente 18 y 25 metros de llargu y un anchu d'ente 3,5 y 6 metros === Deportes acuáticos === Les condiciones de mar y clima faen que la islla seya perfecta pa la práutica d'una amplia variedá de [[deportes acuáticos]]. ==== Surf, windsurf y kitesurf ==== [[Archivu:Corralejo Fuerteventura.jpg|thumb|Windsurfista en Corralejo ([[La Oliva]]).]] Na islla prauticar tantu'l [[surf]], como'l [[windsurf]] nel que la tabla muévese gracies a una vela y como'l más recién [[kitesurf]], nel que la fuercia necesario pal navegación llograr d'una cometa. La islla cunta con numberoses escueles y cursos dedicaos al aprendizaxe d'estos deportes. Los deportes que tienen una mayor repercusión a nivel internacional son el windsurf y el kitesurf, principalmente gracies a la celebración añal dende 1985 del Campeonatu Internacional de Windsurf y Kiteboarding de Fuerteventura nes Sableres de Sotaventu, nel conceyu de [[Páxara]]. Nesti campeonatu dan cita grandes figures del mundu del windsurf y kitesurf como'l varies vegaes campeón del mundu [[Björn Dunkerbeck]] o la jovencísima kiteboardista catalana, residente en [[Tarifa (Cádiz)|Tarifa]], [[Gisela Pulido]]. Dende 2005 celébrase, nesti casu en Corralejo, [[La Oliva]] el Canarian Waveriders, circuitu nel que participen windsurfistas canarios. ==== Submarinismu ==== Al igual qu'asocede col surf y el windsurf, pueden atopase escueles de submarinismu por tola mariña de Fuerteventura. A diferencia de la mayoría de les islles del archipiélagu, Fuerteventura cuenta con una plataforma que, en dellos puntos llega hasta los 30 quilómetros, lo que la fai ideal pa la práutica d'esti deporte. Dos de los puntos más utilizaos pal submarinismu son les mariñes frente a la [[Sablera de la Carba]], al sur, y la zona ente [[Islla de Llobos (España)|Islla de Llobos]] y Corralejo, al norte. Ye precisamente equí, en Corralejo, onde se celebra tolos años el [[Festival internacional del Mar y l'Imaxe Submarina]], conocíu como Fimarsub Corralejo-Islla de Llobos. Mientres esti certame puede asistise a cursos de iniciación, inmersiones profesionales, cursos y concursos de fotografía submarina, proyeiciones y actos rellacionaos con esti deporte. ==== Natación ==== Na islla hai delles instalaciones pa la práutica d'esti deporte, pero la prueba que destaca sobre'l restu, prauticar en mar abiertu. Tratar de la Travesía a nadu: Islla de Llobos- Islla de Fuerteventura, que se celebra tolos años dende [[1999]]. A esta travesía alleguen, principalmente, nadadores amateurs de toa [[Canaries]], [[España]] pero tamién pasaron por ella nadadores profesionales como [[David Meca]], [[Maarten Van der Weijden]] o paralímpicos como [[Jesús Collada Alarcón]], que consiguió medaya d'oru en 100 metros espalda y 100 metros mariposa n'Atenes 2004 y el campeón paralímpicu en Barcelona 92, Sydney y Atlanta Xavi Torres Ramis. [[Archivu:Caleta de Fustes puerto deportivo Fuerteventura.jpg|thumb|Imaxe del muelle de Caleta de Fuste ([[Antigua (Les Palmes)|Antigua]])]] ==== Embarcaciones ==== Como ye lóxicu, tamién se practiquen distintes modalidaes de deportes acuáticos desenvueltes a bordu d'embarcaciones. D'estos deportes, celebrar na islla distintes competiciones de [[vela llatina]] o d'[[optimist]], por casu. Un eventu interesante ye la Vuelta a Fuerteventura en Kayak, entamada per etapes más que como competición, como simple manera de prauticar deporte y conocer la islla. Otru deporte que podríamos englobar nesta categoría ye la pesca d'altor, siendo'l Open de Pesca d'Altor de Gran Tarajal la competición más destacable. === Otros deportes === [[Archivu:Rally de La Oliva Fuerteventura.jpg|thumb|right|Paco Romero, esaniciáu, "faciendo deu" al Skoda de Javier Fránquiz y Juan Manuel Fuentes (campeones de tierra en 1999) mientres el Rally de [[La Oliva]] de 2000. Tindaya al fondu]] Amás de los citaos, na islla practiquen otros deportes de los que la siguiente ye una pequeña rellación: * '''Ciclismu''': amás de la práutica particular, dende 2004 celébrase Cola Cicloturista en [[La Oliva]], na que participen tantu aficionaos como profesionales y, dende 2005, en Corralejo, tamién nel conceyu de [[La Oliva]], el Criterium Ciclista, prueba na que participen, ente otros, corredores d'[[Euskaltel-Euskadi]], [[T-Mobile]] o del equipu [[Orbea]]. Estes competiciones y actividaes, contribuyeron a aumentar l'interés por esti deporte na islla hasta'l puntu de formase'l primer equipu profesional de ciclismu de Canaries, el [[Fuerteventura-Canaries]], que va ser dirixíu primeramente por [[Óscar Guerrero]], direutor del desapaecíu [[Kaiku (equipu ciclista)|Kaiku]] los dos últimes temporaes. * '''Motocrós''': na islla hai dellos circuitos, destacando'l de Los Alares, n'[[Antigua (Les Palmes)|Antigua]] y la Islla de Fuerteventura, nel conceyu de [[Puerto del Rosario]]. Nellos suelen celebrase pruebes davezu, dalgunes d'elles valederas pal Campeonatu Rexonal de Motocross de Canaries. * '''Rallyes de tierra''': mientres tol añu llevar a cabo competiciones de [[rally]] de tierra en Fuerteventura, dos d'elles puntuables pal Campeonatu de Rallyes de Tierra de Canaries. Estes pruebes puntuables son el Rallye d'Antigua y el Rally de La Oliva. * '''Fútbol''': los máximos esponentes majoreros tocantes a fútbol refierse son los clubes [[Club Deportivo El Cotillo|CD Cotillo]] y el [[CD Union Puertu]], que xueguen nel Grupu XII de la [[Tercer División d'España]]. == Majoreros pernomaos == [[Archivu:Descubrimiento estatua Manuel Velázquez Cabrera.jpg|thumb|right|[[Román Rodríguez]] y [[José Juan Herrera Velázquez]], presidentes del [[Gobiernu de Canaries]] y del [[Cabildru Insular de Fuerteventura]] entós daquella, afayando una estatua d'[[Emiliano Hernández]] n'honor a [[Manuel Velázquez Cabrera]] el 08/11/2001.]] * [[Manuel Velázquez Cabrera]]: nacíu en Tiscamanita en [[1863]], foi promotor y artífiz de la creación de los cabildros insulares. * [[Juan Ismael]]: pintor, dibuxante y poeta nacíu en [[La Oliva]] en [[1907]], consideráu como unu de los grandes del surrealismu canariu. * [[Eustaquio Gopar]]: nacíu en [[Tuineje]] en [[1866]], foi unu de los soldaos españoles arreyaos nel "[[Sitiu de Baler]]", ente los que s'atopaba'l tamién majorero, Rafael Alonso Mederos, fináu de [[beriberi|beri-beri]] mientres el sitiu. Al so regresu, Eustaquio, llegó a alcalde del so pueblu natal, tantu mientres la república como mientres el franquismu. * [[Marcial Morera Pérez]], catedráticu de Llingua Española na [[Universidá de La Llaguna]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Gran Canaria]] * [[Lanzarote]] * [[Tenerife]] * [[El Hierro]] * [[La Gomera]] * [[La Palma]] == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.mma.es/sableres/html/p/toes/fu.htm Catálogu de sableres de Fuerteventura], [[Ministeriu de Mediu Ambiente d'España|Ministeriu de Mediu Ambiente]]. * [https://web.archive.org/web/20100918112948/http://www.mapa.es/es/alimentacion/pags/Denominacion/quesu_lacteo/quesu_majorero.htm Páxina sobre la Denominación d'Orixe del Quesu Majorero], [[Ministeriu d'Agricultura, Pesca y Alimentación d'España|Ministeriu d'Agricultura, Pesca y Alimentación]] * [http://www.visitfuerteventura.es/ Web oficial de Fuerteventura] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Islles de Canaries]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] prrmpf7t0gvgrc9s5lpys05vx0d5buu 0 95445 3713279 3663064 2022-08-25T09:56:24Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{ficha d'artista musical}} '''Green Day''' ye una banda [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] de ''[[pop punk]]''<ref name = "allmusic"/><ref name = "rateyour"/><ref name = "popunk">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/style/punk-pop-ma0000004449]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 26 de setiembre de 2012</ref> y ''[[punk rock]]''<ref name = "rateyour"/><ref name = "channel"/> integrada primeramente por trés miembros: [[Billie Joe Armstrong]] ([[Guitarra eléctrica|guitarra]] y [[Voz (música)|voz]]), [[Mike Dirnt]] ([[Baxu eléctricu|baxu]] y [[coros]]) y [[Tré Cool]] ([[Batería (preséu)|batería]] y [[coros]]), El grupu orixinariu de [[Berkeley (California)|Berkeley]],<ref>{{cita web |url= http://www.greendayauthority.com/band/biography.php |títulu= Green Day Biography |idioma=inglés |obra= Green Day Autorithy}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.biografiasyvidas.com/biografia/g/green_day.html |títulu= Green Day|obra= Biografias y Vides |fechaaccesu=23 de xineru de 2011}}</ref> [[California]], xestóse prematuramente en [[1986]] sol nome de Sweet Children, col baterista John Kiffmeyer (meyor conocíu como [[A la Demasía]]). En 1989 camudar al nome actual y poco dempués del llanzamientu del so primer álbum d'estudiu (''[[39/Smooth]]''), Tré Cool reemplazó a A la Demasía.<ref name="allmusic">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/artist/green-day-p69310/biography Green Day]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Foi unu de los grupos que nacieron nel club [[924 Gilman Street]], sitiu que frecuentaben bandes de punk rock locales. Les sos primeres publicaciones realizar por mediu del sellu discográficu independiente [[Lookout!]],<ref>{{cita web |url=http://www.geekstinkbreath.net/greenday/article/green-days-beginning-lookout-records/ |títulu=Green Day's Beginning: Lookout! Records |fechaaccesu=20 d'abril de 2015 |nome=Kurtni |idioma=inglés}}</ref> gracies a les esitoses ventes de los sos primeros trabayos discográficos, llogróse una importante cantidá d'almiradores. Dellos años dempués, en 1994 el conxuntu robló con [[Reprise Records]], con esti sellu llanzaron l'aclamáu ''[[Dookie]].''<ref>«[http://www.rockonthenet.com/artists-g/greenday_main.htm Green Day]» (n'inglés). Rock On The Net. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref>Con esti nuevu álbum el conxuntu llevó'l soníu de finales de la década de 1970 a la nueva xeneración, amás, l'álbum convertir nun ésitu internacional y lleva vendíes más de trenta millones de copies en tol mundu.<ref>DeRogatis, Jim. ''Milk It!: Collected Musings on the Alternative Music Explosion of the 90's''. Cambridge: Da Capo, 2003. Pg. 357, ISBN 0-306-81271-1</ref><ref>«[http://www.riaa.com/newsitem.php?id=0535F2FC-4B80-F5DD-14FD-27585998FEEA&searchterms=green%20day%20dookie&terminclude=&termexact= Gold & Platinum News]» RIAA. Consultáu'l 25 de setiembre de 2012.</ref> Green Day xunto a otres bandes como [[The Offspring]] y [[Rancid]], fueron los que producieron la renacencia y popularización de los intereses principales nel punk rock nos Estaos Xuníos, como de la cultura mesma,<ref>DeRogatis, Jim. ''Milk It!: Collected Musings on the Alternative Music Explosion of the 90's.'' Cambridge: Da Capo, 2003. Páxina 357, ISBN 0-306-81271-1.</ref><ref name="punk revival">{{cita web |autor=D'Angelo, Joe |añu=2004 |títulu=How Green Day's Dookie Fertilized A Punk-Rock Revival |obra=MTV.com |url=http://www.mtv.com/news/articles/1491001/20040915/story.jhtml |fechaaccesu=26 de xunetu de 2006}}</ref> les masives ventes producieron l'apertura d'una fola de grupos ''[[pop punk]]'' y ''[[punk rock]]''. Diez años dempués munchos d'esos conxuntos atópense inactivos o disueltos, ente que Green Day sigue en plena vanguardia musical coles [[ópera rock]] ''[[American Idiot]]'' y ''[[21st Century Breakdown]]'' de 2004 y 2009 respeutivamente, dambes con un [[Premiu Grammy al meyor álbum de rock|Premiu Grammy al meyor álbum de ''rock'']]. Editaron una triloxía d'álbumes titulaos ''[[¡Unu!]]'', ''[[¡Dos!]]'' y ''[[¡Tré!]]'', editaos en setiembre, payares y avientu de 2012 respeutivamente.<ref name="allmusic" /> El so últimu álbum [[Revolution Radio]] salió a la venta'l 7 d'ochobre de 2016.<ref name="rollingstone_1">{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/features/billie-joe-armstrong-on-green-days-topical-new-lp-w433483 |títulu=Billie Joe Armstrong on Green Day's Provocative New LP |fechaaccesu=12 d'agostu de 2016}}</ref> El conxuntu estauxunidense vendió alredor de 85 millones de copies en tol mundu.<ref>{{cita web |títulu= What Are thr total record sales figures for Green Day? |url=http://www.answers.com/Q/What_are_the_total_record_sales_figures_for_Green_Day |editorial=Answers}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.usatoday.com/story/life/music/2014/10/09/rock-and-roll-hall-of-fame-nominees-green-day-nine-inch-nails-lou-reed/16852249/ |títulu=Green Day, Nine Inch Nails among Rock Hall nominees |editorial=[[USA Today]] |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2014 |fecha=9 d'ochobre de 2014 |nome=Patrick |apellíu=Ryan}}</ref> y más de 30 millones solu nel so país.<ref> {{cita web |títulu= Green Day surpasses 25 million album sales in the United States |url=http://www.greendayauthority.com/news/2947/ |fechaaccesu=23 de xineru de 2012 |obra=Green Day Authority}}</ref> <ref>«[http://seattletimes.nwsource.com/html/musicnightlife/2009413386_greenday03.html?table= Green Day to start tour with a bang in Seattle]» (n'inglés). The Seattles Times.</ref> En 2010 estrenóse una adautación teatral del álbum ''American Idiot'' en [[Broadway]], el musical foi nomáu para [[Premios Tony|Tony Awards]], incluyendo Meyor Musical y Meyor Diseñu Escénicu, y recibió comentarios positivos polo xeneral. A mediaos de 2011 la revista ''[[Kerrang!]]'' nomar como'l segundu grupu más influyente surdíu nos últimos trenta años, namái por detrás de [[Metallica]].<ref>(1 de xunu de 2011) «[http://www.montevideo.com.uy/nottiempolibre_139449_1.html Amos de les marionetes]» (n'español). Montevideo. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> Según una encuesta pública, na publicación quincenal de ''[[Rolling Stone]]'', escoyer a Green Day como'l meyor conxuntu de ''punk'' de la historia.<ref>«[http://www.rollingstone.com/music/photos/readers-poll-the-best-punk-rock-bands-of-all-time-20110802/1-green-day-0527589 Readers Poll: The Best Punk Rock Bands of All Time]» (n'inglés). Rolling Stone. Consultáu'l 14 de xineru de 2012.</ref> == Historia == === Entamos musicales y años formativos como Sweet Children (1982-1989) === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | anchu = 250 | títulu = | testu = Tolos logotipos de Green Day utilizaos nos sos álbumes.<br /><small>De riba a embaxo: tipografía pa ''39/Smooth'', ''Kerplunk'', ''Dookie'', ''Insomniac'', ''Nimrod'', ''Warning'', ''American Idiot'', ''21st Century Breakdown'', «¡Unu!, ¡Dos!, ¡Tré!» y «Revolution Radio».</small> | semeya1 = 39 smooth Logo.png | semeya2 = Kerplunk Logo.png | semeya3 = GreenDay Dookie.png | semeya4 = Insomniac Logo.png | semeya5 = Green Day Logo Nimrod.png | semeya6 = Warning Logo.png | semeya7 = Green Day (Logo).png | semeya8 = Green Day (Logo2).png | semeya9 = Green Day Trilogy Logo.png | semeya10 = Revolution Radio Logo.png }} Los oríxenes de la banda remontar escontra 1982, cuando [[Billie Joe Armstrong]] y [[Mike Dirnt]], nesi entós dos neños de diez años provenientes de Rodiu, [[California]], ellos conociéronse y estrecharon amistá. Los dos teníen de mancomún grupos que se desenvolvíen en Berkely tales como Mr. T Experience, [[Operation Ivy]] y Crimpshrine, amás, d'otros grupos de ''[[punk rock]]'' de finales de los [[años 1980]] como [[Social Distortion]] y [[Hüsker Dü]]. El dúu llamó al baterista de Isocracy, [[John Kiffmeyer]] y al baxista Sean Hughes pa dar nacencia a un grupu sol nome de Sweet Children, nun principiu Armstrong y Dirnt yeren los guitarristes.<ref name = "gdbaa"/><ref name = "Kiffmeyer"/> El so primer conciertu foi'l 17 d'ochobre de 1987, presentándose en Rod's Hickory Pit en Vallina (onde la madre de Armstrong atopábase trabayando), ante la presencia d'unos trenta amigos. Tiempu dempués el grupu asitióse permanentemente en Berkeley, unu de los epicentros de la corriente [[Escena punk de California|''punk'' de California]]. Amás de baterista, Kiffmeyer foi l'alministrador del grupu, siendo un esitosu xerente de la sociedá artística, gracies a contactos que tenía ayudó a entamar conciertos y promover al conxuntu.<ref name = "Kiffmeyer">«[http://allwhatsrock.com/article/john-kiffmeyer/ John Kiffmeyer]» (n'inglés). All Whats Rock. Consultáu'l 26 de payares de 2011.</ref> Sean Hughes abandonó Sweet Children en 1988, nel so reemplazu foi Dirnt, achicándose'l conxuntu a un tríu.<ref name = "gdbaa">«[http://www.greendaybiography.com/billie-joe-armstrong.php Biografía de Armstrong]» (n'inglés). Green Day biography. Consultáu'l 28 de payares de 2011.</ref><ref name="historiagd">{{cita web |url=http://www.greendayfod.net/historia.php |fechaaccesu=29 d'agostu de 2009 |editorial=Green Day F.O.D. |títulu=Historia de Green Day <small>Por aciu web.archive.</small> |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090414053729/http://www.greendayfod.net/historia.php |fechaarchivu=14 d'abril de 2009 }}</ref> === Contratu discográficu con Lookout! (1989-1993) === [[Ficheru:Billie_Joe_Armstrong_Scotland_2009.jpg|thumb|200px|[[Billie Joe Armstrong]] tocando cola so guitarra llamada ''Blue'' en Glasgow, Escocia, 2009.]] El dueñu del sellu [[Lookout! Records]], Larry Livermore, convenció al grupu por que roblara cola so casa discográfica independiente, dempués de guardar una actuación en direuto de la banda so agua.<ref name="historiagd"/> El primer material que'l conxuntu publicó con aquel sellu foi un [[EP]] tituláu ''[[1,000 Hours]]'', en 1989. Poco primero de publicar el EP, la banda decidió abandonar el nome Sweet Children pa camudar a Green Day, según Livermore foi pa evitar el tracamundiu con otru grupu llocal llamáu Sweet Baby.<ref>«[www.greenday.net/livermore.htm Entrevista a Lawrence Livermore]» (n'inglés). Green Day Net. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Green Day yera'l nome d'un cantar escritu enantes. Esti trabayu discográficu foi perbién recibíu pola escena ''punk'' de California.<ref name = "allmusic"/> El cantar «Green Day» foi escrita por [[Billie Joe Armstrong]], y fala alrodiu de fumar [[mariguana]]. De primeres del cantar, puede oyese el soníu d'una pipa d'agua (un dispositivu utilizáu pa fumar mariguana). El tríu fumaba distintos tipos de yerbes naquella dómina, pero cuando contraxeron familia, dexaron esos vezos. Un «Green Day» ye un día de descansu pa fumar mariguana.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=5231 Green Day (info sobre'l cantar)]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> Al añu siguiente editaron el EP ''[[Slappy]]'' y el so primer [[álbum d'estudiu]] llamáu ''[[39/Smooth]]'' emitíu en [[Discu de vinilu|vinilu]] y casete,<ref name = "smooth">«[http://www.greendaydiscography.com/39smooth.html 39/Smooth]» (n'inglés). Green Day Discography. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> nel citáu añu publicaron el so tercer EP pero con Skene! Records, llamáu a cencielles ''[[Sweet Children EP|Sweet Children]]''. Este contenía tres canciones escrites pol mesmu grupu: «Sweet Children», «Best Thing In Town» y «Strangeland», siendo esta postrera, col so pegadizu coru, la que más s'avera al estilu que cultivaría'l grupu dempués, el cuartu cantar del EP yera un ''cover'' de la famosa «[[My Generation (cantar)|My Generation]]» de [[The Who]].<ref name="historiagd" /> Green Day editó'l so primer álbum de compilación en [[1991]], llamóse ''[[1,039/Smoothed Out Slappy Hours]]'', el títulu ye una combinación de ''39/Smooth'', ''Slappy'' y ''1,000 Hours''. L'álbum inclúi los dos EP y el primer álbum d'estudiu,<ref name = "smooth"/> poco dempués d'esta publicación, [[A la Demasía]] abandonó'l tríu pa retomar los sos estudios na Humboldt State University, n'[[Arcata (California)|Arcata]], California.<ref name = "historiagd"/><ref name = "Kiffmeyer"/> Entós, convocaron a [[Tré Cool]], un vecín de Larry Livermore y baterista del grupu Lookouts. [[Billie Joe Armstrong]] y [[Mike Dirnt]] yá conocíen a Tré Cool de diversos conciertos na dómina que se faíen llamar Sweet Children. La idea orixinal yera que Tré Cool reemplazara a A la Demasía sola por un tiempu, pero cuando se fixo evidente que Sobrante nun volvería, Armstrong y Dirnt decidieron que Tré Cool quedárase como baterista de forma permanente. Esta formación esta vixente na actualidá. Ente 1992 y 1993, con solo unos años de vida, el conxuntu embarcar nuna serie d'incesantes espectáculos en países del estranxeru, como tamién n'[[Europa]].<ref name = "thompson">Thompson, Dave. "Green Day". ''Alternative Rock.'' San Francisco: Miller Freeman Books, 2000.</ref> El segundu álbum d'estudiu foi ''[[Kerplunk]]'', llanzáu'l 17 de xineru de 1992 con Lookout!.<ref name="historiagd" /> Sicasí, nesi momentu'l grupu refugó un contratu discográficu con I.R.S. Records.<ref name = "channel"/> === Nuevu contratu con Reprise (1994) === [[Ficheru:RiP2013 GreenDay Tre Cool 0002.jpg|thumb|200px|L'actual baterista [[Tré Cool]]. Orixinalmente él reemplazó a [[A la Demasía]] por un tiempu, pero cuando se evidenció que Demasía nun volvería, Tré Cool quedóse como baterista.]] El segundu álbum ''[[Kerplunk]]'', algamó a vender 55&nbsp;000 copies (numberosa cifra teniendo en cuenta que'l discu foi producíu de forma independiente), esi ésitu ''[[underground]]'' foi un gran curiosu que vieron les cases discográfiques.<ref name="ultimate albums">(1994). ''VH1 - Ultimate Albums: Green Day's Dookie''.</ref> El [[Productor discográficu|productor]] [[Rob Cavallo]] representante de [[Reprise Records|Reprise]] llogró seducir al grupu. Asina, Green Day terminó amistosamente el so contratu con [[Lookout! Records]] pa roblar con Reprise (subsidiaria de [[Warner Bros]]) en 1994.<ref name = "allmusic"/> L'acción de roblar con un sellu multinacional, foi (y siguió siendo) un fechu bien criticáu polos fanáticos de la dómina en que tocaben nel club 924 Gilman Street, llegando a catalogar a Green Day de «vendíos».<ref name="billboard">{{cita web |url=http://www.billboard.com/bbcom/bio/index.jsp?pid=54578 |títulu=Artist Biography - Green Day |editor=[[Billboard]] |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |urlarchivu=https://archive.is/20120523233521/http://www.billboard.com/artist/green-day/54578%23/artist/green-day/54578 |fechaarchivu=23 de mayu de 2012 }}</ref><ref name="happenednext">{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/TheBand/articles/guitarlegends/page8.jpg |títulu=What Happened Next... <small>Por aciu web.archive.</small> |editor=Guitar Legends |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090327012904/http://www.greendayauthority.com/TheBand/articles/guitarlegends/page8.jpg |fechaarchivu=27 de marzu de 2009 }}</ref> El club espulsó darréu a la banda depués de que se conociera la noticia del so fichaxe por Reprise.{{ensin referencies}} Apaecieron grafitis nes parés del Gilman Street con lleendes como «¡Muerte a Green Day!».<ref name="mtv-inf">{{cita web |url=http://www.mtv.es/musica/artistas/green-day/inflúis |títulu=Green Day: Inflúis |editor=[[MTV]] |fechaaccesu=20 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090316085954/http://www.mtv.es/musica/artistas/green-day/influencies |fechaarchivu=16 de marzu de 2009 }}</ref> Nunes reflexones que fizo'l so cantante y líder Billie Joe Armstrong sobre aquel periodu a la revista ''[[Spin (revista)|Spin]]'' en 1999, aseguró que «nun podía volver a la escena punk, fuéramos el mayor ésitu de la historia o'l mayor fracasu [...] Lo únicu que podía faer yera siguir y dir alantre».<ref name = "smith"/> === Ésitu comercial ''Dookie'', ''Insomniac'', '' Nimrod'' (1994-1998) === El mesmu [[Rob Cavallo]], quien atraxera a Green Day para [[Reprise Records]], foi escoyíu como productor principal del nuevu álbum, ente que [[Jerry Finn]] foi l'encargáu de l'[[Amiestu (audiu)|amiestu]] del discu. Green Day, nun principiu, apurrió una [[Demo (música)|demo]] a Cavallo, y n'escuchando la cinta nel coche de camín a casa, sintió que zarapicara « con daqué grande».<ref name="ultimate albums" /> La sesión de grabación de la banda duró solu trés selmanes, l'álbum foi remezclado dos veces.{{ensin referencies}} Pero al conxuntu nun lu prestara la primer amiestu. Por ello, Cavallo remezcló les pistes nos Fantasy Studios de [[Berkeley (California)|Berkeley]], [[California]]. Armstrong aseguró que la banda quería crear un soníu secu «similar al [[Never Mind the Bollocks, Here's the Sex Pistols|discu]] de los [[Sex Pistols]] o los primeros álbumes de [[Black Sabbath]]».<ref name="vh1 interview" /> Armstrong, más tarde, dixo de la so esperiencia nel estudiu que «tou taba yá compuestu, tou lo que tuvimos que faer yera representalo».<ref name="vh1 interview">{{cita web |url=http://www.vh1.com/shows/dyn/ultimate_albums/58025/episode_interviews_int.jhtml?start=1 |títulu=Billie Joe Armstrong Interview on VH1 <small>Por aciu web.archive.</small> |fechaaccesu=16 de xunetu de 2007 |editorial=VH1 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090210005459/http://www.vh1.com/shows/dyn/ultimate_albums/58025/episode_interviews_int.jhtml?start=1 |fechaarchivu=10 de febreru de 2009 }}</ref> Asina s'editó en febreru de 1994 el primer álbum de Green Day con Reprise,<ref name = "channel"/> llamóse ''[[Dookie]]'', significó l'álbum clásicu por excelencia del ''[[pop punk]]''.<ref name = "smith">Smith, RJ. "Top 90 Albums of the 90's." ''SPIN.'' Agostu de 1999.</ref> El nuevu álbum de Green Day convertir nun ésitu comercial en tol mundu, consiguiendo llegar al puestu númberu dos nel ''[[Billboard 200]]'' estauxunidense y llegó a entrar a les llistes de seis países más, algamó a vender un total de quince millones de copies en tol mundu, hasta la fecha,<ref name="channel">«[https://web.archive.org/web/20091015021933/http://www.thebiographychannel.co.uk/biography_story/1779:2213/1/Green_Day.htm Green Day]» (n'inglés). Biography Channel. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref><ref name="behindthemusic">"Green Day". ''[[Behind the Music]]''. [[VH1]], 2000.</ref> siendo l'únicu [[Certificación de ventes discográfiques|álbum de diamante]] que tien Green Day.<ref name="riaa">{{cita web |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblDiamond |títulu=Diamond Awards (rique busca manual) |editor=[[RIAA]] |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de marzu de 2009}}</ref> Foi l'álbum de ''rock'' alternativu más esitosu de la década, solo superáu por ''[[Nevermind]]'' de [[Nirvana (banda)|Nirvana]], y ''[[Blood Sugar Sex Magik]]'' de [[Red Hot Chili Peppers]].<ref name="historiagd"/> L'ésitu de Green Day, abrió'l camín a bandes como Rancid y [[The Offspring]], saliendo a la venta discos como ''Wolves'' y ''[[Smash (álbum de The Offspring)|Smash]]'', respeutivamente, y en poco tiempu, el resurdimientu del ''punk'' a mediaos de los años 1990 atópase en plenu apoxéu.<ref name="punk revival"/> {| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 0em; margin-right: 1em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5" | style="text-align: left;" |«''Dookie'' ye una pieza estelar de ''punk'' modernu que munchos trataron d'asonsañar, pero naide llogró superar». |- | style="text-align: left;" | - Stephen Thomas Erlewine en ''[[Allmusic]]''.<ref>Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/dookie-r19340 7/review Dookie]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> |} Primeramente l'ésitu foi gracies a la promoción que [[MTV]] dio al senciellu «[[Longview]]», depués el clásicu «[[Basket Case (cantar)|Basket Case]]» que se caltuvo por cinco selmanes nel primer puestu de la llista ''[[Alternative Songs|Modern Rock Tracks]]''. Green Day foi'l conxuntu más aclamáu nel [[Woodstock '94]],<ref name = "allmusic"/> onde empezaron una guerra de folla. Cuando'l show taba por terminar, Armstrong incentivu a una engarradiella de folla, en mediu del abaruyamientu, un guardia de seguridá confundió al baxista [[Mike Dirnt]] con un fan invasor, el guardia llegó a cutir a Dirnt, millones de televidentes vieron esi episodiu en vivu.<ref name = "ram">«[http://www.ram.org/music/woodstock/woodstock.html Woodstock 1994]» Ram.org. Consultáu'l 22 de xunetu de 2011.</ref> El célebre cantar «Basket Case» fala d'[[Ataque de llerza|ataques de llerza]] y de sensación d'ansiedá. Nesa dómina, Armstrong el líder del conxuntu sufría distintos tipos de trestornos. Un ''basket case'' ([[Idioma español|en castellanu]]: casu perdíu), ye'l términu utilizáu p'aquelles persones emocionalmente inestables. Orixinalmente el términu unviaba a un amputáu, sobremanera soldaos que perdieren los sos cuatro miembros, el terminó surdió mientres la [[Primer Guerra Mundial]].<ref name = "basketcase">«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=2714 Basket Case]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> Depués de la receición positiva de ''Dookie'', la banda realizó la so primer xira internacional, empezando nos Estaos Xuníos, onde utilizaron un [[bibliobús]] del padre de [[Tré Cool]] pa movese ente los conciertos.{{ensin referencies}} La banda tamién apaeció nel festival de [[Lollapalooza]] y nun eventu caritativu nel [[Madison Square Garden]], naquella ocasión Armstrong tocó'l cantar «[[She (cantar de Green Day)|She]]» desnudu.<ref name="tours">{{cita web |url=http://www.geekstinkbreath.net/greenday/tour/2/ |títulu=Green Day Tour Notes |fechaaccesu=16 de xunetu de 2007 |editorial=Geek Stink Breath}}</ref> El 9 de setiembre de 1994 actuaron en Boston Esplanade, el caos españó mientres la puesta de la banda, a la fin de los disturbios, 100 persones resultaron mancaes y 45 fueron deteníes. Na xira pa promocionar ''Dookie'' llevaron a [[Pansy Division]] como teloneros. En 1995, ''Dookie'' ganó'l [[Premiu Grammy al meyor álbum de música alternativa]] y la banda foi nomada a nueve premios [[MTV Video Music Awards]].<ref>Fricke, David. (16 d'avientu de 1999). "Our Back Pages". ''[[Rolling Stone]]'' (828/829):85</ref> El cantante de [[Good Charlotte]], [[Joel Madden]] dixo sobre ''Dookie'': {{cita|[''Dookie''] camudóme la vida [...] Diéronme ganes d'empezar con [[Good Charlotte]] [...] Xusto dempués de que'l discu salió, diximos: «Tenemos que formar una banda nel nuesu garaxe agora mesmu y faer conciertos... como Green Day».|[[Good Charlotte]].<ref name="punk revival"/>}} [[Ficheru:Mike Dirnt and Tre Cool.jpg|thumb|200px|[[Tré Cool]] y [[Mike Dirnt]], baterista y baxista respeutivamente.]] Darréu al ésitu de ''[[Dookie]]'', Green Day editó'l [[senciellu]] «[[J.A.R. (Jason Andrew Relva)]]» pa la película ''Angus'' de 1995.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=8426 J.A.R. (Jason Andrew Relva)]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> El senciellu algamó'l puestu númberu unu na llista ''Modern Rock Tracks''. El cantar foi siguida pol cuartu trabayu d'estudiu de la banda, ''[[Insomniac (álbum de Green Day)|Insomniac]]'',<ref>Coleman, Mark. "Insomniac." ''Rolling Stone.'' Payares de 1995.</ref> emitíu na seronda de 1995. Nun principiu l'álbum foi bastante esitosu; consiguió'l puestu númberu dos y vendió al poco tiempo dos millones de copies, mientres la primavera de 1996. Pero sicasí, nengunu de los senciellos llograron la mesma repercusión que los de ''Dookie'',<ref name = "allmusic"/> esti nuevu llanzamientu yera una respuesta muncho más escura y pesada, en comparanza a ''Dookie'', que yera más melódicu.<ref name = "channel"/> Los senciellos fueron «[[Geek Stink Breath]]», «[[Stuck with Me]]», «[[Brain Stew/Jaded]]» y «[[Walking Contradiction]]».<ref name="Album Guide">«[https://web.archive.org/web/20110123042756/http://www.rollingstone.com/music/artists/green-day/albumguide Green Day: Album Guide]» (n'inglés). Rolling Stone. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref><ref name="snotty">Di Perna, Alan (Agostu de 1996). «[https://web.archive.org/web/20090830224453/http://geocities.com/vintageinterviews/greenday.html Young, Loud, and Snotty]» (n'inglés). ''Guitar World.'' Geocities. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref> Con dichu álbum la banda ganó'l premiu a artista favoritu, artista favoritu de ''hard rock'' y artista alternativu favoritu nos premios [[American Music Awards]] de 1996, ente que'l videu de «Walking Contradiction» llogró una nominación al Grammy por meyor videu, tamién tuvo una nominación por meyores efeutos especiales nos [[MTV Video Music Awards]].<ref name = "snotty"/> Naquella primavera Green Day atayó la xira que diba brindar por [[Europa]] pa promocionar ''Insomniac'' por cansanciu<ref name = "channel"/> (colo cual provocaron rumores de la desintegración del grupu, los mesmos fueron estenaos por [[Tré Cool]] nuna afirmación que fizo). La banda dedicó la siguiente metá del añu pa compenetrarse a escribir nuevu material. Dende'l principiu, tantu la banda como Cavallo coincidieron en que l'álbum tenía que ser distintu de los sos trabayos anteriores.<ref>Spitz, Marc. ''Nobody Likes You''. New York: Hyperion, 2006. Pg. 128.</ref> Publicaron ''[[Nimrod (álbum de Green Day)|Nimrod]]'' n'ochobre de 1997; este yera una esviación esperimental del so estilu ''[[pop punk]]'', siendo amás más artísticu y conceptual que los anteriores. Esi nuevu llanzamientu ye heteroxéneu en xéneros musicales, dende'l mesmu ''pop punk'', al ''[[surf rock]]'' y ''[[ska]]'', o a balaes acústiques.<ref name = "channel"/> ''Nimrod'' entró na posición númberu diez n'Estaos Xuníos, y en dichu país foi certificáu con dos discos de platín en marzu del 2000. L'ésitu del cantar «[[Good Riddance (Time of Your Life)]]», produció que ganara un premiu MTV al meyor videu alternativu.<ref name = "awardsgd">«[http://www.greendayauthority.com/TheBand/awards.php?section=nimrod Green Day's Awards]» (n'inglés). Green Day Autority. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref><ref>Spitz, Marc. ''Nobody Likes You.'' New York: Hyperion, 2006. Pg. 128.</ref> Esti cantar foi utilizada pola serie ''[[ER (serie de televisión)|Y.R.]]'', como tamién nel episodiu final de ''[[Seinfeld]]''. Editáronse dos CD como senciellos: el primeru incluyía como [[Llau A y llau B|llau B]] «Desensitized» y «Rotting» (otru cantar bastante distinta a lo que siempres producía'l grupu). El segundu traía como llau B les temes «Suffocate» y «You Lied». Yá en 1999 editóse'l cuartu senciellu de ''Nimrod'', «[[Nice Guys Finish Last]]» (el terceru foi «[[Redundant]]»), foi la tema principal de la banda sonora de ''[[Varsity Blues]]''. El so videu tuvo dos selmanes en primer llugar en [[MTV]] y llogró una nominación al meyor cantar d'una película nos MTV Movie Awards.<ref name="historiagd" /> === Años de receso y regresu con ''Warning'' (1999-2002) === Tres la fría receición de ''Nimrod'', el conxuntu decidió retirase de volao mientres unos dos años pa folgar y tornar coles sos families. Ellos tomaron la decisión de que'l so nuevu trabayu tendría que tar más empuestu polos sos instintos», lo que significaba un nuevu álbum más esperimental, pero siguiendo usando una base ''[[punk rock]]'' con ritmos pegadizos. Finalmente en 2000, Green Day editó'l so sestu álbum, ''[[Warning (álbum de Green Day)|Warning]]'', que foi llanzáu nel mes d'ochobre na ciudá de [[Nueva York]]. Artísticamente, el tríu llogró'l so cometíu: la crítica emponderó al álbum, argumentando qu'ellí'l conxuntu amuésase más evolucionáu, más seriu y maduru.<ref name = "allnimrod">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/nimrod-r315299/review Nimrod]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Un añu antes del llanzamientu del nuevu discu, el guitarrista [[Jason White]] xunir al conxuntu. Pero comercialmente l'álbum foi un fracasu, convirtiéndose unu de los menos vendíos de tola so carrera. A pesar de que traxo l'ésitu «Minority» y un ésitu menor con «Warning», dellos observadores y críticos taben llegando a la conclusión de que la banda diba perdiendo relevancia.<ref name="channel"/><ref name="metacritic">«[http://www.metacritic.com/music/artists/greenday/warning Green Day: Warning]» (n'inglés). Metacritic. Consultáu 24 de xunetu de 2011.</ref> En 2001, nel California Music Awards, Green Day ganó los ocho premios pa los que foi nomáu. El grupu ganó los premios de: meyor álbum (por ''Warning''), álbum destacáu de ''punk rock''/''ska'' (por ''Warning''), grupu sobrasaliente, meyor vocalista masculín, meyor baxista, meyor baterista, compositor sobresaliente, y artista sobresaliente.<ref name = "awardsgd"/> Collechando dellos ésitos, tres munchos años de trayeutoria, Green Day decidió llanzar en 2001 otru álbum compilatorio colos sos senciellos, ''[[International Superhits!]]'', que contién tolos ésitos dende ''[[Dookie]]'' hasta ''Warning''. Naquel añu varios conxuntos emitieron álbumes de compilación d'ésitos.<ref name="historiagd" /> El tríu tomó un receso ente ''International Superhits!'' y el so próximu álbum d'estudiu, publicando otru compilatorio, ''[[Shenanigans]]'', con catorce pistes que son rareces de la banda como tamién llaos B de senciellos, ente que frecuentemente publicaben delles semeyes d'ellos realizando estrañes xeres. A principios de la década de 2000, Green Day atopar nel so momentu más entrevesgáu: los trés miembros del conxuntu atopábense estresaos polos sos recién divorcios, el grupu perdiera fama y relevancia nel mediu musical, pero por sobremanera, tenía la presión que representa nun poder emitir un discu con abonda popularidá y repercusión, como pa volver asitiar al conxuntu nel centru de la escena del ''punk rock''.<ref name = "americanidiota">«[http://www.geekstinkbreath.net/greenday/article/warping-into-the-ultimate-idiots/ Warping into the Ultimate Idiots]» (n'inglés). Geekstinkbreath. Consultáu'l 26 de xunetu de 2011.</ref> Anque'l periodu d'estos trés álbumes quiciabes ye consideráu como'l más escuru del grupu, desque imprimieron el so estilu colos álbumes ''[[Kerplunk]]'' y ''Dookie'', Green Day siempres caltuvo una reputación, con ventes considerablemente altes (anque dalgunes bien baxes), y crítiques xeneralmente positives nos sos trabayos discográficos.<ref>Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/shenanigans-r596553/review Shenanigans]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> === Procesu de grabación del nuevu álbum (2003) === Para mediaos de 2003 el tríu yá grabara venti canciones pa un álbum que se diba a llamar ''[[Cigarettes And Valentines]]''.<ref name = "spitz"/> Sicasí, daquién furtiara l'ordenador nel que taben guardaes les [[Máster de grabación|copies maestres]].<ref name="Spin">{{cita publicación |apellíu=Pappademas |nome=Alex |títulu=Power to the People (With Funny Haircuts) |publicación=Spin |númberu=November 2004}}</ref> Los trés integrantes del grupu preguntaron si debíen regrabar les pistes perdíes, polo que consultaron con Rob Cavallo que midida tomar, él pregúnto-yos si esos cantares representaben el meyor trabayo qu'ellos podíen producir, Armstrong comentó al respeutu: «Honestamente, non podíamos mirar ente nós y dicir 'eso foi lo meyor que podemos faer'. Asina que decidimos siguir alantre y faer daqué dafechu nuevu». Los miembros de la banda aportaron a pasar los próximos trés meses a componer nuevu material.<ref name="spitz">Spitz, Marc. ''Nobody Likes You: Inside the Turbulent Life, Times, and Music of Green Day''. New York: Hyperion, 2006. ISBN 1-4013-0274-2.</ref><ref name="combatrock">{{cita publicación |apellíu=di Perna |nome=Alan |títulu=Combat Rock |publicación=[[Guitar World]] |númberu=Holiday 2004}}</ref> Entós Green Day decidió primero, proponese volver al estudiu y grabar más relajadamente un bon álbum pa recuperar la so reputación, pero'l grupu púnxose d'alcuerdu en que nun se debía regrabar esautamente los mesmos cantares, sicasí, teníense que perfeccionar, pero dende cero.<ref name = "americanidiota"/> Empezaron a grabar buscando influencies d'otros estilos, interpretando dende [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]], hasta cantando versiones de [[villancicos]]. Armstrong dixo que decidieron escribir los sos cantares d'esta manera al llograr el respetu del mundu musical, y que los comentarios sociales ye parte natural de la crecedera d'una banda. La primera nueva composición foi un cantar llamáu «American Idiot». La banda tuvo dificultaes pa siguir alantre. Un día, el baxista [[Mike Dirnt]] dirixir al estudiu de grabación, con una composición de trenta segundos, fecha por sigo mesmu. Armstrong decidió que quería faer daqué asemeyáu, él y [[Tré Cool]] siguieron el camín que trazó'l baxista. Armstrong recordó: «Tou empezó a volvese más seriu, tábamos tratando de superanos unu al otru. Siguimos coneutando estos pequeños fragmentos hasta que teníamos daqué». Esti conxuntu musical convertir nel cantar «Homecoming». La siguiente composición foi la suite «Jesus of Suburbia». Armstrong se envalentonó tantu pola creación de los dos suites, polo que decidió faer del álbum una obra conceptual.<ref name = "combatrock"/> === Nuevu ésitu con ''American Idiot'' (2004-2006) === [[Ficheru:Billie Joe Armstrong at mic in Cardiff.png|thumb|200px|[[Billie Joe Armstrong]] nel tour pa promocionar ''[[American Idiot]]''. El grupu tardó diez años en tener un álbum cola mesma repercusión y ventes que ''[[Dookie]]''.]] D'ende surdió'l nuevu trabayu ''[[American Idiot]]'' en 2004. Catalogáu como una [[Ópera rock|ópera ''punk'']], rellata les hestories de «[[Jesus of Suburbia]]» (Jesús de los suburbios), «St. Jimmy» y la historia d'una moza ensin nome, «[[Whatsername]]»; toes los cantares tienen dalguna rellación ente sigo. Dos de les pistes, «Jesus of Suburbia» y «[[Homecoming (cantar de Green Day)|Homecoming]]» consten de cinco partes con una gran variedá d'estilos nos más de nueve minutos de caúna.<ref>«[http://www.lahiguera.net/musicalia/artistas/green_day/discu/1459/ American Idiot]» (n'español). La Figal.net Consultáu'l 28 de payares de 2011.</ref> L'álbum foi publicáu cuatro años dempués del so últimu discu, munchos pensaben que Green Day taba en cantu de la disolución, pero al poco tiempu de la emisión de ''American Idiot'', l'álbum collechó prácticamente'l mesmu ésitu que ''[[Dookie]]''. El discu foi nomáu como unu de los más importantes del añu, cantares como «American Idiot», «[[Holiday (cantar de Green Day)|Holiday]]» y «[[Boulevard of Broken Dreams]]» fueron irradiaes por toes el emisores del planeta. El conxuntu resurdió totalmente dempués de diez años, apaecieron en numberoses portaes de publicaciones musicales, particularmente la revista ''Guitar Legends'' tuvo a [[Billie Joe Armstrong]] na so portada, naquella publicación Green Day taba presente nunos venti páxines, ''Entertainment Weekly'' dixo que l'álbum yera «una obra maestra del ''punk rock''», y el títulu de la portada de la ''[[Rolling Stone]]'' dicía:<ref name = "americanidiota"/> {{cita|Green Day: ¿Cómo los mocosos crecieron, cutieron a [[George W. Bush|Bush]], y conquistaron al mundu?.|Revista ''[[Rolling Stone]]''.<ref name = "americanidiota"/>}} [[Ficheru:MK Bowl Concert.jpg|thumb|Vista panorámica del [[Milton Keynes]] [[National Bowl]], llugar onde la banda tocó nel [[American Idiot World Tour]], y onde se grabó'l ''[[Bullet in a Bible]].''<ref>{{cita web |url= http://www.virtualfestivals.com/latest/news/2012 |títulu= Green Day - Milton Keynes Bowl 2005 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2012 |idioma=inglés |obra= Virtual Festivals}}</ref>]] Tou empezara col cantar «American Idiot», la recién [[Guerra d'Iraq]], el manexu de la república per parte de los medios de prensa y la manera de vida de los estauxunidenses polo xeneral, fueron factores que lu sirvieron d'inspiración a Armstrong pa escribir rellatando'l so puntu de vista. L'álbum ta cargáu de lletres esplícites, con pensamientos que'l grupu tien sobre la Nación en sí, amás de tener crítiques al presidente [[George Walker Bush|George Bush]].<ref name = "americanidiota"/><ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=3937 American Idiot]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> El cantar «Boulevard of Broken Dreams» cuestiona la manera de vida americanu». Esi títulu ye un celebre cuadru de Gottfried Helnwein, que representa Marilyn Monroe, Humphrey Bogart, James Dean y [[Elvis Presley]] pasando'l ratu nun chigre.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=4055 Boulevard of Broken Dreams]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> ''American Idiot'' sosprendió a munchos críticos y espectadores pol so altu conteníu ideolóxicu y protestante, nuna dómina en que'l ''rock'' escarez de felicidá carauterística.<ref name = "centurybreak">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/21st-century-breakdown-r1550923/review 21st Century Breakdown]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 27 de xunetu de 2011.</ref> ''Rolling Stone'' asitiar nel puestu númberu unu na so llista de los cien meyores discos de la década,<ref>«[http://www.rollingstone.com/music/news/the-decade-end-readers-poll-your-favorite-album-song-and-artist-of-the-2000s-20091208 The Decade End: Readers Poll Your Favorite Album, Song and Artist of the 2000]»</ref> y lo mesmo fixo la revista ''Kerrang!'' na so llista de los cincuenta meyores álbumes de la década de 2000.<ref>{{cita web |url= http://www.kerrang.com/22892/50-greatest-rock-albums-00s/ |fechaaccesu=2 de payares de 2014 |obra= Kerrang! |títulu= 50 BEST ROCK ALBUMS OF THE 2000′S |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Greenday1.jpg|thumb|Vista fronteru de la banda tocando nel [[National Bowl]] 2005.]] Al añu siguiente, l'álbum ganó'l premiu Grammy por meyor álbum de ''rock'', foi nomáu en cuatro categoríes incluyendo álbum del añu. Green Day ganó siete de los ocho premios MTV Video Music Awards, el cantar «Boulevard of Broken Dreams» llevóse seis de los premios, l'únicu galandron que Green Day nun se llevó foi por meyor direición artística, na que [[Gwen Stefani]] foi gallardoniada por «[[What You Waiting For?]]».<ref>"Kerrang! Top 50 albums of the 21st Century". ''Kerrang!'' (Bauer Media Group). 5 d'agostu de 2009.</ref> La famosa publicación ''[[The New York Times]]'' emponderó a Green Day diciendo que superara «cualquier pretensión cola melodía y l'enorme fervor».<ref>«[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9902Y0D81239F935A1575AC0A9629C8B63 Putting Her Money Where Her Music Video Is]» (n'inglés). The New York Times. Consultáu'l 27 de xunetu de 2011.</ref> Con ''American Idiot'', Green Day recupero y ganó el respetu de la crítica y del públicu polo xeneral, amás de ganase almiradores de la nueva xeneración y espertar l'interés de los sos vieyos siguidores de los mediaos de los años 1990.<ref name = "centurybreak"/> Green Day salió de xira pa promocionar l'álbum, y foi nel Milton Keynes National Bowl de [[Londres]] en 2005 onde brindo unu de los recitales más multitudinarios de la historia, tocando ante 65.000 persones dos díes siguíos. El conciertu foi rexistráu y publicáu nel álbum en direuto ''[[Bullet in a Bible]]'', tamién contién entevistes col grupu.<ref name = "historiagd"/> En 2011 la banda entró en negociaciones con [[Universal Pictures]] pa producir una versión cinematográfica de ''American Idiot''.<ref>(13 d'abril de 2011). «[http://www.greendayauthority.com/news/2289/ ''American Idiot'' movie confirmed]» (n'inglés). Green Day Authority. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Dustin Lance Black foi escoyíu p'afaer el guión del musical a la película. Michael Mayer, quien tamién dirixó la versión de Broadway va ser el direutor. El 8 de xunu de 2014 la revista ''Kerrang!'' publicó un artículu sobro'l llanzamientu d'un álbum tributo de ''American Idiot'' tituláu ''Kerrang! Does Green Day's American Idiot'', cada cantar foi tocada per una banda distinta. L'álbum foi llanzáu'l 11 de xunu.<ref>«[http://www.kerrang.com/18807/kerrang-green-days-american-idiot/ Kerrang! Does Green Day's American Idiot Tribute Album] {{Wayback|url=http://www.kerrang.com/18807/kerrang-green-days-american-idiot/ |fecha=20140611235245 }}» (n'inglés). Kerrang! Consultáu'l 8 de xunu de 2014.</ref> El 21 de setiembre de 2014 l'álbum cumplió diez años de llanzamientu y la revista ''Kerrang!'' llanzó una revista falando d'esti aniversariu númberu décimu y publicaciones de los integrantes na so cuenta d'[[Instagram]].<ref>{{cita web |url= http://www.kerrang.com/22792/k1535-green-days-american-idiot-10-years/ |títulu= GREEN DAY'S AMERICAN IDIOT 10 YEARS ON |fechaaccesu=16 de setiembre de 2014 |obra= Kerrang! |idioma=inglés}}</ref> === Producción del siguiente álbum (2007-2008) === Antes de tornar al estudiu a rexistrar el siguiente álbum, Green Day entamó dellos pequeños proyeutos. Contribuyeron en 2007 grabando'l cantar «Working Class Hero» de [[John Lennon]] pa les víctimes de la guerra civil de [[Darfur]], esta grabación apaeció nun álbum tituláu ''[[Instant Karma: The Amnesty International Campaign to Save Darfur]]''. Fixeron una apaición en ''[[Los Simpson: la película]]'' na cual, más tarde, finen en mediu del conciertu. Na escena siguiente, n'homenaxe a Green Day, toquen na ilesia la versión aciaga de «American Idiot».<ref name = "allmusic"/> Realizaron un discretu debú n'avientu de 2007 sol nome [[Foxboro Hot Tubs]], usando mázcares por que nun sían reconocíos. Publicárense nel so sitiu web tres cantares. Anque los miembros de Green Day intentaron caltener esti proyeutu de callao, dellos ''bloggs'' y medios de prensa confirmaron que se trataba del mesmu tríu realizando una banda en paralelu. Grabaron un álbum al estilu rock and roll de los años 1960 llamáu ''Stop Drop and Roll!!''.<ref>Andrew Leahey. «[http://www.allmusic.com/artist/foxboro-hot-tubs-p1031243 Foxboro Hot Tubs]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 28 de xunetu de 2011.</ref> Green Day empezó a componer nuevos cantares pal so siguiente álbum en xineru de 2006, tres una estensa xira pa promocionar ''[[American Idiot]]''.<ref>{{cita web |url=http://www.accesshollywood.com/behind-the-scenes-green-day-on-saturday-night-live_video_1103763 |títulu=Behind The Scenes: Green Day On Saturday Night Live |editorial=Access Hollywood |fecha=19 de febreru de 2006 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref> Naquel momentu, [[Billie Joe Armstrong]] afirmó: «Vamos Empezar [buscando el] silenciu y va ser según vamos topar la inspiración pa crear otru álbum».<ref>{{cita web |url=http://www.spotlightingnews.com/article.php?news=1692 |títulu=Green Day Talks About New Album And Silence |editorial=SpotlightingNews |fecha=3 de xineru de 2006 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110107184410/http://spotlightingnews.com/article.php?news=1692 |fechaarchivu=7 de xineru de 2011 }}</ref> El conxuntu prefirió acutar a dar comentarios sobre la producción del nuevu proyeutu, non hasta ochobre de 2007, cuando Armstrong dixo nuna entrevista con ''[[Rolling Stone]]'' qu'escribiera «daqué según 45 cantares».<ref name="NME">{{cita web |url=http://www.nme.com/news/greenday/31628 |títulu=Green Day break studio silence on new album |editorial=NME |fecha=8 d'ochobre de 2007 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref><ref name="Fricke48">Fricke, p. 48</ref> Los miembros de la banda trabayaron nes etapes más primaries del conceutu nos sos ensayos nun estudiu d'[[Oakland (California)|Oakland]], [[California]]. Armstrong comentó: «Quiero afondar no que soi y lo que siento nesti momentu, la mediana edá». Tamién dixo que delles de les 45 cantares componer en [[pianu]], en cuenta de en [[guitarra]].<ref name="NME"/> =Sigue l'ésitu con ''21st Century Breakdown'' (2009-2010) [[Ficheru:Green Day live.jpg|thumb|200px|Green Day mientres la fiesta de llanzamientu de 21st Century Breakdown en Kesselhaus Berlín.]] Cuando Green Day recibió un Grammy en 2009, [[Billie Joe Armstrong]] anunció que'l conxuntu llanzaría llueu un nuevu álbum, ''[[21st Century Breakdown]]'', fuera grabáu mientres el branu pasáu. Finalmente, l'álbum emitióse'l [[15 de mayu]] de [[2009]] al traviés de [[Reprise Records]]. Armstrong describir como: «una fotografía instantánea” de la dómina na que vivimos, cuestionando y tratando de busca-y sentíu a la manipulación egoísta al nuesu alredor, [proveniente del] gobiernu, la [[relixón]], los medios o francamente cualquier forma d'autoridá».<ref>{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/caught-in-the-net--gremlins-beset-russian-fairy-1685001.html |títulu="Caught in the Net: Gremlins Beset Russian Fairy" |editorial=The Independent |apellíu=Riley |nome=Jack |fecha=15 de mayu de 2009 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref> Un exemplu d'ello son los [[senciellu|senciellos]] «[[Know Your Enemy (cantar de Green Day)|Know Your Enemy]]» y «[[21 Guns]]», que connotan un despreciu escontra los políticos. Particularmente, «21 Guns» fala del patriotismu.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=15467 21 Guns]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> A finales del añu 2009 y terminando la década, la revista ''Rolling Stone'' nomó al cantar «[[Boulevard of Broken Dreams]]» como'l meyor senciellu de la década de 2000 al igual que l'álbum ''[[American Idiot]]'' como'l meyor de la década. Coles mesmes, la revista tamién declaró a Green Day como la meyor agrupación musical del deceniu.<ref>Gil Kaufman. (9 d'avientu de 2009). «[http://www.mtv.com/news/articles/1627912/green-day-named-top-artists-decade-by-rolling-stone-readers.jhtml Green Day Named Top Artists Of The Decade By Rolling Stone Readers]» (n'inglés). MTV. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> [[Ficheru:Billie y Mike.jpg|thumb|200px|left|[[Billie Joe Armstrong]] (primer planu) y [[Mike Dirnt]] (no fondero), mientres la xira de ''[[21st Century Breakdown]]''.]] El nuevu discu foi un inmediatu ésitu comercial vendiendo 215&nbsp;000 copies pocos díes dempués del so llanzamientu.<ref name = "allmusic"/> Al igual que'l so antecesor ''[[American Idiot]]'', ye una opéra punk, anque non tan ordenáu como l'anterior pero los cantares tienen un filo de mancomún ente una y otra. L'álbum rellata la historia sobre Christian y Gloria una pareya estauxunidense qu'intenta sobrevivir al mundu estáticu, llenu d'histeria y bien modernu.<ref>([[8 d'ochobre]] de [[2007]]). «[http://www.nme.com/news/green-day/31628 Green Day break studio silence on new album]» (n'inglés). [[NME]] Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> Les crítiques al nuevu trabayu discográficu fueron xeneralmente positives. Los críticos qu'allabaron l'álbum consideraron les composiciones y les lletres de Armstrong un ésitu, ente que los escépticos refugaron el [[álbum conceptual|conceutu]] del mesmu.<ref name="metabreakdown">«[http://search.metacritic.com/music/artists/greenday/21stcenturybreakdown 21st Century Breakdown]» (n'inglés). Metacritic. Consultáu'l 26 de febreru de 2011.</ref> El llanzamientu del primer senciellu foi n'abril, col nuevu cantar oficial de [[Smackdown]] «Know Your Enemy». Dempués salieron los siguientes senciellos que fueron «[[East Jesus Nowhere]]» y «21 Guns» pa Estaos Xuníos y Reinu Xuníu, amás de ''21st Century Breakdown'' pal restu del mundu. El siguiente senciellu de la banda foi «[[Last Of The American Girls]]», siendo editáu'l [[1 d'abril]] del [[2010]].<ref>{{cita publicación |publicación=[[Kerrang!]] |fecha=5 d'agostu de 2009 |editorial=[[Bauer Media Group]] |títulu=Kerrang! Top 50 albums of the 21st Century}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nme.com/list/the-top-100-greatest-albums-of-the-decade/158049/page/5 |títulu=THE TOP 100 GREATEST ALBUMS OF THE DECADE |obra=[[NME]] |fechaaccesu=10 d'avientu de 2009}}</ref> En mayu estrenaron la so adautación en Broadway del discu ''American Idiot''. [[Ficheru:Billie Joe Armstrong en batería.jpg|thumb|200px|Mientres la última xira, en dellos países suramericanos como [[Chile]] [[Colombia]] y [[Arxentina]], [[Billie Joe Armstrong]] y [[Tré Cool]] intercambiaron los sos roles instrumentales en dellos cantares.]] El día [[31 de xineru]] de 2010, la banda ganó'l Grammy a Meyor Álbum de Rock.<ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/news/story/31248017/100_best_albums_of_the_decade/27 |títulu=100 Best Albums of the Decade: #22-#21 |obra=Rolling Stone |fecha=9 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=10 d'avientu de 2009}}</ref> En marzu de [[2010]], Billie Joe declaró que la banda yá grabó bona parte del so próximu trabayu, que podría ver la lluz a finales d'aquel añu. Apocayá nun conciertu en [[Arizona]] anunciaron la grabación del mesmu pa un DVD en vivu, llamáu ''Awesome as F**k'' y llanzáu el 22 de marzu de [[2011]]. Tiempu dempués la banda realizó un tour pa promocionar el so álbum ''21st Century Breakdown'',<ref>{{cita publicación |editorial=[[MTV News]] |fecha=14 d'ochobre de 2008 |títulu=Green Day Are In The Studio With Butch Vig For New Album, Online Videu Confirms |autor=James Montgomery |url=http://www.mtv.com./news/articles/1596973/20081014/green_day.jhtml}}</ref> el cual terminó en [[Costa Rica]] el [[29 d'ochobre]] del 2010. Nel 2010 la WWE utilizó'l cantar «Know Your Enemy» pa la marca [[SmackDown|WWE Friday Night Smackdown]]. P'avientu de 2010 ''21st Century Breakdown'' llegara a vender 1&nbsp;014&nbsp;000 copies n'[[Estaos Xuníos]], amás de 3&nbsp;500&nbsp;000 a nivel mundial.<ref>{{cita web |url=http://new.music.yahoo.comblogschart_watch/71727/week-ending-dec-19-2010-michael-wouldnt-have-liked-this/;_ylt=Aj.H3JkWiMnvsI1nfdVCl7wPwiUv?page=2#comments |títulu="Week Ending Dec. 19, 2010: Michael Wouldn't Have Liked This" |apellíu=Grein |nome=Paul |editorial=Chart Watch - Yahoo Music |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011 |fecha=22 d'avientu de 2010 }}</ref> === Musical de ''American Idiot'' y nicios d'un nuevu álbum d'estudiu (2010-2011) === El [[20 d'abril]] del [[2010]], ''[[American Idiot: The Original Broadway Cast Recording]]'' estrenar en [[Broadway]], y Green Day llanzó'l ''soundtrack'' del musical, un nuevu cantar de titulada «When It's Time». En xunu del 2010, la tienda [[iTunes]] del [[Reinu Xuníu]] recibió'l senciellu «When It's Time».<ref>(14 de xunu de 2010). «[http://www.greendayauthority.com/news/587/ When It's Time' single]» (n'inglés). Green Day Authority. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> Mientres los ''Spike TV Video Game Awards'' de [[2009]], anuncióse'l llanzamientu del videu xuegu de la saga ''Rock Band'', como siguimientu al xuegu ''[[The Beatles Rock Band]]''. El xuegu foi llanzáu'l [[8 de xunu]] de 2010. Cuenta colos álbumes completos ''[[Dookie]]'', ''[[American Idiot]]'' y ''[[21st Century Breakdown]]'', tamién puede escoyese los cantares del restu de la discografía de Green Day.<ref name="Green Day: Rock Band coming next year">«[http://www.gamespot.com/news/6242901.html?tag=recent_news;title;2 Green Day: Rock Band coming next year]» (n'inglés). Gamespot. Consultáu'l 12 d'avientu de 2009.</ref><ref name="g4tv pax east">«[https://web.archive.org/web/20111212123446/http://www.g4tv.com/videos/45111/Green-Day-Rock-Band-Preview/ Green Day Rock Band Preview]» (n'inglés). [[G4TV]]. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> [[Ficheru:Tre Cool look.jpg|thumb|200px|[[Tré Cool]] cantando con un sombreru de muyer. El so llugar na batería ocupar [[Billie Joe Armstrong]].]] El baxista del grupu, [[Mike Dirnt]], tuvo una entrevista cola W Radio n'ochobre de 2010, onde mentó que'l conxuntu yá completó'l procesu d'escritura del novenu álbum d'estudiu, afirmando que: «Siempres tamos trabayando nos cantares, cuando'l so tiempu y cuando la música ta bien entós terminamos... Gústame pensar que tenemos material abondo nesti momentu pa sacar un gran discu, pero queremos volver a casa y aseguranos de que ye perfectu antes d'acabalo». Na entrevista, Dirnt tamién menta que'l nuevu álbum en direuto «bien probablemente incluyiríase como una película en vivu. Poco dempués d'esa entrevista, hubo una emisión Ustream vivu cola banda, nel qu'anuncien qu'escribieron cerca de trenta canciones pal álbum de sesiones, y que rexistraron tolos espectáculos (d'audiu y videu) pal álbum en vivu.<ref>«[http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ Mike Dirnt, baxista de l'agrupación Green Day, fala n'esclusiva con W Radio] {{Wayback|url=http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ |fecha=20101213134038 }}» (n'español). NEM Catacoa. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> El [[17 d'avientu]] de 2010, Green Day anunció na so páxina web el llanzamientu d'un CD/DVD en vivu, llamáu ''[[Awesome as Fuck]]'', que foi llanzáu finalmente'l 22 de marzu de 2011.<ref>(17 de xineru de 2011). «[http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/nuevu-cddvd-de-green-day-promete-esperiencia-allucinante,8b8d0be54f39d210VgnVCM20000099f154d0RCRD.html Nuevu CD/DVD de Green Day promete esperiencia allucinante]» (n'español). Entretenimientu Terra. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> El 13 d'abril confirmóse qu'Universal va producir una versión cinematográfica de ''American Idiot'', col direutor Michael Mayer.<ref>Borys Kit. (13 d'abril de 2011). «[http://www.reuters.com/article/2011/04/13/us-americanidiot-idUSTRE73C0Y420110413 "American Idiot", the Broadway musical based on Green Day's acclaimed album of the same name, is getting another life on the big screen]» (n'inglés). Reuters. Consultáu'l 12 d'ochobre de 2011.</ref> En publicaciones per mediu de Twitter, el líder del conxuntu, Billie Joe Armstrong declaró: «Bonu equí ta la primicia: Green Day, ta apexáu con un montón de nuevos cantares tolos díes. La direición de les temes tien alta enerxía y fresca, siéntense perbién». Amás, Armstrong amestó, que Mike Dirnt y Tre Cool, atopar nel so meyor momentu», refiriéndose a les composiciones que dambos tán apurriendo al nuevu álbum, y acutó: «Yo nun quiero revelar demasiáu, pero solo sé que Mike, Tre, Jason y yo tamos collaborando pa pasar el meyor momentu en reproducir la nuesa música».<ref>(31 de mayu de 2011). «[http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/green-day-tien-un-monton-de temes nueves-pa-un discu,d61d050f38640310VgnVCM3000009af154d0RCRD.html Green Day tien un montón de temes nueves pa un discu]» (n'español). Entretenimientu. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> Billie Joe Armstrong produció a principios del 2011 el primer álbum d'estudiu de la banda de punk Emily's Army, que integra'l so fíu Joey. El fíu de Armstrong de 16 años toca la batería. L'álbum publicar por mediu del sellu Adeline Records. Armstrong dixo al respeutu: «Emily's Army tien muncha actitú punk xuvenil. Son novatos. Ta bien xugáu, tien un gran gabitu y ye pegadizu como l'infiernu».<ref>(29 de mayu de 2011). «[http://www.efeeme.com/84185/billie-joe-armstrong-produz-el debú-discografico-de-el so-fíu-joey/ Billie Joe Armstrong produz el debú discográficu del so fíu Joey]» (n'inglés). Efe eme. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> El [[11 d'agostu]] de 2011 Green Day dio un conciertu sorpresa en [[Costa Mesa]], [[California]]. Nél tocaron quince cantares nuevos, qu'hasta'l momentu nun se publicaren niundes. Una d'elles llámase «Amy», ye un tributu a la cantante finada [[Amy Winehouse]]. Lo más probable ye que los cantares sían destinaes al próximu álbum d'estudiu. Los cantares titular de la siguiente manera: «Nuclear Family», «Too Young to Die», «Oh Love», «Carpe Diem», «Loss of Control», «Little Boy Named Train», «Troublemaker», «Sweet 16», «Wow! That's Loud», «8th Avenue Serenade», «Ashley», «Amanda», «Wild One», «Stray Heart», «Rusty James» y la yá mentada «Amy».<ref>{{cita web |url=http://www.altpress.com/news/entry/green_day_release_new_song_lyrics_to_amy |títulu=Green Day release new song lyrics to 'Amy' |fechaaccesu=16 d'agostu de 2011 |autor=Tyler Common |fecha=15 d'agostu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> === ''¡Unu!, ¡Dos!, ¡Tré!'' (2012-2014) === [[Ficheru:Jason White 2009.jpg|thumb|Jason White figuro como miembru oficial de la banda dende'l 2012 hasta 2016.<ref>{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/band/jasonw.php |títulu=Jason White |obra=Green Day Authority |fechaaccesu=29 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref>]] Mientres la segunda etapa de [[21st Century Breakdown World Tour]], la banda declarara que se taba escribiendo nuevu material.<ref>{{cita web |url=http://www.vh1.com/artists/news/1630900/20100131/green_day.jhtml?rsspartner=rssYahooNewscrawler |títulu=Green Day : Green Day Say Grammy Win Came At The 'Sweetest Time' – Rhapsody Music Downloads |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010 |obra=VH1 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100312055800/http://www.vh1.com/artists/news/1630900/20100131/green_day.jhtml?rsspartner=rssYahooNewscrawler |fechaarchivu=12 de marzu de 2010 }}</ref> El 28 d'agostu, la banda mentó que'l nuevu álbum en direuto taba grabándose nun show en [[Denver]] ([[Colorado]]). [[Billie Joe Armstrong]] dixo a l'audiencia, «Hey, namái quiero dicite daqué agora mesmu. Tamos grabando un álbum en direuto n'este mesmu momentu», antes de tocar un «nuevu» cantar que se llama «[[Cigarettes and Valentines]]», que foi'l títulu d'un álbum inéditu dende 2003.<ref>{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/news/738/ |títulu=Green Day News &#124; Video of Cigarettes and Valentines |fechaaccesu=6 de setiembre de 2010 |fecha=29 d'agostu de 2010 |editorial=Greendayauthority.com}}</ref> N'ochobre de 2010, [[Mike Dirnt]] nuna entrevista per Radiu W, mentó que completaren el procesu de redaición del novenu álbum d'estudiu, ya indicando que: «Siempres tamos trabayando nos cantares, cuando llega'l momentu y cuando la música ta bien lo llevamos a cabu. Gústame pensar que tenemos abondu material nuevo nesti momentu como pa sacar un gran discu, sicasí queremos volver a casa y aseguranos que seya perfectu pa tol mundu primero qu'apague el pitu».<ref>{{cita web |url=http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ |títulu=Mike Dirnt talks to Radio W about Green Day's upcoming South American tour (audiu interview) |obra=Nem Catacoa – Soníos de la Tierra |editorial=Radio W |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101213134038/http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ |fechaarchivu=13 d'avientu de 2010 }}</ref> El 3 d'abril Green Day apaeció nel [[Salón de la Fama del Rock]] tocando'l cantar [[Letterbomb]], dempués el vocalista Billie Joe dio un discursu pa inducir a la banda [[Guns N' Roses]].<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/exclusive-green-day-to-induct-guns-n-roses-into-rock-and-roll-hall-of-fame-20120403 |títulu= Green Day induct Guns N' Roses into Rock and Roll Hall of Fame |fechaaccesu=3 d'abril de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.billboard.com/articles/news/497304/green-day-to-induct-guns-n-roses-into-rock-hall |títulu= Green Day To Induct Guns N' Roses Into Rock Hall |fechaaccesu=3 d'abril de 2012 |obra= Billboard |idioma=inglés}}</ref> El 11 d'abril de 2012, Armstrong anunció que'l nuevu discu publicaríase como una triloxía d'álbumes titulaos ''[[¡Unu!]]'', ''[[¡Dos!]]'' y ''[[¡Tré!]]'' y afirmó que seríen llanzaos el 25 de setiembre, 13 de payares, y 11 d'avientu de 2012, respeutivamente.<ref name="Album Trio Press Release">{{cita web |url=http://greenday.com/node/7541 |títulu=GREEN DAY IN THE STUDIO RECORDING THREE ALBUMS – A TRILOGY ENTITLED ¡UNU!, ¡DOS!, AND ¡TRE! ALBUMS TO BE RELEASED FROM SEPTEMBER TO December 2012 |fechaaccesu=11 d'abril de 2012 |fecha=11 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120413172619/http://www.greenday.com/node/7541 |fechaarchivu=13 d'abril de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/two-green-day-documentaries-coming-20120710 |títulu= Two Green Day Rock Docs Will Accompany New Albums |fechaaccesu=10 dejulio de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/videos/green-day-talk-unu-dos-and-tre-20120412 |títulu= Green Day Talk Album Triology |fechaaccesu=12 d'abril de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref>[[Ficheru:Green day Live 5 june 2013 in Rome4.JPG|thumb|240px|Green Day en [[Roma]], [[2013]].]] El 26 de xunu dar a conocer la llista de cantares de dichu álbum completu pola páxina oficial del grupu.<ref>«[https://web.archive.org/web/20120706211953/http://www.greenday.com/node/8661 Sitiu oficial]» (n'inglés). Green Day.</ref> Asina Green Day entamó'l so ''[[99 Revolutions World Tour|99 Revolutions Tour]]'' tituláu asina por un cantar del álbum ''[[¡Tré!]]''. Depués de grabar un álbum con [[Norah Jones]],<ref>(19 d'avientu de 2013). «[http://www.efeeme.com/discos-foreverly-billie-joe-armstrong-norah-jones/ “Foreverly”, Billie Joe Armstrong & Norah Jones]» Efe eme. Consultáu'l 7 de xineru de 2014.</ref> a finales de 2013 Armstrong declaró que'l grupu tomaría un descansu en realizando una xira per Australia.<ref>(2 d'avientu de 2013). «[http://www.efeeme.com/green-day-tómense-un descansu-pa-recargar-les piles/ Green Day tómense un descansu pa “recargar les piles”]» Efe eme. Consultáu'l 7 de xineru de 2014.</ref> El 20 de payares Green Day declaró que se diba a llanzar un [[DVD]] tituláu ''¡Cuatro!'' la vista de grabación, referencies ya inspiraciones sobre l'interés de faer una triloxía.<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/green-day-quatro-documentary-in-the-works-for-2-aa3-20121121 |títulu= Green Day '¡Quatro!' Documentary in the Works for 2013 |fechaaccesu=21 de payares de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> A fines de febreru de 2014 anunciaron que s'editara un álbum con dieciocho pistes peculiares de la triloxía, incluyendo la versión acústica de «Stay the Night» y un cantar inéditu, «State of Shock». La obra va ser editada'l 19 d'abril de 2014 con motivu del Record Store Day y va llamase ''Demolicious''. Esti álbum editar en CD, casete y vinilu.<ref>«[http://www.culturaocio.com/musica/noticia-green-day-llanzara-disco-maquetes-20140228123440.html Green Day va llanzar un discu de maquetes]» Cultura ocio. Consultáu'l 2 de marzu de 2014.</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/green-day-to-issue-18-rarities-for-record-store-day-20140224 |títulu= Green Day to Issue Demo-Filled LP 'Demolicious' for Record Store Day |fechaaccesu=24 de febreru de 2014 |obra= Rolling Stone |idioma=Inglés}}</ref> === ''Revolution Radio'' (2016-presente) === [[Ficheru:Green Day Sweet Children.jpg|thumb|290px|Green Day nel House of Blues, tocando como Sweet Children díes antes de la so introducción al Salón de la Fama del Rock & Roll (d'esquierda a derecha) Billie Joe Armstrong, Mike Dirnt (al fondu) y John Kiffmeyer.]] El 15 d'avientu de 2014, el Salón de la Fama del Rock & Roll reveló a los escoyíos pa entrar na edición númberu 48, estos fueron: Green Day, [[Joan Jett & The Blackhearts]], [[Lou Reed]], [[Stevie Ray Vaughan]], [[Bill Withers]] y [[The Paul Butterfield Blues Band]].<ref> {{cita web |títulu=GREEN DAY TO JOIN ROCK AND ROLL HALL OF FAME |url=http://www.kerrang.com/26244/green-day-join-rock-roll-hall-fame/ |obra=Kerrang! |fechaaccesu=6 d'avientu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |títulu=GREEN DAY, NINE INCH NAILS AND MORE NOMINATED FOR HALL OF FAME |url=http://www.kerrang.com/23803/green-day-nine-inch-nails-nominated-hall-fame/ |obra=Kerrang! |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2014}}</ref> El 18 d'abril del 2015, la banda ingresó al [[Salón de la Fama del Rock and Roll]] xuntu con [[Ringo Starr]], [[Lou Reed]], [[Joan Jett]], el cantante [[Bill Withers]], el guitarrista [[Stevie Ray Vaughan]] & [[Double Trouble]], [[The Paul Butterfield Blues Band]], la banda [[The 5 Royales]] y [[The Blackhearts]].<Ref>{{cita web |url=http://ya.fm/veracruz/noticies/nota.cfm?id=36175 |títulu=Green Day ¡Bienveníos al Salón de la Fama del Rock! |fechaaccesu=20 d'abril de 2015}}</Ref> El 24 d'avientu de 2015, la banda editó'l cantar "Xmas Time Of The Year".<ref>{{cita web |apellido1=Carter |nome1=Emily |títulu=Green Day Release New Song, Xmas Time of the Year |url=http://www.kerrang.com/39008/green-day-release-new-song-xmas-time-of-the-year/ |sitiuweb=Kerrang! |editorial=Kerrang |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015 |fecha=24 d'avientu de 2015}}</ref> El 19 de xineru de 2016, la revista ''[[Kerrang!]]'', llanzó un númberu dedicando un artículu especial sobre los trenta años de Green Day.<ref>{{cita web |url=http://www.kerrang.com/39494/k1603-green-day-30th-anniversary-special/ |títulu= GREEN DAY: 30TH ANNIVERSARY SPECIAL! |obra=Kerrang! |idioma=Inglés}}</ref> Billie anunciu na so cuenta d'[[Instagram]] qu'editaríen un senciellu tituláu "Bang Bang" el 11 d'agostu. <ref>{{cita web |url=http://www.europafm.com/noticias/musica/green-day-anuncia-esperáu-torno-tema-%E2%80%98bang-bang%E2%80%99_2016080357a1b1ef4beb2802bd3ccc28.html |títulu=Green Day anuncia'l so esperáu regresu cola tema 'BANG BANG' |fechaaccesu=4 d'agostu de 2016}}</ref> El 11 d'agostu la banda editó'l senciellu "Bang Bang", xuntu al nuevu álbum ''[[Revolution Radio]]'' que ta disponible dende'l 7 d'ochobre, amás [[Jason White]] dexó de ser miembru oficial y pasu a ser miembru de sofitu en vivu.<ref name="rollingstone_1"/> <ref>{{cita web |url=http://www.greenday.com/revolutionradio/ |títulu=Green Day {{!}} Revolution Radio {{!}} New Album 10/7 |fechaaccesu=11 d'agostu de 2016 |sitiuweb=Green Day Official Website}}</ref> N'ochobre de 2017, Green Day anunció'l llanzamientu del so nuevu discu, ''Greatest Hits: God's Favorite Band'', que va arrexuntar los meyores cantares de la banda y va incluyir una tema nueva.<ref>{{cita web |url=http://www.m80radio.com/2017/green-day-abracen-la fe nuevu-discu-34089.html|títulu=Green Day abracen la fe nel so nuevu discu|fechaaccesu=13 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}</ref> == Estilu musical y discutinios == Citando l'estilu musical que prevalez en ''Dookie'', [[Stephen Erlewine]] de Allmusic describió a Green Day como ¨renovadores del punk que recargaron la enerxía de les rápides y pegañosos cantares punk-pop de tres acordes».<ref name="AllmusicBio">{{cita web |url=http://allmusic.com/artist/green-day-p69310/biography |títulu=Green Day - Biography |apellíu=Erlewine |nome=Stephen |fechaaccesu=20 de xunetu de 2011 |obra=[[Allmusic]]}}</ref> Anque Armstrong ye'l principal compositor, los otros miembros ayudar na organización.<ref>{{cita web |url=http://www.torontosun.com/entertainment/music/2009/07/03/10010606-sun.html |títulu=You think I'm funny? |fechaaccesu=3 de xunetu de 2009 |autor=Darryl Sterdan |fecha=3 de xunetu de 2009 |obra=Toronto Sun}}</ref> Xeneróse gran polémica sobre si l'estilu musical del conxuntu y el fechu a qu'esti perteneza a un sellu importante considérese como «punk verdaderu».<ref>Mihaela Stroia. (13 d'ochobre de 2005). «[https://web.archive.org/web/20110613172046/http://news.softpedia.com/news/Green-Day-Still-A-Punk-Band-10426.shtml Green Day Still A Punk Band]» (n'inglés). Soft Pedia. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref> En declaraciones, l'ex integrante de [[Sex Pistols]], [[John Lydon]], dixo que refugaba al conxuntu, y que ellos nun faíen nada asemeyao al punk. El mesmu Armstrong faló sobre'l estatus de banda punk nun sellu grande, diciendo: «Dacuando pienso que volvimos totalmente redundantes porque agora somos una banda grande, fiximos un montón de dineru, yá nun somos punk rock. Pero dempués pensar y digo: “puedes sacanos del ambiente punk, pero nun puedes sacar el punk de nós”».<ref name="softpedia2005">{{cita web |url=http://news.softpedia.com/news/Green-Day-Still-A-Punk-Band-10426.shtml |títulu=Green Day Still A Punk Band |fecha=5 d'ochobre de 2005 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2010 |autor=Mihaela Stroia |editorial=Softpedia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110613172046/http://news.softpedia.com/news/Green-Day-Still-A-Punk-Band-10426.shtml |fechaarchivu=13 de xunu de 2011 }}</ref><ref>Daniel Melia. (9 de febreru de 2006). «[https://web.archive.org/web/20110814130133/http://www.gigwise.com/article.php?contentid=13310 John Lydon Calls Green Day "Plonk" Not "Punk"]» (n'inglés). Gigwise. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref><ref>Matthew Houghton. (21 d'avientu de 2006). «[http://www.digitalspy.com/music/a40981/noel-gallagher-hits-out-at-green-day.html Noel Gallagher hits out at Green Day]» (n'inglés). Digital Spy. Consultáu'l 27 de payares de 2011.</ref> == Influencies == El soníu de Green Day ye de cutiu comparáu col de bandes punk de la primer fola como los [[Ramones]], [[The Clash]], [[Sex Pistols]] y [[Buzzcocks]]. Tamién tuvieron gran influencia per parte de la banda de ''[[punk rock]]'' californianu [[Bad Religion]].<ref name = "snotty"/><ref>Azerrad, Michael. ''Our Band Could Be Your Life. Little Brown and Company'', 2001. Pg. 496. ISBN 0-316-78753-1.</ref> El mesmu [[Billie Joe Armstrong]] mentó que dalguna de les sos mayores influencies son bandes de rock alternativu como [[Hüsker Dü]] y [[The Replacements (banda)|The Replacements]], y que la so influencia nótase particularmente nos cambeos d'acordes nos cantares de Green Day.<ref name = "snotty"/> Green Day fixo un cover de «Don't Want to Know If You Are Lonely» de Hüsker Dü, incluyíu nel senciellu de ''Warning'', y el personaxe «Mr. Whirly» del cantar «Misery» ye una referencia al cantar de The Replacements del mesmu nome.<ref>Di Perna, Alan. "Far From The Maddening Crowd". ''Guitar World''. Avientu 2000.</ref> Otres de les influencies citaes por Green Day son [[Queen]],<ref>{{Cita publicación |apellíu=Erlewine |nome=Stephen Thomas |apellíu2=Hendrickson |nome2=Matt |títulu=Green Day |editorial=Rolling Stones |url=http://www.rollingstone.com/news/coverstory/how_green_day_conquered_the_world |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090421143155/http://www.rollingstone.com/news/coverstory/how_green_day_conquered_the_world |fechaarchivu=21 d'abril de 2009 }}</ref> [[The Who]] y los pioneros del [[power pop]], [[Cheap Trick]].<ref name="Spin Interview">"{{cita web |url=http://www.spin.com/articles/green-day-we-love-who-and-cheap-trick |títulu=Green Day: "We Love the Who and Cheap Trick" |apellíu=Goodman |nome=William |obra=[[Spin Magacín|Spin Magacín Online]] |fechaaccesu=14 de mayu de 2008}}</ref> === Influencia === Gran cantidá de bandes citaron a Green Day como una de les sos mayores influencies, ente elles; [[Avril Lavigne]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/avril-lavigne/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Avril Lavigne Influences |obra=MTV}}</ref> [[5 Seconds of Summer]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/5-seconds-of-summer/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=5 Seconds Of Summer Influences |obra=MTV}}</ref> [[Blink-182]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/blink-182/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Blink-182 Influences |obra=MTV}}</ref> [[Tokiu Hotel]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/tokio-hotel/related-artists/?filter=influenced by |obra=MTV |títulu= Tokiu Hotel influences}}</ref> [[My Chemical Romance]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/my-chemical-romance/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=My Chemical Romance Influences |obra=MTV}}</ref> [[AFI (banda)|AFI]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/afi/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=AFI influences |obra=MTV}}</ref> [[The Subways]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-subways/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The Subways Influences |obra=MTV}}</ref> [[Simple Plan]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/simple-plan/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Simple Plan Influences |obra=MTV}}</ref> [[Sum 41]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/sum-41/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Sum 41 Influences |obra=MTV}}</ref> [[Paramore]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/paramore/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Paramore Influences |obra=MTV}}</ref> [[Yellowcard]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/yellowcard/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Yellowcard Influences |obra=MTV}}</ref> [[MxPx]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/mxpx/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=MxPx Influences |obra=MTV}}</ref> [[Biffy Clyro]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/biffy-clyro/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Biffy Clyro Influences obra=MTV}}</ref> [[All Time Low]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/all-time-low/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=All Time Low Influences |obra=MTV}}</ref> [[Fall Out Boy]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/fall-out-boy/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Fall Out Boy Influences |obra=MTV}}</ref> [[A Day to Remember]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/a-day-to-remember/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=A Day to Remember Influences |obra=MTV}}</ref> [[New Years Day]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/new-years-day/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=New Years Day Influences |obra=MTV}}</ref> [[Amber Pacific]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/amber-pacific/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Amber Pacific Influences |obra=MTV}}</ref> [[The All-American Rejects]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-all-american-rejects/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The All-American Rejets Influences |obra=MTV}}</ref> [[Good Charlotte]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/good-charlotte/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Godd Charlotte Influences |obra=MTV}}</ref> [[Weezer]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/weezer/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Weezer Influences |obra=MTV}}</ref> [[Zebrahead]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/zebrahead/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Zebrahead Influences |obra=MTV}}</ref> [[The Living End]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-living-end/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The Living End Influences |obra=MTV}}</ref> [[Brand New]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/brand-new/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Brand New Influences |obra=MTV}}</ref> [[Hey Monday]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/hey-monday/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Hey Monday Influences |obra=MTV}}</ref> [[Jimmy Eat World]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/jimmy-eat-world/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Jimmy Eat World Influences |obra=MTV}}</ref> [[The Get Up Kids]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-get-up-kids/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The Get Up Kids Influences |obra=MTV}}</ref> [[New Found Glory]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/new-found-glory/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=New Found Glory |obra=MTV}}</ref> [[Saves the Day]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/saves-the-day/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Saves the Day |obra=MTV}}</ref> [[Pignoise]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/pignoise/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Pignoise Influences |obra=MTV}}</ref> [[Panda (banda)|Panda]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/panda-2/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Panda Influences |obra=MTV}}</ref> [[Lustra (banda)|Lustra]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/lustra/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Lustra Influences |obra=MTV}}</ref> [[Alkaline Trio]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/alkaline-trio/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Alkaline Trio Influences |obra=MTV}}</ref> [[Against Me!]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/against-me/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Against Me! Influences |obra=MTV}}</ref> [[Panic! at the Disco]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/panic-at-the-discu/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Panic! at the Disco |obra=MTV}}</ref> [[Neck Deep]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/neck-deep/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Neck Deep Influences |obra=MTV}}</ref> [[Eve 6]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/eve-6/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Eve 6 Influences |obra=MTV}}</ref> [[Taking Back Sunday]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/taking-back-sunday/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Taking Back Sunday Influences |obra=MTV}}</ref> ente otres. Amás la cantante [[Lady Gaga]] reveló la so almiración a la banda, diciendo que nos 90 taba encegolada col grupu; el primer discu que mercó na so vida foi ''[[Dookie]].''<ref>{{cita web |url= http://noticias.mtvla.com/articulo/bd21b6b3-9436-4591-a5bf-11b292y3ef1c |títulu=Green Day: afalagos de Lady Gaga |obra=MTV}}</ref> == Xusticia social y política == Nuna entrevista, cuando se-y preguntar la so opinión alrodiu de que si tolos músicos tendríen d'amestar un mensaxe social o políticu al so trabayu, Armstrong respondió que «les úniques persones que tienen de cantar sobre tarrezas sociales o políticos, son aquelles los que nun tean llenos de babayada».<ref>{{cita web |url=http://ehis.ebscohost.com/eds/detail?sid=7c981790-a52y-464ccfce06fd59b3%40sessionmgr11&vide=1&hid=4&bdata=JnNpdGU9ZWRzLWxpdmUmc2NvcGU9c2l0ZQ%3d%3d#db=aph&AN=51549963.html |títulu=10 Questions for Billie Joe Armstrong |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011 |autor=Billie Joe Armstrong |fecha=28 de xunu de 2010 |editorial=Time Magazine}}</ref> ''American Idiot'' foi la voz de los «desilusionaos pola América del mileniu»,<!-- Falta esclariar quién afirma esto --> el fechu de que fuera llanzáu dos meses primero que'l presidente Bush fuera reelecto, fizo que l'álbum convertir en «arte de protesta».<ref>{{cita web |url=http://ehis.ebscohost.com/eds/detail?sid=051541ef-fb2b-4cf8-8106-1faa8293a750%40sessionmgr4&vide=1&hid=4&bdata=JnNpdGU9ZWRzLWxpdmUmc2NvcGU9c2l0ZQ%3d%3d#db=aph&AN=35740246.html |títulu=Green Day's 'American Idiot' |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |autor=Lorraine Ali |fecha=22 d'avientu de 2008 |editorial=Newsweek}}</ref> Creáu como un álbum antiguerra, ''American Idiot'' contién munchos cantares de protesta, incluyendo, non yá el cantar titular, sinón tamién «Holiday», que satíricamente acomete contra la decisión de [[George W. Bush]] d'invadir Iraq.<ref>Lynskey, Dorian. "33 Revolutions Per Minute." New York: HarperCollins Publishers, 2011.</ref> Armstrong describió'l cantar como «una batalla pa salir de la so propia inorancia»,<ref>{{cita web |apellíu=Day |nome=Green |url=http://www.npr.org/2010/05/27/126395459/billie-joe-armstrong-from-green-day-to-broadway.html |títulu=Fresh Air Interviews: Green Day front man Billie Joe Armstrong - 'Having The Time Of His Life' |editorial=NPR |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2011}}</ref> según el líder del conxuntu, ye «non antiestauxunidense, sinón antiguerra». N'avientu de 2006, Green Day y [[:en:Natural Resources Defense Council|NRDC]] abrió un sitiu web en collaboración pa concientizar al públicu sobre la dependencia del petroleu.<ref>Daniel Hinerfeld. (17 de payares de 2006). «[http://www.nrdc.org/media/pressreleases/061116a.asp Green Day teams up with green group in campaign to 'move America beyond oil']» (n'inglés). Natural Resources Defense Council. Consultáu'l 19 d'avientu de 2010.</ref><ref>«[https://web.archive.org/web/20130113212544/http://www.greendaynrdc.com/ Green Day + NRDC; the "Move America Beyond Oil" campaign and other environmental concerns]» (n'inglés). Sitiu oficial.</ref> Enl 20 de payares de 2016 la banda se prento nos [[Premios American Music|American Music Awards]] interpretando [[Bang Bang (cantar de Green Day)|Bang Bang]], metanes el cantar Armstrong protesto'l so refugu al presidente d'Estaos Xuníos [[Donald Trump]] faciendo coru a "Non Trump, non KKK, non fascist USA," (Non a Trump, Non a [[Ku Kux Klan]], Non a un Estaos Xuníos Fascista).<ref> {{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/features/green-days-anti-trump-ames-chant-the-punk-history-w451677 |títulu='Non Trump! Non KKK! Non Fascist USA!': The Punk History |obra=Rolling Stone |fechaaccesu=21 de payares de 2016 |autor=Kory Grow |idioma=Inglés}}</ref> == Miembros de la banda == ;Miembros actuales * [[Billie Joe Armstrong]]: [[voz (música)|voz principal]], [[guitarra]], [[pianu]], [[harmónica]], batería ocasional (1986-presente) * [[Mike Dirnt]]: [[baxu eléctricu|baxu]], [[coru|coros]], voz ocasional (1987-presente), guitarra (1986-1987) * [[Tré Cool]]: [[batería (preséu)|batería]], [[preséu de percusión|percusión]], [[coru|coros]], voz ocasional, [[Acordeon]] en [[Minority]] del álbum ''Warning'' (1990-presente) ;Ex miembros * [[A la Demasía]]: batería, percusión, coros (1987-1990) * Sean Hughes: baxu, coros (1987-1988) * Dave Hewood: Batería, percusión, coros (1990) * Raj Punjabi: Batería, percusión, coros (1986-1987) ;Miembros de sofitu en direuto actuales * [[Jason Freese]]: [[tecláu (instrumentu musical)|tecláu]], pianu, [[saxofón]], [[trombón]], guitarra, coros (2003-presente) * Jeff Matika: guitarra, coros (2009-presente) * [[Jason White]]: guitarra, coros (1998-presente, miembru oficial 2012-2016)<ref>{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/band/jasonw.php |títulu=Jason White Biography |obra=The Green Day Authority |fechaaccesu=13 de payares de 2014 |idioma=inglés}}</ref> ;Ex miembros de sofitu en direuto * Timmy Chunks: guitarra, coros (1997-1999) * Garth Schultz: trombón, [[trompeta]] (1997-1999) * [[Gabrial McNair]]: trombón, saxofón (1999-2001) * Kurt Lohmiller: trompeta, percusión (1999-2004) * [[Mike Pelino]]: guitarra, coros (2004-2005) * [[Ronnie Blake]]: trompeta, percusión (2004-2005) === Llinia de tiempo === {{imaxe múltiple|posición_tabla = center|direición = horizontal|títulu = Miembro actuales de Green Day|semeya1 = RiP2013 GreenDay Billie Joe Armstrong 0017.jpg|anchu1 = 180|testu1 = Billie Joe Armstrong|aliniación_texto1 = center|semeya2 = Mike Dirnt and Tre Cool.jpg|anchu2 = 200|testu2 = Mike Dirnt|aliniación_texto2 = center|semeya3 = Tre Cool look.jpg|anchu3 = 201|testu3 = Tré Cool|aliniación_texto3 = center}} ;Miembros Oficiales <timeline> ImageSize = width:1050 height:auto barincrement:30 PlotArea = left:100 bottom:100 top:0 right:20 Alignbars = justify DateFormat = mm/dd/yyyy Period = from:01/01/1986 till:01/01/2017 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Colors = id:LVocals value:red legend:Voz_principal id:BVocals value:pink legend:Coros id:Guitar value:green legend:Guitarres id:Bass value:yellow legend:Baxu id:Drumsvalue:blue legend:Batería id:Keysvalue:purple legend:Teclaos id:Per value:skyblue legend:Percusión id:Harm value:orange legend:Harmónica id:Linesvalue:black legend:Álbumes id:bars value:gray(0.93) Legend = orientation:vertical position:bottom columns:4 BackgroundColors = bars:bars ScaleMajor = increment:1 start:1986 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1986 LineData = at:04/13/1990 color:black layer:back at:01/17/1992 color:black layer:back at:02/01/1994 color:black layer:back at:10/10/1995 color:black layer:back at:10/14/1997 color:black layer:back at:10/03/2000 color:black layer:back at:09/21/2004 color:black layer:back at:05/14/2009 color:black layer:back at:09/25/2012 color:black layer:back at:11/12/2012 color:black layer:back at:12/11/2012 color:black layer:back at:07/10/2016 color:black layer:back BarData = bar:Armstrong text:"Billie Joe Armstrong" bar:Hughes text:"Sean Hughes" bar:Dirnt text:"Mike Dirnt" bar:White text:"Jason White" bar:Punjabi text:"Raj Punjabi" bar:Kiffmeyer text:"John Kiffmeyer" bar:Henwood text:"Dave Henwood" bar:Cool text:"Tré Cool" PlotData= width:11 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-5) bar:Armstrong from:01/01/1986 till:end color:LVocals width:3 bar:Armstrong from:01/01/1986 till:end color:Guitar bar:Armstrong from:10/03/2000 till:end color:Keys width:7 bar:Armstrong from:09/23/2004 till:end color:Harm width:5 bar:Dirnt from:01/01/1986 till:end color:BVocals width:3 bar:Dirnt from:01/01/1986 till:02/01/1988 color:Guitar bar:Dirnt from:02/01/1988 till:end color:Bass bar:Kiffmeyer from:01/01/1987 till:06/01/1990 color:Drums bar:Kiffmeyer from:01/01/1987 till:06/01/1990 color:Per width:7 bar:Kiffmeyer from:01/01/1987 till:06/01/1990 color:BVocals width:3 bar:Cool from:07/21/1990 till:end color:Drums bar:Cool from:07/21/1990 till:end color:Per width:7 bar:Cool from:07/21/1990 till:end color:BVocals width:3 bar:Hughes from:01/01/1986 till:02/01/1988 color:Bass bar:Hughes from:01/01/1986 till:02/01/1988 color:BVocals width:3 bar:Henwood from:06/02/1990 till:07/20/1990 color:Drums bar:Henwood from:06/02/1990 till:07/20/1990 color:Per width:7 bar:Henwood from:06/02/1990 till:07/20/1990 color:BVocals width:3 bar:Punjabi from:01/01/1986 till:01/01/1987 color:Drums bar:Punjabi from:01/01/1986 till:01/01/1987 color:Per width:7 bar:Punjabi from:01/01/1986 till:01/01/1987 color:BVocals width:3 bar:White from:01/01/2012 till:01/01/2016 color:Guitar bar:White from:01/01/2012 till:01/01/2016 color:BVocals width:3 </timeline> ;Miembros de sofitu en direuto <timeline> ImageSize = width:1050 height:auto barincrement:30 PlotArea = left:100 bottom:100 top:0 right:20 Alignbars = justify DateFormat = mm/dd/yyyy Period = from:01/01/1986 till:01/01/2017 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Colors = id:Guitar value:green legend:Guitarres id:BVocals value:pink legend:Coros id:Keys value:purple legend:Teclaos id:Sax value:lavender legend:Saxofón id:Tromb value:magenta legend:Trombón id:Tromp value:teal legend:Trompeta id:Pervalue:skyblue legend:Percusión id:bars value:gray(0.93) id:Lines value:black legend:Álbumes Legend = orientation:vertical position:bottom columns:4 BackgroundColors = bars:bars ScaleMajor = increment:1 start:1986 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1986 LineData = at:04/13/1990 color:black layer:back at:01/17/1992 color:black layer:back at:02/01/1994 color:black layer:back at:10/10/1995 color:black layer:back at:10/14/1997 color:black layer:back at:10/03/2000 color:black layer:back at:09/21/2004 color:black layer:back at:05/14/2009 color:black layer:back at:09/25/2012 color:black layer:back at:11/12/2012 color:black layer:back at:12/11/2012 color:black layer:back at:07/10/2016 color:black layer:back BarData = bar:Chunks text:"Timmy Chunks" bar:White text:Jason White bar:Pelino text:Mike Pelino bar:Matika text:Jeff Matika bar:Schultz text:"Garth Schultz" bar:McNair text:"Gabriel McNair" bar:Lohmiller text:Kurt Lohmiller bar:Blake text:Ronnie Blake bar:Freese text:Jason Freese PlotData= width:13 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-5) bar:Chunks from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:Guitar bar:Chunks from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:BVocals width:3 bar:Schultz from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:Tromb bar:Schultz from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:Tromp width:3 bar:McNair from:01/01/1999 till:11/11/2001 color:Tromb bar:McNair from:01/01/1999 till:11/11/2001 color:Sax width:3 bar:Lohmiller from:03/09/1999 till:09/09/2004 color:Tromp bar:Lohmiller from:03/09/1999 till:09/09/2004 color:Per width:3 bar:Pelino from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:Guitar bar:Pelino from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:BVocals width:3 bar:Blake from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:Tromp bar:Blake from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:Per width:3 bar:Matika from:01/01/2009 till:end color:Guitar bar:Matika from:01/01/2009 till:end color:BVocals width:3 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Keys bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Sax width:9 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Tromb width:7 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Guitar width:5 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:BVocals width:3 bar:White from:09/10/1998 till:01/01/2012 color:Guitar bar:White from:01/01/2016 till:end color:Guitar bar:White from:09/10/1998 till:01/01/2012 color:BVocals width:3 bar:White from:01/01/2016 till:end color:BVocals width:3 </timeline> == Premios y nominaciones de Green Day == {{AP|Premios y nominaciones de Green Day}} == Discografía == [[Ficheru:RiP2013 GreenDay Billie Joe Armstrong 0023.jpg|thumb|Mientres los conciertos de la banda suélense dar regalos o xubir al públicu a cantar al escenariu y convivir enforma col so audencia.]] {{AP|Discografía de Green Day}} ;Álbumes d'estudiu *1990: ''[[39/Smooth]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.punknews.org/article/13338 |títulu=Lookout! downsizes, scales back plans for the future |obra=Punknews.org |fechaaccesu=29 d'abril de 2011|}} </ref> *1992: ''[[Kerplunk]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/kerplunk%21-mw0000096356 |títulu= Kerplunk! - Green Day |obra= All Music |idioma=inglés}}</ref> *1994: ''[[Dookie]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/dookie-at-20-billie-joe-armstrong-on-green-days-punk-blockbuster-20140203 |títulu= 'Dookie' at 20: Billie Joe Armstrong on Green Day's Punk Blockbuster |fechaaccesu=3 de febreru de 2014 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *1995: ''[[Insomniac]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/insomniac-19951102 |títulu= Green Day Insomniac Album Review |fechaaccesu=2 de payares de 1995 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *1997: ''[[Nimrod (álbum de Green Day)|Nimrod]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/nimrod-19971020 |títulu= Green Day Nimrod.Album Review |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2014 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2000: ''[[Warning (álbum de Green Day)|Warning]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/warning-20001012 |títulu= Green Day Warning Album Review |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2000 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2004: ''[[American Idiot]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/american-idiot-20040930 |títulu= Green Day "American Idiot" |fechaaccesu=30 de setiembre de 2004 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2009: ''[[21st Century Breakdown]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/21st-century-breakdown-20090427 |títulu= Green Day 21st Century Breakdown Album Review |fechaaccesu=27 d'abril de 2009 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2012: ''[[¡Unu!]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/unu-20120913 |títulu= Green Day ¡Unu! Album Review |fechaaccesu=12 de semtiembre de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2012: ''[[¡Dos!]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/dos-20121112 |títulu= Green Day ¡Dos! Album Review |fechaaccesu=12 de payares de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2012: ''[[¡Tré!]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/tre-20121206 |títulu= Green Day ¡Tré! Album Review |fechaaccesu=6 d'avientu de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2016: ''[[Revolution Radio]]''<ref>{{cita web |url=http://www.greenday.com/revolutionradio/ |títulu=Green Day "Revolution Radio" |fechaaccesu=11 d'agostu de 2016 |autor=Green Day |fecha=11 d'agostu de 2016 |idioma=Inglés |obra=Green Day}}</ref> <!-- ¡¡SOLO!! inclúyense álbumes d'estudiu, gracies. --> == Xires musicales == <small>'''*(Nota: Nun hai información concreta sobre les xires, nin nome, pero cada álbum tuvo la so propia xira)'''.</small><ref> {{cita web |títulu= Green Day Tour |url=http://www.geekstinkbreath.net/greenday/tour/ |obra= geekstinkbreath}}</ref> * 39/Smooth (1989) (independientes) * Kerplunk Tour (1992) (independientes) * Dookie Tour (1994-1995)<ref>{{cita web |url= http://www.geekstinkbreath.net/greenday/article/1994-the-year-of-green-day/ |títulu= 1994 The year of Green Day |fechaaccesu=29 de mayu de 2014 |obra= Geek Stink Breath |idioma=inglés}}</ref> * Insomniac Tour (1996) * Nimrod Tour (1997-1998) <ref> {{cita web |url=http://loudwire.com/hard-rock-smackdowns-green-day-frontman-dropkicks-a-fan/ |títulu=Hard Rock Smackdowns: Green Day Frontman Dropkicks a Fan Read More: Hard Rock Smackdowns: Green Day Frontman Dropkicks a Fan |obra=Loudwire |idioma=inglés}}</ref> * Warning World Tour (2000-2001)<ref>{{cita web |url= http://www.greenday.net/faq.html |títulu= FAQ |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2001 |obra= Green Day |idioma=inglés}}</ref> * [[Pop Disaster Tour]] <small>(xuntu con [[Blink-182]])</small> (2002)<ref>{{cita web |url= http://www.billboard.com/articles/news/76802/green-day-blink-plan-pop-disaster |títulu= Green Day, Blink Plan 'Pop Disaster&#39; |fechaaccesu=14 de febreru de 2002 |idioma=inglés |obra= Billboard}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/tour-report-green-day-and-blink-182-20020425 |títulu= Tour Report: Green Day and Blink-182 |fechaaccesu=25 d'abril de 2002 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> * [[American Idiot World Tour]] (2004-2006) * [[21st Century Breakdown World Tour]] (2009-2010)<ref>{{cita web |url=http://www.nme.com/news/green-day/44326 |títulu=Green Day announce venues for North American summer tour }}</ref> * [[99 Revolutions World Tour]] (antes llamáu '''¡Unu!, ¡Dos!, ¡Tré! World Tour''') (2012-2015)<ref>{{cita web |url= http://www.greendayfanvenezuela.com/2013/02/green-day-camuda-el nome-de-la so-xira.html |títulu= Green Day camuda'l nome de la so xira a "99 Revolutions Tour" |obra= Green Day Fan Venezuela |fecha=19 de febreru de 13 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2013 }}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.greenday.com/photo/here-yee-here-yee-99-revolutions-tour-has-officially-begun-greenday-140751 |títulu= Here Yee Here Yee! The 99 Revolutions tour has officially begun! #greenday |obra= '''Green Day''' |fechaaccesu=25 d'agostu de 2013 |idioma=inglés}}</ref> * [[Revolution Radio Tour]] (2016-) <ref> {{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/green-day-announce-north-american-european-tour-dates-w438066 |títulu=Green Day Announce North American, European Tour Dates |obra=Rolling Stones |idioma=inglés}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Green Day}} {{wikiquote|Green Day}} * {{Web oficial|http://www.greenday.com/}} * [http://www.myspace.com/greenday Green Day] en [[Myspace]] * [http://www.youtube.com/user/greenday Green Day] en [[Youtube]] * [https://www.facebook.com/GreenDay Green Day] en [[Facebook]] * [https://twitter.com/GreenDay Green Day] en [[Twitter]] * [http://instagram.com/greendayig Green Day] en [[Instagram]] * [https://play.spotify.com/artist/7oPftvlwr6VrsViSDV7fJY Green Day] en [[Spotify]] {{Tradubot|Green Day}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Brit]] [[Categoría:Grupos de rock de California]] [[Categoría:Grupos de pop punk]] [[Categoría:Grupos de punk rock]] [[Categoría:Grupos de rock d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Páxines con errores de timeline]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 8i826jdplnt6jmqfxf8fkcyk5wvh8hr 3713300 3713279 2022-08-25T10:09:45Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{ficha d'artista musical}} '''Green Day''' ye una banda [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] de ''[[pop punk]]''<ref name = "allmusic"/><ref name = "rateyour"/><ref name = "popunk">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/style/punk-pop-ma0000004449]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 26 de setiembre de 2012</ref> y ''[[punk rock]]''<ref name = "rateyour"/><ref name = "channel"/> integrada primeramente por trés miembros: [[Billie Joe Armstrong]] ([[Guitarra eléctrica|guitarra]] y [[Voz (música)|voz]]), [[Mike Dirnt]] ([[Baxu eléctricu|baxu]] y [[coros]]) y [[Tré Cool]] ([[Batería (preséu)|batería]] y [[coros]]), El grupu orixinariu de [[Berkeley (California)|Berkeley]],<ref>{{cita web |url= http://www.greendayauthority.com/band/biography.php |títulu= Green Day Biography |idioma=inglés |obra= Green Day Autorithy}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.biografiasyvidas.com/biografia/g/green_day.html |títulu= Green Day|obra= Biografias y Vides |fechaaccesu=23 de xineru de 2011}}</ref> [[California]], xestóse prematuramente en [[1986]] sol nome de Sweet Children, col baterista John Kiffmeyer (meyor conocíu como [[A la Demasía]]). En 1989 camudar al nome actual y poco dempués del llanzamientu del so primer álbum d'estudiu (''[[39/Smooth]]''), Tré Cool reemplazó a A la Demasía.<ref name="allmusic">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/artist/green-day-p69310/biography Green Day]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Foi unu de los grupos que nacieron nel club [[924 Gilman Street]], sitiu que frecuentaben bandes de punk rock locales. Les sos primeres publicaciones realizar por mediu del sellu discográficu independiente [[Lookout!]],<ref>{{cita web |url=http://www.geekstinkbreath.net/greenday/article/green-days-beginning-lookout-records/ |títulu=Green Day's Beginning: Lookout! Records |fechaaccesu=20 d'abril de 2015 |nome=Kurtni |idioma=inglés}}</ref> gracies a les esitoses ventes de los sos primeros trabayos discográficos, llogróse una importante cantidá d'almiradores. Dellos años dempués, en 1994 el conxuntu robló con [[Reprise Records]], con esti sellu llanzaron l'aclamáu ''[[Dookie]].''<ref>«[http://www.rockonthenet.com/artists-g/greenday_main.htm Green Day]» (n'inglés). Rock On The Net. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref>Con esti nuevu álbum el conxuntu llevó'l soníu de finales de la década de 1970 a la nueva xeneración, amás, l'álbum convertir nun ésitu internacional y lleva vendíes más de trenta millones de copies en tol mundu.<ref>DeRogatis, Jim. ''Milk It!: Collected Musings on the Alternative Music Explosion of the 90's''. Cambridge: Da Capo, 2003. Pg. 357, ISBN 0-306-81271-1</ref><ref>«[http://www.riaa.com/newsitem.php?id=0535F2FC-4B80-F5DD-14FD-27585998FEEA&searchterms=green%20day%20dookie&terminclude=&termexact= Gold & Platinum News]» RIAA. Consultáu'l 25 de setiembre de 2012.</ref> Green Day xunto a otres bandes como [[The Offspring]] y [[Rancid]], fueron los que producieron la renacencia y popularización de los intereses principales nel punk rock nos Estaos Xuníos, como de la cultura mesma,<ref>DeRogatis, Jim. ''Milk It!: Collected Musings on the Alternative Music Explosion of the 90's.'' Cambridge: Da Capo, 2003. Páxina 357, ISBN 0-306-81271-1.</ref><ref name="punk revival">{{cita web |autor=D'Angelo, Joe |añu=2004 |títulu=How Green Day's Dookie Fertilized A Punk-Rock Revival |obra=MTV.com |url=http://www.mtv.com/news/articles/1491001/20040915/story.jhtml |fechaaccesu=26 de xunetu de 2006}}</ref> les masives ventes producieron l'apertura d'una fola de grupos ''[[pop punk]]'' y ''[[punk rock]]''. Diez años dempués munchos d'esos conxuntos atópense inactivos o disueltos, ente que Green Day sigue en plena vanguardia musical coles [[ópera rock]] ''[[American Idiot]]'' y ''[[21st Century Breakdown]]'' de 2004 y 2009 respeutivamente, dambes con un [[Premiu Grammy al meyor álbum de rock|Premiu Grammy al meyor álbum de ''rock'']]. Editaron una triloxía d'álbumes titulaos ''[[¡Unu!]]'', ''[[¡Dos!]]'' y ''[[¡Tré!]]'', editaos en setiembre, payares y avientu de 2012 respeutivamente.<ref name="allmusic" /> El so últimu álbum [[Revolution Radio]] salió a la venta'l 7 d'ochobre de 2016.<ref name="rollingstone_1">{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/features/billie-joe-armstrong-on-green-days-topical-new-lp-w433483 |títulu=Billie Joe Armstrong on Green Day's Provocative New LP |fechaaccesu=12 d'agostu de 2016}}</ref> El conxuntu estauxunidense vendió alredor de 85 millones de copies en tol mundu.<ref>{{cita web |títulu= What Are thr total record sales figures for Green Day? |url=http://www.answers.com/Q/What_are_the_total_record_sales_figures_for_Green_Day |editorial=Answers}}</ref><ref>{{cita publicación |url=http://www.usatoday.com/story/life/music/2014/10/09/rock-and-roll-hall-of-fame-nominees-green-day-nine-inch-nails-lou-reed/16852249/ |títulu=Green Day, Nine Inch Nails among Rock Hall nominees |editorial=[[USA Today]] |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2014 |fecha=9 d'ochobre de 2014 |nome=Patrick |apellíu=Ryan}}</ref> y más de 30 millones solu nel so país.<ref> {{cita web |títulu= Green Day surpasses 25 million album sales in the United States |url=http://www.greendayauthority.com/news/2947/ |fechaaccesu=23 de xineru de 2012 |obra=Green Day Authority}}</ref> <ref>«[http://seattletimes.nwsource.com/html/musicnightlife/2009413386_greenday03.html?table= Green Day to start tour with a bang in Seattle]» (n'inglés). The Seattles Times.</ref> En 2010 estrenóse una adautación teatral del álbum ''American Idiot'' en [[Broadway]], el musical foi nomáu para [[Premios Tony|Tony Awards]], incluyendo Meyor Musical y Meyor Diseñu Escénicu, y recibió comentarios positivos polo xeneral. A mediaos de 2011 la revista ''[[Kerrang!]]'' nomar como'l segundu grupu más influyente surdíu nos últimos trenta años, namái por detrás de [[Metallica]].<ref>(1 de xunu de 2011) «[http://www.montevideo.com.uy/nottiempolibre_139449_1.html Amos de les marionetes]» (n'español). Montevideo. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> Según una encuesta pública, na publicación quincenal de ''[[Rolling Stone]]'', escoyer a Green Day como'l meyor conxuntu de ''punk'' de la historia.<ref>«[http://www.rollingstone.com/music/photos/readers-poll-the-best-punk-rock-bands-of-all-time-20110802/1-green-day-0527589 Readers Poll: The Best Punk Rock Bands of All Time]» (n'inglés). Rolling Stone. Consultáu'l 14 de xineru de 2012.</ref> == Historia == === Entamos musicales y años formativos como Sweet Children (1982-1989) === {{Imaxe múltiple | posición_tabla = right | direición = vertical | anchu = 250 | títulu = | testu = Tolos logotipos de Green Day utilizaos nos sos álbumes.<br /><small>De riba a embaxo: tipografía pa ''39/Smooth'', ''Kerplunk'', ''Dookie'', ''Insomniac'', ''Nimrod'', ''Warning'', ''American Idiot'', ''21st Century Breakdown'', «¡Unu!, ¡Dos!, ¡Tré!» y «Revolution Radio».</small> | semeya1 = 39 smooth Logo.png | semeya2 = Kerplunk Logo.png | semeya3 = GreenDay Dookie.png | semeya4 = Insomniac Logo.png | semeya5 = Green Day Logo Nimrod.png | semeya6 = Warning Logo.png | semeya7 = Green Day (Logo).png | semeya8 = Green Day (Logo2).png | semeya9 = Green Day Trilogy Logo.png | semeya10 = Revolution Radio Logo.png }} Los oríxenes de la banda remontar escontra 1982, cuando [[Billie Joe Armstrong]] y [[Mike Dirnt]], nesi entós dos neños de diez años provenientes de Rodiu, [[California]], ellos conociéronse y estrecharon amistá. Los dos teníen de mancomún grupos que se desenvolvíen en Berkely tales como Mr. T Experience, [[Operation Ivy]] y Crimpshrine, amás, d'otros grupos de ''[[punk rock]]'' de finales de los [[años 1980]] como [[Social Distortion]] y [[Hüsker Dü]]. El dúu llamó al baterista de Isocracy, [[John Kiffmeyer]] y al baxista Sean Hughes pa dar nacencia a un grupu sol nome de Sweet Children, nun principiu Armstrong y Dirnt yeren los guitarristes.<ref name = "gdbaa"/><ref name = "Kiffmeyer"/> El so primer conciertu foi'l 17 d'ochobre de 1987, presentándose en Rod's Hickory Pit en Vallina (onde la madre de Armstrong atopábase trabayando), ante la presencia d'unos trenta amigos. Tiempu dempués el grupu asitióse permanentemente en Berkeley, unu de los epicentros de la corriente [[Escena punk de California|''punk'' de California]]. Amás de baterista, Kiffmeyer foi l'alministrador del grupu, siendo un esitosu xerente de la sociedá artística, gracies a contactos que tenía ayudó a entamar conciertos y promover al conxuntu.<ref name = "Kiffmeyer">«[http://allwhatsrock.com/article/john-kiffmeyer/ John Kiffmeyer]» (n'inglés). All Whats Rock. Consultáu'l 26 de payares de 2011.</ref> Sean Hughes abandonó Sweet Children en 1988, nel so reemplazu foi Dirnt, achicándose'l conxuntu a un tríu.<ref name = "gdbaa">«[http://www.greendaybiography.com/billie-joe-armstrong.php Biografía de Armstrong]» (n'inglés). Green Day biography. Consultáu'l 28 de payares de 2011.</ref><ref name="historiagd">{{cita web |url=http://www.greendayfod.net/historia.php |fechaaccesu=29 d'agostu de 2009 |editorial=Green Day F.O.D. |títulu=Historia de Green Day <small>Por aciu web.archive.</small> |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090414053729/http://www.greendayfod.net/historia.php |fechaarchivu=14 d'abril de 2009 }}</ref> === Contratu discográficu con Lookout! (1989-1993) === [[Ficheru:Billie_Joe_Armstrong_Scotland_2009.jpg|thumb|200px|[[Billie Joe Armstrong]] tocando cola so guitarra llamada ''Blue'' en Glasgow, Escocia, 2009.]] El dueñu del sellu [[Lookout! Records]], Larry Livermore, convenció al grupu por que roblara cola so casa discográfica independiente, dempués de guardar una actuación en direuto de la banda so agua.<ref name="historiagd"/> El primer material que'l conxuntu publicó con aquel sellu foi un [[EP]] tituláu ''[[1,000 Hours]]'', en 1989. Poco primero de publicar el EP, la banda decidió abandonar el nome Sweet Children pa camudar a Green Day, según Livermore foi pa evitar el tracamundiu con otru grupu llocal llamáu Sweet Baby.<ref>«[www.greenday.net/livermore.htm Entrevista a Lawrence Livermore]» (n'inglés). Green Day Net. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Green Day yera'l nome d'un cantar escritu enantes. Esti trabayu discográficu foi perbién recibíu pola escena ''punk'' de California.<ref name = "allmusic"/> El cantar «Green Day» foi escrita por [[Billie Joe Armstrong]], y fala alrodiu de fumar [[mariguana]]. De primeres del cantar, puede oyese el soníu d'una pipa d'agua (un dispositivu utilizáu pa fumar mariguana). El tríu fumaba distintos tipos de yerbes naquella dómina, pero cuando contraxeron familia, dexaron esos vezos. Un «Green Day» ye un día de descansu pa fumar mariguana.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=5231 Green Day (info sobre'l cantar)]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> Al añu siguiente editaron el EP ''[[Slappy]]'' y el so primer [[álbum d'estudiu]] llamáu ''[[39/Smooth]]'' emitíu en [[Discu de vinilu|vinilu]] y casete,<ref name = "smooth">«[http://www.greendaydiscography.com/39smooth.html 39/Smooth]» (n'inglés). Green Day Discography. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> nel citáu añu publicaron el so tercer EP pero con Skene! Records, llamáu a cencielles ''[[Sweet Children EP|Sweet Children]]''. Este contenía tres canciones escrites pol mesmu grupu: «Sweet Children», «Best Thing In Town» y «Strangeland», siendo esta postrera, col so pegadizu coru, la que más s'avera al estilu que cultivaría'l grupu dempués, el cuartu cantar del EP yera un ''cover'' de la famosa «[[My Generation (cantar)|My Generation]]» de [[The Who]].<ref name="historiagd" /> Green Day editó'l so primer álbum de compilación en [[1991]], llamóse ''[[1,039/Smoothed Out Slappy Hours]]'', el títulu ye una combinación de ''39/Smooth'', ''Slappy'' y ''1,000 Hours''. L'álbum inclúi los dos EP y el primer álbum d'estudiu,<ref name = "smooth"/> poco dempués d'esta publicación, [[A la Demasía]] abandonó'l tríu pa retomar los sos estudios na Humboldt State University, n'[[Arcata (California)|Arcata]], California.<ref name = "historiagd"/><ref name = "Kiffmeyer"/> Entós, convocaron a [[Tré Cool]], un vecín de Larry Livermore y baterista del grupu Lookouts. [[Billie Joe Armstrong]] y [[Mike Dirnt]] yá conocíen a Tré Cool de diversos conciertos na dómina que se faíen llamar Sweet Children. La idea orixinal yera que Tré Cool reemplazara a A la Demasía sola por un tiempu, pero cuando se fixo evidente que Sobrante nun volvería, Armstrong y Dirnt decidieron que Tré Cool quedárase como baterista de forma permanente. Esta formación esta vixente na actualidá. Ente 1992 y 1993, con solo unos años de vida, el conxuntu embarcar nuna serie d'incesantes espectáculos en países del estranxeru, como tamién n'[[Europa]].<ref name = "thompson">Thompson, Dave. "Green Day". ''Alternative Rock.'' San Francisco: Miller Freeman Books, 2000.</ref> El segundu álbum d'estudiu foi ''[[Kerplunk]]'', llanzáu'l 17 de xineru de 1992 con Lookout!.<ref name="historiagd" /> Sicasí, nesi momentu'l grupu refugó un contratu discográficu con I.R.S. Records.<ref name = "channel"/> === Nuevu contratu con Reprise (1994) === [[Ficheru:RiP2013 GreenDay Tre Cool 0002.jpg|thumb|200px|L'actual baterista [[Tré Cool]]. Orixinalmente él reemplazó a [[A la Demasía]] por un tiempu, pero cuando se evidenció que Demasía nun volvería, Tré Cool quedóse como baterista.]] El segundu álbum ''[[Kerplunk]]'', algamó a vender 55&nbsp;000 copies (numberosa cifra teniendo en cuenta que'l discu foi producíu de forma independiente), esi ésitu ''[[underground]]'' foi un gran curiosu que vieron les cases discográfiques.<ref name="ultimate albums">(1994). ''VH1 - Ultimate Albums: Green Day's Dookie''.</ref> El [[Productor discográficu|productor]] [[Rob Cavallo]] representante de [[Reprise Records|Reprise]] llogró seducir al grupu. Asina, Green Day terminó amistosamente el so contratu con [[Lookout! Records]] pa roblar con Reprise (subsidiaria de [[Warner Bros]]) en 1994.<ref name = "allmusic"/> L'acción de roblar con un sellu multinacional, foi (y siguió siendo) un fechu bien criticáu polos fanáticos de la dómina en que tocaben nel club 924 Gilman Street, llegando a catalogar a Green Day de «vendíos».<ref name="billboard">{{cita web |url=http://www.billboard.com/bbcom/bio/index.jsp?pid=54578 |títulu=Artist Biography - Green Day |editor=[[Billboard]] |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |urlarchivu=https://archive.is/20120523233521/http://www.billboard.com/artist/green-day/54578%23/artist/green-day/54578 |fechaarchivu=23 de mayu de 2012 }}</ref><ref name="happenednext">{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/TheBand/articles/guitarlegends/page8.jpg |títulu=What Happened Next... <small>Por aciu web.archive.</small> |editor=Guitar Legends |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de marzu de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090327012904/http://www.greendayauthority.com/TheBand/articles/guitarlegends/page8.jpg |fechaarchivu=27 de marzu de 2009 }}</ref> El club espulsó darréu a la banda depués de que se conociera la noticia del so fichaxe por Reprise.{{ensin referencies}} Apaecieron grafitis nes parés del Gilman Street con lleendes como «¡Muerte a Green Day!».<ref name="mtv-inf">{{cita web |url=http://www.mtv.es/musica/artistas/green-day/inflúis |títulu=Green Day: Inflúis |editor=[[MTV]] |fechaaccesu=20 d'abril de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090316085954/http://www.mtv.es/musica/artistas/green-day/influencies |fechaarchivu=16 de marzu de 2009 }}</ref> Nunes reflexones que fizo'l so cantante y líder Billie Joe Armstrong sobre aquel periodu a la revista ''[[Spin (revista)|Spin]]'' en 1999, aseguró que «nun podía volver a la escena punk, fuéramos el mayor ésitu de la historia o'l mayor fracasu [...] Lo únicu que podía faer yera siguir y dir alantre».<ref name = "smith"/> === Ésitu comercial ''Dookie'', ''Insomniac'', '' Nimrod'' (1994-1998) === El mesmu [[Rob Cavallo]], quien atraxera a Green Day para [[Reprise Records]], foi escoyíu como productor principal del nuevu álbum, ente que [[Jerry Finn]] foi l'encargáu de l'[[Amiestu (audiu)|amiestu]] del discu. Green Day, nun principiu, apurrió una [[Demo (música)|demo]] a Cavallo, y n'escuchando la cinta nel coche de camín a casa, sintió que zarapicara « con daqué grande».<ref name="ultimate albums" /> La sesión de grabación de la banda duró solu trés selmanes, l'álbum foi remezclado dos veces.{{ensin referencies}} Pero al conxuntu nun lu prestara la primer amiestu. Por ello, Cavallo remezcló les pistes nos Fantasy Studios de [[Berkeley (California)|Berkeley]], [[California]]. Armstrong aseguró que la banda quería crear un soníu secu «similar al [[Never Mind the Bollocks, Here's the Sex Pistols|discu]] de los [[Sex Pistols]] o los primeros álbumes de [[Black Sabbath]]».<ref name="vh1 interview" /> Armstrong, más tarde, dixo de la so esperiencia nel estudiu que «tou taba yá compuestu, tou lo que tuvimos que faer yera representalo».<ref name="vh1 interview">{{cita web |url=http://www.vh1.com/shows/dyn/ultimate_albums/58025/episode_interviews_int.jhtml?start=1 |títulu=Billie Joe Armstrong Interview on VH1 <small>Por aciu web.archive.</small> |fechaaccesu=16 de xunetu de 2007 |editorial=VH1 |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090210005459/http://www.vh1.com/shows/dyn/ultimate_albums/58025/episode_interviews_int.jhtml?start=1 |fechaarchivu=10 de febreru de 2009 }}</ref> Asina s'editó en febreru de 1994 el primer álbum de Green Day con Reprise,<ref name = "channel"/> llamóse ''[[Dookie]]'', significó l'álbum clásicu por excelencia del ''[[pop punk]]''.<ref name = "smith">Smith, RJ. "Top 90 Albums of the 90's." ''SPIN.'' Agostu de 1999.</ref> El nuevu álbum de Green Day convertir nun ésitu comercial en tol mundu, consiguiendo llegar al puestu númberu dos nel ''[[Billboard 200]]'' estauxunidense y llegó a entrar a les llistes de seis países más, algamó a vender un total de quince millones de copies en tol mundu, hasta la fecha,<ref name="channel">«[https://web.archive.org/web/20091015021933/http://www.thebiographychannel.co.uk/biography_story/1779:2213/1/Green_Day.htm Green Day]» (n'inglés). Biography Channel. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref><ref name="behindthemusic">"Green Day". ''[[Behind the Music]]''. [[VH1]], 2000.</ref> siendo l'únicu [[Certificación de ventes discográfiques|álbum de diamante]] que tien Green Day.<ref name="riaa">{{cita web |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?table=tblDiamond |títulu=Diamond Awards (rique busca manual) |editor=[[RIAA]] |idioma=inglés |fechaaccesu=19 de marzu de 2009}}</ref> Foi l'álbum de ''rock'' alternativu más esitosu de la década, solo superáu por ''[[Nevermind]]'' de [[Nirvana (banda)|Nirvana]], y ''[[Blood Sugar Sex Magik]]'' de [[Red Hot Chili Peppers]].<ref name="historiagd"/> L'ésitu de Green Day, abrió'l camín a bandes como Rancid y [[The Offspring]], saliendo a la venta discos como ''Wolves'' y ''[[Smash (álbum de The Offspring)|Smash]]'', respeutivamente, y en poco tiempu, el resurdimientu del ''punk'' a mediaos de los años 1990 atópase en plenu apoxéu.<ref name="punk revival"/> {| class="toccolours" style="float: left; margin-left: 0em; margin-right: 1em; font-size: 85%; background:#c6dbf7; color:black; width:30em; max-width: 40%;" cellspacing="5" | style="text-align: left;" |«''Dookie'' ye una pieza estelar de ''punk'' modernu que munchos trataron d'asonsañar, pero naide llogró superar». |- | style="text-align: left;" | - Stephen Thomas Erlewine en ''[[Allmusic]]''.<ref>Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/dookie-r19340 7/review Dookie]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> |} Primeramente l'ésitu foi gracies a la promoción que [[MTV]] dio al senciellu «[[Longview]]», depués el clásicu «[[Basket Case (cantar)|Basket Case]]» que se caltuvo por cinco selmanes nel primer puestu de la llista ''[[Alternative Songs|Modern Rock Tracks]]''. Green Day foi'l conxuntu más aclamáu nel [[Woodstock '94]],<ref name = "allmusic"/> onde empezaron una guerra de folla. Cuando'l show taba por terminar, Armstrong incentivu a una engarradiella de folla, en mediu del abaruyamientu, un guardia de seguridá confundió al baxista [[Mike Dirnt]] con un fan invasor, el guardia llegó a cutir a Dirnt, millones de televidentes vieron esi episodiu en vivu.<ref name = "ram">«[http://www.ram.org/music/woodstock/woodstock.html Woodstock 1994]» Ram.org. Consultáu'l 22 de xunetu de 2011.</ref> El célebre cantar «Basket Case» fala d'[[Ataque de llerza|ataques de llerza]] y de sensación d'ansiedá. Nesa dómina, Armstrong el líder del conxuntu sufría distintos tipos de trestornos. Un ''basket case'' ([[Idioma español|en castellanu]]: casu perdíu), ye'l términu utilizáu p'aquelles persones emocionalmente inestables. Orixinalmente el términu unviaba a un amputáu, sobremanera soldaos que perdieren los sos cuatro miembros, el terminó surdió mientres la [[Primer Guerra Mundial]].<ref name = "basketcase">«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=2714 Basket Case]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> Depués de la receición positiva de ''Dookie'', la banda realizó la so primer xira internacional, empezando nos Estaos Xuníos, onde utilizaron un [[bibliobús]] del padre de [[Tré Cool]] pa movese ente los conciertos.{{ensin referencies}} La banda tamién apaeció nel festival de [[Lollapalooza]] y nun eventu caritativu nel [[Madison Square Garden]], naquella ocasión Armstrong tocó'l cantar «[[She (cantar de Green Day)|She]]» desnudu.<ref name="tours">{{cita web |url=http://www.geekstinkbreath.net/greenday/tour/2/ |títulu=Green Day Tour Notes |fechaaccesu=16 de xunetu de 2007 |editorial=Geek Stink Breath}}</ref> El 9 de setiembre de 1994 actuaron en Boston Esplanade, el caos españó mientres la puesta de la banda, a la fin de los disturbios, 100 persones resultaron mancaes y 45 fueron deteníes. Na xira pa promocionar ''Dookie'' llevaron a [[Pansy Division]] como teloneros. En 1995, ''Dookie'' ganó'l [[Premiu Grammy al meyor álbum de música alternativa]] y la banda foi nomada a nueve premios [[MTV Video Music Awards]].<ref>Fricke, David. (16 d'avientu de 1999). "Our Back Pages". ''[[Rolling Stone]]'' (828/829):85</ref> El cantante de [[Good Charlotte]], [[Joel Madden]] dixo sobre ''Dookie'': {{cita|[''Dookie''] camudóme la vida [...] Diéronme ganes d'empezar con [[Good Charlotte]] [...] Xusto dempués de que'l discu salió, diximos: «Tenemos que formar una banda nel nuesu garaxe agora mesmu y faer conciertos... como Green Day».|[[Good Charlotte]].<ref name="punk revival"/>}} [[Ficheru:Mike Dirnt and Tre Cool.jpg|thumb|200px|[[Tré Cool]] y [[Mike Dirnt]], baterista y baxista respeutivamente.]] Darréu al ésitu de ''[[Dookie]]'', Green Day editó'l [[senciellu]] «[[J.A.R. (Jason Andrew Relva)]]» pa la película ''Angus'' de 1995.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=8426 J.A.R. (Jason Andrew Relva)]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref> El senciellu algamó'l puestu númberu unu na llista ''Modern Rock Tracks''. El cantar foi siguida pol cuartu trabayu d'estudiu de la banda, ''[[Insomniac (álbum de Green Day)|Insomniac]]'',<ref>Coleman, Mark. "Insomniac." ''Rolling Stone.'' Payares de 1995.</ref> emitíu na seronda de 1995. Nun principiu l'álbum foi bastante esitosu; consiguió'l puestu númberu dos y vendió al poco tiempo dos millones de copies, mientres la primavera de 1996. Pero sicasí, nengunu de los senciellos llograron la mesma repercusión que los de ''Dookie'',<ref name = "allmusic"/> esti nuevu llanzamientu yera una respuesta muncho más escura y pesada, en comparanza a ''Dookie'', que yera más melódicu.<ref name = "channel"/> Los senciellos fueron «[[Geek Stink Breath]]», «[[Stuck with Me]]», «[[Brain Stew/Jaded]]» y «[[Walking Contradiction]]».<ref name="Album Guide">«[https://web.archive.org/web/20110123042756/http://www.rollingstone.com/music/artists/green-day/albumguide Green Day: Album Guide]» (n'inglés). Rolling Stone. Consultáu'l 6 d'agostu de 2011.</ref><ref name="snotty">Di Perna, Alan (Agostu de 1996). «[https://web.archive.org/web/20090830224453/http://geocities.com/vintageinterviews/greenday.html Young, Loud, and Snotty]» (n'inglés). ''Guitar World.'' Geocities. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref> Con dichu álbum la banda ganó'l premiu a artista favoritu, artista favoritu de ''hard rock'' y artista alternativu favoritu nos premios [[American Music Awards]] de 1996, ente que'l videu de «Walking Contradiction» llogró una nominación al Grammy por meyor videu, tamién tuvo una nominación por meyores efeutos especiales nos [[MTV Video Music Awards]].<ref name = "snotty"/> Naquella primavera Green Day atayó la xira que diba brindar por [[Europa]] pa promocionar ''Insomniac'' por cansanciu<ref name = "channel"/> (colo cual provocaron rumores de la desintegración del grupu, los mesmos fueron estenaos por [[Tré Cool]] nuna afirmación que fizo). La banda dedicó la siguiente metá del añu pa compenetrarse a escribir nuevu material. Dende'l principiu, tantu la banda como Cavallo coincidieron en que l'álbum tenía que ser distintu de los sos trabayos anteriores.<ref>Spitz, Marc. ''Nobody Likes You''. New York: Hyperion, 2006. Pg. 128.</ref> Publicaron ''[[Nimrod (álbum de Green Day)|Nimrod]]'' n'ochobre de 1997; este yera una esviación esperimental del so estilu ''[[pop punk]]'', siendo amás más artísticu y conceptual que los anteriores. Esi nuevu llanzamientu ye heteroxéneu en xéneros musicales, dende'l mesmu ''pop punk'', al ''[[surf rock]]'' y ''[[ska]]'', o a balaes acústiques.<ref name = "channel"/> ''Nimrod'' entró na posición númberu diez n'Estaos Xuníos, y en dichu país foi certificáu con dos discos de platín en marzu del 2000. L'ésitu del cantar «[[Good Riddance (Time of Your Life)]]», produció que ganara un premiu MTV al meyor videu alternativu.<ref name = "awardsgd">«[http://www.greendayauthority.com/TheBand/awards.php?section=nimrod Green Day's Awards]» (n'inglés). Green Day Autority. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref><ref>Spitz, Marc. ''Nobody Likes You.'' New York: Hyperion, 2006. Pg. 128.</ref> Esti cantar foi utilizada pola serie ''[[ER (serie de televisión)|Y.R.]]'', como tamién nel episodiu final de ''[[Seinfeld]]''. Editáronse dos CD como senciellos: el primeru incluyía como [[Llau A y llau B|llau B]] «Desensitized» y «Rotting» (otru cantar bastante distinta a lo que siempres producía'l grupu). El segundu traía como llau B les temes «Suffocate» y «You Lied». Yá en 1999 editóse'l cuartu senciellu de ''Nimrod'', «[[Nice Guys Finish Last]]» (el terceru foi «[[Redundant]]»), foi la tema principal de la banda sonora de ''[[Varsity Blues]]''. El so videu tuvo dos selmanes en primer llugar en [[MTV]] y llogró una nominación al meyor cantar d'una película nos MTV Movie Awards.<ref name="historiagd" /> === Años de receso y regresu con ''Warning'' (1999-2002) === Tres la fría receición de ''Nimrod'', el conxuntu decidió retirase de volao mientres unos dos años pa folgar y tornar coles sos families. Ellos tomaron la decisión de que'l so nuevu trabayu tendría que tar más empuestu polos sos instintos», lo que significaba un nuevu álbum más esperimental, pero siguiendo usando una base ''[[punk rock]]'' con ritmos pegadizos. Finalmente en 2000, Green Day editó'l so sestu álbum, ''[[Warning (álbum de Green Day)|Warning]]'', que foi llanzáu nel mes d'ochobre na ciudá de [[Nueva York]]. Artísticamente, el tríu llogró'l so cometíu: la crítica emponderó al álbum, argumentando qu'ellí'l conxuntu amuésase más evolucionáu, más seriu y maduru.<ref name = "allnimrod">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/nimrod-r315299/review Nimrod]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Un añu antes del llanzamientu del nuevu discu, el guitarrista [[Jason White]] xunir al conxuntu. Pero comercialmente l'álbum foi un fracasu, convirtiéndose unu de los menos vendíos de tola so carrera. A pesar de que traxo l'ésitu «Minority» y un ésitu menor con «Warning», dellos observadores y críticos taben llegando a la conclusión de que la banda diba perdiendo relevancia.<ref name="channel"/><ref name="metacritic">«[http://www.metacritic.com/music/artists/greenday/warning Green Day: Warning]» (n'inglés). Metacritic. Consultáu 24 de xunetu de 2011.</ref> En 2001, nel California Music Awards, Green Day ganó los ocho premios pa los que foi nomáu. El grupu ganó los premios de: meyor álbum (por ''Warning''), álbum destacáu de ''punk rock''/''ska'' (por ''Warning''), grupu sobrasaliente, meyor vocalista masculín, meyor baxista, meyor baterista, compositor sobresaliente, y artista sobresaliente.<ref name = "awardsgd"/> Collechando dellos ésitos, tres munchos años de trayeutoria, Green Day decidió llanzar en 2001 otru álbum compilatorio colos sos senciellos, ''[[International Superhits!]]'', que contién tolos ésitos dende ''[[Dookie]]'' hasta ''Warning''. Naquel añu varios conxuntos emitieron álbumes de compilación d'ésitos.<ref name="historiagd" /> El tríu tomó un receso ente ''International Superhits!'' y el so próximu álbum d'estudiu, publicando otru compilatorio, ''[[Shenanigans]]'', con catorce pistes que son rareces de la banda como tamién llaos B de senciellos, ente que frecuentemente publicaben delles semeyes d'ellos realizando estrañes xeres. A principios de la década de 2000, Green Day atopar nel so momentu más entrevesgáu: los trés miembros del conxuntu atopábense estresaos polos sos recién divorcios, el grupu perdiera fama y relevancia nel mediu musical, pero por sobremanera, tenía la presión que representa nun poder emitir un discu con abonda popularidá y repercusión, como pa volver asitiar al conxuntu nel centru de la escena del ''punk rock''.<ref name = "americanidiota">«[http://www.geekstinkbreath.net/greenday/article/warping-into-the-ultimate-idiots/ Warping into the Ultimate Idiots]» (n'inglés). Geekstinkbreath. Consultáu'l 26 de xunetu de 2011.</ref> Anque'l periodu d'estos trés álbumes quiciabes ye consideráu como'l más escuru del grupu, desque imprimieron el so estilu colos álbumes ''[[Kerplunk]]'' y ''Dookie'', Green Day siempres caltuvo una reputación, con ventes considerablemente altes (anque dalgunes bien baxes), y crítiques xeneralmente positives nos sos trabayos discográficos.<ref>Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/shenanigans-r596553/review Shenanigans]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> === Procesu de grabación del nuevu álbum (2003) === Para mediaos de 2003 el tríu yá grabara venti canciones pa un álbum que se diba a llamar ''[[Cigarettes And Valentines]]''.<ref name = "spitz"/> Sicasí, daquién furtiara l'ordenador nel que taben guardaes les [[Máster de grabación|copies maestres]].<ref name="Spin">{{cita publicación |apellíu=Pappademas |nome=Alex |títulu=Power to the People (With Funny Haircuts) |publicación=Spin |númberu=November 2004}}</ref> Los trés integrantes del grupu preguntaron si debíen regrabar les pistes perdíes, polo que consultaron con Rob Cavallo que midida tomar, él pregúnto-yos si esos cantares representaben el meyor trabayo qu'ellos podíen producir, Armstrong comentó al respeutu: «Honestamente, non podíamos mirar ente nós y dicir 'eso foi lo meyor que podemos faer'. Asina que decidimos siguir alantre y faer daqué dafechu nuevu». Los miembros de la banda aportaron a pasar los próximos trés meses a componer nuevu material.<ref name="spitz">Spitz, Marc. ''Nobody Likes You: Inside the Turbulent Life, Times, and Music of Green Day''. New York: Hyperion, 2006. ISBN 1-4013-0274-2.</ref><ref name="combatrock">{{cita publicación |apellíu=di Perna |nome=Alan |títulu=Combat Rock |publicación=[[Guitar World]] |númberu=Holiday 2004}}</ref> Entós Green Day decidió primero, proponese volver al estudiu y grabar más relajadamente un bon álbum pa recuperar la so reputación, pero'l grupu púnxose d'alcuerdu en que nun se debía regrabar esautamente los mesmos cantares, sicasí, teníense que perfeccionar, pero dende cero.<ref name = "americanidiota"/> Empezaron a grabar buscando influencies d'otros estilos, interpretando dende [[Salsa (xéneru musical)|salsa]], hasta cantando versiones de [[villancicos]]. Armstrong dixo que decidieron escribir los sos cantares d'esta manera al llograr el respetu del mundu musical, y que los comentarios sociales ye parte natural de la crecedera d'una banda. La primera nueva composición foi un cantar llamáu «American Idiot». La banda tuvo dificultaes pa siguir alantre. Un día, el baxista [[Mike Dirnt]] dirixir al estudiu de grabación, con una composición de trenta segundos, fecha por sigo mesmu. Armstrong decidió que quería faer daqué asemeyáu, él y [[Tré Cool]] siguieron el camín que trazó'l baxista. Armstrong recordó: «Tou empezó a volvese más seriu, tábamos tratando de superanos unu al otru. Siguimos coneutando estos pequeños fragmentos hasta que teníamos daqué». Esti conxuntu musical convertir nel cantar «Homecoming». La siguiente composición foi la suite «Jesus of Suburbia». Armstrong se envalentonó tantu pola creación de los dos suites, polo que decidió faer del álbum una obra conceptual.<ref name = "combatrock"/> === Nuevu ésitu con ''American Idiot'' (2004-2006) === [[Ficheru:Billie Joe Armstrong at mic in Cardiff.png|thumb|200px|[[Billie Joe Armstrong]] nel tour pa promocionar ''[[American Idiot]]''. El grupu tardó diez años en tener un álbum cola mesma repercusión y ventes que ''[[Dookie]]''.]] D'ende surdió'l nuevu trabayu ''[[American Idiot]]'' en 2004. Catalogáu como una [[Ópera rock|ópera ''punk'']], rellata les hestories de «[[Jesus of Suburbia]]» (Jesús de los suburbios), «St. Jimmy» y la historia d'una moza ensin nome, «[[Whatsername]]»; toes los cantares tienen dalguna rellación ente sigo. Dos de les pistes, «Jesus of Suburbia» y «[[Homecoming (cantar de Green Day)|Homecoming]]» consten de cinco partes con una gran variedá d'estilos nos más de nueve minutos de caúna.<ref>«[http://www.lahiguera.net/musicalia/artistas/green_day/discu/1459/ American Idiot]» (n'español). La Figal.net Consultáu'l 28 de payares de 2011.</ref> L'álbum foi publicáu cuatro años dempués del so últimu discu, munchos pensaben que Green Day taba en cantu de la disolución, pero al poco tiempu de la emisión de ''American Idiot'', l'álbum collechó prácticamente'l mesmu ésitu que ''[[Dookie]]''. El discu foi nomáu como unu de los más importantes del añu, cantares como «American Idiot», «[[Holiday (cantar de Green Day)|Holiday]]» y «[[Boulevard of Broken Dreams]]» fueron irradiaes por toes el emisores del planeta. El conxuntu resurdió totalmente dempués de diez años, apaecieron en numberoses portaes de publicaciones musicales, particularmente la revista ''Guitar Legends'' tuvo a [[Billie Joe Armstrong]] na so portada, naquella publicación Green Day taba presente nunos venti páxines, ''Entertainment Weekly'' dixo que l'álbum yera «una obra maestra del ''punk rock''», y el títulu de la portada de la ''[[Rolling Stone]]'' dicía:<ref name = "americanidiota"/> {{cita|Green Day: ¿Cómo los mocosos crecieron, cutieron a [[George W. Bush|Bush]], y conquistaron al mundu?.|Revista ''[[Rolling Stone]]''.<ref name = "americanidiota"/>}} [[Ficheru:MK Bowl Concert.jpg|thumb|Vista panorámica del [[Milton Keynes]] [[National Bowl]], llugar onde la banda tocó nel [[American Idiot World Tour]], y onde se grabó'l ''[[Bullet in a Bible]].''<ref>{{cita web |url= http://www.virtualfestivals.com/latest/news/2012 |títulu= Green Day - Milton Keynes Bowl 2005 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2012 |idioma=inglés |obra= Virtual Festivals}}</ref>]] Tou empezara col cantar «American Idiot», la recién [[Guerra d'Iraq]], el manexu de la república per parte de los medios de prensa y la manera de vida de los estauxunidenses polo xeneral, fueron factores que lu sirvieron d'inspiración a Armstrong pa escribir rellatando'l so puntu de vista. L'álbum ta cargáu de lletres esplícites, con pensamientos que'l grupu tien sobre la Nación en sí, amás de tener crítiques al presidente [[George Walker Bush|George Bush]].<ref name = "americanidiota"/><ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=3937 American Idiot]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> El cantar «Boulevard of Broken Dreams» cuestiona la manera de vida americanu». Esi títulu ye un celebre cuadru de Gottfried Helnwein, que representa Marilyn Monroe, Humphrey Bogart, James Dean y [[Elvis Presley]] pasando'l ratu nun chigre.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=4055 Boulevard of Broken Dreams]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> ''American Idiot'' sosprendió a munchos críticos y espectadores pol so altu conteníu ideolóxicu y protestante, nuna dómina en que'l ''rock'' escarez de felicidá carauterística.<ref name = "centurybreak">Stephen Thomas Erlewine. «[http://www.allmusic.com/album/21st-century-breakdown-r1550923/review 21st Century Breakdown]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 27 de xunetu de 2011.</ref> ''Rolling Stone'' asitiar nel puestu númberu unu na so llista de los cien meyores discos de la década,<ref>«[http://www.rollingstone.com/music/news/the-decade-end-readers-poll-your-favorite-album-song-and-artist-of-the-2000s-20091208 The Decade End: Readers Poll Your Favorite Album, Song and Artist of the 2000]»</ref> y lo mesmo fixo la revista ''Kerrang!'' na so llista de los cincuenta meyores álbumes de la década de 2000.<ref>{{cita web |url= http://www.kerrang.com/22892/50-greatest-rock-albums-00s/ |fechaaccesu=2 de payares de 2014 |obra= Kerrang! |títulu= 50 BEST ROCK ALBUMS OF THE 2000′S |idioma=inglés}}</ref> [[Ficheru:Greenday1.jpg|thumb|Vista fronteru de la banda tocando nel [[National Bowl]] 2005.]] Al añu siguiente, l'álbum ganó'l premiu Grammy por meyor álbum de ''rock'', foi nomáu en cuatro categoríes incluyendo álbum del añu. Green Day ganó siete de los ocho premios MTV Video Music Awards, el cantar «Boulevard of Broken Dreams» llevóse seis de los premios, l'únicu galandron que Green Day nun se llevó foi por meyor direición artística, na que [[Gwen Stefani]] foi gallardoniada por «[[What You Waiting For?]]».<ref>"Kerrang! Top 50 albums of the 21st Century". ''Kerrang!'' (Bauer Media Group). 5 d'agostu de 2009.</ref> La famosa publicación ''[[The New York Times]]'' emponderó a Green Day diciendo que superara «cualquier pretensión cola melodía y l'enorme fervor».<ref>«[http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9902Y0D81239F935A1575AC0A9629C8B63 Putting Her Money Where Her Music Video Is]» (n'inglés). The New York Times. Consultáu'l 27 de xunetu de 2011.</ref> Con ''American Idiot'', Green Day recupero y ganó el respetu de la crítica y del públicu polo xeneral, amás de ganase almiradores de la nueva xeneración y espertar l'interés de los sos vieyos siguidores de los mediaos de los años 1990.<ref name = "centurybreak"/> Green Day salió de xira pa promocionar l'álbum, y foi nel Milton Keynes National Bowl de [[Londres]] en 2005 onde brindo unu de los recitales más multitudinarios de la historia, tocando ante 65.000 persones dos díes siguíos. El conciertu foi rexistráu y publicáu nel álbum en direuto ''[[Bullet in a Bible]]'', tamién contién entevistes col grupu.<ref name = "historiagd"/> En 2011 la banda entró en negociaciones con [[Universal Pictures]] pa producir una versión cinematográfica de ''American Idiot''.<ref>(13 d'abril de 2011). «[http://www.greendayauthority.com/news/2289/ ''American Idiot'' movie confirmed]» (n'inglés). Green Day Authority. Consultáu'l 24 de xunetu de 2011.</ref> Dustin Lance Black foi escoyíu p'afaer el guión del musical a la película. Michael Mayer, quien tamién dirixó la versión de Broadway va ser el direutor. El 8 de xunu de 2014 la revista ''Kerrang!'' publicó un artículu sobro'l llanzamientu d'un álbum tributo de ''American Idiot'' tituláu ''Kerrang! Does Green Day's American Idiot'', cada cantar foi tocada per una banda distinta. L'álbum foi llanzáu'l 11 de xunu.<ref>«[http://www.kerrang.com/18807/kerrang-green-days-american-idiot/ Kerrang! Does Green Day's American Idiot Tribute Album] {{Wayback|url=http://www.kerrang.com/18807/kerrang-green-days-american-idiot/ |fecha=20140611235245 }}» (n'inglés). Kerrang! Consultáu'l 8 de xunu de 2014.</ref> El 21 de setiembre de 2014 l'álbum cumplió diez años de llanzamientu y la revista ''Kerrang!'' llanzó una revista falando d'esti aniversariu númberu décimu y publicaciones de los integrantes na so cuenta d'[[Instagram]].<ref>{{cita web |url= http://www.kerrang.com/22792/k1535-green-days-american-idiot-10-years/ |títulu= GREEN DAY'S AMERICAN IDIOT 10 YEARS ON |fechaaccesu=16 de setiembre de 2014 |obra= Kerrang! |idioma=inglés}}</ref> === Producción del siguiente álbum (2007-2008) === Antes de tornar al estudiu a rexistrar el siguiente álbum, Green Day entamó dellos pequeños proyeutos. Contribuyeron en 2007 grabando'l cantar «Working Class Hero» de [[John Lennon]] pa les víctimes de la guerra civil de [[Darfur]], esta grabación apaeció nun álbum tituláu ''[[Instant Karma: The Amnesty International Campaign to Save Darfur]]''. Fixeron una apaición en ''[[Los Simpson: la película]]'' na cual, más tarde, finen en mediu del conciertu. Na escena siguiente, n'homenaxe a Green Day, toquen na ilesia la versión aciaga de «American Idiot».<ref name = "allmusic"/> Realizaron un discretu debú n'avientu de 2007 sol nome [[Foxboro Hot Tubs]], usando mázcares por que nun sían reconocíos. Publicárense nel so sitiu web tres cantares. Anque los miembros de Green Day intentaron caltener esti proyeutu de callao, dellos ''bloggs'' y medios de prensa confirmaron que se trataba del mesmu tríu realizando una banda en paralelu. Grabaron un álbum al estilu rock and roll de los años 1960 llamáu ''Stop Drop and Roll!!''.<ref>Andrew Leahey. «[http://www.allmusic.com/artist/foxboro-hot-tubs-p1031243 Foxboro Hot Tubs]» (n'inglés). Allmusic. Consultáu'l 28 de xunetu de 2011.</ref> Green Day empezó a componer nuevos cantares pal so siguiente álbum en xineru de 2006, tres una estensa xira pa promocionar ''[[American Idiot]]''.<ref>{{cita web |url=http://www.accesshollywood.com/behind-the-scenes-green-day-on-saturday-night-live_video_1103763 |títulu=Behind The Scenes: Green Day On Saturday Night Live |editorial=Access Hollywood |fecha=19 de febreru de 2006 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref> Naquel momentu, [[Billie Joe Armstrong]] afirmó: «Vamos Empezar [buscando el] silenciu y va ser según vamos topar la inspiración pa crear otru álbum».<ref>{{cita web |url=http://www.spotlightingnews.com/article.php?news=1692 |títulu=Green Day Talks About New Album And Silence |editorial=SpotlightingNews |fecha=3 de xineru de 2006 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110107184410/http://spotlightingnews.com/article.php?news=1692 |fechaarchivu=7 de xineru de 2011 }}</ref> El conxuntu prefirió acutar a dar comentarios sobre la producción del nuevu proyeutu, non hasta ochobre de 2007, cuando Armstrong dixo nuna entrevista con ''[[Rolling Stone]]'' qu'escribiera «daqué según 45 cantares».<ref name="NME">{{cita web |url=http://www.nme.com/news/greenday/31628 |títulu=Green Day break studio silence on new album |editorial=NME |fecha=8 d'ochobre de 2007 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref><ref name="Fricke48">Fricke, p. 48</ref> Los miembros de la banda trabayaron nes etapes más primaries del conceutu nos sos ensayos nun estudiu d'[[Oakland (California)|Oakland]], [[California]]. Armstrong comentó: «Quiero afondar no que soi y lo que siento nesti momentu, la mediana edá». Tamién dixo que delles de les 45 cantares componer en [[pianu]], en cuenta de en [[guitarra]].<ref name="NME"/> =Sigue l'ésitu con ''21st Century Breakdown'' (2009-2010) [[Ficheru:Green Day live.jpg|thumb|200px|Green Day mientres la fiesta de llanzamientu de 21st Century Breakdown en Kesselhaus Berlín.]] Cuando Green Day recibió un Grammy en 2009, [[Billie Joe Armstrong]] anunció que'l conxuntu llanzaría llueu un nuevu álbum, ''[[21st Century Breakdown]]'', fuera grabáu mientres el branu pasáu. Finalmente, l'álbum emitióse'l [[15 de mayu]] de [[2009]] al traviés de [[Reprise Records]]. Armstrong describir como: «una fotografía instantánea” de la dómina na que vivimos, cuestionando y tratando de busca-y sentíu a la manipulación egoísta al nuesu alredor, [proveniente del] gobiernu, la [[relixón]], los medios o francamente cualquier forma d'autoridá».<ref>{{cita web |url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/caught-in-the-net--gremlins-beset-russian-fairy-1685001.html |títulu="Caught in the Net: Gremlins Beset Russian Fairy" |editorial=The Independent |apellíu=Riley |nome=Jack |fecha=15 de mayu de 2009 |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011}}</ref> Un exemplu d'ello son los [[senciellu|senciellos]] «[[Know Your Enemy (cantar de Green Day)|Know Your Enemy]]» y «[[21 Guns]]», que connotan un despreciu escontra los políticos. Particularmente, «21 Guns» fala del patriotismu.<ref>«[http://www.songfacts.com/detail.php?id=15467 21 Guns]» (n'inglés). Song Facts. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> A finales del añu 2009 y terminando la década, la revista ''Rolling Stone'' nomó al cantar «[[Boulevard of Broken Dreams]]» como'l meyor senciellu de la década de 2000 al igual que l'álbum ''[[American Idiot]]'' como'l meyor de la década. Coles mesmes, la revista tamién declaró a Green Day como la meyor agrupación musical del deceniu.<ref>Gil Kaufman. (9 d'avientu de 2009). «[http://www.mtv.com/news/articles/1627912/green-day-named-top-artists-decade-by-rolling-stone-readers.jhtml Green Day Named Top Artists Of The Decade By Rolling Stone Readers]» (n'inglés). MTV. Consultáu'l 14 d'ochobre de 2011.</ref> [[Ficheru:Billie y Mike.jpg|thumb|200px|left|[[Billie Joe Armstrong]] (primer planu) y [[Mike Dirnt]] (no fondero), mientres la xira de ''[[21st Century Breakdown]]''.]] El nuevu discu foi un inmediatu ésitu comercial vendiendo 215&nbsp;000 copies pocos díes dempués del so llanzamientu.<ref name = "allmusic"/> Al igual que'l so antecesor ''[[American Idiot]]'', ye una opéra punk, anque non tan ordenáu como l'anterior pero los cantares tienen un filo de mancomún ente una y otra. L'álbum rellata la historia sobre Christian y Gloria una pareya estauxunidense qu'intenta sobrevivir al mundu estáticu, llenu d'histeria y bien modernu.<ref>([[8 d'ochobre]] de [[2007]]). «[http://www.nme.com/news/green-day/31628 Green Day break studio silence on new album]» (n'inglés). [[NME]] Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> Les crítiques al nuevu trabayu discográficu fueron xeneralmente positives. Los críticos qu'allabaron l'álbum consideraron les composiciones y les lletres de Armstrong un ésitu, ente que los escépticos refugaron el [[álbum conceptual|conceutu]] del mesmu.<ref name="metabreakdown">«[http://search.metacritic.com/music/artists/greenday/21stcenturybreakdown 21st Century Breakdown]» (n'inglés). Metacritic. Consultáu'l 26 de febreru de 2011.</ref> El llanzamientu del primer senciellu foi n'abril, col nuevu cantar oficial de [[Smackdown]] «Know Your Enemy». Dempués salieron los siguientes senciellos que fueron «[[East Jesus Nowhere]]» y «21 Guns» pa Estaos Xuníos y Reinu Xuníu, amás de ''21st Century Breakdown'' pal restu del mundu. El siguiente senciellu de la banda foi «[[Last Of The American Girls]]», siendo editáu'l [[1 d'abril]] del [[2010]].<ref>{{cita publicación |publicación=[[Kerrang!]] |fecha=5 d'agostu de 2009 |editorial=[[Bauer Media Group]] |títulu=Kerrang! Top 50 albums of the 21st Century}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nme.com/list/the-top-100-greatest-albums-of-the-decade/158049/page/5 |títulu=THE TOP 100 GREATEST ALBUMS OF THE DECADE |obra=[[NME]] |fechaaccesu=10 d'avientu de 2009}}</ref> En mayu estrenaron la so adautación en Broadway del discu ''American Idiot''. [[Ficheru:Billie Joe Armstrong en batería.jpg|thumb|200px|Mientres la última xira, en dellos países suramericanos como [[Chile]] [[Colombia]] y [[Arxentina]], [[Billie Joe Armstrong]] y [[Tré Cool]] intercambiaron los sos roles instrumentales en dellos cantares.]] El día [[31 de xineru]] de 2010, la banda ganó'l Grammy a Meyor Álbum de Rock.<ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/news/story/31248017/100_best_albums_of_the_decade/27 |títulu=100 Best Albums of the Decade: #22-#21 |obra=Rolling Stone |fecha=9 d'avientu de 2009 |fechaaccesu=10 d'avientu de 2009}}</ref> En marzu de [[2010]], Billie Joe declaró que la banda yá grabó bona parte del so próximu trabayu, que podría ver la lluz a finales d'aquel añu. Apocayá nun conciertu en [[Arizona]] anunciaron la grabación del mesmu pa un DVD en vivu, llamáu ''Awesome as F**k'' y llanzáu el 22 de marzu de [[2011]]. Tiempu dempués la banda realizó un tour pa promocionar el so álbum ''21st Century Breakdown'',<ref>{{cita publicación |editorial=[[MTV News]] |fecha=14 d'ochobre de 2008 |títulu=Green Day Are In The Studio With Butch Vig For New Album, Online Videu Confirms |autor=James Montgomery |url=http://www.mtv.com./news/articles/1596973/20081014/green_day.jhtml}}</ref> el cual terminó en [[Costa Rica]] el [[29 d'ochobre]] del 2010. Nel 2010 la WWE utilizó'l cantar «Know Your Enemy» pa la marca [[SmackDown|WWE Friday Night Smackdown]]. P'avientu de 2010 ''21st Century Breakdown'' llegara a vender 1&nbsp;014&nbsp;000 copies n'[[Estaos Xuníos]], amás de 3&nbsp;500&nbsp;000 a nivel mundial.<ref>{{cita web |url=http://new.music.yahoo.comblogschart_watch/71727/week-ending-dec-19-2010-michael-wouldnt-have-liked-this/;_ylt=Aj.H3JkWiMnvsI1nfdVCl7wPwiUv?page=2#comments |títulu="Week Ending Dec. 19, 2010: Michael Wouldn't Have Liked This" |apellíu=Grein |nome=Paul |editorial=Chart Watch - Yahoo Music |idioma=inglés |fechaaccesu=26 de febreru de 2011 |fecha=22 d'avientu de 2010 }}</ref> === Musical de ''American Idiot'' y nicios d'un nuevu álbum d'estudiu (2010-2011) === El [[20 d'abril]] del [[2010]], ''[[American Idiot: The Original Broadway Cast Recording]]'' estrenar en [[Broadway]], y Green Day llanzó'l ''soundtrack'' del musical, un nuevu cantar de titulada «When It's Time». En xunu del 2010, la tienda [[iTunes]] del [[Reinu Xuníu]] recibió'l senciellu «When It's Time».<ref>(14 de xunu de 2010). «[http://www.greendayauthority.com/news/587/ When It's Time' single]» (n'inglés). Green Day Authority. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> Mientres los ''Spike TV Video Game Awards'' de [[2009]], anuncióse'l llanzamientu del videu xuegu de la saga ''Rock Band'', como siguimientu al xuegu ''[[The Beatles Rock Band]]''. El xuegu foi llanzáu'l [[8 de xunu]] de 2010. Cuenta colos álbumes completos ''[[Dookie]]'', ''[[American Idiot]]'' y ''[[21st Century Breakdown]]'', tamién puede escoyese los cantares del restu de la discografía de Green Day.<ref name="Green Day: Rock Band coming next year">«[http://www.gamespot.com/news/6242901.html?tag=recent_news;title;2 Green Day: Rock Band coming next year]» (n'inglés). Gamespot. Consultáu'l 12 d'avientu de 2009.</ref><ref name="g4tv pax east">«[https://web.archive.org/web/20111212123446/http://www.g4tv.com/videos/45111/Green-Day-Rock-Band-Preview/ Green Day Rock Band Preview]» (n'inglés). [[G4TV]]. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> [[Ficheru:Tre Cool look.jpg|thumb|200px|[[Tré Cool]] cantando con un sombreru de muyer. El so llugar na batería ocupar [[Billie Joe Armstrong]].]] El baxista del grupu, [[Mike Dirnt]], tuvo una entrevista cola W Radio n'ochobre de 2010, onde mentó que'l conxuntu yá completó'l procesu d'escritura del novenu álbum d'estudiu, afirmando que: «Siempres tamos trabayando nos cantares, cuando'l so tiempu y cuando la música ta bien entós terminamos... Gústame pensar que tenemos material abondo nesti momentu pa sacar un gran discu, pero queremos volver a casa y aseguranos de que ye perfectu antes d'acabalo». Na entrevista, Dirnt tamién menta que'l nuevu álbum en direuto «bien probablemente incluyiríase como una película en vivu. Poco dempués d'esa entrevista, hubo una emisión Ustream vivu cola banda, nel qu'anuncien qu'escribieron cerca de trenta canciones pal álbum de sesiones, y que rexistraron tolos espectáculos (d'audiu y videu) pal álbum en vivu.<ref>«[http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ Mike Dirnt, baxista de l'agrupación Green Day, fala n'esclusiva con W Radio] {{Wayback|url=http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ |fecha=20101213134038 }}» (n'español). NEM Catacoa. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> El [[17 d'avientu]] de 2010, Green Day anunció na so páxina web el llanzamientu d'un CD/DVD en vivu, llamáu ''[[Awesome as Fuck]]'', que foi llanzáu finalmente'l 22 de marzu de 2011.<ref>(17 de xineru de 2011). «[http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/nuevu-cddvd-de-green-day-promete-esperiencia-allucinante,8b8d0be54f39d210VgnVCM20000099f154d0RCRD.html Nuevu CD/DVD de Green Day promete esperiencia allucinante]» (n'español). Entretenimientu Terra. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> El 13 d'abril confirmóse qu'Universal va producir una versión cinematográfica de ''American Idiot'', col direutor Michael Mayer.<ref>Borys Kit. (13 d'abril de 2011). «[http://www.reuters.com/article/2011/04/13/us-americanidiot-idUSTRE73C0Y420110413 "American Idiot", the Broadway musical based on Green Day's acclaimed album of the same name, is getting another life on the big screen]» (n'inglés). Reuters. Consultáu'l 12 d'ochobre de 2011.</ref> En publicaciones per mediu de Twitter, el líder del conxuntu, Billie Joe Armstrong declaró: «Bonu equí ta la primicia: Green Day, ta apexáu con un montón de nuevos cantares tolos díes. La direición de les temes tien alta enerxía y fresca, siéntense perbién». Amás, Armstrong amestó, que Mike Dirnt y Tre Cool, atopar nel so meyor momentu», refiriéndose a les composiciones que dambos tán apurriendo al nuevu álbum, y acutó: «Yo nun quiero revelar demasiáu, pero solo sé que Mike, Tre, Jason y yo tamos collaborando pa pasar el meyor momentu en reproducir la nuesa música».<ref>(31 de mayu de 2011). «[http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/green-day-tien-un-monton-de temes nueves-pa-un discu,d61d050f38640310VgnVCM3000009af154d0RCRD.html Green Day tien un montón de temes nueves pa un discu]» (n'español). Entretenimientu. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> Billie Joe Armstrong produció a principios del 2011 el primer álbum d'estudiu de la banda de punk Emily's Army, que integra'l so fíu Joey. El fíu de Armstrong de 16 años toca la batería. L'álbum publicar por mediu del sellu Adeline Records. Armstrong dixo al respeutu: «Emily's Army tien muncha actitú punk xuvenil. Son novatos. Ta bien xugáu, tien un gran gabitu y ye pegadizu como l'infiernu».<ref>(29 de mayu de 2011). «[http://www.efeeme.com/84185/billie-joe-armstrong-produz-el debú-discografico-de-el so-fíu-joey/ Billie Joe Armstrong produz el debú discográficu del so fíu Joey]» (n'inglés). Efe eme. Consultáu'l 29 de xunetu de 2011.</ref> El [[11 d'agostu]] de 2011 Green Day dio un conciertu sorpresa en [[Costa Mesa]], [[California]]. Nél tocaron quince cantares nuevos, qu'hasta'l momentu nun se publicaren niundes. Una d'elles llámase «Amy», ye un tributu a la cantante finada [[Amy Winehouse]]. Lo más probable ye que los cantares sían destinaes al próximu álbum d'estudiu. Los cantares titular de la siguiente manera: «Nuclear Family», «Too Young to Die», «Oh Love», «Carpe Diem», «Loss of Control», «Little Boy Named Train», «Troublemaker», «Sweet 16», «Wow! That's Loud», «8th Avenue Serenade», «Ashley», «Amanda», «Wild One», «Stray Heart», «Rusty James» y la yá mentada «Amy».<ref>{{cita web |url=http://www.altpress.com/news/entry/green_day_release_new_song_lyrics_to_amy |títulu=Green Day release new song lyrics to 'Amy' |fechaaccesu=16 d'agostu de 2011 |autor=Tyler Common |fecha=15 d'agostu de 2011 |idioma=inglés}}</ref> === ''¡Unu!, ¡Dos!, ¡Tré!'' (2012-2014) === [[Ficheru:Jason White 2009.jpg|thumb|Jason White figuro como miembru oficial de la banda dende'l 2012 hasta 2016.<ref>{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/band/jasonw.php |títulu=Jason White |obra=Green Day Authority |fechaaccesu=29 de payares de 2012 |idioma=inglés}}</ref>]] Mientres la segunda etapa de [[21st Century Breakdown World Tour]], la banda declarara que se taba escribiendo nuevu material.<ref>{{cita web |url=http://www.vh1.com/artists/news/1630900/20100131/green_day.jhtml?rsspartner=rssYahooNewscrawler |títulu=Green Day : Green Day Say Grammy Win Came At The 'Sweetest Time' – Rhapsody Music Downloads |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010 |obra=VH1 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100312055800/http://www.vh1.com/artists/news/1630900/20100131/green_day.jhtml?rsspartner=rssYahooNewscrawler |fechaarchivu=12 de marzu de 2010 }}</ref> El 28 d'agostu, la banda mentó que'l nuevu álbum en direuto taba grabándose nun show en [[Denver]] ([[Colorado]]). [[Billie Joe Armstrong]] dixo a l'audiencia, «Hey, namái quiero dicite daqué agora mesmu. Tamos grabando un álbum en direuto n'este mesmu momentu», antes de tocar un «nuevu» cantar que se llama «[[Cigarettes and Valentines]]», que foi'l títulu d'un álbum inéditu dende 2003.<ref>{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/news/738/ |títulu=Green Day News &#124; Video of Cigarettes and Valentines |fechaaccesu=6 de setiembre de 2010 |fecha=29 d'agostu de 2010 |editorial=Greendayauthority.com}}</ref> N'ochobre de 2010, [[Mike Dirnt]] nuna entrevista per Radiu W, mentó que completaren el procesu de redaición del novenu álbum d'estudiu, ya indicando que: «Siempres tamos trabayando nos cantares, cuando llega'l momentu y cuando la música ta bien lo llevamos a cabu. Gústame pensar que tenemos abondu material nuevo nesti momentu como pa sacar un gran discu, sicasí queremos volver a casa y aseguranos que seya perfectu pa tol mundu primero qu'apague el pitu».<ref>{{cita web |url=http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ |títulu=Mike Dirnt talks to Radio W about Green Day's upcoming South American tour (audiu interview) |obra=Nem Catacoa – Soníos de la Tierra |editorial=Radio W |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101213134038/http://www.nem-catacoa.com/2010/10/mike-dirnt-baxista-de-la-agrupacion-green-day-fala-en-esclusiva-con-w-radio/ |fechaarchivu=13 d'avientu de 2010 }}</ref> El 3 d'abril Green Day apaeció nel [[Salón de la Fama del Rock]] tocando'l cantar [[Letterbomb]], dempués el vocalista Billie Joe dio un discursu pa inducir a la banda [[Guns N' Roses]].<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/exclusive-green-day-to-induct-guns-n-roses-into-rock-and-roll-hall-of-fame-20120403 |títulu= Green Day induct Guns N' Roses into Rock and Roll Hall of Fame |fechaaccesu=3 d'abril de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.billboard.com/articles/news/497304/green-day-to-induct-guns-n-roses-into-rock-hall |títulu= Green Day To Induct Guns N' Roses Into Rock Hall |fechaaccesu=3 d'abril de 2012 |obra= Billboard |idioma=inglés}}</ref> El 11 d'abril de 2012, Armstrong anunció que'l nuevu discu publicaríase como una triloxía d'álbumes titulaos ''[[¡Unu!]]'', ''[[¡Dos!]]'' y ''[[¡Tré!]]'' y afirmó que seríen llanzaos el 25 de setiembre, 13 de payares, y 11 d'avientu de 2012, respeutivamente.<ref name="Album Trio Press Release">{{cita web |url=http://greenday.com/node/7541 |títulu=GREEN DAY IN THE STUDIO RECORDING THREE ALBUMS – A TRILOGY ENTITLED ¡UNU!, ¡DOS!, AND ¡TRE! ALBUMS TO BE RELEASED FROM SEPTEMBER TO December 2012 |fechaaccesu=11 d'abril de 2012 |fecha=11 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120413172619/http://www.greenday.com/node/7541 |fechaarchivu=13 d'abril de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/two-green-day-documentaries-coming-20120710 |títulu= Two Green Day Rock Docs Will Accompany New Albums |fechaaccesu=10 dejulio de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/videos/green-day-talk-unu-dos-and-tre-20120412 |títulu= Green Day Talk Album Triology |fechaaccesu=12 d'abril de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref>[[Ficheru:Green day Live 5 june 2013 in Rome4.JPG|thumb|240px|Green Day en [[Roma]], [[2013]].]] El 26 de xunu dar a conocer la llista de cantares de dichu álbum completu pola páxina oficial del grupu.<ref>«[https://web.archive.org/web/20120706211953/http://www.greenday.com/node/8661 Sitiu oficial]» (n'inglés). Green Day.</ref> Asina Green Day entamó'l so ''[[99 Revolutions World Tour|99 Revolutions Tour]]'' tituláu asina por un cantar del álbum ''[[¡Tré!]]''. Depués de grabar un álbum con [[Norah Jones]],<ref>(19 d'avientu de 2013). «[http://www.efeeme.com/discos-foreverly-billie-joe-armstrong-norah-jones/ “Foreverly”, Billie Joe Armstrong & Norah Jones]» Efe eme. Consultáu'l 7 de xineru de 2014.</ref> a finales de 2013 Armstrong declaró que'l grupu tomaría un descansu en realizando una xira per Australia.<ref>(2 d'avientu de 2013). «[http://www.efeeme.com/green-day-tómense-un descansu-pa-recargar-les piles/ Green Day tómense un descansu pa “recargar les piles”]» Efe eme. Consultáu'l 7 de xineru de 2014.</ref> El 20 de payares Green Day declaró que se diba a llanzar un [[DVD]] tituláu ''¡Cuatro!'' la vista de grabación, referencies ya inspiraciones sobre l'interés de faer una triloxía.<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/green-day-quatro-documentary-in-the-works-for-2-aa3-20121121 |títulu= Green Day '¡Quatro!' Documentary in the Works for 2013 |fechaaccesu=21 de payares de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> A fines de febreru de 2014 anunciaron que s'editara un álbum con dieciocho pistes peculiares de la triloxía, incluyendo la versión acústica de «Stay the Night» y un cantar inéditu, «State of Shock». La obra va ser editada'l 19 d'abril de 2014 con motivu del Record Store Day y va llamase ''Demolicious''. Esti álbum editar en CD, casete y vinilu.<ref>«[http://www.culturaocio.com/musica/noticia-green-day-llanzara-disco-maquetes-20140228123440.html Green Day va llanzar un discu de maquetes]» Cultura ocio. Consultáu'l 2 de marzu de 2014.</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/green-day-to-issue-18-rarities-for-record-store-day-20140224 |títulu= Green Day to Issue Demo-Filled LP 'Demolicious' for Record Store Day |fechaaccesu=24 de febreru de 2014 |obra= Rolling Stone |idioma=Inglés}}</ref> === ''Revolution Radio'' (2016-presente) === [[Ficheru:Green Day Sweet Children.jpg|thumb|290px|Green Day nel House of Blues, tocando como Sweet Children díes antes de la so introducción al Salón de la Fama del Rock & Roll (d'esquierda a derecha) Billie Joe Armstrong, Mike Dirnt (al fondu) y John Kiffmeyer.]] El 15 d'avientu de 2014, el Salón de la Fama del Rock & Roll reveló a los escoyíos pa entrar na edición númberu 48, estos fueron: Green Day, [[Joan Jett & The Blackhearts]], [[Lou Reed]], [[Stevie Ray Vaughan]], [[Bill Withers]] y [[The Paul Butterfield Blues Band]].<ref> {{cita web |títulu=GREEN DAY TO JOIN ROCK AND ROLL HALL OF FAME |url=http://www.kerrang.com/26244/green-day-join-rock-roll-hall-fame/ |obra=Kerrang! |fechaaccesu=6 d'avientu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |títulu=GREEN DAY, NINE INCH NAILS AND MORE NOMINATED FOR HALL OF FAME |url=http://www.kerrang.com/23803/green-day-nine-inch-nails-nominated-hall-fame/ |obra=Kerrang! |fechaaccesu=10 d'ochobre de 2014}}</ref> El 18 d'abril del 2015, la banda ingresó al [[Salón de la Fama del Rock and Roll]] xuntu con [[Ringo Starr]], [[Lou Reed]], [[Joan Jett]], el cantante [[Bill Withers]], el guitarrista [[Stevie Ray Vaughan]] & [[Double Trouble]], [[The Paul Butterfield Blues Band]], la banda [[The 5 Royales]] y [[The Blackhearts]].<Ref>{{cita web |url=http://ya.fm/veracruz/noticies/nota.cfm?id=36175 |títulu=Green Day ¡Bienveníos al Salón de la Fama del Rock! |fechaaccesu=20 d'abril de 2015}}</Ref> El 24 d'avientu de 2015, la banda editó'l cantar "Xmas Time Of The Year".<ref>{{cita web |apellido1=Carter |nome1=Emily |títulu=Green Day Release New Song, Xmas Time of the Year |url=http://www.kerrang.com/39008/green-day-release-new-song-xmas-time-of-the-year/ |sitiuweb=Kerrang! |editorial=Kerrang |fechaaccesu=24 d'avientu de 2015 |fecha=24 d'avientu de 2015}}</ref> El 19 de xineru de 2016, la revista ''[[Kerrang!]]'', llanzó un númberu dedicando un artículu especial sobre los trenta años de Green Day.<ref>{{cita web |url=http://www.kerrang.com/39494/k1603-green-day-30th-anniversary-special/ |títulu= GREEN DAY: 30TH ANNIVERSARY SPECIAL! |obra=Kerrang! |idioma=Inglés}}</ref> Billie anunciu na so cuenta d'[[Instagram]] qu'editaríen un senciellu tituláu "Bang Bang" el 11 d'agostu. <ref>{{cita web |url=http://www.europafm.com/noticias/musica/green-day-anuncia-esperáu-torno-tema-%E2%80%98bang-bang%E2%80%99_2016080357a1b1ef4beb2802bd3ccc28.html |títulu=Green Day anuncia'l so esperáu regresu cola tema 'BANG BANG' |fechaaccesu=4 d'agostu de 2016}}</ref> El 11 d'agostu la banda editó'l senciellu "Bang Bang", xuntu al nuevu álbum ''[[Revolution Radio]]'' que ta disponible dende'l 7 d'ochobre, amás [[Jason White]] dexó de ser miembru oficial y pasu a ser miembru de sofitu en vivu.<ref name="rollingstone_1"/> <ref>{{cita web |url=http://www.greenday.com/revolutionradio/ |títulu=Green Day {{!}} Revolution Radio {{!}} New Album 10/7 |fechaaccesu=11 d'agostu de 2016 |sitiuweb=Green Day Official Website}}</ref> N'ochobre de 2017, Green Day anunció'l llanzamientu del so nuevu discu, ''Greatest Hits: God's Favorite Band'', que va arrexuntar los meyores cantares de la banda y va incluyir una tema nueva.<ref>{{cita web |url=http://www.m80radio.com/2017/green-day-abracen-la fe nuevu-discu-34089.html|títulu=Green Day abracen la fe nel so nuevu discu|fechaaccesu=13 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}</ref> == Estilu musical y discutinios == Citando l'estilu musical que prevalez en ''Dookie'', [[Stephen Erlewine]] de Allmusic describió a Green Day como ¨renovadores del punk que recargaron la enerxía de les rápides y pegañosos cantares punk-pop de tres acordes».<ref name="AllmusicBio">{{cita web |url=http://allmusic.com/artist/green-day-p69310/biography |títulu=Green Day - Biography |apellíu=Erlewine |nome=Stephen |fechaaccesu=20 de xunetu de 2011 |obra=[[Allmusic]]}}</ref> Anque Armstrong ye'l principal compositor, los otros miembros ayudar na organización.<ref>{{cita web |url=http://www.torontosun.com/entertainment/music/2009/07/03/10010606-sun.html |títulu=You think I'm funny? |fechaaccesu=3 de xunetu de 2009 |autor=Darryl Sterdan |fecha=3 de xunetu de 2009 |obra=Toronto Sun}}</ref> Xeneróse gran polémica sobre si l'estilu musical del conxuntu y el fechu a qu'esti perteneza a un sellu importante considérese como «punk verdaderu».<ref>Mihaela Stroia. (13 d'ochobre de 2005). «[https://web.archive.org/web/20110613172046/http://news.softpedia.com/news/Green-Day-Still-A-Punk-Band-10426.shtml Green Day Still A Punk Band]» (n'inglés). Soft Pedia. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref> En declaraciones, l'ex integrante de [[Sex Pistols]], [[John Lydon]], dixo que refugaba al conxuntu, y que ellos nun faíen nada asemeyao al punk. El mesmu Armstrong faló sobre'l estatus de banda punk nun sellu grande, diciendo: «Dacuando pienso que volvimos totalmente redundantes porque agora somos una banda grande, fiximos un montón de dineru, yá nun somos punk rock. Pero dempués pensar y digo: “puedes sacanos del ambiente punk, pero nun puedes sacar el punk de nós”».<ref name="softpedia2005">{{cita web |url=http://news.softpedia.com/news/Green-Day-Still-A-Punk-Band-10426.shtml |títulu=Green Day Still A Punk Band |fecha=5 d'ochobre de 2005 |fechaaccesu=4 d'avientu de 2010 |autor=Mihaela Stroia |editorial=Softpedia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110613172046/http://news.softpedia.com/news/Green-Day-Still-A-Punk-Band-10426.shtml |fechaarchivu=13 de xunu de 2011 }}</ref><ref>Daniel Melia. (9 de febreru de 2006). «[https://web.archive.org/web/20110814130133/http://www.gigwise.com/article.php?contentid=13310 John Lydon Calls Green Day "Plonk" Not "Punk"]» (n'inglés). Gigwise. Consultáu'l 30 de xunetu de 2011.</ref><ref>Matthew Houghton. (21 d'avientu de 2006). «[http://www.digitalspy.com/music/a40981/noel-gallagher-hits-out-at-green-day.html Noel Gallagher hits out at Green Day]» (n'inglés). Digital Spy. Consultáu'l 27 de payares de 2011.</ref> == Influencies == El soníu de Green Day ye de cutiu comparáu col de bandes punk de la primer fola como los [[Ramones]], [[The Clash]], [[Sex Pistols]] y [[Buzzcocks]]. Tamién tuvieron gran influencia per parte de la banda de ''[[punk rock]]'' californianu [[Bad Religion]].<ref name = "snotty"/><ref>Azerrad, Michael. ''Our Band Could Be Your Life. Little Brown and Company'', 2001. Pg. 496. ISBN 0-316-78753-1.</ref> El mesmu [[Billie Joe Armstrong]] mentó que dalguna de les sos mayores influencies son bandes de rock alternativu como [[Hüsker Dü]] y [[The Replacements (banda)|The Replacements]], y que la so influencia nótase particularmente nos cambeos d'acordes nos cantares de Green Day.<ref name = "snotty"/> Green Day fixo un cover de «Don't Want to Know If You Are Lonely» de Hüsker Dü, incluyíu nel senciellu de ''Warning'', y el personaxe «Mr. Whirly» del cantar «Misery» ye una referencia al cantar de The Replacements del mesmu nome.<ref>Di Perna, Alan. "Far From The Maddening Crowd". ''Guitar World''. Avientu 2000.</ref> Otres de les influencies citaes por Green Day son [[Queen]],<ref>{{Cita publicación |apellíu=Erlewine |nome=Stephen Thomas |apellíu2=Hendrickson |nome2=Matt |títulu=Green Day |editorial=Rolling Stones |url=http://www.rollingstone.com/news/coverstory/how_green_day_conquered_the_world |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090421143155/http://www.rollingstone.com/news/coverstory/how_green_day_conquered_the_world |fechaarchivu=21 d'abril de 2009 }}</ref> [[The Who]] y los pioneros del [[power pop]], [[Cheap Trick]].<ref name="Spin Interview">"{{cita web |url=http://www.spin.com/articles/green-day-we-love-who-and-cheap-trick |títulu=Green Day: "We Love the Who and Cheap Trick" |apellíu=Goodman |nome=William |obra=[[Spin Magacín|Spin Magacín Online]] |fechaaccesu=14 de mayu de 2008}}</ref> === Influencia === Gran cantidá de bandes citaron a Green Day como una de les sos mayores influencies, ente elles; [[Avril Lavigne]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/avril-lavigne/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Avril Lavigne Influences |obra=MTV}}</ref> [[5 Seconds of Summer]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/5-seconds-of-summer/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=5 Seconds Of Summer Influences |obra=MTV}}</ref> [[Blink-182]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/blink-182/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Blink-182 Influences |obra=MTV}}</ref> [[Tokiu Hotel]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/tokio-hotel/related-artists/?filter=influenced by |obra=MTV |títulu= Tokiu Hotel influences}}</ref> [[My Chemical Romance]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/my-chemical-romance/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=My Chemical Romance Influences |obra=MTV}}</ref> [[AFI (banda)|AFI]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/afi/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=AFI influences |obra=MTV}}</ref> [[The Subways]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-subways/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The Subways Influences |obra=MTV}}</ref> [[Simple Plan]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/simple-plan/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Simple Plan Influences |obra=MTV}}</ref> [[Sum 41]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/sum-41/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Sum 41 Influences |obra=MTV}}</ref> [[Paramore]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/paramore/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Paramore Influences |obra=MTV}}</ref> [[Yellowcard]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/yellowcard/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Yellowcard Influences |obra=MTV}}</ref> [[MxPx]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/mxpx/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=MxPx Influences |obra=MTV}}</ref> [[Biffy Clyro]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/biffy-clyro/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Biffy Clyro Influences obra=MTV}}</ref> [[All Time Low]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/all-time-low/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=All Time Low Influences |obra=MTV}}</ref> [[Fall Out Boy]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/fall-out-boy/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Fall Out Boy Influences |obra=MTV}}</ref> [[A Day to Remember]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/a-day-to-remember/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=A Day to Remember Influences |obra=MTV}}</ref> [[New Years Day]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/new-years-day/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=New Years Day Influences |obra=MTV}}</ref> [[Amber Pacific]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/amber-pacific/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Amber Pacific Influences |obra=MTV}}</ref> [[The All-American Rejects]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-all-american-rejects/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The All-American Rejets Influences |obra=MTV}}</ref> [[Good Charlotte]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/good-charlotte/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Godd Charlotte Influences |obra=MTV}}</ref> [[Weezer]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/weezer/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Weezer Influences |obra=MTV}}</ref> [[Zebrahead]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/zebrahead/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Zebrahead Influences |obra=MTV}}</ref> [[The Living End]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-living-end/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The Living End Influences |obra=MTV}}</ref> [[Brand New]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/brand-new/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Brand New Influences |obra=MTV}}</ref> [[Hey Monday]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/hey-monday/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Hey Monday Influences |obra=MTV}}</ref> [[Jimmy Eat World]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/jimmy-eat-world/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Jimmy Eat World Influences |obra=MTV}}</ref> [[The Get Up Kids]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/the-get-up-kids/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=The Get Up Kids Influences |obra=MTV}}</ref> [[New Found Glory]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/new-found-glory/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=New Found Glory |obra=MTV}}</ref> [[Saves the Day]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/saves-the-day/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Saves the Day |obra=MTV}}</ref> [[Pignoise]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/pignoise/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Pignoise Influences |obra=MTV}}</ref> [[Panda (banda)|Panda]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/panda-2/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Panda Influences |obra=MTV}}</ref> [[Lustra (banda)|Lustra]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/lustra/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Lustra Influences |obra=MTV}}</ref> [[Alkaline Trio]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/alkaline-trio/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Alkaline Trio Influences |obra=MTV}}</ref> [[Against Me!]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/against-me/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Against Me! Influences |obra=MTV}}</ref> [[Panic! at the Disco]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/panic-at-the-discu/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Panic! at the Disco |obra=MTV}}</ref> [[Neck Deep]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/neck-deep/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Neck Deep Influences |obra=MTV}}</ref> [[Eve 6]],<ref>{{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/eve-6/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Eve 6 Influences |obra=MTV}}</ref> [[Taking Back Sunday]],<ref> {{cita web |url=http://www.mtv.com/artists/taking-back-sunday/related-artists/?filter=influencedBy |títulu=Taking Back Sunday Influences |obra=MTV}}</ref> ente otres. Amás la cantante [[Lady Gaga]] reveló la so almiración a la banda, diciendo que nos 90 taba encegolada col grupu; el primer discu que mercó na so vida foi ''[[Dookie]].''<ref>{{cita web |url= http://noticias.mtvla.com/articulo/bd21b6b3-9436-4591-a5bf-11b292y3ef1c |títulu=Green Day: afalagos de Lady Gaga |obra=MTV}}</ref> == Xusticia social y política == Nuna entrevista, cuando se-y preguntar la so opinión alrodiu de que si tolos músicos tendríen d'amestar un mensaxe social o políticu al so trabayu, Armstrong respondió que «les úniques persones que tienen de cantar sobre tarrezas sociales o políticos, son aquelles los que nun tean llenos de babayada».<ref>{{cita web |url=http://ehis.ebscohost.com/eds/detail?sid=7c981790-a52y-464ccfce06fd59b3%40sessionmgr11&vide=1&hid=4&bdata=JnNpdGU9ZWRzLWxpdmUmc2NvcGU9c2l0ZQ%3d%3d#db=aph&AN=51549963.html |títulu=10 Questions for Billie Joe Armstrong |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011 |autor=Billie Joe Armstrong |fecha=28 de xunu de 2010 |editorial=Time Magazine}}</ref> ''American Idiot'' foi la voz de los «desilusionaos pola América del mileniu»,<!-- Falta esclariar quién afirma esto --> el fechu de que fuera llanzáu dos meses primero que'l presidente Bush fuera reelecto, fizo que l'álbum convertir en «arte de protesta».<ref>{{cita web |url=http://ehis.ebscohost.com/eds/detail?sid=051541ef-fb2b-4cf8-8106-1faa8293a750%40sessionmgr4&vide=1&hid=4&bdata=JnNpdGU9ZWRzLWxpdmUmc2NvcGU9c2l0ZQ%3d%3d#db=aph&AN=35740246.html |títulu=Green Day's 'American Idiot' |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2011 |autor=Lorraine Ali |fecha=22 d'avientu de 2008 |editorial=Newsweek}}</ref> Creáu como un álbum antiguerra, ''American Idiot'' contién munchos cantares de protesta, incluyendo, non yá el cantar titular, sinón tamién «Holiday», que satíricamente acomete contra la decisión de [[George W. Bush]] d'invadir Iraq.<ref>Lynskey, Dorian. "33 Revolutions Per Minute." New York: HarperCollins Publishers, 2011.</ref> Armstrong describió'l cantar como «una batalla pa salir de la so propia inorancia»,<ref>{{cita web |apellíu=Day |nome=Green |url=http://www.npr.org/2010/05/27/126395459/billie-joe-armstrong-from-green-day-to-broadway.html |títulu=Fresh Air Interviews: Green Day front man Billie Joe Armstrong - 'Having The Time Of His Life' |editorial=NPR |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2011}}</ref> según el líder del conxuntu, ye «non antiestauxunidense, sinón antiguerra». N'avientu de 2006, Green Day y [[:en:Natural Resources Defense Council|NRDC]] abrió un sitiu web en collaboración pa concientizar al públicu sobre la dependencia del petroleu.<ref>Daniel Hinerfeld. (17 de payares de 2006). «[http://www.nrdc.org/media/pressreleases/061116a.asp Green Day teams up with green group in campaign to 'move America beyond oil']» (n'inglés). Natural Resources Defense Council. Consultáu'l 19 d'avientu de 2010.</ref><ref>«[https://web.archive.org/web/20130113212544/http://www.greendaynrdc.com/ Green Day + NRDC; the "Move America Beyond Oil" campaign and other environmental concerns]» (n'inglés). Sitiu oficial.</ref> Enl 20 de payares de 2016 la banda se prento nos [[Premios American Music|American Music Awards]] interpretando [[Bang Bang (cantar de Green Day)|Bang Bang]], metanes el cantar Armstrong protesto'l so refugu al presidente d'Estaos Xuníos [[Donald Trump]] faciendo coru a "Non Trump, non KKK, non fascist USA," (Non a Trump, Non a [[Ku Kux Klan]], Non a un Estaos Xuníos Fascista).<ref> {{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/features/green-days-anti-trump-ames-chant-the-punk-history-w451677 |títulu='Non Trump! Non KKK! Non Fascist USA!': The Punk History |obra=Rolling Stone |fechaaccesu=21 de payares de 2016 |autor=Kory Grow |idioma=Inglés}}</ref> == Miembros de la banda == ;Miembros actuales * [[Billie Joe Armstrong]]: [[voz (música)|voz principal]], [[guitarra]], [[pianu]], [[harmónica]], batería ocasional (1986-presente) * [[Mike Dirnt]]: [[baxu eléctricu|baxu]], [[coru|coros]], voz ocasional (1987-presente), guitarra (1986-1987) * [[Tré Cool]]: [[batería (preséu)|batería]], [[preséu de percusión|percusión]], [[coru|coros]], voz ocasional, [[Acordeon]] en [[Minority]] del álbum ''Warning'' (1990-presente) ;Ex miembros * [[A la Demasía]]: batería, percusión, coros (1987-1990) * Sean Hughes: baxu, coros (1987-1988) * Dave Hewood: Batería, percusión, coros (1990) * Raj Punjabi: Batería, percusión, coros (1986-1987) ;Miembros de sofitu en direuto actuales * [[Jason Freese]]: [[tecláu (instrumentu musical)|tecláu]], pianu, [[saxofón]], [[trombón]], guitarra, coros (2003-presente) * Jeff Matika: guitarra, coros (2009-presente) * [[Jason White]]: guitarra, coros (1998-presente, miembru oficial 2012-2016)<ref>{{cita web |url=http://www.greendayauthority.com/band/jasonw.php |títulu=Jason White Biography |obra=The Green Day Authority |fechaaccesu=13 de payares de 2014 |idioma=inglés}}</ref> ;Ex miembros de sofitu en direuto * Timmy Chunks: guitarra, coros (1997-1999) * Garth Schultz: trombón, [[trompeta]] (1997-1999) * [[Gabrial McNair]]: trombón, saxofón (1999-2001) * Kurt Lohmiller: trompeta, percusión (1999-2004) * [[Mike Pelino]]: guitarra, coros (2004-2005) * [[Ronnie Blake]]: trompeta, percusión (2004-2005) === Llinia de tiempo === {{imaxe múltiple|posición_tabla = center|direición = horizontal|títulu = Miembro actuales de Green Day|semeya1 = RiP2013 GreenDay Billie Joe Armstrong 0017.jpg|anchu1 = 180|testu1 = Billie Joe Armstrong|aliniación_texto1 = center|semeya2 = Mike Dirnt and Tre Cool.jpg|anchu2 = 200|testu2 = Mike Dirnt|aliniación_texto2 = center|semeya3 = Tre Cool look.jpg|anchu3 = 201|testu3 = Tré Cool|aliniación_texto3 = center}} ;Miembros Oficiales <timeline> ImageSize = width:1050 height:auto barincrement:30 PlotArea = left:100 bottom:100 top:0 right:20 Alignbars = justify DateFormat = mm/dd/yyyy Period = from:01/01/1986 till:01/01/2017 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Colors = id:LVocals value:red legend:Voz_principal id:BVocals value:pink legend:Coros id:Guitar value:green legend:Guitarres id:Bass value:yellow legend:Baxu id:Drumsvalue:blue legend:Batería id:Keysvalue:purple legend:Teclaos id:Per value:skyblue legend:Percusión id:Harm value:orange legend:Harmónica id:Linesvalue:black legend:Álbumes id:bars value:gray(0.93) Legend = orientation:vertical position:bottom columns:4 BackgroundColors = bars:bars ScaleMajor = increment:1 start:1986 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1986 LineData = at:04/13/1990 color:black layer:back at:01/17/1992 color:black layer:back at:02/01/1994 color:black layer:back at:10/10/1995 color:black layer:back at:10/14/1997 color:black layer:back at:10/03/2000 color:black layer:back at:09/21/2004 color:black layer:back at:05/14/2009 color:black layer:back at:09/25/2012 color:black layer:back at:11/12/2012 color:black layer:back at:12/11/2012 color:black layer:back at:07/10/2016 color:black layer:back BarData = bar:Armstrong text:"Billie Joe Armstrong" bar:Hughes text:"Sean Hughes" bar:Dirnt text:"Mike Dirnt" bar:White text:"Jason White" bar:Punjabi text:"Raj Punjabi" bar:Kiffmeyer text:"John Kiffmeyer" bar:Henwood text:"Dave Henwood" bar:Cool text:"Tré Cool" PlotData= width:11 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-5) bar:Armstrong from:01/01/1986 till:end color:LVocals width:3 bar:Armstrong from:01/01/1986 till:end color:Guitar bar:Armstrong from:10/03/2000 till:end color:Keys width:7 bar:Armstrong from:09/23/2004 till:end color:Harm width:5 bar:Dirnt from:01/01/1986 till:end color:BVocals width:3 bar:Dirnt from:01/01/1986 till:02/01/1988 color:Guitar bar:Dirnt from:02/01/1988 till:end color:Bass bar:Kiffmeyer from:01/01/1987 till:06/01/1990 color:Drums bar:Kiffmeyer from:01/01/1987 till:06/01/1990 color:Per width:7 bar:Kiffmeyer from:01/01/1987 till:06/01/1990 color:BVocals width:3 bar:Cool from:07/21/1990 till:end color:Drums bar:Cool from:07/21/1990 till:end color:Per width:7 bar:Cool from:07/21/1990 till:end color:BVocals width:3 bar:Hughes from:01/01/1986 till:02/01/1988 color:Bass bar:Hughes from:01/01/1986 till:02/01/1988 color:BVocals width:3 bar:Henwood from:06/02/1990 till:07/20/1990 color:Drums bar:Henwood from:06/02/1990 till:07/20/1990 color:Per width:7 bar:Henwood from:06/02/1990 till:07/20/1990 color:BVocals width:3 bar:Punjabi from:01/01/1986 till:01/01/1987 color:Drums bar:Punjabi from:01/01/1986 till:01/01/1987 color:Per width:7 bar:Punjabi from:01/01/1986 till:01/01/1987 color:BVocals width:3 bar:White from:01/01/2012 till:01/01/2016 color:Guitar bar:White from:01/01/2012 till:01/01/2016 color:BVocals width:3 </timeline> ;Miembros de sofitu en direuto <timeline> ImageSize = width:1050 height:auto barincrement:30 PlotArea = left:100 bottom:100 top:0 right:20 Alignbars = justify DateFormat = mm/dd/yyyy Period = from:01/01/1986 till:01/01/2017 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Colors = id:Guitar value:green legend:Guitarres id:BVocals value:pink legend:Coros id:Keys value:purple legend:Teclaos id:Sax value:lavender legend:Saxofón id:Tromb value:magenta legend:Trombón id:Tromp value:teal legend:Trompeta id:Pervalue:skyblue legend:Percusión id:bars value:gray(0.93) id:Lines value:black legend:Álbumes Legend = orientation:vertical position:bottom columns:4 BackgroundColors = bars:bars ScaleMajor = increment:1 start:1986 ScaleMinor = unit:year increment:1 start:1986 LineData = at:04/13/1990 color:black layer:back at:01/17/1992 color:black layer:back at:02/01/1994 color:black layer:back at:10/10/1995 color:black layer:back at:10/14/1997 color:black layer:back at:10/03/2000 color:black layer:back at:09/21/2004 color:black layer:back at:05/14/2009 color:black layer:back at:09/25/2012 color:black layer:back at:11/12/2012 color:black layer:back at:12/11/2012 color:black layer:back at:07/10/2016 color:black layer:back BarData = bar:Chunks text:"Timmy Chunks" bar:White text:Jason White bar:Pelino text:Mike Pelino bar:Matika text:Jeff Matika bar:Schultz text:"Garth Schultz" bar:McNair text:"Gabriel McNair" bar:Lohmiller text:Kurt Lohmiller bar:Blake text:Ronnie Blake bar:Freese text:Jason Freese PlotData= width:13 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-5) bar:Chunks from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:Guitar bar:Chunks from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:BVocals width:3 bar:Schultz from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:Tromb bar:Schultz from:01/01/1997 till:09/12/1999 color:Tromp width:3 bar:McNair from:01/01/1999 till:11/11/2001 color:Tromb bar:McNair from:01/01/1999 till:11/11/2001 color:Sax width:3 bar:Lohmiller from:03/09/1999 till:09/09/2004 color:Tromp bar:Lohmiller from:03/09/1999 till:09/09/2004 color:Per width:3 bar:Pelino from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:Guitar bar:Pelino from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:BVocals width:3 bar:Blake from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:Tromp bar:Blake from:03/03/2004 till:09/10/2005 color:Per width:3 bar:Matika from:01/01/2009 till:end color:Guitar bar:Matika from:01/01/2009 till:end color:BVocals width:3 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Keys bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Sax width:9 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Tromb width:7 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:Guitar width:5 bar:Freese from:09/23/2004 till:end color:BVocals width:3 bar:White from:09/10/1998 till:01/01/2012 color:Guitar bar:White from:01/01/2016 till:end color:Guitar bar:White from:09/10/1998 till:01/01/2012 color:BVocals width:3 bar:White from:01/01/2016 till:end color:BVocals width:3 </timeline> == Premios y nominaciones de Green Day == {{AP|Premios y nominaciones de Green Day}} == Discografía == [[Ficheru:RiP2013 GreenDay Billie Joe Armstrong 0023.jpg|thumb|Mientres los conciertos de la banda suélense dar regalos o xubir al públicu a cantar al escenariu y convivir enforma col so audencia.]] {{AP|Discografía de Green Day}} ;Álbumes d'estudiu *1990: ''[[39/Smooth]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.punknews.org/article/13338 |títulu=Lookout! downsizes, scales back plans for the future |obra=Punknews.org |fechaaccesu=29 d'abril de 2011|}} </ref> *1992: ''[[Kerplunk]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.allmusic.com/album/kerplunk%21-mw0000096356 |títulu= Kerplunk! - Green Day |obra= All Music |idioma=inglés}}</ref> *1994: ''[[Dookie]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/dookie-at-20-billie-joe-armstrong-on-green-days-punk-blockbuster-20140203 |títulu= 'Dookie' at 20: Billie Joe Armstrong on Green Day's Punk Blockbuster |fechaaccesu=3 de febreru de 2014 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *1995: ''[[Insomniac]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/insomniac-19951102 |títulu= Green Day Insomniac Album Review |fechaaccesu=2 de payares de 1995 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *1997: ''[[Nimrod (álbum de Green Day)|Nimrod]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/nimrod-19971020 |títulu= Green Day Nimrod.Album Review |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2014 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2000: ''[[Warning (álbum de Green Day)|Warning]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/warning-20001012 |títulu= Green Day Warning Album Review |fechaaccesu=12 d'ochobre de 2000 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2004: ''[[American Idiot]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/american-idiot-20040930 |títulu= Green Day "American Idiot" |fechaaccesu=30 de setiembre de 2004 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2009: ''[[21st Century Breakdown]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/21st-century-breakdown-20090427 |títulu= Green Day 21st Century Breakdown Album Review |fechaaccesu=27 d'abril de 2009 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2012: ''[[¡Unu!]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/unu-20120913 |títulu= Green Day ¡Unu! Album Review |fechaaccesu=12 de semtiembre de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2012: ''[[¡Dos!]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/dos-20121112 |títulu= Green Day ¡Dos! Album Review |fechaaccesu=12 de payares de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2012: ''[[¡Tré!]]''&thinsp;<ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/tre-20121206 |títulu= Green Day ¡Tré! Album Review |fechaaccesu=6 d'avientu de 2012 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> *2016: ''[[Revolution Radio]]''<ref>{{cita web |url=http://www.greenday.com/revolutionradio/ |títulu=Green Day "Revolution Radio" |fechaaccesu=11 d'agostu de 2016 |autor=Green Day |fecha=11 d'agostu de 2016 |idioma=Inglés |obra=Green Day}}</ref> <!-- ¡¡SOLO!! inclúyense álbumes d'estudiu, gracies. --> == Xires musicales == <small>'''*(Nota: Nun hai información concreta sobre les xires, nin nome, pero cada álbum tuvo la so propia xira)'''.</small><ref> {{cita web |títulu= Green Day Tour |url=http://www.geekstinkbreath.net/greenday/tour/ |obra= geekstinkbreath}}</ref> * 39/Smooth (1989) (independientes) * Kerplunk Tour (1992) (independientes) * Dookie Tour (1994-1995)<ref>{{cita web |url= http://www.geekstinkbreath.net/greenday/article/1994-the-year-of-green-day/ |títulu= 1994 The year of Green Day |fechaaccesu=29 de mayu de 2014 |obra= Geek Stink Breath |idioma=inglés}}</ref> * Insomniac Tour (1996) * Nimrod Tour (1997-1998) <ref> {{cita web |url=http://loudwire.com/hard-rock-smackdowns-green-day-frontman-dropkicks-a-fan/ |títulu=Hard Rock Smackdowns: Green Day Frontman Dropkicks a Fan Read More: Hard Rock Smackdowns: Green Day Frontman Dropkicks a Fan |obra=Loudwire |idioma=inglés}}</ref> * Warning World Tour (2000-2001)<ref>{{cita web |url= http://www.greenday.net/faq.html |títulu= FAQ |fechaaccesu=24 d'ochobre de 2001 |obra= Green Day |idioma=inglés}}</ref> * [[Pop Disaster Tour]] <small>(xuntu con [[Blink-182]])</small> (2002)<ref>{{cita web |url= http://www.billboard.com/articles/news/76802/green-day-blink-plan-pop-disaster |títulu= Green Day, Blink Plan 'Pop Disaster&#39; |fechaaccesu=14 de febreru de 2002 |idioma=inglés |obra= Billboard}}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.rollingstone.com/music/news/tour-report-green-day-and-blink-182-20020425 |títulu= Tour Report: Green Day and Blink-182 |fechaaccesu=25 d'abril de 2002 |obra= Rolling Stone |idioma=inglés}}</ref> * [[American Idiot World Tour]] (2004-2006) * [[21st Century Breakdown World Tour]] (2009-2010)<ref>{{cita web |url=http://www.nme.com/news/green-day/44326 |títulu=Green Day announce venues for North American summer tour }}</ref> * [[99 Revolutions World Tour]] (antes llamáu '''¡Unu!, ¡Dos!, ¡Tré! World Tour''') (2012-2015)<ref>{{cita web |url= http://www.greendayfanvenezuela.com/2013/02/green-day-camuda-el nome-de-la so-xira.html |títulu= Green Day camuda'l nome de la so xira a "99 Revolutions Tour" |obra= Green Day Fan Venezuela |fecha=19 de febreru de 13 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2013 }}</ref><ref>{{cita web |url= http://www.greenday.com/photo/here-yee-here-yee-99-revolutions-tour-has-officially-begun-greenday-140751 |títulu= Here Yee Here Yee! The 99 Revolutions tour has officially begun! #greenday |obra= '''Green Day''' |fechaaccesu=25 d'agostu de 2013 |idioma=inglés}}</ref> * [[Revolution Radio Tour]] (2016-) <ref> {{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/green-day-announce-north-american-european-tour-dates-w438066 |títulu=Green Day Announce North American, European Tour Dates |obra=Rolling Stones |idioma=inglés}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Green Day}} {{wikiquote|Green Day}} * {{Web oficial|http://www.greenday.com/}} * [http://www.myspace.com/greenday Green Day] en [[Myspace]] * [http://www.youtube.com/user/greenday Green Day] en [[Youtube]] * [https://www.facebook.com/GreenDay Green Day] en [[Facebook]] * [https://twitter.com/GreenDay Green Day] en [[Twitter]] * [http://instagram.com/greendayig Green Day] en [[Instagram]] * [https://play.spotify.com/artist/7oPftvlwr6VrsViSDV7fJY Green Day] en [[Spotify]] {{Tradubot|Green Day}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Brit]] [[Categoría:Grupos de rock de California]] [[Categoría:Grupos de pop punk]] [[Categoría:Grupos de punk rock]] [[Categoría:Grupos de rock d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Páxines con errores de timeline]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] ejejl7zuwu41n2ib839r145ey1l7wym 0 95697 3713290 3574403 2022-08-25T09:57:51Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Llocalidá}} '''The Bronx''' o '''Bronx''' ye un [[Condaos de los Estaos Xuníos|condáu]] del [[Nueva York (estáu)|estáu de Nueva York]] y unu de los cinco distritos metropolitanos (''[[borough (Nueva York)|borough]]'') de la [[ciudá de Nueva York]]. El Condao y distritu tienen les mesmes llendes xeográficos. Bronx ta dixebráu de la islla de Manhattan pol ríu [[Harlem]]. Ye'l distritu asitiáu más al norte y ye l'únicu de los cinco que nun ta nuna islla, sinón en tierra firme. En 2014, la so población yera de 1.438.159 habitantes. == Historia == La primer [[Colonia alministrativa|colonia]] d'europeos nel llugar establecióse cuando la [[Compañía Holandesa de les Indies Occidentales]] mercó la zona en 1639. Esi mesmu añu, l'[[Inmigración|inmigrante]] [[Suecia|suecu]] [[Jonas Bronck]], en que'l so honor bautizar la colonia, construyó la primer granxa. Hasta la década de 1890, nun foi más qu'una zona de granxes y pequeñes colonies, pero la llegada de los [[tranvía|tranvíes]] y el [[metro]] eleváu aceleró'l yá rápida crecedera de la zona, que pasó a ser un condáu de la ciudá. Originariamente, yera una zona con numberosos edificios d'apartamentos. Desenvuelve una mínima actividá industrial, comparada cola que se realiza nel conxuntu de la ciudá, principalmente na seición meridional, onde esisten establecimientos de sectores como l'alimenticiu y el de la confección de ropa, ente otros. Los almacenes, instalaciones navieres y comerciales atopar na vera nororiental. Delles zones de Bronx, sobremanera les del sureste, algamaron un altu nivel de deterioru. Tou lo contrario de lo qu'asocede en [[Riverdale, Bronx|Riverdale]], asitiáu xuntu al [[ríu Hudson]], que presenta un paisaxe de viviendes unifamiliares con xardinos. Les llinies de metro y les carreteres elevaes faen posible la comunicación rápida con cualesquier parte de Nueva York. A [[Manhattan]] puede llegase per carretera al traviés de les diez pontes que crucien el ríu [[Harlem]]. == Atraiciones == Les atraiciones de The Bronx inclúin l'[[Yankee Stadium|Estadiu "Yankee"]], llar de los [[New York Yankees]], el [[Zoolóxicu de The Bronx]], el [[Xardín Botánicu de Nueva York]]. Inclúi tamién dos de los parques más grandes de Nueva York, el “Pelham Bay”, el “[[Van Cortlandt Park]]” y el “[[1520 Sedgwick Avenue]]” edificiu nomáu como nacencia del [[hip hop]]. The Bronx ye'l llugar de nacencia del [[rap]], del [[graffiti]] y tou lo que tien que ver sobre la cultura hip hop. N'el so campusantu atopen les tumbes de [[Duke Ellington]], [[Miles Davis]] o [[Herman Melville]], ente otros personaxes históricos. Na entrada, puede solicitase un mapa con felicidaes sepulturas señalaes. == Gobierno == El territoriu qu'anguaño forma'l condáu de The Bronx pertenecía al [[Westchester (Nueva York)|Condáu de Westchester]]. En 1874, la parte occidental de lo que ye l'actual condáu de The Bronx foi tresferíu al [[condáu de Nueva York]] y en 1895 tresfirióse'l restu oriental. En 1914, aquelles partes tresferíes dixebrar del condáu de Nueva York y formaron l'actual condáu de The Bronx. Al igual que los demás condaos de la ciudá de Nueva York, en The Bronx nun hai gobiernu condal, pero sí esisten les cortes de condáu y otres autoridaes como'l fiscal. Cada distritu metropolitanu en Nueva York escueye un Presidente pero nos fechos esti cargu nun tien enforma poder. (Ver '''[[Nueva York]]'''.) La oficina del Presidente de Distritu (''Borough President'') foi creada col afitamientu de los cinco condaos, pa permediar la balanza d'éstos, respectu del gobiernu municipal central. Cada presidente de distritu tenía un rol importante, que se derivaba del fechu de tener un votu nel ''New York City Board of Estimate'', el cuerpu responsable de crear y aprobar los presupuestos municipales y realizar les propuestes pa la ordenación del territoriu. En 1989, la [[Corte Suprema de los Estaos Xuníos]] declaró qu'esta Xunta yera inconstitucional, por dase'l fechu de que [[Brooklyn]], el condáu más pobláu del conceyu, nun tenía más voto sobre'l terrén que [[Staten Island]], el condáu menos pobláu de la ciudá, lo que se consideró una violación de la Clausa de Proteición Igual de la Decimocuarta Enmienda de la [[Constitución de los Estaos Xuníos]], emitida en 1964, so la premisa de ''un home, un votu''. Les competencies del ''Board of Estimate'' fueron tresferíes a la Xunta de Conceyales (''City Council'', con 51 miembros, encargáu del poder llexislativu na ciudá), aumentando asina'l poder centralizáu nel conceyu neoyorquín. Dende 1990, el Presidente de Distritu actúa como defensor de los intereses del condáu ante les axencies de l'alcaldía, les conceyalíes municipales, el gobiernu estatal de Nueva York y les corporaciones. El presidente del Distritu de The Bronx ye Rubén Díaz Jr., el docenu d'ellos, desque'l Bronx pertenez a la ciudá de Nueva York. El Fiscal del Distritu de Bronx (conocíu como ''District Attorney'' o a cencielles ''D.A.'', nel orixinal inglés) ye Robert T. Johnson y ocupa el cargu dende'l 1 de xineru de 1989, lo que lo fai'l fiscal de distritu qu'exerció'l cargu mientres más tiempu na hestoria de The Bronx. Tamién tien 12 distritos alministrativos, cada unu d'ellos sirvíu por una [[Xuntes comuñales de The Bronx|Xunta de Comunidá local]] (''Community Board''). Estes Xuntes son los cuerpos representativos que recueyen les quexes ciudadanes y sirven como defensores de los residentes del so área, ante'l Conceyu. Anecdóticamente, el nome oficial del ''borough'' ye ''The Bronx'', ente que'l nome del condáu ye ''Bronx County'' (ensin artículu). == Xeografía == {{VT|Barrios de The Bronx}} The Bronx nun tien otres subdivisiones, ta allugáu nos 40°42'15" latitud norte y los 73°55'5" longitud oeste. La comuña tien una área de 148,7 [[quilómetros cuadraos|km²]]. 108,9 <math>km^2</math> formaos per tierra y 39,9 <math>km^2</math> d'agua que constitúi un 26,82% del total. Munches de les cais de The Bronx tán numberaes, pero a diferencia de la numberación en [[Brooklyn]] y [[Queens]], el so sistema de numberación ye una continuación del sistema de [[Manhattan]], por cuenta de que orixinalmente pertenecía al condáu de Nueva York, polo cual la numberación empieza na [[Cais de Manhattan#Cai 132|cai 132 este]]. == Demografía == Escontra 1840, empezaron a llegar al Bronx inmigrantes [[Alemaña|alemanes]] y [[Irlanda|irlandeses]] pa trabayar nes obres del [[ferrocarril]]; llueu otros inmigrantes tomaron el relevu, como los [[Irlanda|irlandeses]], [[Italia|italianos]], [[Polonia|polacos]] y [[Grecia|griegos]]. Dempués de la [[II Guerra Mundial]] la población de The Bronx amontar cola llegada de numberoses families de clase media y de munches persones procedentes de [[Puertu Ricu]] y [[República Dominicana]], arriendes d'ello, varió la composición de la población. Na actualidá ye'l distritu más populosu y cola mayor diversidá étnica de tol país. La so población actual ye de 1.397.287 persones, de los cualos [https://web.archive.org/web/20090905072114/http://factfinder.census.gov/servlet/STTable?_bm=y&-geo_id=05000US36005&-qr_name=ACS_2006_EST_G00_S0501&-ds_name=ACS_2006_EST_G00_&-redoLog=false]: * El 52.0% son llatinos o hispanos. * El 32.4% son d'etnia negra. * El 11.1% son caucásicos(europeos o descendientes d'europeos). * El 3.5% son d'orixe asiáticu. * El restu conformar persones d'otres etnies. La población d'orixe llatín / hispanu ye la de más rápida crecedera, por cuenta de la inmigración llegal ya illegal proveniente d'América llatina y el Caribe. == Educación == El [[Departamentu d'Educación de la Ciudá de Nueva York]] xestiona escueles públiques. La [[Biblioteca Pública de Nueva York]] xestiona biblioteques públiques. Delles universidaes y colexos allugar en The Bronx: * [[Universidá de Fordham]] (Fordham University) * [[Escuela de Medicina Albert Einstein]] (Albert Einstein College of Medicine) * [[Manhattan College]] * [[Lehman College]] * [[Monroe College]] * [[College of Mount Saint Vincent]] * [[Bronx Community College]] * [[Hostos Community College]] * [[State University of New York Maritime College]] == Llingua == Según el censu del añu 2000 nel Bronx hai falantes de 77 llingües distintes. Les mayoritaries son l'[[idioma inglés|inglés]], con un 47,3% de falantes, y l'[[idioma español|español]], con un 42,7%, nun llegando'l restu de falantes d'otres llingües al 2%. == Deporte == Los [[New York Yankees]] de les [[Grandes Lligues de Béisbol]] xueguen nel [[Yankee Stadium]] dende 1923. Ellí tamién xugaron numberosos equipos profesionales de fútbol americano en diversos periodossobremanera los [[New York Giants]] dende 1956 hasta 1973. Amás, los [[New York Cosmos]] xugaron ellí en 1971 y 1976. == Música == *[[Billy Joel]] cantante de [[Soft Rock]] *[[Willie Colón]] cantante de [[Salsa (xéneru musical)|Salsa]] *[[Jennifer Lopez]] cantante de [[Pop llatín]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commons|:Category:The Bronx, New York City}} * [http://bronxboropres.nyc.gov/index.html Oficina del Presidente de Distritu de The Bronx (n'inglés)] [http://bronxboropres.nyc.gov/press/espanol.html Notes de prensa de la Oficina (n'español)] * [http://www.nyc.gov/html/cau/html/cb/cb_bronx.shtml Llistáu de ''Community Boards'' o Xuntes de Comunidá del distritu metropolitanu de Bronx (n'inglés)] * [http://bronxda.nyc.gov Oficina del Fiscal del Distritu de Bronx (n'inglés)] * [http://www.ilovethebronx.com/ Yo amo al Bronx] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20051125162927/http://www.wavehill.org/home/ Wave Hill] (n'inglés) * [https://web.archive.org/web/20090502033523/http://www.arthuravenue.com/index.jsp Arthur Avenue] (n'inglés) {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Boroughs de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Nueva York]] 929h89vrrq15vma31glg4u8rnkdr2dp 0 95982 3713280 3631473 2022-08-25T09:56:32Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Ficha de xéneru musical |xéneru = Música Góspel |color = #a0522d |bgcolor = red |origen musical = [[Spiritual]], [[Música Cristiana]] |orixe cultural = Finales Sieglu XIX - Principios Sieglu XX, [[Estaos Xuníos]] |preseos = [[voz (música)|Voz]], [[Órganu (instrumentu musical)|órganu]], [[pianu]], [[pandereta]], palmes, [[baxu llétricu]], [[batería]] |popularidá = {{USA}} |Músiques derivaes=[[rock and roll]], [[rhythm and blues]], [[country]], [[soul]] |subxéneros = ''[[Black Gospel]]'', ''[[Traditional Gospel]]'', ''[[Southern Gospel]]'', ''[[Hymns]]'', ''[[Inspirational]]'', ''[[Reggae Gospel]]'' |enllaces = [[:Categoría: Gospel]]}} La '''música góspel''', '''música espiritual''' o '''música evanxélica''', na so definición más restrictiva, ye la música relixosa que surdió de les ilesies afroamericanes nel [[sieglu XVIII]] y que se fixo bien popular mientres la década de [[1930]]. Más xeneralmente, suel incluyise tamién la música relixosa compuesta y cantada por cantantes cristianos suriegos, independientemente de la so etnia. La música góspel, a diferencia de los himnos cristianos, ye de calter llixeru tocantes a música. La pallabra gospel derivar del vocablu anglosaxón ''' godspel ''' (lit. "pallabra de Dios), que emplégase pa referise a los [[evangelio]]. A esta forma de cantar denominar d'esta forma debíu que yera un cantar [[evanxeliu|evanxélicu]] pa convidar a les persones escontra Dios. Les lletres suelen reflexar los valores de la vida [[cristianismu|cristiana]]. La fuerte división ente blancos y afrodescendientes n'[[EE. XX.]], especialmente ente ilesies de blancos y les de afrodescendientes, caltuvo dixebraes dambes cañes del góspel, anque esta separación nunca foi absoluta (dambes parten de los himnos [[metodismu|metodistes]] y los artistes d'una tradición canten dacuando cantares de la otra), y dicha separación menguó llixeramente nel postreru mediu sieglu. Anque la música góspel ye un fenómenu [[Estaos Xuníos|estauxunidense]], estendióse a lo llargo del mundu. Ye un xéneru musical carauterizáu pol usu dominante de coros con un usu escelente de l'harmonía. Ente los subxéneros inclúyense'l góspel tradicional, gospel negru, suriegu, etc. Anguaño hai dellos subxéneros llamaos góspel. La [[cantante]], [[guitarrista]] y [[compositor|compositora]] [[Rosetta Tharpe]] foi la primera gran estrella de la música góspel, mientres l'apaición de la música pop na década de 1930 y permaneciendo na fama mientres la década de 1940 con cientos de siguidores. == Historia == La música góspel naz de la tradición de «[[espirituales negros]]», una música inspirada nel sufrimientu de xeneraciones d'esclavos africanos que fueron arrincaos de la so tierra y deportaos a los países d'[[América]]. La música remontar a [[1619]], fecha en que'l primeru africanu llega a la colonia de [[Virxinia]]. La primer noticia d'un esclavu que se bautiza como cristianu vien del añu [[1641]] en [[Massachusetts]]. Munchos de los negreros europeos (británicos, franceses, españoles, portugueses) pedriquen la fe cristiana namái pa caltener sumisos a los sos cautivos («los mansos van heredar la tierra»). Los intereses comerciales, un clima políticu favorable al codalosu tráficu en seres humanos, y la relixón dan la mano pa torgar la rebelión de los primíos. Sicasí, la hestoria suxure qu'una interpretación puramente política nun basta pa esplicar la conversión masiva de los africanos al evanxeliu de [[Xesucristu]]. Estos [[inmigrante|inmigrantes]] forzosos traen consigo un estilu musical propiu. Una vida comuñal basada na música y el baille, siempres dirixíu por una [[Preséu de percusión|percusión]] insistente, incorporar al ritu de la recién descubierta fe cristiana. El cantar acentuar cola animada participación de los oyentes (exhortaciones, palmes, baille improvisáu). Adulces la música eclesiástica blanca, europea, estéril —a oyíos d'estos nuevos conversos— tresfórmase, y nacen los llamaos espirituales negros». Como señala Eileen Southern, catedrática de Música y Estudios Afroamericanos de la Universidá de Harvard (EE. XX.), la melodía de los espirituales sueli ser modal o pentatónica, con una constante improvisación melódica y testual. Hai frases musicales que se repiten con variaciones, dirixiendo'l cantante principal y faciendo ecu'l coru, creando un patrón de llamaes y respuestes, siempres marcáu con un pulsu implacable. Otra carauterística del xéneru autóctonu que los esclavos importen ye la balada, la narración —la tradición oral de la tribu— de les fazañes de los héroes antiguos. Esti aspeutu incorporar nos nuevos conteníos cristianos. Los héroes del Antiguu Testamentu, como [[Abraham]], [[Xosué (personaxe bíblicu)|Xosué]], [[Gedeón]], y [[Daniel (profeta)|Daniel]] formen parte del panteón musical. Cruciar el [[Ríu Xordán|río Jordan]] oldear con pasar del sufrimientu d'esta vida a la felicidá celestial. El carru que lleva a Elías a la gloria sirve d'emblema, y los esclavos piden que Dios mande'l so carru pa llevalos a ellos tamién. L'exemplu de Daniel, que sobrevive nel foso de los lleones, aviva una esperanza que vence la medrana. Amás de l'alcordanza de los héroes de la [[Biblia]], los espirituales negros sirven por que los esclavos comunicar en clave y burllen la vixilancia del amu. Tamién recueyen aspeutos de la dómina como'l «[[ferrocarril soterrañu]]», nome con que se describe la cadena d'ayudantes clandestinos que con pisos francos y documentos falsificados favorecen la fuxida de los esclavos de los plantíos d'algodón a les ciudaes norteñas y llibres. Temes como «Calten encendida la llámpara» (señal qu'indicaba una casa segura), y el pulsu implacable de la percusión que fai ecu del ruiu del tren. Los espirituales negros evolucionen en música gospel puramente falando, cola incorporación d'una instrumentación y harmonización más sofisticaes. La música yá nun se llinda a temes modales y pentatónicos, anque los raigaños africanos siguen notándose. Agora la tradición oral centrar na persona de Xesucristu. La pallabra gospel derivar del vocablu anglosaxón godspell, que significa «pallabra bona», traduciendo'l términu bíblicu griegu '''[[evanxeliu|euangelion]]''', «bona noticia». Los esclavos consideren que la meyor noticia de toes ye l'evanxeliu de la salvación en Xesucristu. Magar los amos arrobinen la fe pa caltener a les mases atarascaes, munchos de los que componen eses mases agora ven en Jesús el mayor de tolos héroes antiguos, y canten del so amor, el so poder, el so sufrimientu, y la so cruz. == Xéneros == [[Ficheru:Northwestern HS Gospel Choir.jpg|thumb|250px|Grupu de gospel.]] === Góspel tradicional ("Traditional Gospel") === El '''traditional gospel''' ye aquel que básicamente se dio nes ilesies evanxéliques afroamericanes d'[[Estaos Xuníos]] y que de normal lo interpreta un coru, que puede tener unu o dellos solistes. Carauterizar por ritmos rápidos y allegres con baxu continuu, l'usu d'un executor (a) de [[panderu]] y l'importante presencia d'un órganu "hammond". A esti subxéneru pertenez un de los cantares más conocíos "[[Oh Happy Day (cantar)|Oh Happy Day]]" d'[[Edwin Hawkins]]. === Góspel blues === Ye una forma de música góspel basada nel blues (una combinación de lletres evangelísticas y guitarra de blues). === Góspel sureñu ("Southern Gospel") === N'ocasiones tamién ye llamáu "quartet music" (lliteralmente, música de cuartetu) por cuenta de les formaciones orixinales d'homes compuestes por un líder, un tenor, un barítonu y un baxu. Esti tipu de música fala de los problemes cotidianos de la vida y de cómo Dios respuende a ellos. El góspel sureñu depende de les harmoníes, con frecuencia con rangos bien amplios (por casu, notes bien graves del baxu frente al tenor en falsete). Un exemplu d'esti tipu d'agrupaciones ye [[Statesmen Quartet]], de la década de 1950, o [[The Statler Brothers]], un grupu esitosu de la [[música country]]. === Góspel negru ("Black Gospel") === Ye un góspel que ruempe los esquemes más conservadores del xéneru entemeciendo con enerxía la tradición con otros estilos, como'l ''[[funk]]'', el ''[[rock]]'' y el ''[[blues]]''. Son artistes bien conocíos nesti subxéneru [[Kirk Franklin]], [[Kurt Carr]] o [[Fred Hammond]] === ''Scriptures'' === Son casi na so totalidá grabaciones nes que sobresal la recitación de los testos relixosos, acompañaos o non d'un filo musical. Les partes cantaes o les apaiciones de coros son escases. Suel tar interpretáu por predicadores, ente los que destacaron [[J.M. Gates]] o [[Moses Mason]]. === Góspel llatín ("Latin Gospel") === Ye'l que s'interpreta n'ilesies cristianes de Llatinoamérica y n'ilesies norteamericananas de fala hispana. En dellos casos usen traducciones al español de los mesmos cantares tradicionales de Norteamérica (por casu, ''[[Amazing Grace]]'' o Sublime Gracia y tamién ''[[How great thou Art]]'' conocíu como ''[[Qué grande ye Él]]''). Tamién cabo resaltar qu'esti subxéneru caracterizóse por incluyir fusiones musicales con ritmos llatinos como la [[Salsa (xéneru musical)|Salsa]], [[Merengue (xéneru musical)|merengue]], [[vallenato]], [[música andina]] y diversos [[ritmos tradicionales]], Cantantes como: [[Marcos Brunet]], ''[[Marcela Gandara]]'', ''[[Alexis Peña]]'', [[Destín Direutu]], [[Alex Campos]], ''[[Jesús Adrián Romero]]'', [[Julio Melgar]], ''[[Marcos Witt]]'', ''[[Marco Barrientos (cantante cristianu)]]'', ''[[Lilly Goodman]]'', ''[[Ingrid Rosario]]'' y ''[[Juan Luis Guerra]]'' pertenecen a esti subxéneru. == La música góspel fuera de los Estaos Xuníos == {{referencies|t=20120910|música}} Na década de 1960 la música góspel empieza a dar el saltu y a estendese per Europa. Asina, en 1963 un coru xuvenil de la Ilesia Bautista Emmanuel en [[Örebro]], [[Suecia]], tres la visita del pastor Ralph Goodpasteur y el coru gospel de "The First Church of Deliverance" de [[Chicago]], decide empezar a cantar esti estilu, convirtiéndose asina nel primer coru gospel européu. En 1968 camuda'l so nome por "Joybells", nome pol que siguen siendo conocíos hasta güei. A partir de la década de 1990 hai una fuerte crecedera de la influencia de la música góspel n'Europa, en parte gracies a la influencia del cine, como ''[[Sister Act]]'' o ''[[The Preacher's Wife]]''. En 1988 naz [[Oslo Gospel Choir]], una de les principales referencies del gospel n'Europa. Anguaño podría falase d'una especie de subxéneru llamáu "góspel européu" por cuenta de les aportaciones que compositores europeos como Joakin Arenius apurrieron al estilu. Apocayá surdieron festivales de góspel européu, como'l gospelkirchentag, que se celebra nel mes de xunu en [[Dortmund]], [[Alemaña]], dende l'añu 2010. === España y Arxentina === N'España nun ye hasta 1993 cuando naz el primer coru góspel, el Coru Gloria, que surde de la Primer Ilesia Evanxélica Bautista de [[Valencia]] (más conocida como Quart por tar nesa cai), dirixíu por Sergio Martín, y que sigue funcionando hasta'l día de güei. Pero la gran espansión vieno dempués de la xira del Coru Evanxélicu Nacional de 1997 conocida como ''Espirituales 97'', tres la que los componentes de distintes rexones como Madrid, Castiella y Lleón o Barcelona decidieron siguir de forma independiente, creando coros góspel, siempres dientro de la Ilesia Evanxélica. Yá hai finales de la década de 1990 gociaba de reconocencia na área de Barcelona'l [[Cor Carlit]]. Nos primeros años del sieglu XXI surdieron n'España diversos grupos de góspel en formatu coral como [[Gospel Factory]], [[Gospel Living Water]] o [[Gospel Shine Voices]]. Nel añu 2008 produzse otru gran finxu cuando, por cuenta de la celebración de la [[Esposición Internacional de Zaragoza (2008)|Esposición Internacional]] del añu 2008 en Zaragoza, que'l so motivu principal yera l'agua, fórmase'l coru góspel Agua Vivo con alredor de 320 voces y 15 instrumentistes. Empobinaos por Nancy Roncesvalles, direutora del [[Coru Gospel de Madrid]] y con artistes convidaos del prestíu de [[Richard Smallwood]], [[Charisse Nelson]] o Anna Wiborg , esti coru actuó'l día 5 de xunetu ante alredor de 15.000 persones. Anguaño'l góspel salió de la redolada de les ilesies evanxéliques y estendióse tocantes a subxéneros. Agrupaciones como Soul Friends o Good News dan prueba d'ello. Pela so parte, el góspel n'Arxentina tuvo una gran espansión na última década. Nos sos oríxenes, puede nomase a [[Paloma Efron]] quien foi convidada a cantar colos Fisk Jubilee Singers n'Estaos Xuníos. Los Aleluyah Folk Jubilee Singers fueron, nos años 70 una agrupación pionera nel repertoriu del Gospel Tradicional. Dende los años 2000, distintes agrupaciones qu'encaren un Gospel modernu y festivu invaden la escena de Buenos Aires como La Córdoba Gospel Choir (empobináu por Gerardo Flores), Coru Gospel Joy (empobináu por Amado Acosta) o pequeños ensambles vocales como Kumbaya de la ciudá de Córdoba. Dellos grupos más tradicionales como los Afroamerican Music con Marcelo Ponce como direutor percuerren un repertoriu que s'afai más a los raigaños del xéneru. Ensin duldes, unu de los máximos esponentes locales y máximu conocedor del Gospel tradicional ye [[Gabriel Grätzer]] quien dirixe a los Boulevard Gospel Singers. Presentó Gospel nel Teatru Colón y foi, el guitarrista qu'acompañó a Gregory Hopkins, una de les lleendes del Gospel d'Estaos Xuníos, na so xira per Arxentina. Otres visites importantes na Arxentina fueren les del harlem Gospel Choir y Markanthony Henry. El gospel nel país cunta con más de 30 coros, un festival añal y una creciente escena llocal que se sofita nos grupos y tamién en distintos talleres, escueles y cursos sobre esta música. == Ver tamién == * [[Gospel nixerianu]] * [[Espiritual negru]] * [[Doo wop]] * [[Música cristiana]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Darden, Robert(o), People Get Ready: A New History of Black Gospel Music Continuum International Publishing Group, 2005, ISBN 0-8264-1752-3. * Boyer, Horace Clarence, How Sweet the Sound: The Golden Age of Gospel Elliot and Clark, 1995, ISBN 0-252-06877-7. * Heilbut, Tony, The Gospel Sound: Good News and Bad Times Limelight Editions, 1997, ISBN 0-87910-034-6. * Albert Y Brumley & Sons, The Best of Albert Y Brumley, Gospel Songs, 1966, ISBN na-paperback * Eileen Southern, The music of black Americans, W. W. Norton, 1997, ISBN 978-0-393-97141-5 * [http://www.protestantedigital.com/YE/Ciudaes/articulo/6849/300-voces-del coru-gospel-agua-vivo-dan-la Noticia sobre'l coru góspel Agua Vivo] * Sebastian Palacios People Get Ready: A New History of Black Gospel Music Continuum International Publishing Group, 2005, ISBN 0-8264-1752-3. == Enllaces esternos == * [http://www.gospelmusic.org/ gospelmusic.org], Gospel Music Association. * [http://www.gospelkirchentag.de festival de música góspel européu]. * [https://web.archive.org/web/20131227093022/http://www.musicmedia.us/browse-CancionesCristianas-videos-1-date.html música góspel]. * [http://www.fedegospel.com/ Fedegospel.com], Federación Española de Góspel. {{Tradubot|Góspel}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gospel]] [[Categoría:Música llatina]] [[Categoría:Protestantismu]] [[Categoría:Xéneros precursores del rock]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] rkkvcw1e1ey2wi2c93g2l1i1ior2pl7 0 98197 3713201 3698517 2022-08-24T16:18:36Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{Videoxuegu}} '''''FIFA 13''''' ye la ventiava versión de la serie de videoxuegos [[FIFA (serie)|FIFA]] d'[[EA Sports]]. Foi desenvueltu por EA Canadá y publicáu por [[Electronic Arts]] en tol mundu sol sellu [[EA Sports]].<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Fecha de llanzamientu|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/674-fifa-13-fecha-de-llanzamientu.html|fechaaccesu=26 de xunu de 2012|obra=fifaseries.com|fecha=26 de xunu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120703090216/http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/674-fifa-13-fecha-de-llanzamientu.html|fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}</ref>El xuegu salió a la vienta'l día 25 de setiembre de 2012 n'Estaos Xuníos y el 28 de setiembre de 2012 n'Europa. Esti videoxuegu y les sos novedaes principalmente tán centraos en consoles como [[PlayStation 3]], [[Ordenador personal|PC]] y [[Xbox 360]], ente que les restantes tienen solo unes poques meyores al respective de la versión anterior. La demo d'esta edición foi llanzáu'l 11 de setiembre pa les plataformes [[PlayStation 3]], [[Xbox 360]] y PC.<ref>{{cita web|títulu=La demo de FIFA 13 llegara'l próximu mes de setiembre|url=http://www.gamerzona.com/2012/08/16/la-demo-de-fifa-13-llegara-el-proximo-mes-de-setiembre/|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012}}</ref> == Novedaes == '''Ataque intelixente''': la nueva posición intelixente apurre a los atacantes l'habilidá p'analizar el xuegu, y ver la meyor posición pa crear nueves oportunidaes d'ataque. Los atacantes van esforciase más y meyor pa devasar a los defensores, saca-yos de la so posición y abrir nueves opciones de pase a los sos compañeros. Amás, los xugadores tienen una visión de xuegu ensin balón y l'habilidá de pensar delles xugaes pa crear, doblar o alteriar la carrera y aprovechar los buecos. '''Regate versátil''': fai qu'en cada toque téngase un completu control del balón. Regatia a los defensores cola llibertá de ser más creativu nel ataque. Los xugadores van tener una aceleración más esplosiva col balón y van poder faer regates más precisos con una movilidá de 360° col balón cuando encara a un defensor. Encara un oponente y amaga moviendo'l balón d'un llau a otru tornando les entraes, o protexe'l balón y asina caltener al defensor a una mayor distancia. '''Control al primer toque''': el nuevu sistema esanicia'l perfectu control al primer toque de tolos xugadores creando incertidume cuando reciben balones difíciles. Los pases malos van ser más difíciles de controlar, lo que dexen a los defensores aprovechase de los malos controles. Factores como la presión defensiva, la trayeutoria del balón y la velocidá nel pase van afectar al ésitu del xugador. Los xugadores con meyores controles y habilidaes van destacar. Agora va haber menos pases perfectos, una mayor oportunidá de perder balones y un meyor balance ente defensa y ataque. '''Motor d'impactos del xugador 2.0''': la segunda xeneración del afamáu motor de físiques espandir a les lluches ensin balón, dándo-y a los defensores más ferramientes pa recuperar la posesión del balón. El defensores pueden usar el so cuerpu pa esforcexar y ganar la posición y utilizar el so tamañu y el so pesu pa forzar al contrariu a controlar mal y tener que decidir primero que llegue'l balón. '''Xugaes ensayaes a balón paráu''': crea peligroses ya impredicibles faltes asitiando trés xugadores detrás del balón y engañando al oponente con amagos de llanzamientu, más opciones de pase y faltes ellaboraes. L'oponente puede compensar añediendo o quitando xugadores de la barrera, adelantrando la barrera o faciendo qu'un xugador sala como una bala pa interceptar el pase o'l tiru. '''Nuevos pases''': dos nueves opciones de pase dan al xugador l'habilidá y la sotileza de pasar el balón percima de la pierna estendida del defensor o dibuxar un pase bombiáu al espaciu o a un compañeru. '''Fundamentos''': afixéronse elementos esenciales pa faer la esperiencia más auténtica. Los árbitros van tomar meyores decisiones coles faltes y tarxetes, el porteru va tener una intelixencia ameyorada y a la defensa táctica añedir una movilidá llateral de contención a los xugadores. Amás, añediéronse nueves animaciones pa disparos de xugadores en desequilibriu, disparos de 180° y celebraciones. '''Autenticidá''': más de 500 equipos con llicencies oficiales y más de 15.000 xugadores. == Portaes == [[Lionel Messi]] pasa a ser el protagonista global nesta entrega. Basaos na llocalización, van utilizase como portada a Messi y a otros xugadores de cada rexón o país.<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Portada global oficial|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/672-fifa-13-portada-global-oficial.html|fechaaccesu=23 de xunu de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120703090209/http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/672-fifa-13-portada-global-oficial.html|fechaarchivu=3 de xunetu de 2012}}</ref> {| {{tablaguapa}} |- !País!! Acompañante/s de [[Lionel Messi]] |- | {{Bandera2|España}} || [[Roberto Soldado]] |- | {{Bandera2|Francia}} || [[Karim Benzema]]<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Benzema na portada francesa|url=http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/689-fifa-13-benzema-en-la-portada-francesa.html|fechaaccesu=21 de xunetu de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120722231744/http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/689-fifa-13-benzema-en-la-portada-francesa.html|fechaarchivu=22 de xunetu de 2012}}</ref> |- | {{Bandera2|Italia}} || [[Claudio Marchisio]]<ref> {{cita web|títulu=Marchisio na portada de la FIFA 13|url=http://madvertus.blogspot.com/2012/07/marchisio-en-la-portada-del-fifa-13.html|fechaaccesu=27 de xunetu de 20012|obra=madvertus.blogspot.com}}</ref> |- | {{Bandera2|Suecia}} || [[Zlatan Ibrahimović]] |- | {{Bandera2|Reinu Xuníu}} || [[Alex Oxlade-Chamberlain]] y [[Joe Hart]]<ref>{{cita web|títulu=Joe Hart y Oxlade-Chamberlain, protagonistes de FIFA 13 en Reinu Xuníu|url=http://www.gamerzona.com/2012/08/20/joe-hart-y-oxlade-chamberlain-protagonistes-de-fifa-13-en reinu xuníu/|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012|obra=gamerzona.com}}</ref> |- | {{Bandera2|Australia}} || [[Tim Cahill]]<ref name="fifa-infinity_1">{{cita web|títulu=.:: FIFA 13 News Roundup ::.Xuníu|url=http://www.fifa-infinity.com/fifa-13/fifa-13-news-roundup-10/|fechaaccesu=28 d'agostu de 2012|obra=fifa-infinity.com}}</ref> |- | {{Bandera2|Polonia}} || [[Jakub Błaszczykowski]]<ref name="fifa-infinity_1">{{cita web|títulu=.:: FIFA 13 News Roundup ::.Xuníu|url=http://www.fifa-infinity.com/fifa-13/fifa-13-news-roundup-10/|fechaaccesu=28 d'agostu de 2012|obra=fifa-infinity.com}}</ref> |- | {{Bandera2|Xapón}} || [[Keisuke Honda]] y [[Makoto Hasebe]]<ref name="fifa-infinity_2">{{cita web|títulu=.:: FIFA 13 News Roundup ::.Xuníu|url=http://www.fifa-infinity.com/fifa-13/fifa-13-news-roundup-9/|fechaaccesu=28 d'agostu de 2012|obra=fifa-infinity.com}}</ref> |- | {{Bandera2|Austria}} || [[David Allaba]]<ref name="fifa-infinity_2">{{cita web|títulu=.:: FIFA 13 News Roundup ::.Xuníu|url=http://www.fifa-infinity.com/fifa-13/fifa-13-news-roundup-9/|fechaaccesu=28 d'agostu de 2012|obra=fifa-infinity.com}}</ref> |- | {{Bandera2|EEXX}} || [[Landon Donovan]] |- | {{Bandera2|Dinamarca}} || [[Christian Bolaños]]<ref>{{cita web|títulu= Cristian Bolaños en portada de juego FIFA 13 que va vender el Copenhague|url=http://everardoherrera.com/index.php/cristian-bolanos/13163-cristian-bolanos-en-portada-de-xuegu-fifa-13-que-vendera-el-copenhague.html|fechaaccesu=17 d'ochobre de 2012|obra=http://everardoherrera.com}}</ref> |} == Comentaristes == Los nuevos comentaristes pa la versión [[Hispanoamérica|hispanoamericana]] van ser el [[El Salvador|salvadoreñu]] [[Fernando Palomo]], el [[Méxicu|mexicanu]] [[Ciro Procuna Naveda|Ciro Procuna]] y l'ex [[Fútbol|futbolista]] [[Arxentina|arxentín]] [[Mario Alberto Kempes]], qu'anguaño trabayen como comentaristes pa la cadena d'[[Estaos Xuníos]] [[ESPN]], na so versión pa Hispanoamérica.<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Comentaristes|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/680-fifa-13-novedaes-en-los-omentaristas.html|fechaaccesu=6 de xunetu de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120715220706/http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/680-fifa-13-novedaes-en-los-omentaristas.html|fechaarchivu=15 de xunetu de 2012}}</ref> {| {{tablaguapa}} |- ! Rexón o País!! Idioma!! Comentaristes |- | {{Bandera2|España}} || [[Idioma español|Español]] || {{Bandera|España}} [[Manolo Llamba]]<br />{{Bandera|España}} [[Paco González]]<br />{{Bandera|España}} [[Antonio Ruiz]]<br />{{Bandera|España}} [[Pepe Domingo Castaño]] |- | [[Ficheru:Hispanic America (orthographic projection).svg|20px]] [[Hispanoamérica]] || [[Idioma español|Español]] || {{Bandera|El Salvador}} [[Fernando Palomo]]<br />{{Bandera|Méxicu}} [[Ciro Procuna]]<br />{{Bandera|Arxentina}} [[Mario Alberto Kempes]] |- | {{Bandera2|Italia}} || [[Idioma italianu|Italianu]] || {{Bandera|Italia}} Fabio Caressa<br />{{Bandera|Italia}} [[Giuseppe Bergomi]] |- | {{Bandera2|Francia}} || [[Idioma francés|Francés]] || {{Bandera|Francia}} Hervé Mathoux<br />{{Bandera|Francia}} Franck Sauzée |- | {{Bandera2|Brasil}}<br />{{Bandera2|Portugal}} || [[Idioma portugués|Portugués]] || {{Bandera|Brasil}} Tiago Leifert<br />{{Bandera|Brasil}} Caio Ribeiro |- | {{Bandera2|Arabia Saudita}} || [[Idioma árabe|Árabe]] || {{Bandera|Arabia Saudita}} Essam El Shawaly<br />{{Bandera|Arabia Saudita}} Abdullah Al-Mubarak Harby |- | {{Bandera2|Estaos Xuníos}} || [[Idioma inglés|Inglés]] || {{Bandera|Estaos Xuníos}} Martin Tyler<br />{{Bandera|Inglaterra}} [[Alan Smith]] |- | {{Bandera2|Reinu Xuníu}} || [[Idioma inglés|Inglés]] || {{Bandera|Inglaterra}} Clive Tyldesley<br />{{Bandera|Inglaterra}} Andy Townsend |} == Lligues == Per primer vegada na serie [[FIFA (serie)|FIFA]] va ser incluyida la [[Primer División d'Arabia Saudita]].<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Lligues|url=http://www.ea.com/es/futbol/noticias/lligues-y-equipos-en-fifa-13|fechaaccesu=6 de setiembre de 2012|obra=ea.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120908103524/http://www.ea.com/es/futbol/noticias/lligues-y-equipos-en-fifa-13|fechaarchivu=8 de setiembre de 2012}}</ref> {| {{tablaguapa}} |- ! Rexón o País!! Lliga |- | rowspan=2 |{{bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] || [[Bundesliga (Alemaña)|1. Bundesliga]] |- | [[2. Bundesliga]] |- | {{bandera|Arabia Saudita}} '''[[Arabia Saudita]]''' '''Nuevu'''|| '''[[Primer División d'Arabia Saudita|Saudi Pro League]]''' |- | {{bandera|Australia}} [[Australia]] y {{bandera|Nueva Zelanda}} [[Nueva Zelanda]] || [[A-League]] |- | {{bandera|Austria}} [[Austria]] || [[Bundesliga (Austria)|T-Mobile Bundesliga]] |- | {{bandera|Bélxica}} [[Bélxica]] || [[Primer División de Bélxica|Jupiler League]] |- | {{bandera|Brasil}} [[Brasil]] || [[Campeonatu Brasilanu de Serie A|Serie A (Brasileirão)]] |- | {{bandera|Corea del Sur}} [[Corea del Sur]] || [[K-League]] |- | {{bandera|Dinamarca}} [[Dinamarca]] || [[SAS Ligaen|Superliga]] |- | {{bandera|Escocia}} [[Escocia]] || [[Premier League d'Escocia]] |- | rowspan=2 | {{bandera|España}} [[España]] || [[Primer División d'España|Lliga BBVA]] |- | [[Segunda División d'España|Lliga Adelante]] |- | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Estaos Xuníos]] y {{bandera|Canadá}} [[Canadá]] || [[Major League Soccer]] |- | {{bandera|Francia}} [[Francia]] || [[Ligue 1]] |- | {{bandera|Francia}} [[Francia]] y {{bandera|Mónacu}} [[Mónacu]] || [[Ligue 2]] |- | {{bandera|Países Baxos}} [[Países Baxos]] || [[Eredivisie]] |- | rowspan=2 | {{bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] y {{bandera|Gales}} [[Gales]] || [[Premier League]] |- | [[Football League Championship|npower Championship]] |- | rowspan=2 | {{bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] || [[Football League One|npower League One]] |- | [[Football League Two|npower League Two]] |- | rowspan=2 | {{bandera|Italia}} [[Italia]] || [[Serie A (Italia)|Serie A]] |- | [[Serie B (Italia)|Serie B]] |- | {{bandera|Irlanda}} [[Irlanda]] || [[Airtricity League]] |- | {{bandera|Méxicu}} [[Méxicu]] || [[Primer División de Méxicu|Lliga MX]] |- | {{bandera|Noruega}} [[Noruega]] || [[Tippeligaen]] |- | {{bandera|Polonia}} [[Polonia]] || [[Ekstraklasa]] |- | {{bandera|Portugal}} [[Portugal]] || [[Primer División de Portugal|Lliga Sagres]] |- | {{bandera|Rusia}} [[Rusia]] || [[Lliga Premier de Rusia]] |- | {{bandera|Suecia}} [[Suecia]] || [[Allsvenskan]] |- | {{bandera|Suiza}} [[Suiza]] || [[Super Lliga Suiza|Raiffeisen Super League]] |} === Restu del mundu === {| {{tablaguapa}} |- ! Band.!! País!! Equipu |- | {{bandera|Mundu}} || ----- || Adidas All Star || Desbloqueable |- | rowspan=3 | {{bandera|Arxentina}} || rowspan=3 | [[Arxentina]]|| [[Club Atlético Boca Juniors|Boca Juniors]] |-[[Club Atlético Independiente|Indesingente]] |- | [[Racing Club]] |- | [[Club Atlético River Plate|River Plate]] |- | {{bandera|Escocia}} || [[Escocia]] || [[Rangers FC]] |- | {{bandera|Estaos Xuníos}} || [[Estaos Xuníos]] || [[Xuegu de les Estrelles de la Major League Soccer|MLS All Star]] || Desbloqueable |- | rowspan=4 | {{bandera|Grecia}} || rowspan=4 | [[Grecia]] || [[AEK Atenes Fútbol Club|AEK Atenes]] |- | [[Olympiacos Fútbol Club|Olympiacos]] |- | [[Panathinaikos Fútbol Club|Panathinaikos]] |- | [[PAOK Salónica FC|PAOK Salónica]] |- | rowspan=2 | {{bandera|Mundu}} || rowspan=2 | [[Tierra (planeta)|Mundial]] || Clásicos XI || Desbloqueable |- | Mundu XI || Desbloqueable |- | rowspan=2 | {{bandera|Sudáfrica}} || rowspan=2 | [[Sudáfrica]] || [[Kaizer Chiefs Football Club|Kaizer Chiefs]] |- | [[Orlando Pirates Football Club|Orlando Pirates]] |- | {{bandera|Turquía}} || [[Turquía]] || [[Galatasaray Spor Kulübü (fútbol)|Galatasaray]] |} == Seleiciones nacionales == El xuegu va cuntar con cuarenta y seis seleiciones nacionales de fútbol.<ref>{{cita web|títulu=Seleiciones llicenciaes en FIFA 13|obra=ea.com|editorial=ea.com|url=http://www.ea.com/es/futbol/noticias/lligues-y-equipos-en-fifa-13|fechaaccesu=6 de setiembre de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120908103524/http://www.ea.com/es/futbol/noticias/lligues-y-equipos-en-fifa-13|fechaarchivu=8 de setiembre de 2012}}</ref> Les novedaes fueron la vuelta de la [[Seleición de fútbol de la República Checa|República Checa]] y [[Seleición de fútbol de Paraguay|Paraguay]], como tamién la inclusión de les seleiciones de [[Seleición de fútbol de Venezuela|Venezuela]],<ref>{{cita web|títulu=Venezuela va tar oficialmente en FIFA 13|obra=Gamerlife|editorial=Gamerlifela.com|url=http://gamerlifela.com/venezuela-estara-oficialmente-en-fifa-13/|fechaaccesu=21 de xunetu de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120731235814/http://gamerlifela.com/venezuela-estara-oficialmente-en-fifa-13/|fechaarchivu=31 de xunetu de 2012}}</ref> [[Seleición de fútbol de Bolivia|Bolivia]] y [[Seleición de fútbol d'India India]]. {| {{tablaguapa}} |- ! Confederación!! País!! Seleición!! Llicencia |- | rowspan=26| [[UEFA]] || {{bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] || [[Seleición de fútbol d'Alemaña]] || Llicenciada |- | {{bandera|Austria}} [[Austria]] || [[Seleición de fútbol d'Austria]] || Llicenciada |- | {{bandera|Bélxica}} [[Bélxica]] || [[Seleición de fútbol de Bélxica]] || Llicenciada |- | {{bandera|Bulgaria}} [[Bulgaria]] || [[Seleición de fútbol de Bulgaria]] || Parcial |- | {{bandera|Dinamarca}} [[Dinamarca]] || [[Seleición de fútbol de Dinamarca]] || Llicenciada |- | {{bandera|Escocia}} [[Escocia]] || [[Seleición de fútbol d'Escocia]] || Llicenciada |- | {{bandera|Eslovenia}} [[Eslovenia]] || [[Seleición de fútbol de Eslovenia]] || Parcial |- | {{bandera|España}} [[España]] || [[Seleición de fútbol d'España]] || Llicenciada |- | {{bandera|Finlandia}} [[Finlandia]] || [[Seleición de fútbol de Finlandia]] || Parcial |- | {{bandera|Francia}} [[Francia]] || [[Seleición de fútbol de Francia]] || Llicenciada |- | {{bandera|Grecia}} [[Grecia]] || [[Seleición de fútbol de Grecia]] || Llicenciada |- | {{bandera|Países Baxos}} [[Países Baxos|Holanda]] || [[Seleición de fútbol de los Países Baxos]] || Llicenciada |- | {{bandera|Hungría}} [[Hungría]] || [[Seleición de fútbol d'Hungría]] || Parcial |- | {{bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] || [[Seleición de fútbol d'Inglaterra]] || Llicenciada |- | {{bandera|Irlanda}} [[Irlanda]] || [[Seleición de fútbol d'Irlanda]] || Llicenciada |- | {{bandera|Irlanda del Norte}} [[Irlanda del Norte]] || [[Seleición de fútbol d'Irlanda del Norte]] || Llicenciada |- | {{bandera|Italia}} [[Italia]] || [[Seleición de fútbol d'Italia]] || Llicenciada |- | {{bandera|Noruega}} [[Noruega]] || [[Seleición de fútbol de Noruega]] || Llicenciada |- | {{bandera|Polonia}} [[Polonia]] || [[Seleición de fútbol de Polonia]] || Parcial |- | {{bandera|Portugal}} [[Portugal]] || [[Seleición de fútbol de Portugal]] || Llicenciada |- | {{bandera|República Checa}} '''[[República Checa]]''' || '''[[Seleición de fútbol de Chequia]]''' '''Nuevu''' || '''Llicenciada''' |- | {{bandera|Rumanía}} [[Rumanía]] || [[Seleición de fútbol de Rumanía]] || Parcial |- | {{bandera|Rusia}} [[Rusia]] || [[Seleición de fútbol de Rusia]] || Parcial |- | {{bandera|Suecia}} [[Suecia]] || [[Seleición de fútbol de Suecia]] || Llicenciada |- | {{bandera|Suiza}} [[Suiza]] || [[Seleición de fútbol de Suiza]] || Parcial |- | {{bandera|Turquía}} [[Turquía]] || [[Seleición de fútbol de Turquía]] || Llicenciada |- | rowspan=10 | [[Confederación Suramericana de Fútbol|CONMEBOL]] || {{bandera|Arxentina}} [[Arxentina]] || [[Seleición de fútbol d'Arxentina]] || Llicenciada |- | {{bandera|Bolivia}} '''[[Bolivia]]''' || '''[[Seleición de fútbol de Bolivia]]''' '''Nuevu''' || '''Parcial''' |- | {{bandera|Brasil}} [[Brasil]] || [[Seleición de fútbol de Brasil]] || Parcial |- | {{bandera|Chile}} [[Chile]] || [[Seleición de fútbol de Chile]] || Parcial |- | {{bandera|Colombia}} [[Colombia]] || [[Seleición de fútbol de Colombia]] || Parcial |- | {{bandera|Ecuador}} [[Ecuador]] || [[Seleición de fútbol d'Ecuador]] || Parcial |- | {{bandera|Paraguái}} '''[[Paraguái]]''' || '''[[Seleición de fútbol de Paraguái]]''' '''Nuevu''' || '''Parcial''' |- | {{bandera|Perú}} [[Perú]] || [[Seleición de fútbol de Perú]] || Parcial |- | {{bandera|Uruguái}} [[Uruguái]] || [[Seleición de fútbol d'Uruguái]] || Parcial |- | {{bandera|Venezuela}} '''[[Venezuela]]''' || '''[[Seleición de fútbol de Venezuela]]''' '''Nuevu''' || '''Parcial''' |- | rowspan=4 | [[Confederación Africana de Fútbol|CAF]] || {{bandera|Camerún}} [[Camerún]] || [[Seleición de fútbol de Camerún]] || Parcial |- | {{bandera|Costa de Marfil}} [[Costa de Marfil]] || [[Seleición de fútbol de Costa de Marfil]] || Parcial |- | {{bandera|Exiptu}} [[Exiptu]] || [[Seleición de fútbol d'Exiptu]] || Parcial |- | {{bandera|Sudáfrica}} [[Sudáfrica]] || [[Seleición de fútbol de Sudáfrica]] || Parcial |- | rowspan=3 | [[Confederación Asiática de Fútbol|AFC]] || {{bandera|Australia}} [[Australia]] || [[Seleición de fútbol d'Australia]] || Llicenciada |- | {{bandera|Corea del Sur}} [[Corea del Sur]] || [[Seleición de fútbol de Corea del Sur]] || Llicenciada |- | {{bandera|India}} '''[[India]]''' || '''[[Seleición de fútbol de la India]]''' '''Nuevu ''' || '''Parcial''' |- | rowspan=2 | [[CONCACAF]] || {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Estaos Xuníos]] || [[Seleición de fútbol de los Estaos Xuníos]] || Llicenciada |- | {{bandera|Méxicu}} [[Méxicu]] || [[Seleición de fútbol de Méxicu]] || Llicenciada |- | [[Confederación de Fútbol d'Oceanía|OFC]] || {{bandera|Nueva Zelanda}} [[Nueva Zelanda]] || [[Seleición de fútbol de Nueva Zelanda]] || Parcial |} === Competiciones internacionales === ''FIFA 13'' va añedir equivalentes de diverses competiciones internacionales a nivel de seleiciones nacionales, pa la manera carrera.<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 va incluyir la Eurocopa y el Mundial de fútbol|url=http://www.gamerzona.com/2012/07/25/fifa-13-incluira-la eurocopa-y-el mundial-de-futbol/|fechaaccesu=26 d'agostu de 2012|obra=Gamerzona.com}}</ref> * La [[Copa Mundial de Fútbol]] - Llicenciáu (World Champioship) Inglés - (Campeonatu Mundial) Español * La [[Eurocopa]] - Llicenciáu * La [[Copa América]] - Llicenciáu * La [[Copa FIFA Confederación]] - Llicenciáu * La [[UEFA Champions League]] - Champions Cup (Inglés) - Copa de Campeones (Español) * La [[UEFA Europa League]] - Euru League (Inglés) - Euru Lliga (Español) * La [[Supercopa d'Europa|UEFA Super Cup]] - Euru Super Cup (Inglés) - Euru Super Copa (Español) == Estadios == Estos son tolos estadios llicenciáu y xenéricu de ''FIFA 13''.<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Estadios|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/730-fifa-13-estadios.html|fechaaccesu=6 de setiembre de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120909191517/http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/730-fifa-13-estadios.html|fechaarchivu=9 de setiembre de 2012}}</ref> Gracies a un [[Twitter|tuit]] de Hafez Al-Medlej, vicepresidente de [[marketing|Márketing]] y [[Finances]] de la Lliga Arábe, súpose que ''FIFA 13'' incluyía los [[Estadiu Rei Fahd|King Fahd International Stadium]].<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Estadiu King Fahd International|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/667-fifa-13-estadiu-king-fahd-international.html|fechaaccesu=20 de xunu de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120621160353/http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/667-fifa-13-estadiu-king-fahd-international.html|fechaarchivu=21 de xunu de 2012}}</ref> El [[Camp Nou]] de [[Barcelona]] nun apaeció nesta versión del xuegu, una y bones EA y el [[Futbol Club Barcelona|F.C. Barcelona]] nun llegaron a un alcuerdu sobre la renovación de la llicencia.<ref>{{cita web|títulu=El Camp Nou nun va tar en FIFA 13|url=http://www.elheraldo.hn/Secciones-Principales/Zona-Deportiva/El-Camp-Nou-non-estara-en-FIFA-13|fechaaccesu=12 de setiembre de 2012|obra=elheraldo.hn}}</ref> === Estadios llicenciaos === {|{{tablaguapa}} |- !align=center|Númberu !align=center|Estadiu !align=center|País !align=center|Equipu |- |align=center|1 |align=center|[[Allianz Arena]] |align=center|{{Bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] |align=center|[[FC Bayern München]] y [[TSV 1860 München]] |- |align=center|2 |align=center|[[Amsterdam Arena]] |align=center|{{Bandera|Países Baxos}} [[Países Baxos]] |align=center|[[Ajax Ámsterdam]] y [[Seleición de fútbol de los Países Baxos|Países Baxos]] |- |align=center|3 |align=center|[[Anfield]] |align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |align=center|[[Liverpool Football Club|Liverpool F.C.]] |- |align=center|4 |align=center|[[Emirates Stadium]] |align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |align=center|[[Arsenal Football Club|Arsenal F.C.]] |- |align=center|5 |align=center|[[Estadiu Azteca]] |align=center|{{Bandera|Méxicu}} [[Méxicu]] |align=center|[[Club América]] y [[Seleición de fútbol de Méxicu|Méxicu]] |- |align=center|6 |align=center|[[Estadiu BC Place|BC Place]]* |align=center|{{Bandera|Canadá}} [[Canadá]] |align=center|[[Vancouver Whitecaps]] |- |align=center|7 |align=center|[[Estadiu Ciudad de Mánchester|Etihad Stadium]] |align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |align=center|[[Manchester City Football Club|Manchester City F.C.]] |- |align=center|8 |align=center|[[Stadio Giuseppe Meazza|Giuseppe Meazza]] |align=center|{{Bandera|Italia}} [[Italia]] |align=center|[[Inter de Milán]] y [[Associazione Calcio Milan|A.C. Milan]] |- |align=center|9 |align=center|[[HSH Nordbank Arena|Imtech Arena]] |align=center|{{Bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] |align=center|[[Hamburger SV|Hamburgu]] |- |align=center|10 |align=center|[[Juventus Stadium]] |align=center|{{Bandera|Italia}} [[Italia]] |align=center|[[Juventus Football Club|Juventus F.C.]] |- |align=center|11 !align=center|[[Estadiu Rei Fahd|King Fahd Stadium]]** <small>Nuevu</small> !align=center|{{Bandera|Arabia Saudita}} [[Arabia Saudita]] !align=center|[[Al-Hilal]] y [[Al-Shabab (Arabia Saudita)|Al-Shabab]] |- |align=center|12 |align=center|[[Estadiu de Mestalla|Mestalla]] |align=center|{{Bandera|España}} [[España]] |align=center|[[Valencia Club de Fútbol|Valencia C.F.]] |- |align=center|13 |align=center|[[Old Trafford]] |align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |align=center|[[Manchester United Football Club|Manchester United F.C.]] |- |align=center|14 |align=center|[[Estadiu Olímpicu de Berlín|Olympiastadion]] |align=center|{{Bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] |align=center|[[Hertha BSC Berlin]] |- |align=center|15 |align=center|[[Parque de los Príncipes]] |align=center|{{Bandera|Francia}} [[Francia]] |align=center|[[Paris Saint-Germain Football Club|Paris Saint-Germain F.C.]] y [[Seleición de fútbol de Francia|Francia]] |- |align=center|16 |align=center|[[Estadiu Santiago Bernabéu|Santiago Bernabéu]] |align=center|{{Bandera|España}} [[España]] |align=center|[[Real Madrid Club de Fútbol|Real Madrid C.F.]] y [[Seleición de fútbol d'España|España]] |- |align=center|17 |align=center|[[Signal Iduna Park]] |align=center|{{Bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] |align=center|[[Borussia Dortmund]] |- |align=center|18 |align=center|[[St James' Park]] |align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |align=center|[[Newcastle United Football Club|Newcastle United F.C.]] |- |align=center|19 |align=center|[[Stade Gerland]] |align=center|{{Bandera|Francia}} [[Francia]] |align=center|[[Olympique Lyonnais]] |- |align=center|20 |align=center|[[Stadio Olimpico di Roma]] |align=center|{{Bandera|Italia}} [[Italia]] |align=center|[[Società Sportiva Lazio|S.S. Lazio]] y [[Associazione Sportiva Roma|A.S. Roma]] |- |align=center|21 |align=center|[[Stade Vélodrome]] |align=center|{{Bandera|Francia}} [[Francia]] |align=center|[[Olympique de Marseille]] |- |align=center|22 |align=center|[[Stamford Bridge (estadiu)|Stamford Bridge]] |align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |align=center|[[Chelsea Football Club|Chelsea F.C.]] |- |align=center|23 |align=center|[[Veltins-Arena]] |align=center|{{Bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] |align=center|[[FC Schalke 04]] |- |align=center|24 |align=center|[[Estadiu Vicente Calderón|Vicente Calderón]] |align=center|{{Bandera|España}} [[España]] |align=center|[[Club Atlético de Madrid|Atlético de Madrid]] |- |align=center|25 |align=center|[[Estadiu del Nuevu Wembley|Wembley Stadium]] |align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] |align=center|[[Seleición de fútbol d'Inglaterra|Inglaterra]] |- |align=center|26 !align=center|[[White Hart Lane]] <small>Nuevu</small> !align=center|{{Bandera|Inglaterra}} [[Inglaterra]] !align=center|[[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur F.C.]] {{Final columnes}} * Los estadios marcaos con * nun tán disponibles pa PSP, PS2, iOS, Wii U y Wii. * Los estadios marcaos con ** solo tán disponibles en [[PlayStation Portable|PSP]], [[PlayStation 2|PS2]], [[Wii U ]] y [[Wii]]. === Estadios xenéricos === {{Columnes}} * Akaaroa Stadium * Aloha Park * Arena D'Oru * British Modern * Century Park Arena * Court Lane * Crown Lane * Eastpoint Arena * El Bombastico * El Llibertador {{Nueva columna}} * El Mediu * El Monumentu * L'Apartaz * Estadiu Llatín * Estadiu Presidente G. López * Estadiu de les Artes * Estadiu del Pueblo * Euru Park * FIWC Stadium (PS3) * Forest Park Stadium * Ivy Lane {{Nueva columna}} * O Dromo * Olímpicu Arena * Pratelstvi Arena * Stade Kokoto * Stade Municipal * Stadion 23. Maj * Stadion Europa * Stadion Hanguk * Stadion Neder * Stadion Olympic {{Nueva columna}} * Town Park * Union Park Stadium * Waldastadion |} == Posiciones == Les posiciones disponibles pa los xugadores son: {{Columnes}} * POR: porteru {{Nueva columna}} * DFI: defensa esquierdu * DFC: defensa central * DFD: defensa derechu * LI: llateral esquierdu * LD: llateral derechu * CAI: carrilero esquierdu * CAD: carrilero derechu {{Nueva columna}} * MDI: mediu defensivu esquierdu * MCD: mediocentro defensivu * MDD: mediu defensivu derechu * MVI: mediu volante esquierdu * MVD: mediu volante derechu * EL MIO: mediu esquierdu * MC: mediocentro * MD: mediu derechu * MCO: mediocentro ofensivu * VOL: volante {{Nueva columna}} * SDI: segundu delanteru esquierdu * SDD: segundu delanteru derechu * MP: mediapunta * DI: delanteru esquierdu * DC: delanteru centru * DD: delanteru derechu * EI: estremu esquierdu * ED: estremu derechu |} == Actualizaciones == '''Versión 1.00'''<ref>{{cita web|títulu=Primer actualización oficial: Versión 1.00.|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2012|obra=fifaseries.com|url=http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/754-fifa-13-1o-parche.html|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121018003105/http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/754-fifa-13-1o-parche.html|fechaarchivu=18 d'ochobre de 2012}}</ref> * Ameyorada la estabilidá en toles maneres de xuegu ''online''. * Meyora de la estabilidá nos desafíos d'EA SPORTS Football Club. * Los himnos nacionales sincronizáronse cola so seleición correspondiente. * Estabilidá al arrincar ''FIFA 13'' mientres se ta conectáu a una rede social na consola. * Optimizaes les busques na manera Temporaes y n'otres maneres ''online''. * Estabilidá de conexón n'atopando un rival en Temporaes Online, y nel saque inicial. * "Conxelamientu del xuegu" na manera Carrera al empecipiar una nueva carrera colos axentes llibres. * "Cuelgue del xuegu" na manera Carrera al usar Game Face. * Estabilidá na manera Carrera cuando'l xugadores retírense o vuelven al club tres un préstamu. * Yá non podrá amenorgase la dificultá en Temporaes FUT (FIFA Ultimate Team). * "Conxelamientu del xuegu" nos torneos online de FUT (FIFA Ultimate Team). * Kits y escudu dafechu llicenciaos del Napoli. * Eliminación de la defensa clásica y l'asistencia de fuercia de pase na manera Clubes. * "Conxelamientu del xuegu" na manera Clubes al aportar a la pantalla de resultaos. * Axustes de "Matchmaking" en Clubes Pro (Con “CU” y “POR”): va apurrir les resultaos deseyaes. * Cambeos realizaos nes seleiciones nacionales nun son correutamente reflexaos na pantalla na manera Carrera. * "Conxelamientu del xuegu" cuando recupera la configuración de la sincronización d'hospitalidá (solo en plataforma PC). '''Versión 2.00'''<ref>{{cita web|títulu=Segunda actualización oficial: Versión 2.00.|fechaaccesu=7 de payares de 2012|obra=fifaseries.com|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/765-fifa-13-2o-actualizacion-pa-consoles.html}}</ref> Meyores xenerales: * Meyores na conexón nel campu llibre cuando se carga un partíu de la manera Temporaes Online. * L'estrañu error de que la pelota seya invisible. * Audios de los nomes de los xugadores cuando'l xuegu ta en checu, húngaru, italianu o polacu. * Meyores na conexón n'escoyendo una posición nes maneres partíu por equipos y clubes online. * Meyores de respuesta nel desafíu de pases nos minixuegos d'habilidá. La clasificación foi reseteada por un error de puntuación. * Físiques estrañes cuando dos xugadores topeten. * N'Amestar do Brasil, el Vasco da Gama y el Palmeiras tienen les equipaciones y nomes de los xugadores reales. * Equipaciones auténtiques pal Botafago n'Amestar do Brasil. * Visibilidá del radar, indicadores y marcadores nos partíos offline en xugando na manera partida por equipos. * Meyores na estabilidá de FIFA Ultimate Team mientres los torneos d'un solu xugador. * Problemes al xugar con un amigu en FIFA Ultimate Team. * Bloqueos na manera clubes na pantalla de seleición de equipaciones. * Les repeticiones guardaes na web nun van ser sobrescritas al guardar repeticiones. * Bloqueos al mercar repetidamente punto FIFA. * Fallos na pantalla d'estaos de forma al actualizar la Manera MatchDay. * L'escudu más actualizáu nun apaez na equipación Adidas All Stars. * Testu indefiníu en llista de xugadores creaos en descargando actualizaciones de plantíes. * Archivos de los xugadores creaos modificaos equivocadamente en descargando actualizaciones de plantíes. * Elementos de FUT qu'amuesen les estadístiques xenerales del xugador en cuestión en llugar de les estadístiques del postreru propietariu. Meyores na manera Carrera: * Mayor estabilidá al editar un Virtual Pro si l'equipu ta llenu. * Meyores d'estabilidá cuando refugues la ufierta de compra d'un xugador vencíu. * Meyores de contratos de xugadores nos cualos aumentabes un añu pero darréu nun figuraba na ficha del futbolista. * Escoyer los llanzadores d'una riola de penaltis cuando xuegues como mánager. * Continuación de les hestories de los xugadores dempués de que'l xugador fuera dexar vendíu. * Mayor estabilidá xeneral mientres el xuegu. * Mayor estabilidá del sistema d'histories antes d'un partíu importante. * Mayor estabilidá tres la compra de xugadores na manera Carrera. * Mayor estabilidá cuando un equipu que viende un futbolista refuga una ufierta de compra. == Banda sonora == [[EA Sports]] fixo pública la llista de cantares que va incluyir FIFA 13.<ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Banda sonora|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/728-fifa-13-banda-sonora.html|fechaaccesu=6 de setiembre de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121030234625/http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/728-fifa-13-banda-sonora.html|fechaarchivu=30 d'ochobre de 2012}}</ref><ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 Soundtrack|url=http://www.fifplay.com/fifa13-soundtrack/|fechaaccesu=22 d'agostu de 2012|obra=fifplay.com}}</ref> Los marcaos con (*) son los qu'apaecen en PS Vita (Que tien 8 cantares), el restu non. {{Columnes}} * {{bandera|Inglaterra}} Animal Kingdom – Get Away With It * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Ashtar Command]] – Mark IV feat. Joshua Radin * {{bandera|Chile}} [[Astru (banda)|Astru]] – Panda (*) * {{bandera|Australia}} [[Atles Genius]] – If So * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Band of Horses]] - Feud * {{bandera|Inglaterra}} Bastille - Weight Of Living, Part 2 * {{bandera|Inglaterra}} [[Bloc Party]] - We Are Not Good People * {{bandera|Estaos Xuníos}} Cali - Outta My Mind * {{bandera|Inglaterra}} {{bandera|Estaos Xuníos}} Clement Marfo & [[The Frontline]] – Us Against The World * {{bandera|Inglaterra}} {{bandera|España}} [[Crystal Fighters]] – Follow (*) * {{bandera|Canadá}} {{bandera|Estaos Xuníos}} [[deadmau5]] feat. [[Gerard Way]] – ''[[Professional Griefers]]'' * {{bandera|Inglaterra}} Django Django - Hail Bop * {{bandera|Suecia}} Elliphant feat. Adam - TeKKno Scene * {{bandera|Inglaterra}} {{bandera|Estaos Xuníos}} Featurecast - Got That Fire (Oh Haber) (feat. Pugs Atomz) * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Fitz and The Tantrums]] - Spark * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Flo Rida]] feat. [[Lil Wayne]] – ''[[Let It Roll (cantar)|Let It Roll, Part 2]]'' * {{bandera|Inglaterra}} [[Foreign Beggars]] & Bare Noize – See The Light * {{bandera|Inglaterra}} Hadouken! – Bliss Out * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Imagine Dragons]] – On Top Of The World (*) * {{bandera|Australia}} Jagwar Ma – What Love * {{bandera|Inglaterra}} [[Kasabian]] – Club Foot * {{bandera|Australia}} Jonathan Boulet – You're A Animal * {{bandera|Nueva Zelanda}} [[Kimbra]] - Come Into My head * {{bandera|Estaos Xuníos}} Kitten – G# * {{bandera|Alemaña}} [[Kraftklub]] - Eure Madchen {{Nueva columna}} * {{bandera|Nueva Zelanda}} [[Ladyhawke (cantante)|Ladyhawke]] – Black White & Blue * {{bandera|Francia}} [[Madeon]] – Finale * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Matisyahu]] – Searchin * {{bandera|Canadá}} [[Metric]] – Speed The Collapse * {{bandera|Suecia}} [[Miike Snow]] – ''[[Paddling Out]]'' * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Passion Pit]] - I'll Be Alright * {{bandera|Estaos Xuníos}} Reptar – Sweet Sipping Soda * {{bandera|Inglaterra}} [[Reverend and the Makers]] – Shine The Light (*) * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Rock Mafia]] – Fly Or Die * {{bandera|Suecia}} The Royal Concept – Goldrushed * {{bandera|Estaos Xuníos}} Royal Teeth – Wild (*) * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Santigold]] – Big Mouth * {{bandera|Estaos Xuníos}} St. Lucia – September * {{bandera|Estaos Xuníos}} Stepdad – Jungles * {{bandera|Inglaterra}} The Chevin – Champion (*) * {{bandera|Inglaterra}} The Enemy – Saturday * {{bandera|Inglaterra}} The Heavy - Don't Say Nothing * {{bandera|Australia}} [[The Presets]] – Ghosts * {{bandera|Irlanda del Norte}} [[Two Door Cinema Club]] – [[Sleep Alone]] * {{bandera|Estaos Xuníos}} Walk The Moon – Quesadilla * {{bandera|Inglaterra}} Wretch 32 – Blur * {{bandera|Estaos Xuníos}} Youngblood Hawke – We Come Running * {{bandera|Canadá}} Young Empires – Rain Of Gold * {{bandera|Brasil}} Zemaria – Past 2 |} == Patrocinadores EA Sports == El [[Valencia Club de Fútbol]] y l'empresa de videoxuegos [[EA Sports]] algamaron un alcuerdu de patrociniu que-yos venceya poles dos próximes temporaes.<ref>{{cita web|títulu=EA Sports patrocinador de la Valencia FC|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/679-ea-sports-patrocinador-de la valencia.html|fechaaccesu=6 de xunetu de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120715220646/http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/679-ea-sports-patrocinador-de la valencia.html|fechaarchivu=15 de xunetu de 2012}}</ref> El [[Tottenham Hotspur Football Club|Tottenham Hotspur]] el séptimu equipu inglés patrocináu por [[EA Sports]]. Vamos Poder ver les cares de los xugadores perfectamente recreaes col nuevu sistema d'escanio de cares 3D.<ref>{{cita web|títulu=EA Sports patrocinador del Tottenham Hotspur|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/687-ea-sports-patrocinador-del-tottenham-hotspur.html|fechaaccesu=19 de xunetu de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120722071124/http://www.fifaseries.com/index.php/fifa-13/687-ea-sports-patrocinador-del-tottenham-hotspur.html|fechaarchivu=22 de xunetu de 2012}}</ref><ref>{{cita web|títulu=FIFA 13 - Captura de cares en 3D|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/704-fifa-13-captura-de-cares-en-3d.html|fechaaccesu=7 d'agostu de 2012|obra=fifaseries.com|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120909191430/http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/704-fifa-13-captura-de-cares-en-3d.html|fechaarchivu=9 de setiembre de 2012}}</ref> [[EA Sports]] anovó por dos años más el patrociniu col Newcastle United.<ref>{{cita web|títulu=EA Sports anueva patrociniu col Newcastle|url=http://fifaseries.com/index.php/fifa-13/696-ea-sports-anueva-patrociniu-con-el-newcastle.html|fechaaccesu=28 de xunetu de 2012|obra=fifaseries.com}}</ref> == Problemes conocíos del xuegu == * Dellos usuarios reportaron sobre la imposibilidá de vender un xuegu primeramente mercáu a EA a otra persona. Esto debe a que la plataforma Origin archiva los distintos códigos a midida que vanse ingresando. Si introduz un códigu d'un xuegu de segunda mano, el sistema refugar y va torgar siguir instalando, yá que nun acepta dos veces el mesmu códigu d'instalación. Esti problema esperiméntase tamién con ''[[FIFA 12]]'' y ''[[FIFA 14]]''. == Ver tamién == * [[FIFA (serie)|Serie FIFA]] * [[EA Sports]] * [[Electronic Arts]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.ea.com/es/futbol/fifa/ps3 Sitiu web oficial] {{socesión |predecesor = [[FIFA 12]] |títulu = [[FIFA (serie)|FIFA]] |periodu = XX Edición |socesor = [[Fifa 14|FIFA 14]]}} {{Tradubot|FIFA 13}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Videoxuegos de 2012]] [[Categoría:Videoxuegos d'EA Sports]] [[Categoría:Videoxuegos de fútbol]] [[Categoría:Videoxuegos pa iOS]] [[Categoría:Videoxuegos pa PlayStation 3]] [[Categoría:Videoxuegos pa PlayStation Portable]] [[Categoría:Videoxuegos pa Wii]] [[Categoría:Videoxuegos pa Wii U ]] [[Categoría:Videoxuegos pa Windows]] [[Categoría:Videoxuegos pa Xbox 360]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] o2noeue8nyc8pfi0zqzf610xqi80e9q 0 98491 3713229 3443131 2022-08-25T07:41:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{otros usos|Florence Foster Jenkins (película)|la película biográfica}} {{persona}} '''Florence Foster Jenkins''' {{nym}} foi una excéntrica [[sopranu]] d'[[Estaos Xuníos]] que se fixo famosa pola so completa falta d'habilidá musical. == Biografía == Nacida como '''Florence Foster''' en 1868 en [[Wilkes-Barre, Pennsylvania|Wilkes-Barre]], [[Pennsylvania]], Florence Foster Jenkins recibió lleiciones de música na so niñez y llueu espresó'l so deséu de viaxar al estranxeru pa siguir tales estudios. Entá siendo de familia acomodada, el so padre refugó paga-y el billete, asina que se fugó a [[Filadelfia]] con Frank Thornton Jenkins, un [[médicu]] que más tarde se convertiría nel so home (divorciar en [[1902]]). Tres la so llegada a Filadelfia empezó a ganase la vida como maestra y [[pianu|pianista]]. Dempués de la muerte del so padre en [[1909]], Jenkins heredó una suma de dineru que-y dexó empezar la so carrera musical, siendo antes disuadida polos sos padres y el so antiguu home. Entró a formar parte de la vida musical de Filadelfia y más tarde de la de Nueva York, onde fundó y financió [[The Verdi Club]], tomó lleiciones de cantar y empezó a dar recitales, siendo'l so primeru en [[1912]]. La muerte de la so madre en 1928, cuando Florence tenía 60 años, apurrió-y llibertá y recursos adicionales a la d'escorrer los sos oxetivos. Basándose nes sos grabaciones, rescampla que Jenkins tenía bien pocu sentíu del [[oyíu]] y el [[ritmu]] y yera a dures penes capaz de caltener una [[nota (soníu)|nota]]. Yera normal que'l so acompañante fixera axustes pa compensar les sos variaciones de [[tempo]] y fallos rítmicos.<ref>''Pianu ma non solo'', [[Jean-Pierre Thiollet]], Anagramme Ed., 2012, p. 140-141. ISBN 978-2-35035-333-3 </ref> Entá asina se fixo tremendamente famosa, al paecer el públicu adorar pola diversión qu'aprovía en llugar de pola so habilidá musical. Los críticos de cutiu yeren tan crueles que bien pudieron sirvir pa picar l'interés del públicu. A pesar de la so patente falta d'habilidá, Jenkins taba firmemente convencida del so grandor. Poner a sigo mesma al altor de sopranos de sonadía como [[Frieda Hempel]] y [[Luisa Tetrazzini]], y esculpaba les rises que de cutiu proveníen de l'audiencia mientres les sos actuaciones como procedentes de rivales consumíos por "envidia profesional". Yera consciente, sicasí, de les sos crítiques, a les qu'una vegada respondió: "La xente puede dicir que nun sé cantar, pero naide va poder dicir nunca que nun canté". La música de los recitales de Jenkins yera un amiestu del repertoriu operísticu estándar de [[Wolfgang Amadeus Mozart]], [[Giuseppe Verdi]] y [[Richard Strauss]] (toos ellos más allá de la so habilidá téunica), ''[[Lieder]]'' (incluyendo obres de [[Johannes Brahms]] y "Clavelitos" de [[Joaquín Valverde Sanjuán]], la so partitura favorita) y cantares compuestos por ella mesma o'l so acompañante, [[Cosmé McMoon]], de quien consta que ponía cares a Jenkins pel costazu pa provocar la risa de los espectadores. Dempués de la so muerte intentó-y robar el so heriedu declarando ser el so amante, magar había una amplia evidencia de que yera homosexual. Jenkins de cutiu llevaba ellaboraos amarutes que diseñaba ella mesma, delles vegaes apaecía con nales y espumillón y, pa "Clavelitos", refundiando flores a l'audiencia mientres ondeaba un abanicu y llucía más flores nel so pelo. Dempués d'un accidente de taxi en 1943 afayó que podía cantar "Un fa más altu que nunca". En llugar d'una demanda contra la compañía de taxis unvió-y una caxa de caros puros al conductor. A pesar del pidimientu públicu de más apaiciones, Jenkins acutó les sos actuaciones en direutu a unos pocos favoritos y al so recital añal nel auditoriu del [[Ritz-Carlton]] de [[Nueva York]]. L'asistencia a los sos recitales taba siempres llindada al so lleal club de señores y otros pocos escoyíos (ella mesma encargábase de distribuyir les entraes). Con 76 años, Jenkins finalmente venció a los deseos de los sos almiradores y actuó nel [[Carnegie Hall]] el [[25 d'ochobre]] de [[1944]]. Foi tal l'anticipación cola que s'anunció l'actuación, que les entraes escosar con selmanes d'antelación. Jenkins morrió un mes dempués. Díxose que los 32 años de carrera musical de Jenkins fueron una ellaborada chancia sobre'l públicu, lo cual paez contradicise cola afirmación de que la so muerte dempués de la so actuación nel Carnegie Hall foi resultáu del refugu de los críticos. Sicasí, hai bien poques evidencies que constaten diches afirmaciones. Tou paez indicar que Florence Foster Jenkins morrió col mesmu feliz y convencíu sentíu de plenitú que prevaleció mientres tola so vida artística. == Discografía == Jenkins grabó nueve aries en cinco discos de 78-rpm, que fueron más tarde reorganizaes en trés CD. * ''The Muse Surmounted: Florence Foster Jenkins and Eleven of Her Rivals'' (Homophone Records) contién namái una de les actuaciones de Jenkins, "Valse Caressante", pa voz, flauta y pianu, pero inclúi una entrevista col compositor, el so acompañante Cosmé McMoon. * ''The Glory of the Human Voice'' (RCA Victor) contién les otres 8 aries, toes acompañaes por McMoon. * ''Murder on the High C's'' ([[Naxos (discográfica)|Naxos]]) contién les sos 9 aries más actuaciones d'otros, pero escarez de la entrevista con McMoon. Un fragmentu, particularmente bederre, puede apreciase na versión d'esti artículu na Wikipedia inglesa. == Obres derivaes == En 2001, una obra de teatru sobre Jenkins de [[Chris Ballance]] foi representada nel [[Edinburgh Fringe]]. Otra obra sobre la vida de Jenkins, ''[[Souvenir (obra)|Souvenir]]'', estrenar en [[teatru de Broadway|Broadway]] en [[payares de 2005]], protagonizada por [[Judy Kaye]] como Jenkins. Cuasi coles mesmes, una nueva obra sobre Jenkins, ''Glorious'', de [[Peter Quilter]] foi estrenada en setiembre de 2005 nel West End de Londres n'[[Inglaterra]], protagonizada por [[Maureen Lipman]], quien, en pallabres del críticu del ''[[New York Times]]'', apurrió'l riquíu "cantar tarrecible". La obra de Quilter agora ta en producción con ésitu en 24 países y 14 idiomes. La película de comedia francesa ''[[Madame Marguerite]]'' (2015), del direutor Xavier Giannoli, ye una adautación llibre de la vida de Florence Foster Jenkins, onde la baronesa Marguerite Dumont, al igual que la millonaria estauxunidense, dedicar a ufiertar recitales d'ópera a pesar de nun tener nengún talentu. Allugada na [[década de 1920]] nes contornes de [[París]], otra de les diferencies cola hestoria de Jenkins anicia en que les presentaciones del personaxe de Giannoli -intepretado por [[Catherine Frot]]- llindar a eventos de caridá entamaos frente a amigos.<ref>{{cita noticia|apellíos1=Merigeau|nome1=Pascale|títulu="Marguerite" : Le plus beau rôle de Catherine Frot|url=http://tempsreel.nouvelobs.com/cinema/20150915.OBS5858/marguerite-le-plus-beau-role-de-catherine-frot.html|fechaaccesu=16 de setiembre de 2015|editorial=-y Nuovel Observateur|fecha=15 de setiembre de 2015}}</ref><ref>{{cita web|títulu=19° Tour de Cine Francés - Marguerite|url=http://www.cinetecanacional.net/php/detallePelicula.php?clv=13779&Tit=19%C2%B0%20Tour%20de%20Cine%20Franc%C3%A9s|editorial=Cinetaca Nacional Méxicu|fecha=2015|fechaaccesu=16 de setiembre de 2015}}</ref> En 2016 estrenóse la película ''[[Florence Foster Jenkins (película)|Florence Foster Jenkins]]'', basada na biografía de Florence Foster Jenkins, dirixida por [[Stephen Frears]] y con [[Meryl Streep]] y [[Hugh Grant]] como Florence Foster y St. Clair Bayfield respeutivamente.<ref>{{Cita web|url = http://variety.com/2015/film/global/first-image-meryl-streep-hugh-grant-in-stephen-frears-florence-foster-jenkins-1201503516/|títulu = First Image: Meryl Streep, Hugh Grant in Stephen Frears' "Florence Foster Jenkins"|fechaaccesu = 27 de febreru de 2016|autor = Barraclough, Leo|enllaceautor =|fecha =|idioma = inglés|sitiuweb =|editorial =}}</ref> == Ver tamién == * [[William Hung]] * La comedia teatral de Peter Quilter ''Glorious!'' [http://www.peterquilter.net/GLORIOUS-.html] == Referencies == {{llistaref}} * [[F. Gwynplaine MacIntyre]], "[https://web.archive.org/web/20060210102554/http://www.nydailynews.com/city_life/big_town/v-bigtown_archive/story/205301p-177226c.html Happy in her work]"', ''New York Daily News'', June 23, 2004. {{NF|1868|1944|Jenkins, Florence Foster}} {{Tradubot|Florence Foster Jenkins}} [[Categoría:Sopranos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 5x5lt7z89g8g5bo8518fpnbszo355pt 0 102075 3713224 3704896 2022-08-25T06:56:51Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{personaxe |nome=Flecha Verde |imaxe= |pie=Ian's Cosplay como Flecha Verde |tamañu= 250px |pie imagen = [[Cosplay|Cosplayer]] como Flecha Verde. |publicáu=[[DC Comics]] |debú= ''More Fun Comics'' Nᵘ3 ([[1941]]). |creador=Mort Weisinger George Papp |actor= *[[Justin Hartley]] ([[Smallville]]) *[[Stephen Amell]] <br /> ([[Arrow]]) - (2012 - Actual) |real= Oliver Jonas Queen |tao=Solteru - Divorciáu de Dinah Lloréu Llance (Black Canary) |afiliaciones=Acuta en LJA ([[Lliga de la Xusticia d'América]]). |afiliaciones_anteriores=[[Lliga de la Justica Élite]]<br />[[Los Nuevos Titanes]] <br />The Outsiders [[The Outsiders %28c%C3%B3mic%29]] |rellaciones= Connor Hawke (fíu), Roy Harper (fíu adoptivu), Mio Dearden (fía adoptiva), Moira Queen (madre finada), Robert Queen (padre fináu),Thea Queen (media hermana) |altor= {{altor|m=1.85}} |pesu= {{peso|kg=91}} |poderes= Tien una gran habilidá como arqueru, tien un ampliu arsenal de fleches, sabe artes marciales. }} [[Ficheru:Coat of arms of Queen (Green Arrow).svg|thumb|Escudo d'Armes de la Familia Queen]] '''Flecha Verde''' (''Green Arrow'') ye un superhéroe de la compañía [[DC Comics]]. El so nome real ye '''Oliver Jonas "Ollie" Queen'''. Foi creáu por [[Mort Weisinger]] y Greg Papp y la so primer apaición foi en ''More Fun Comics'' Nᵘ73 en [[1941]]. El personaxe ye un símil superheroico de [[Robin Hood]]. Flecha Verde ye un [[Arqueru (exércitu)|arqueru]] qu'inventa fleches de variaes funciones, tales como la pegañosa, la rede, la esplosiva, la bomba de tiempu, la d'estinción de quemes, el flax, la de gases lacrimógenos, criogénicas, [[guantes de boxéu|guante de boxéu]] ya inclusive una de kryptonita. Orixinalmente, munches de les cualidaes de Flecha Verde son bien paecíes a les de [[Batman]]. Como'l caballeru escuru, Flecha Verde ye un adineráu que dedicó la so vida a combatir el crime hasta erradicarlo na so ciudá natal, conocida como Star City. Nos sos primeros venticinco años Flecha Verde nun foi un héroe importante. Pero a finales de los [[años 1960]], dempués de que Queen perdiera tola so fortuna, los escritores de DC diéron-y el papel de defensor de los [[derechos civiles]] de los trabayadores y desamparaos de la cai. En [[1970]], Flecha Verde xunir a [[Llinterna Verde]] nuna serie d'aventures d'altu conteníu social. De magar, goció de gran popularidá nel [[Universu DC]], y los sos escritores diéron-y un acercamientu urbanu al personaxe, que caltién la so popularidá na actualidá. == Historial de publicaciones == === Los oríxenes, 1941-[[1968]] === Creáu en [[1941]] pol escritor y editor [[Mort Weisinger]] y l'artista George Papp, quien se quedó cola serie de cuasi venti años, Flecha Verde y [[Roy Harper (cómic)|Speedy]] apaecieron per primer vegada en ''More Fun Comics'' númberu 73 (payares de 1941). Flecha Verde tamién se creó con temes de la versión anterior del personaxe de [[Batman]], colo que delles semeyances ente los dos personaxes son observables, sobremanera na encarnación anterior de Flecha Verde. Flecha Verde tuvo un adolescente llamáu Speedy como compañeru, según Batman tuvo a [[Robin (DC Comics)|Robin]]; Flecha Verde y Batman fueron o son dos playboys millonarios con identidaes secretes; Flecha Verde tenía un Flechamóvil y un Flechaplano similar al [[Batmobile|Batimóvil]] y el [[Batplane|Batiplano]]; Flecha Verde tuvo la Flechacueva mientres Batman tuvo la [[Batcave|Baticueva]]; Flecha Verde foi convocáu pola señal de la Flecha, al igual que Batman ye llamáu a la xefatura de policía pola [[Bati-señal]]; nes hestories de la Edá d'Oru, na historieta Flecha Verde había un payasu como archienemigo llamáu Blanco, que yera una versión pocu tapada del archienemigo de Batman, el [[Joker]]. Dalgunes d'estes semeyances esplicáronse dientro del universu fantásticu de DC como inspirada por una xunta ente Flecha Verde y Batman al entamu de les sos respeutives carreres, dempués de que Flecha Verde miró escontra Batman como una fonte d'inspiración. Amás de les obvies alusiones a [[Robin Hood]], el personaxe Flecha Verde foi inspiráu por unes poques distintes fontes, incluyida la novela d'[[Edgar Wallace]] ''L'Arqueru Verde'' ([[1940]]) y de la serie de [[Columbia Pictures]] del mesmu nome basáu na novela, y Fawcett Publicaciones anteriores temes d'héroes con arcu como ''Flecha dorada. Un centauru arqueru héroe llamáu a cencielles Flecha precedió a toos estos personaxes. El Flechamóvil de Flecha Verde foi de color mariellu y con forma que recuerda al vehículu que llogró la marca de velocidá en tierra de [[1929]], el británicu ''Flecha dorada''. Amás, el nome de Oliver Queen probablemente referir a [[Ellery Queen]], un detective de ficción popular de la dómina. Weisinger creó otru personaxe llamáu [[Aquaman]], que tamién apaeció per primer vegada nesta historieta, y estos dos personaxes siguieron simultáneamente en ''[[More Fun Comics]]'' hasta mediaos de los años de 1940 y, de siguío, n'Aventura Comics dende [[1946]] hasta [[1960]]. Flecha Verde y Speedy tamién aparecierón en dellos númberos de World's Finest Comics hasta'l númberu 140 ([[1964]]). Los personaxes de Flecha verde y Speedy fueron una de los cinco pareyes que se van promover n'unu de los primeros llibros n'equipu, Leading Comics. Flecha Verde ye unu de los pocos personaxes de DC que siguieron dempués de la Edá d'Oru de Comic Books. La llonxevidá del personaxe deber a la influencia del creador [[Mort Weisinger]], que caltuvo a Flecha Verde y Aquaman coles sos carauterístiques inalteraes, según el personaxe de [[Superboy]], primero en More Fun Comics y Comics Aventura. Amás de compartir con él la revista Comics Aventura, el númberu 258 presentó un alcuentru ente un mozu [[Oliver Queen]] y [[Superboy]]. === Neal Adams y Dennis O'Neil, [[1969]]-[[1983]] === En [[1969]], l'artista Neal Adams decidió actualizar l'apariencia visual del personaxe dándo-y una barba de pería y un traxe del so propiu diseñu en ''The Brave and The Bold'' númberu 85. Inspiráu pol rediseño de Adams, l'escritor [[Dennis O'Neil]] darréu a la nueva apariencia de Flecha Verde rehizo totalmente l'actitú del personaxe nes páxines de la [[Lliga de la Xusticia d'América]] númberu 79 (cubierta de payares de [[1969]]), dándo-y a la so personalidá un matiz aspru, al estilu del otru héroe con arcu, [[Hawkeye]] de la [[Marvel Comics]]. Esta revisión esplícase porque Oliver Queen pierde la so fortuna y conviértese nun destacáu defensor de los desfavorecidos na sociedá y asume una posición política d'esquierda. Na década de 1970, convertir nun personaxe acomuñáu con [[Llinterna Verde]] ([[Hal Jordan]]) na serie d'esti postreru, aclamada pero de curtia duración, d'O'Neil y Adams, ocupar de diverses cuestiones sociales y polítiques en que Flecha verde fala d'un cambéu radical, ente que Llinterna Verde cifra les sos esperances nel ''establishment'' lliberal, yá que desea trabayar dientro de les instituciones esistentes del gobiernu y de la llei. A diferencia de Oliver Queen, quien abogó pola aición direuta, Hal Jordan quería trabayar dientro del sistema; ente que Oliver abogó pol cambéu social, Jordan tuvo más esmolecíu en faer frente a los delincuentes. Cada unu atópase cuestionáu poles sos creencia polos demás. Oliver convenció a Jordan, Llinterna Verde, a ver más allá de la so estricta obediencia al Corpus llegal, p'ayudar a aquellos que fueron escaecíos o discriminaos. Como O'Neil esplicó: "Él sería un anarquista caliente-templáu pa oldear col cerebral, tranquilu modelu ciudadanu que ye Llinterna Verde." El dúu embarcar nuna busca p'atopar a América, asistiendo a los problemes de corrupción, el racismu, la contaminación y la sobrepoblación qu'enfrenta la nación. L'escritor [[Denny O'Neil]] inclusive trato dalgunos de los acontecimientos actuales, tales como'l cultu a la familia Manson y los sos asesinatos, en cuestionar númberu 78-79 ( "una especie d'amor"), onde [[Black Canary]] cai de volao sol conxuru d'un falsu profeta qu'aboge pola violencia. "'''My Poor Ward" Llinterna Verde vol. 2, númberu86 (Nov. 1971). Arte de la cubierta de [[Neal Adams]].''' Foi mientres esti periodu que la más famosa hestoria apaeció Flecha Verde, Llinterna Verde nel vol. 2, númberu 85-86, cuando se supo que'l compañeru de Flecha Verde, Speedy, yera adictu a la heroína. Nel so enfotu de salvar a Estaos Xuníos, Oliver Queen fallara na so responsabilidá personal como tutor y Padre, el qu'a la fin llogró superar la so adicción cola ayuda de [[Canariu Negru]]. Esta hestoria llógra-yos a los autores, una carta de felicitación del alcalde de Nueva York, John Lindsay. Desafortunadamente, la serie nun se correspuende coles mires comerciales, seique porque les temes del so maduror, y polos problemes colos plazos d'entrega de Neil Adams, lo que causa problemes nel númberu 88, y finalmente siendo atayada la serie nel númberu 89 (abril-mayu de [[1972]]) . El dúu treslladar a la función de copia de seguridá nel Flax, al traviés de temes número 217 númberu 219. Les temes sociales siguen tratándose, como na hestoria en que Ollie matu a un criminal (anque seya por fuercia). Polo que decide abandonar la carrera superheróica estrellando l'avión flecha contra'l visu d'un monte y retirándose nun monesteriu budista. Solo tornaría al mundu esterior a pidimientu de Llinterna Verde y Canariu Negru. Esta hestoria sería bien importante pal personaxe na década de [[1990]]. Dempués d'esta hestoria en trés partes, [[Llinterna Verde]] siguió como solista de back-up en [[The Flash|Flax]], ente que Flecha Verde tuvo en solitariu empezó a apaecer en [[Action Comics]]. Na so serie en solitariu, Oliver Queen tuvo un trabayu como columnista d'un [[periódicu]], lo que-y dexó articular les sos creencies polítiques nun ámbitu más públicu. En World's Finest númberu 255 ([[1979]]), Queen postulóse para [[alcalde]] de Starling City y perdió nuna estrecha votación. Anque hai motivos pa creer que la eleición fuera un fraude, Canariu Negru suxuriólu non impugnar felicidá [[votación]] y dexar el trunfu al so oponente. == Televisión == [[Ficheru:Stephen Amell 2014.jpg|thumb|right|200px|Stephen Amell nes grabaciones de ''[[Arrow]]'' en 2014.]] * Flecha Verde llega a la TV en ''[[Smallville (serie de televisión)|Smallville]]'' interpretáu pol actor [[Justin Hartley]]. Fixo la so apaición per primer vegada na temporada 6 como personaxe recurrente teniendo un escarceo amorosu con Lois Lane. A partir de la temporada 8 faise personaxe principal, teniendo una gran amistá con Clark Kent. * Esti [[personaxe]] foi afechu a la [[televisión]] na [[serie de televisión|serie]] d'[[Estaos Xuníos]] ''[[Arrow]]'', estrenada en 2012. Nesta serie, Oliver Queen ye un mozu playboy multimillonariu que pasa cinco años nuna islla dempués d'un [[naufraxu]] nel que morrió'l so padre, la hermana de la so novia y otres persones. Cuando ye rescatáu y vuelve a Starling City cola so familia, decide enfrentase a políticos y empresarios corruptos so la identidá d'un encapucháu con un traxe verde (Flecha Verde). Tien gran axilidá y puntería y usa un [[arcu]] y una serie de [[flecha|fleches]]. Ye interpretáu por [[Stephen Amell]]. {{AP|Arrow}} * Tien amás dellos capítulos crossover cola serie de televisión [[The Flash]], en momentos determinaos de la hestoria onde alleguen a la so ayuda mutua , más palantre conforme avanza la serie estos [[Superhéroe|superhéroes]] van enfrentando distintos retos nos cualos van tener que cruciar nuevamente los sos caminos. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == *[http://www.comiczine.es/?p=279/ Cronoloxía de Green Arrow] (n'[[Idioma español|español]]) *[http://dc.wikia.com/wiki/Green_Arrow Biografía de Green Arow en DC Wikia] (n'[[Idioma inglés|inglés]]) {{Tradubot|Flecha Verde}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Personaxes de DC Comics]] [[Categoría:Justice League]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 0zqpt970o0ngsoa1buzp2vkkr4m25u6 0 102276 3713325 3694492 2022-08-25T10:25:52Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{Película}} '''''Furious 7''''' ye una [[película]] d'[[Cine d'aición|aición]] d'[[Estaos Xuníos]] de 2015 dirixida por [[James Wan]] y protagonizada por [[Vin Diesel]], [[Paul Walker]], [[Dwayne Johnson]], [[Michelle Rodríguez]], [[Xordana Brewster]], [[Tyrese Gibson]], [[Ludacris]] y [[Jason Statham]]. Ye'l séptimu filme de la saga ''[[The Fast and the Furious (franquicia)|The Fast and the Furious]]'' y tamién la secuela paralela de la película [[Fast & Furious 6]] y del so spin-off [[The Fast and the Furious: Tokyo Drift]]. == Argumentu == {{Copyedit|t=20170408054652}} Dempués de los eventos de ''[[Fast & Furious 6]]'', Owen Shaw ([[Luke Evans]]) queda n'estáu de coma nun hospital de [[Londres]], [[Inglaterra]]. Deckard Shaw ([[Jason Statham]]) visitar y diz-y que va saldar la so última delda y amenaza a dos doctores por que curien al so hermanu. Saliendo del hospital estrozáu, mientres una parte d'esti caise, con dellos axentes tiraos nel suelu, Deckard dir nel so autu [[Maserati Ghibli (2013)|Maserati Ghibli S]] 2013 blancu. Mentanto [[Dominic Toretto|Dominic "Dom" Toretto]] ([[Vin Diesel]]) trata de que la so novia Leticia "Letty" Ortiz ([[Michelle Rodriguez]]) recupere les sos alcordances llevándola a un llugar conocíu, ''"Race Wars"'' y Letty gana una carrera y toos felicitar ente ellos ([[Iggy Azalea]]) y Héctor ([[Noel Guglielmi]]), antiguu amigu de Dom y Letty empieza a tener una xaqueca y cute a Héctor, lo cual provoca qu'escape dexando a Dom varáu en ''"Race Wars"''. [[Brian O'Conner]] ([[Paul Walker]]) lleva al so fíu Jack a la escuela na so minivan y la maestra de Jack ayuda a Brian a abrir la puerta y Brian diz-y que ye nuevu neso y la maestra diz-y que yá s'acostumara y Brian diz qu'eso ye lo que tarrez. Letty esta'l campusantu onde repara la llábana de la so supuesta tumba, sicasí Dom presentar nel llugar cargando un mazu con intenciones de destruyir la llábana, pero Letty aportuna que nun lo faiga una y bones la fecha grabada nella ye del día que Letty sufrió la amnesía y diz-y que tien d'atopase con ella, por ellos y besa a Dom y cólase. Coles mesmes, l'oficial y amigu de Dom, Luke Hobbs ([[Dwayne Johnson]]) atópase asitiando sellos a los fuxitivos prindaos, anque esti aburrir de lo que fai, una y bones nengún comparábase-y a Dom, anque Elena Nieves ([[Elsa Pataky]]) sabe que ye un mentirosu. Despidir d'Elena Nieves y Hobbs sale y algama a Elena nel estacionamiento y apúrre-y adicionalmente les carta d'encamientu qu'ella solicitó y Elena estíma-y por tou y Hobbs diz-y que se vaya primero que se pongan sentimentales, sicasí, cuando Hobbs torna a la so oficina afaya qu'un home había entráu y ta usando'l so ordenador, resulta ser Deckard, Hobbs amenaciar diciendo: ''"De soporte téunicu nun yes, asina qu'empieza a falar agora primero que ruempa esi deu en seis formes distintos ya introducir onde non te da'l sol"''. Deckard respuénde-y de manera amenazante diciendo: ''"Axente Hobbs, ¿non?"'', Hobbs pela so parte respuéndelu diciendo: ''"Asina ye, tamién soi l'últimu home na tierra que la so ordenador querrias tocar, te estes ganando una cita col diañu, quedes arrestáu"''. Deckard darréu respuéndelu diciendo:''"Yá lo dixi, busco al equipu que dexó inválidu al mio hermanu"'', sicasí Hobbs respuéndelu diciendo: ''"Nun foi un estúpidu equipu, foi solu home y tener xusto enfrente"'', entós Deckard completa la tranferencia de datos y respuéndelu a Hobbs diciendo: ''"La moza tien razón, yes un mentirosu"''. Dambos arréyense nuna engarradiella na cual Elena, quien tornara al escuchar el polveru adientro del edificiu intervién tamién disparando cola so arma, pero Deckard escapa cuando fai españar la oficina con un esplosivu, faciendo que Hobbs tome a Elena y salten pela ventana, con esti eventu Elena diba cayer sobre'l so autu, sicasí Hobbs amortigua la so cayida usando'l so propiu cuerpu, pero con esta aición Hobbs queda gravemente mancáu y Elena llama dos veces a Hobbs mientres la oficina ta destruyida y Deckard ve nuna pantalla la semeya d'Han cola so información. Na so casa, Brian y Jack van a la so minivan y la hermana de Dom, Mio Toretto ([[Xordana Brewster]]) esposa de Brian y madre de Jack, Mia coménta-y a Dom qu'un paquete vieno unviáu dende [[Tokiu]], [[Xapón]] pensando qu'Han unviar revéla-y a Dom que ta nuevamente embarazada ya inda nun-y lo reveló a Brian porque tarrez que se decepcione de la so vida y colla pero Dom diz-y que nun lo va faer yá que ye lo meyor que lu pasó y Dom y Mio abrazar, nesi momentu Dom recibe una llamada en tonu amenazante diciendo: ''"Dominic Toretto, nun me conoces, pero facer"'', entós cuando Dom revisa l'orixe de la llamada afaya que foi fecha dende Tokiu, rápido deduz de que'l paquete ye en realidá una bomba y esta esplota destruyendo la casa de los Toretto, afortunadamente Dom, Mio, Brian y Jack sálvense ilesos del cuasi fatal atentáu. Mentanto en Tokiu, Deckard matu a Han faciendo que l'autu d'este esplote pola fuga de gasolina en topetándolo de banda. Hores dempués, Dom visita a Hobbs nel hospital, una y bones Elena díxo-y que llamar, tres apenes recuperar la conocencia, una vegada axuntáu con Hobbs pregúnta-y pol responsable del atentáu contra la so familia y asesinar a Han, Hobbs revéla-y que'l responsable ye Deckard Shaw, que quier vengación contra él por haber dexáu invalido al so hermanu menor, Hobbs alviérte-y tamién que Deckard ye un ex-asesín de les [[fuercies especiales]] britániques, sicasí pregúnta-y como puede atopalo a lo que Hobbs respuéndelu diciendo: ''"La respuesta oficial ye nun faelo"'', pero Dom nun va detener se hasta atopalo y Hobbs diz-y 039;'"Nun falles"''. En [[Monte Cristi (provincia)|Monte Cristi]], [[República Dominicana]] Mio y Jack tán en casa d'un amigu so llamáu Armando ([[Romeo Santos]]) pa evitar otru posible atentáu, xusto nesi momentu Dom llapada a Armando y píde-y que-y pase'l teléfonu a Mio y Dom diz-y viaxara a Tokiu pa traer a Han, mientres Mio va con Brian y diz-y que tienen de detener a esi home primero que manque más a la so familia y que dempués d'eso non más trabayu nin más enemigos y que vuelva a ellos y Brian diz que nunca la decepcionaría y Mio diz-y que saber. Mentanto en Tokiu, Twinkie ([[Bow Wow (raperu)|Bow Wow]]) coménta-y a Sean Boswell ([[Lucas Black]]) qu'hai daquién que quier competir contra él, a lo que se niega y Twinkie diz-y que conocía a Han y Neela ([[Nathalie Kelley]]) y Sean mirar. Dempués de la carrera, Sean y Dom poner a falar un ratu na que destaca qu'Han mentáralu a Sean que Dom yera rápidu, ''"pero non tan rápido,"'' (indicando que Sean perdió contra Dom) depués coménta-y qu'Han había dexáu a los sos enemigos nel retrovisor y que nunca-y faló enforma d'ello, pero Dom coménta-y qu'Han siempres foi daquién más discretu qu'una tumba, depués Sean apúrre-y a Dom una semeya de Gisele ([[Gal Gadot]]) y el collar de Letty qu'atopó nel llugar del choque onde morrió Han anque'l collar se derritió un pocu y Sean diz-y que tuvo de significar daqué pal y pregúnta-y que cuando atope al asesín d'Han que va faer y Dom diz-y que: ''"Nin siquier hai pallabres pa describilo."'' De vuelta en [[Los Angeles]] nel funeral d'Han delles persones tán axuntaes pa conmemorar al so amigu, nesti atópense Dom, Brian, Roman "Rome" Pearce ([[Tyrese Gibson]]) y Tej Parker ([[Ludacris|Chris "Ludacris" Bridges]]) recordando la memoria del fináu miembru. Dom camina escontra'l féretro dexando la semeya de Gisele sobre él y depués diz: ''"Dicen que vivir nos corazones de los que dexamos tras, ye nun morrer, pero él te punxo nesta tumba, asina qu'agora voi face-y lo mesmo"''. Roman fala con Brian diciendo: ''"Nun puedo venir a más funerales"'' y depués Tej comenta: ''"Primero Han, y agora Hobbs nel hospital increíblemente, tán cazándonos"''. Mentanto Dom nota que daquién los ta espiando sigilosamente y Tej comunicar a Brian diciendo: ''"¿Saben que ta ayundes xixilándonos?"''. Brian pela so parte respuéndelu a Tej diciendo: ''"Eso espero, que tea cerca"''. depués Roman coménta-y a Brian: ''"Solo prométime lo Brian, non más funerales"'' sicasí, Brian respuéndelu a Roman y Tej diciendo: ''"Solo unu más, el suyu"''. Resulta ser que Deckard taba espiar mientres se realizaba'l funeral, Dom al notar la presencia d'él darréu escorrer nel so autu; pero dempués d'un enfrentamientu, Deckard escapa cuando un equipu tapáu apaez, siendo lideráu pol axente Frank Petty ([[Kurt Russell]]) quien se fai llamar "Mr. Nobody". Petty diz-y a Dom que lo va a ayudar por encamientu de Hobbs p'atrapar a Deckard si ayudar a llograr el "Güeyu de Dios", un programa informáticu qu'utiliza tou lo qu'esti conectáu a la rede dixital, la función d'esti programa ye rastrexar a persones concretes al traviés los medios dixitales, eso inclúi les cámares de los semáforos, celulares, laptops, caxeros automáticos y ordenadores, si tien una cámara o una lente'l "Güeyu de Dios" va poder rastrexase en cuestión de minutos, pero que primero tienen que rescatar al so hacker conocida como Megan Ramsey ([[Nathalie Emmanuel]]), quién foi secuestrada por un grupu de militantes encabezaos pol terrorista africanu Mose Jakande ([[Djimon Hounsou]]). Dom acepta y axúntase col so equipu integráu por: Brian, Letty, Tej y Roman. La misión de rescate consiste en que l'equipu salte dende un avión de gran altor n'autos con paracaíes (Dom usa un [[Dodge Charger|Dodge Charger R/T Hemi Off-Road]] 1970, Brian un [[Subaru Impreza|Subaru Impreza WRX STi Hatchback]] 2008, Letty un [[Dodge Challenger|Dodge Challenger R/T]] 2014, Tej un [[Jeep Wrangler|Jeep Wrangler JK Off-Road]] 2007 y Roman un [[Chevrolet Camaro|Chevrolet Camaro Z/28 Off-Road]]) 1969 pa emboscar al convói que tien prindáu y a Ramsey nes [[Montes d'El Cáucasu]], [[Azerbaixán]]. A pesar de que toos saltaren del avión, Roman negar a hacelo por llerza, pero pa la so mala suerte Tej obligar a saltar del avión activando un paracaíes ocultu a control remotu. Tres una llarga llucha na que Deckard y Jakande intervienen, l'equipu rescata a Ramsey. Darréu'l grupu Dom, Brian, Letty, Roman, Tej y Ramsey viaxen a [[Abu Dhabi]], onde un multimillonariu, un príncipe xordanu, adquiriera la unidá flax que contenía'l "Güeyu de Dios". Safar ([[Ali Fazal]]), l'amigu de Ramsey, diz-yos que'l "Güeyu de Dios" ta bien seguro y va ayudar a tar a la fiesta que'l príncipe va dar na so torre Nᵘ1. L'equipu intenta recuperar el "Güeyu de Dios" dempués d'un enfrentamientu con Deckard y los guardias árabe del príncipe xordanu, nel cual Dom y Brian escapar nun [[Lykan HyperSport|W Motors Lykan HyperSport]] 2014 que lu robaron al príncipe xordanu, saltando d'edificiu n'edificiu, nel últimu edificiu (muséu) el dúu llogren el "Güeyu de Dios" y salten del autu, que nun tenía frenos pola mor del disparu de Deckard, antes de cayer al vaciu. Col "Güeyu de Dios", l'equipu llogra alcontrar a Deckard, quién los ta esperando nuna fábrica. Dom, Brian, Petty y el so equipu intenten prindar a Deckard, pero son emboscados por Jakande y los sos militantes y vense obligaos a fuxir mientres Jakande llogra'l "Güeyu de Dios". A pidimientu mesma Petty, quien ta quebráu, dexar nel desiertu pa ser lleváu nun helicópteru por que lu curen, pero antes diz-y a Dom que la única persona que va siguir teniendo accesu al "Güeyu de Dios" ye Ramsey y polo tanto Jakande nun se va detener hasta prindala y si ye necesariu matala. Al nun tener otra opción y sabiendo que pueden morrer, l'equipu decide tornar a [[Los Angeles]] pa lluchar con Deckard, Jakande y los sos homes na so propies cais. Dom ta dispuestu a enfrentase a Deckard, solo; mientres el grupu intenta recuperar el "Güeyu de Dios". Primero que tou empiece, Dom apúrre-y el collar a Letty prometiéndo-y que va volver pol y Brian llama a Mio pa despidise, que-y revela que ta embarazada nuevamente y que tien que tornar a salvo a casa. Dom y Deckard, tando nun estacionamiento públicu, estrellen los sos autos y antes d'empezar a engarrar, Dom con una escopeta diz-y a Deckard: ''"¿Creyisti que sería una engarradiella caleyera? Yo te apuestu que lo ye"'' y con unes enormes llaves dambos empiecen un feroz enfrentamientu; mientres Jakande escuerre nun helicópteru y con un dron (vehículu aereu non tripuláu y armáu con misiles) a Brian y al equipu, coles mesmes Ramsey intenta introducise nel "Güeyu de Dios", compartiendo'l so móvil ente los sos vehículos. Al tener un trucu so la manga, Jakande destrúi la torre satelital con un misil yá que afayó que Ramsey tar hackeando al traviés de la so señal y Tej píde-y a Brian que vaya a una torre de celulares pa terminar el hackeo; mentanto Hobbs, al ver el caos nes noticies, decide ayudar al equipu pa detener a Deckard y los sos aliaos, Rome, Tej y Ramsey son escorríos pol dron y primero que fueren asesinaos, llogren saltar antes del impautu del misil, al haber creyíu que Ramsey morrió, Jakande afaya que'l "Güeyu de Dios" volvió alcontrar, agora nel autu de Letty y esti enfurece, per otra parte Brian llogra llegar a la torre de celulares, pero ensin saber que Jakande mandó a Kiet pa detenelo, dambos empiecen una llucha na que Brian llogra vencelo ensobiándolo a una cuerda que la enrieda que lo fai cayer hasta'l fondu del cubu del ascensor y muerre, Brian, como burlla, gláya-y antes de cayer: ''"Yes lentu"''. El dron escuerre a Letty y Ramsey a quien llanza un misil y destrúi la parte trasera del autu y primero que otru misil destruyera l'autu por completu, Hobbs llega al rescate de dambes nuna ambulancia que tomó del hospital y fai esplotar el dron de Jakande, que diz-y al so téunicu al escuchar lo socedío: ''"¿Y agora qué asocedió?"'' el téunicu respuéndelu: ''"Señor, daquién esanició'l nuesu dron"''; Jakande sosprendíu diz: ''"¿Qué?"''. Letty diz-y a Hobbs tres el so regresu: ''"Oi, ¿te acompaña la caballería?"'', Hobbs pela so parte respuéndelu diciendo: ''"Muyer, yo soi la caballería"'', Letty diz-y: ''"Claro que lo yes"'', Ramsey, asorada, pregúnta-y a Letty: ''"Oi, ¿quién ye él?"'' y Letty respuende: ''"Él ye Hobbs"''. Una vegada destruyíu'l dron, Hobbs toma l'ametralladora de la máquina. Darréu, Ramsey completa con ésitu'l hackeo, recupera'l control del "Güeyu de Dios" y apagar. Tres esto Jakande intervién na engarradiella que se lleva a cabu ente Dom y Deckard, traicionándolo y atacar con un misil; Dom diz-y a Deckard d'últimes: ''"Nes engarradielles caleyeres, la cai siempres gana"'' y con una fuerte pisotada de Dom, Deckard ye derrotáu cuando una parte del pisu esbarrúmbase sobre él. Dom entós col so [[Dodge Charger|Dodge SuperCharger R/T]] (que ye'l mesmu que [[Fast & Furious|Brian reconstruyó enantes p'ayudar a escapar del autobús del penal de Lompoc]] y darréu [[Fast Five|escapar a Rio de Janeiro]], pero remodificado esta vegada) llanzar contra l'helicópteru de Jakande con él adientro del autu, llevando una bolsa de granaes. Con ésitu, Dom tira la bolsa de granaes al helicópteru amás Hobbs apaez y dispara escontra les granaes qu'esploten col helicópteru, matando a Jakande. Por desgracia Dom y el so autu cayen nos escombros del edificiu. Cuando Dom permanecía inconsciente, l'equipu tarreciendo que tea muertu, Letty abraza'l cuerpu de Dom nos sos brazos y revéla-y que recuperó les sos alcordances, y que s'alcuerda de la so boda en [[República Dominicana]] (secreta muncho primero de la so desapaición y revelando tamién el porque yera pervalible'l collar, yá que ye l'aniellu de bodes de Dom y Letty), Dom recupera la conciencia pocu dempués, diciendo: ''"Te tabes tardando"''. Hores dempués, Deckard ye lleváu y encarceláu nuna prisión de máxima seguridá por Hobbs nuna base d'operaciones clandestines de la CIA, Deckard coménta-y a Hobbs diciendo: ''"¿Seguru que vienes con abondu sofitu, Hobbs?"'', Hobbs diz-y: ''"Ah, nun son mios, tán equí pa protexete, por que non te asesine"'', primero que Hobbs retirar de la celda Deckard diz-y: ''"¿Tas consiente de que nada d'esto va deteneme?"'', a lo que Hobbs, de manera burllona, respuéndelu: ''"Cuando llogres cavar por 13 metros de concretu y aceru, el mio puñu y un bonitu [[Ataúd|féretro]] te esperaren del otru llau, te suxuro que te dediques a cavar"'' finalmente Hobbs ciérrase la celda dexando tras a Deckard. Finalmente, l'equipu ta axuntáu nuna sablera de [[República Dominicana]], Brian y Mia xueguen col so fíu mientres el grupu (al pie de Ramsey) ver nesti momentu, depués Dom retírase. Ramsey pregúnta-y a Dom antes de dise: ''"¿nun vas dicir adiós?"'' y ésti respuende: ''"Adiós enxamás"'' y retírase nel so [[Dodge Charger|Dodge Charger R/T]] 1968. Mientres Dom esta nun encruz de cai, Brian apaecer al volante d'un [[Toyota Supra|Toyota Supra 2JZ BiTurbo]] blancu (que ye en realidá unu de la coleición d'autos que tenía Paul xunto al so amigu [[Roger Rodas]]) comentadole a Dom: ''"Oi, creyisti que te diríes ensin despidite"''. Nel epílogu final de la hestoria Dom comenta nun [[voice-over]] diciendo: ''"Antes dicía que vivía la mio vida a mediu quilómetru al empar y creo que por eso eramos hermanos, por que'l to tamién"'' entós recuerda los momentos nel que tuvo con Brian y con Mio, Jack, Hobbs, Han, Gisele, Roman, Tej, Tego Leo ([[Tego Calderón]]) y Rico Santos ([[Don Omar]]) per mediu de [[Alcordances|flashbacks]], mientres dambos compiten nuna carrera final na cual Dom comenta: ''"Nun importa ónde teas... a mediu quilómetru de distancia o al otru llau del mundu, siempres vas tar conmigo y siempres vas ser el mio hermanu"''. Dempués de la carrera final dambos conducen per caminos separaos y la película remata con un el mensaxe: ''"Pa Paul"'' (en referencia a la memoria de Paul Walker). == Repartu == * [[Vin Diesel]] ye ''Dominic Toretto'' * [[Paul Walker]] † ye ''Brian O'Conner''. * [[Dwayne Johnson]] ye ''Hobbs'' * [[Michelle Rodriguez]] ye ''Leticia "Letty" Ortiz''. * [[Jason Statham]] ye ''Deckard Shaw''. * [[Ludacris|Chris "Ludacris" Bridges]] ye ''Tej Parker''. * [[Tyrese Gibson]] ye ''Roman "Rome" Pearce''. * [[Xordana Brewster]] ye ''Mia Toretto''. * [[Nathalie Emmanuel]] ye ''Megan Ramsey''. * [[Elsa Pataky]] ye ''Elena Nieves''. * [[Tony Jaa]] ye ''Kiet''. * [[Ronda Rousey]] ye ''Kara''. * [[Kurt Russell]] ye ''Axente Frank Petty/Mr. Nobody''. * [[Lucas Black]] ye ''Sean Boswell'' (cameo) * [[Bow Wow (raperu)|Bow Wow]] ye ''Twinkie'' (cameo) * [[Nathalie Kelley]] ye ''Neela'' (cameo) * [[Brian Tee]] ye ''D.K. Takashi'' (cameo) * [[Noel Guglielmi]] ye ''Héctor'' * [[Sung Kang]] ye ''Han Seoul-Oh'' (cameo) * [[Gal Gadot]] ye ''Gisele Yashar'' (cameo nel momentu que Sean apúrre-y a Dom una semeya d'ella y n'escena esaniciada cuando salva a Letty dempués del choque onde supuestamente morrió y llevar a una clínica/hospital). * [[Djimon Hounsou]] ye ''Mose Jakande''. * [[Ali Fazal]] ye ''Safar''. * [[John Brotherton]] ye ''Sheppard''. * [[Luke Evans]] ye ''Owen Shaw'' (cameo) * [[Romeo Santos]] ye ''Armando'' (cameo) * [[Iggy Azalea]] ye ''Ella mesma'' (cameo) * [[Eden Estrella]] ye ''Samantha Hobbs''. * [[Cody Walker|Cody]] y Caleb Walker son ''Brian O'Conner'' (nes escenes que'l so fináu hermanu, Paul Walker nun terminó de grabar). == Estrenos == {|{{tablaguapa}} |- ! País !! Estrenu |- | {{CRO}} || Xueves, [[26 de marzu]] de [[2015]] |- | {{BEL}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{SUI}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] (Rexón francoparlante) |- | {{GER}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{FIN}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{FRA}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{IDN}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{KOR}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{KUW}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{NED}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{NOR}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{PER}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{SER}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{SWE}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{TWN}} || Miércoles, [[1 d'abril]] de [[2015]] |- | {{UAE}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ARG}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{AUT}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{AUS}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{BGD}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{BOL}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{BRA}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{CHI}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{COL}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{CZE}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{DAN}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ESP}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{GEO}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{GRE}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{HKG}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{HUN}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ISR}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{IND}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{IRQ}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ITA}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{MKD}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{MEX}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{MAL}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{POR Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{SGP}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{SVN}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{SVK}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{THA}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{UKR}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{URU}} || Xueves, [[2 d'abril]] de [[2015]] |- | {{CAN}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{CYP}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ECU}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{EST}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{GBR}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{IRL}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{LET}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{NZL}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{PAK}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ROM}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{TUR}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{USA}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{VEN}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{VIE}} || Vienres, [[3 d'abril]] de [[2015]] |- | {{PHI}} || Sábadu, [[4 d'abril]] de [[2015]] |- | {{AZE}} || Xueves, [[9 d'abril]] de [[2015]] |- | {{KAZ}} || Xueves, [[9 d'abril]] de [[2015]] |- | {{RUS}} || Xueves, [[9 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ZIM}} || Xueves, [[9 d'abril]] de [[2015]] |- | {{ISL}} || Vienres, [[10 d'abril]] de [[2015]] |- | {{POL}} || Vienres, [[10 d'abril]] de [[2015]] |- | {{CHN}} || Domingo, [[12 d'abril]] de [[2015]] |- | {{CAM}} || Llunes, [[13 d'abril]] de [[2015]] |- | {{JAP}} || Vienres, [[17 d'abril]] de [[2015]] |} == Automóviles == * [[Maserati Ghibli (2013)|2013 Maserati Ghibli S]] '''(blancu)''' de ''Deckard Shaw''. * [[Maserati Ghibli (2013)|2013 Maserati Ghibli S]] '''(gris escuru)''' de ''Deckard Shaw''. * [[Chrysler Town & Country|2014 Chrysler Town & Country Limited]] de ''Brian O'Conner''. * [[Dodge Charger|1970 Dodge Charger R/T Hemi OffRoad]] de ''Dominic "Dom" Toretto''. * [[Subaru Impreza|2010 Subaru Impreza WRX STi Hatchback]] de ''Brian O'Conner''. * [[Dodge Challenger|2015 Dodge Challenger SRT Hellcat]] de ''Leticia "Letty" Ortiz''. * [[Chevrolet Camaro|1969 Chevrolet Camaro Z/28 OffRoad]] de ''Roman "Rome" Pearce''. * [[Jeep Wrangler|2007 Jeep Wrangler JK OffRoad]] de ''Tej Parker.'' * [[Mercedes Benz Clase S|1999 Mercedes Benz Clase S W140]] de ''Deckard Shaw''. * [[Mazda RX-7|1994 Mazda RX-7 FD3S Veilside]] de ''Han Seoul-Oh''. * [[Mitsubishi Lancer Evolution|2006 Mitsubishi Lancer Evolution IX]] de ''Sean Boswell''. * [[Nissan 350Z|2002 Nissan 350Z]] de ''D.K. Takashi''. * [[Bugatti Veyron|2013 Bugatti Veyron 16.4]] de ''Roman "Rome" Pearce''. * [[Ferrari 458 Italia|2010 Ferrari 458 Italia]] de ''Tej Parker''. * [[McLaren MP4-12C|2012 McLaren MP4-12C]] de ''Brian O'Conner''. * [[Dodge Charger|2015 Dodge Charger SRT Hellcat]] de ''Dominic "Dom" Toretto''. * [[Dodge Viper|2008 SRT Viper]] de ''Leticia "Letty" Ortiz''. * [[Mercury Cougar|1972 Mercury Cougar]] de ''Roman "Rome" Pearce'' y ''Tej Parker.'' * [[Audi R8|2010 Audi R8]] de ''Audi Driver Car.'' * [[Plymouth Road Runner|1970 Plymouth Road Runner]] '''(naranxa)''' de ''Dominic "Dom" Toretto.'' * [[Plymouth Road Runner|1970 Plymouth Road Runner]] '''(plata)''' de ''Dominic "Dom" Toretto.'' * [[Nissan Silvia|1998 Nissan 240SX]] de ''Sean Boswell.'' * [[Aston Martin DB9|2013 Aston Martin DB9]] de ''Deckard Shaw.'' * [[Plymouth Barracuda|1971 Plymouth Barracuda AAR Hemi]] de ''Dominic "Dom" Toretto'' y ''Leticia "Letty" Ortiz.'' * [[Lykan HyperSport|2014 W Motors Lykan HyperSport]] de ''Brian O'Conner'' y ''Dominic "Dom" Toretto.'' * [[Lamborghini Aventador|2011 Lamborghini Aventador LP 700-4]] de ''Deckard Shaw.'' * [[Nissan GT-R|2012 Nissan GT-R Black Edition]] de ''Brian O'Conner''. * [[Dodge Charger|1970 Dodge SuperCharger R/T]] de ''Dominic "Dom" Toretto''. * [[Toyota Supra|1994 Toyota Supra 2JZ BiTurbo]] de ''Brian O'Conner'' (vistu nel homenaxe a la fin de la película). * [[Dodge Charger|1968 Dodge Charger R/T]] de ''Dominic "Dom" Toretto''. == Producción == El [[4 d'abril]] de [[2013]], Justin Lin, direutor de la franquicia dende ''[[The Fast and the Furious: Tokyo Drift]]'' (2006), anunció que nun diba volver a dirixir pa un ''Fast & Furious 7'', una y bones l'estudiu quería producir la película d'una manera acelerada, por que'l llanzamientu dar nel branu de 2014. Lo que riquiría que Lin empezara la pre-producción de la secuela entá mientres la post-producción de ''[[Fast & Furious 6]]'', lo qu'él consideraba qu'afectaría la calidá del productu final. A pesar de l'habitual fienda de dos a trés años ente les entregues anteriores, Universal optó por siguir una secuela más rápidu por cuenta de que tienen un menor númberu de franquicies fiables que los sos estudios de la competencia. Tamién n'abril, James Wan, conocíu principalmente por dirixir les películes de terror, anuncióse como'l nuevu direutor de la secuela, colos regresos de Moritz a producción y de Morgan a la escritura del guión, el so quintu na serie. Diesel y Walker tamién fueron confirmaos pa tornar a los roles estelares. Johnson dixo que si Universal sigue col desenvolvimientu aceleráu de la séptima película, él nun podría participar por cuenta de conflictos de la so axenda col rodaxe de ''[[Hercules: The Thracian Wars]]''. Sicasí, confirmó que va tornar pa la película. El [[16 d'abril]] de [[2013]], Diesel anunció que la secuela tendría'l so llanzamientu'l [[11 de xunetu]] de [[2014]], con una producción programada pa empezar en [[agostu de 2013]]. En mayu de 2013, Diesel dixo que la secuela va presentar a [[Los Angeles]], [[Tokiu]] y [[Emiratos Árabes Xuníos]] (Específicamente en [[Abu Dhabi]]) como allugamientos. La producción llanzó'l primer adelantu esclusivu (namái disponible en [[Fast & Furious 6]] DVD Blu-Ray) onde s'amuesa la escena nel funeral d'Han ([[Sung Kang]]) y persones aconceyaes pa conmemorar al so amigu y tamién tán Dominic "Dom" Toretto ([[Vin Diesel]]), Brian O'Conner ([[Paul Walker]]), Roman "Rome" Pearce ([[Tyrese Gibson]]) y Tej Parker ([[Ludacris|Chris "Ludacris" Bridges]]) recordando la memoria del so fináu miembru. Mientres la escena Dom xube a la tumba y diz les siguientes pallabres: "Siempres vas ser el mio hermanu Han, él (Deckard "Ian" Shaw) te punxo nesta tumba, asina qu'agora vamos faer lo mesmo con él", y baxa de la tumba. Roman diz "Nun quiero faer más funerales" y Tej diz-y que "Primero Han, y agora Hobbs ta inmovilizáu". Y ente que Dom nota la llegada d'un home misteriosu nel so autu, Tej diz-y a Brian que "Saben qu'él nos ta reparando, ¿eh ho?". Brian diz: "Eso espero, quier dicir que ta cerca." y a la fin Roman diz-y: "Namái faime una promesa Brian, non más funerales" y Brian respuéndelu diciendo: "Namái unu más, el suyu", ente qu'a la fin Dom sigue al coche misteriosu. El rodaxe empezó en setiembre de 2013, siendo suspendíu n'avientu tres la muerte de Walker, y volver# a entamar n'abril de 2014, rematando definitivamente en xunetu del mesmu añu. El [[1 de payares]] del [[2014]] presentóse oficialmente'l tráiler. Nel [[Super Bowl XLIX]] presentóse un spot d'esta película y el [[5 de febreru]] del [[2015]] presentóse'l segundu tráiler. En febreru de 2015 confirmóse que'l filme sería estrenáu en [[IMAX]].<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/fast-furious-7-camuda-de-nome/ |títulu= Fast & Furious 7 camuda de nome |fechaaccesu= 27 d'ochobre de 2014 }}</ref><ref name="F&F7">{{cita noticia|apellíu=Yamato|nome=Jen|títulu=Fast & Furious 7 Wraps Filming, Thanks Fans On Eve Of Original Release Date|url=http://www.deadline.com/2014/07/fast-furious-7-wraps-filming-thank-you-to-fans/|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|editorial=Deadline|fecha=10 de xunetu de 2014|idioma=inglés}}</ref> Paul Walker nun pudo terminar de grabar les sos escenes por cuenta del so fallecimientu inesperáu nun accidente automovilísticu'l 30 de payares de 2013, polo que tien una despidida y homenaxe a la fin de la película. ==Banda sonora== {{Artículu principal|Furious 7 (banda sonora)}} La [[Música cinematográfica|partitura musical]] foi compuesta por [[Brian Tyler]], quien yá compunxera pa la tercera, cuarta y quinta entregues de la serie.<ref name="FilmMusicReporter">{{cita web|títulu=Brian Tyler to Score 'Fast & Furious 7'|url=http://filmmusicreporter.com/2013/10/22/brian-tyler-to-score-fast-furious-7/|obra=Film Music Reporter|fechaaccesu=22 de marzu de 2015|fecha=22 d'ochobre de 2013|idioma=inglés}}</ref>"Hai un componente emocional en ''Fast & Furious 7'' que ye únicu", dixo Tyler sobre la so puntuación y esperiencia. "Creo que la xente realmente va ser sosprendida por ella."<ref>{{cita web|apellíu=Niles|nome=Jon|títulu=[EXCLUSIVE INTERVIEW]: Brian Tyler - Composer For 'The Expendables 3,' 'TMNT,' 'Avengers: Age of Ultron,' & Many More Movies Talks Music To Film, TV & Video Games|url=http://www.musictimes.com/articles/8767/20140814/exclusive-interview-brian-tyler-composer-expendables-3-tmnt-avengers-age.htm|website=[[Music Times]]|fechaaccesu=22 de marzu de 2015|fecha=14 d'agostu de 2014|idioma=inglés}}</ref> Un álbum de la banda sonora de la película foi llanzada por [[Atlantic Records]] el 17 de marzu de 2015.<ref>{{cita web|apellíu=Gallu|nome=Phil|títulu='Furious 7' Soundtrack Launches With 7 Singles|url=http://www.billboard.com/articles/6472998/furious-7-soundtrack-listing|website=[[Billboard]]|fechaaccesu=22 de marzu de 2015|fecha=17 de marzu de 2015|idioma=inglés}}</ref> Los cantares qu'apaecen na película inclúin: * "[[Go Hard or Go Home (cantar)|Go Hard or Go Home]]" ([[Wiz Khalifa]] & [[Iggy Azalea]])<ref>{{cita web|url=http://www.rap-up.com/2015/02/13/new-music-wiz-khalifa-iggy-azalea-go-hard-or-go-home-snippet/|títulu=New Music: Wiz Khalifa & Iggy Azalea – 'Go Hard or Go Home' [Snippet]|obra=Rap-Up}}</ref> * "[[Ride Out (cantar)|Ride Out]]" ([[Kid Ink]], [[Tyga]], Wale, YG & Rich Homie Quan)<ref>{{cita web|url=http://www.rap-up.com/2015/02/12/new-music-kid-ink-tyga-wale-yg-rich-homie-quan-ride-out/|títulu=New Music: Kid Ink, Tyga, Wale, YG & Rich Homie Quan – 'Ride Out'|obra=Rap-Up}}</ref> * "My Angel" ([[Prince Royce]]) * "[[Get Low (cantar de Dillon Francis y DJ Snake)|Get Low]]" ([[Dillon Francis]] & DJ Snake) * "[[Ai Vamos]]" ([[J Balvin]], [[Nicky Jam]] & [[French Montana]]) * "Going Down For Real (GDFR) - (Flo rida - Noodles remix)" * "Blast Off ([[David Guetta]] y Kaz James) * "[[See You Again (cantar de Wiz Khalifa)|See You Again]]" ([[Wiz Khalifa]] & Charlie Puth) [Homenaxe de Paul Walker] * "Solmenón" ([[Fito Blanko]]) * "Delirious - Boneless" ([[Steve Aoki]]) * "Turn Down For What" ([[DJ Snake]] & [[Lil Jon]]) == Discutiniu == === Muerte de Paul Walker === El [[30 de payares]] de [[2013]], Paul Walker finó nun accidente automovilísticu, diendo como copilotu, en topetando contra un árbol cuando s'atopaba de camín, xuntu col so amigu salvadoreñu '''Roger Rodas''' que conducía, a un eventu de caridá y qu'amás formaba parte d'una fundación, realizáu por ''Reach Out Worldwide'' pa les víctimes del [[tifón Haiyan]] en [[Filipines]].<ref>{{cita web|url=http://www.quien.com/espectaculos/2013/11/30/aseguren-paul-walker-fallecio-en-accidente/|fechaaccesu=1 d'avientu de 2013|títulu=Confirmen muerte de Paul Walker n'accidente d'autu|fecha=1 d'avientu de 2013}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.tmz.com/2013/11/30/paul-walker-dead-dies-car-accident-fatal-fire-crash/ |títulu=Paul Walker, dead at 40 in Fiery Car Crash |fechaaccesu=30 de payares de 2013 |fecha=30 de payares de 2013 |editorial=TMZ |idioma=inglés }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.rcnradio.com/noticias/fallecio-paul-walker-protagonista-de-la saga-rapido-y-furiosu-104058|fechaaccesu=1 d'avientu de 2013|títulu=Finó Paul Walker, protagonista de la saga 'Rápido y furiosu'|fecha=1 d'avientu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131202060734/http://www.rcnradio.com/noticias/fallecio-paul-walker-protagonista-de-la saga-rapido-y-furiosu-104058|fechaarchivu=2 d'avientu de 2013}}</ref><ref>{{cita web|url=http://peru21.pe/espectaculos/paul-walker-fina-accidente-hgautomovilistico- 2159661|fechaaccesu=1 d'avientu de 2013|títulu=Reporten muerte de Paul Walker de 'Fast & Furious' n'accidente d'autu|fecha=1 d'avientu de 2013}}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.elsalvador.com/mwedh/nota/nota_completa.asp?idCat=47654&idArt=8369161|fechaaccesu=1 d'avientu de 2013|títulu=Actor Paul Walker morrió esta tarde n'accidente de tránsitu|fecha=1 d'avientu de 2013}}</ref> Colo anterior, el futuru de la eventual sesta entrega queda en manes enagora de los productores de la franquicia, qu'hasta'l momentu llevaba 1 mes de producción, lo cual fai inciertu la continuidá de la película y el destín del personaxe que l'actor Paul Walker (Brian O'Conner) pueda tener na actual filmación, sicasí munchos portales d'Internet nun confirmen entá la cancelación o la inminente suspensión de les grabaciones arriendes de la muerte del reconocíu actor, polo que se cree que la fecha d'estrenu, o continuidá de la franquicia más allá de l'anunciada séptima entrega queda en total misteriu, ya inclusive, presumir la posibilidá de qu'ésta mesma seya la postrera de la saga, arriendes de caltener el respetu pol fallecimientu de [[Paul Walker]]. Tres l'inesperáu fallecimientu de Walker, enforma s'especuló col futuru de la saga, llegando a penerar falsos rumores d'una posible llegada d'actores o celebridaes alloñaes del mundu del cine, pa reemplazar al fináu actor. Sicasí, mientres la segunda selmana d'avientu, dar a conocer la información de que la película siguiría'l so rodaxe y que pa caltener al personaxe que diera vida Walker na franquicia, sería contratáu como'l so sustitutu'l so propiu hermanu [[Cody Walker|Cody]].<ref>[http://cine.univision.com/noticies-cine/slideshow/2013-12-16/cody-walker-podria-sustituyir-a-paul-walker Cody Walker podría sustituyir al so hermanu Paul en 'Fast & Furious 7'] Univision.com. Consultáu'l 16 d'avientu de 2013</ref> [[Cody Walker]], ye l'hermanu menor de Paul (15 años menor qu'él), quien al igual que'l so hermanu abrazó la vocación de l'actuación, anque nel so casu particular, especializándose como doble de riesgu. Nun principiu, l'alcuerdu sería'l de completar les escenes que dexó Paul ensin grabar, realizándose tomes de llombu o de planos alloñaos y asina mesmu, nel casu d'efectuar tomes de planu cercanu y a pesar del gran paecíu de dambos, apelar al sistema d'insertamientu de cares CGI, pa suplantar la cara de [[Cody Walker]] pol del so fináu hermanu<ref>[http://www.ecartelera.com/noticias/16187/hermanu-pequeño-paul-walker-terminar-rodar-fast-futious-7/ L'hermanu pequeñu de Paul Walker podría terminar de rodar 'Fast & Furious 7'] y-cartelera.com. Consultáu'l 16 d'avientu de 2013</ref> === Finalización del rodaxe === A principios de 2014 [[The Hollywood Reporter]] confirmó que Walker sí apaecería nesta séptima entrega. Según les sos fontes, decidióse reutilizar parte del material que dexó rodáu Walker, magar el personaxe de Brian O'Conner va ser "retiráu" de la hestoria d'una manera tan respetuosa como satisfactoria para cola so memoria y el siguidores de la franquicia. Pero ensin dar detalles concretos sobre cuálos van ser los cambeos y cómo van ser introducíos na hestoria. Finalmente, el 14 d'abril de 2014, la producción anunció la continuidá del personaxe de Brian O'Conner na película hasta rematar el so rodaxe. Los rumores que sí indicaben a Cody Walker como reemplazu del so hermanu non yá seríen confirmaos, sinón qu'amás seríen reforzaos al ser anunciaos, tantu la so incorporación como la del so hermanu Caleb Walker pa rodar les últimes escenes que dexó inconclusas Paul tres la so muerte. L'anunciu foi fechu por aciu un comunicáu per parte de la producción de la película, afirmando que magar dambos hermanos van siguir dando vida a Brian nes últimes escenes d'esta película, el personaxe va rematar la so participación a manera d'homenaxe y despidida, y por respetu a la memoria de Paul Walker. Finalmente, con toes estes confirmaciones y col rodaxe final del set en marcha, la {{fecha|11|7|2014}} les grabaciones de la película llegaron al so fin. La noticia dar a conocer al traviés de [[Facebook]], por aciu un comunicáu colgáu por el mesmu [[Vin Diesel]], quien estimó d'esta forma a tolos fanáticos de la saga y a tol personal que fixera posible la finalización del rodaxe d'esta película, remembrando tamién a la memoria de Paul.<ref>[http://www.atraccion360.com/rapido-y-furiosu-7-mensaxe-paul-walker#image-6 Terminen Rápidu y Furiosu 7 con memorable mensaxe a Paul Walker]</ref> El mensaxe, remata estimando a los fanáticos y confirmando la fecha del {{fecha|2|4|2015}} como fecha d'estrenu.<ref>[http://www.tntla.com/noticies/fast-furious-7-los hermanos-de-paul-walker-estaran-en-el filme "Fast & Furious 7": los hermanos de Paul Walker van tar nel filme]</ref> == Homenaxe == La película cuntó con un emotivu homenaxe escontra'l fináu [[Paul Walker]]. Cuntó con vieyes escenes onde participó a lo llargo de la saga. A la fin Vin Diesel, dirixó-y unes pallabres a Paul, una clara referencia. {| {{tablaguapa}} |- | ''"Nun importa ónde teas... A mediu quilómetru o al otru llau del mundu, siempres vas tar conmigo y siempres vas ser el mio hermanu."'' - [[Vin Diesel]] |} La película termina na que, Dominic "Dom" Toretto y Brian O'Conner van dixebrándose por dos caminos distintos, nel cual, Brian O'Conner, tomó'l camín que lu lleva escontra'l cielu, dando referencia a la traxedia asocedida'l 30 de payares de 2013, terminando l'homenaxe con dos pallabres emotives "Pa Paul", concluyendo asina, la hestoria de Brian O'Conner nesta saga d'aición. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * {{commonscat|Furious 7}} * {{Official website|http://www.furious7.com}} * {{rotten Tomatoes|furious_7|Furious 7}} * {{Amg title|580414|Furious 7}} * {{Mojo títulu|fast7|Furious 7}} * {{Tomatazos|3489/Rapidos-y-Furiosos-7}} * {{Metacritic filme|furious-7|Furious 7}} {{Tradubot|Furious 7}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:The Fast and the Furious]] [[Categoría:Secueles de películes]] [[Categoría:Películes de Legendary Pictures]] [[Categoría:Road movies]] [[Categoría:Películes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Películes d'aición]] j1nbi45qa49kj2y87tyjtb8775wjn6x 0 106719 3713315 3711798 2022-08-25T10:15:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: Músicu mueyu => Música salsa wikitext text/x-wiki {{Ficha de Patrimoniu de la Unesco |Nome = Antroxu de Barranquilla |Imaxe = Baile de la Cumbia - Barranquilla.jpg |Tamañu = 300px |Pie = Cumbiamba nel antroxu de Barranquilla. |País = {{COL}} |Tipu = '''<span style="color:#C71585">Cultural inmaterial</span>''' |Criterios = |ID = 00051 |Rexón = [[Patrimoniu cultural inmaterial de la humanidá n'América Llatina y el Caribe|América Llatina y el Caribe]] |Añu = 2003 | Extensión = | peligru = |Fecha = Cuatro díes antes del [[Miércoles de Ceniza]]<br/> * '''2018:''' 10, 11, 12 y 13 de febreru. * '''2019''': 2, 3, 4, 5 de marzu. |Allugamientu = [[Ficheru:Flag of Barranquilla.svg|25px]] [[Barranquilla]] |Tipu_patrimoniu = inmaterial }} El '''antroxu de Barranquilla''' ye l'eventu folclórico y cultural más importante de la [[Región Caribe (Colombia)|Costa Caribe de Colombia]].<ref>{{Cita web |url=http://diarioadn.co/cultura-y-ocio/otres artes/premien-al antroxu-m%C3%A1s-importante-de-colombia-1.614 |títulu=Premien al Antroxu más importante de Colombia |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=diarioadn.co }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/declaratoria-unesco-antroxu-de-barranquilla-patrimoniu-de-la humanidá.html |títulu=DECLARATORIA UNESCO - Carnaval de Barranquilla, Patrimoniu de la Humanidá |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=carnavaldebarranquilla.org }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.colombiaaprende.edu.co/html/etnies/1604/article-82887.html |títulu=L'Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=colombiaaprende.edu.co }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.colombiacontact.com/travel/ye_carnavalBarranquilla.html |títulu=Antroxu de Barranquilla ye consideráu'l cuartu mas importante del mundu despues de Rio de Janeiro, Veracruz y Venecia |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=colombiacontact.com}}</ref> Más d'un millón de persones, ente visitantes y locales, participen añalmente de la fiesta,<ref>{{Cita web |url=http://www.sinic.gov.co/SINIC/ColombiaCultural/ColCulturalBusca.aspx?AREID=3&SECID=8&IdDep=08&COLTEM=215 |títulu=Festividad - ATLÁNTICU |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=sinic.gov.co }}</ref> qu'empieza'l sábadu antes del [[Miércoles de Ceniza]] y termina el martes darréu posterior. Otres actividaes direutamente rellacionaes col antroxu asoceden mientres bona parte del añu.<ref name="fcb">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |títulu=Tradición |fechaaccesu=7 de xineru |autor=Fundación Carnaval de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100208082232/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |fechaarchivu=8 de febreru de 2010 }}</ref> Los primeros rexistros sobre l'antroxu de Barranquilla daten del [[sieglu XIX]].<ref>{{Cita web |url=http://www.elnuevosiglo.com.co/articulos/2-2012-prendíu-al-100-l'antroxu-de-barranquilla.html |títulu=Prendíu al 100% l'Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=elnuevosiglo.com }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://manglar.uninorte.edu.co/calamari/bitstream/10738/79/3/BDC186.pdf |títulu=Lo popular nel antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |apellíu=Vengoechea Dávila |nome=Rodrigo |fecha=2005 |editorial=Ediciones Uninorte }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.radionacionaldecolombia.gov.co/index.php?option=com_topcontent&view=article&id=25242:l'antroxu-de-barranquilla-se-vivio-en-el-atapecer&catid=1:noticies |títulu=L'antroxu de Barranquilla vivir n'El Atapecer |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=radionacionaldecolombia.gov }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/http://vidayestilo.terra.com.co/antroxu-de-barranquilla/antroxu-de-barranquilla-una fiesta-que-lleva-tres-siglo,5c2d345d66a85310VgnVCM3000009af154d0RCRD.html |títulu=Antroxu de Barranquilla: una fiesta que lleva tres siglos |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> L'antroxu de Barranquilla ye un acontecimientu nel que s'espresen toles variedaes culturales y el folclor de la Mariña Caribe colombiana, según les más variaes manifestaciones locales, como la música popular y el baille. Son motivu de rises y plasmos los munchos amarutes qu'invoquen tou tipu d'especies animales, natives y estrañes; negros africanos; cabezonos; llocos; muñecotas; superhéroes; seres mitolóxicos, que tescienden les llendes de la sexualidá y la Muerte, ente un númberu cuasi interminable d'invenciones y escurrimientos populares. Dalgunos d'amarutar más tradicionales del antroxu de Barranquilla son la Marimonda, el Garabato, el Congo y el Monocuco. Otros elementos propios del antroxu de Barranquilla son les mázcares de torito, la lletaníes, les verbenes, según amarutar satíricos y alusivos a sucesos d'actualidá que se converten en motivu de hilaridad coleutiva y que causen gran mira cada añu. Anguaño participen cerca de quinientes agrupaciones folclóriques y los ingresos xeneraos a la ciudá por esti eventu ronden los cuarenta mil millones de pesos.<ref>{{Cita web |url=http://noticiascaracol.com/entretenimiento/video-257887-l'antroxu-una-travesia-cultural-de-tres-siglo |títulu=L'antroxu, una travesía cultural de 300 años |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=noticiascaracol.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121104005712/http://noticiascaracol.com/entretenimiento/video-257887-l'antroxu-una-travesia-cultural-de-tres-siglo |fechaarchivu=4 de payares de 2012 }}</ref> Pola so variedá y riqueza cultural, l'antroxu de Barranquilla llogró dos importantes reconocencies: «Patrimoniu Cultural de la Nación», en declaración dada pol Congresu Nacional de Colombia'l 26 de payares de 2001, y «[[Obres Maestres del Patrimoniu Oral ya Intanxible de la Humanidá|Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Intanxible de la Humanidá]]», concedida pola [[Unesco]] en [[París]] el 7 de payares de 2003.<ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/patrimoniu_intro.html |títulu = PATRIMONIU DE LA NACIÓN. Llei Non. 706 26 de payares de 2001 |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Congresu de Colombia |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090221190117/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/patrimoniu_intro.html |fechaarchivu = 21 de febreru de 2009 }}</ref><ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/doc_patrimoniu.pdf |títulu = Patrimoniu de la Humanidá. Xustificación d ela candidatura. |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Unesco |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081010033543/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/doc_patrimoniu.pdf |fechaarchivu = 10 d'ochobre de 2008 }}</ref> En 2006, l'antroxu de Barranquilla foi nomáu a símbolu cultural de Colombia nel c<ref>{{Cita web |url=http://sex.com.co/ |títulu=Sex.com.co |fechaaccesu=25 d'abril de 2017 |idioma=nl-NL |sitiuweb=Sex-com.co}}</ref>oncurso entamáu pola [[Selmana (Colombia)|revista Selmana]] col sofitu de Caracol TV, el Ministeriu de Cultura y Colombia ye Pasión. Ocupó'l tercer llugar.<ref>{{Cita web |url=http://www.semana.com/especiales/articulo/l'antroxu-barranquilla/79604-3 |títulu=L'antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> == Historia == [[Ficheru:Frederic_Edwin_Church_-_Colombia,_Baranquilla_Church_-_Google_Art_Project.jpg|left|thumb|250px|Pintura de Barranquilla, añu 1853.]] === Orixe === Dende tiempos coloniales esistieron distintes fiestes populares como antroxos en vecina Cartagena de Indias. Estes celebraciones fueron traíes polos europeos al Nuevu Mundu y floriaron gracies a los cabildros, mandingas, carabalíes congos o mines de negros qu'hubo en Cartagena. Col pasar de los años, los antroxos dexaron ante les fiestes de la Candelaria y les Fiestes del Once de Payares. Según l'historiador Adolfo Meisel Roca, esta situación dio pie al treslláu a Barranquilla de los antroxos pal so establecimientu definitivu nel sieglu XX, cuando la ciudá vivía plena puxanza económica y crecía demográficamente. Otros factores que favorecieron la llegada del antroxu a Barranquilla fueron l'ausencia d'un pasáu colonial y la non prominencia d'una fiesta relixosa, que dexaron que tolos barranquilleros gociaren d'una celebración ensin precedentes y ensin importar la procedencia o creencia relixosa de los participantes del antroxu. Nun se sabe a ciencia cierta en qué añu realizó'l primer antroxu, sicasí, en 1893 un barranquillero que viviera en Bogotá mientres catorce años, espresó al so regresu: {{cita| "... vi'l vértigu indescribible de la fiesta del Antroxu, que ye'l centru de too movimientu, el baturiciu de toles fibres, l'olvidu de tolos pesares, y el pruyimientu de toles llocures..."<ref>{{cita llibru|apellíos=Gossain et alli. |nome=Juan |títulu=Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Mareágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1}}</ref> }} Los datos rexistraos más antiguos, que faen referencia a la celebración del antroxu de Barranquilla, atópense sicasí na correspondencia d'un viaxeru estauxunidense, Van Rensselaer, en 1829. Esta crónica describe a una celebración más bien modesta acorde col tamañu de la población barranquillera d'aquel entós:<ref>{{Cita publicación |apellíu=González |nome=A. |títulu=Viñetes sobre l'Antroxu de Barranquilla |publicación=Huella |añu=2005|mes=Payares |númberu=71, 72, 79, 74,75}}</ref> {{cita|"...Tuvimos la fiesta del antroxu que n'Italia dura delles selmanes, pero nesti llugar, onde tantos dependen del llabor cotidianu, foi prudentemente amenorgada a tres díes mientres los cualos nun ye del casu trabayar porque tou ye allegría y travesura. Nun podría dicir agora sobre'l motivu qu'anició'l festival, si foi'l paganismu o dalgún eventu eclesiásticu. Equí paez que'l llugar principal tener los aboríxenes del país colos sos traxe antiguos. [...]. Reparé que los numberosos amarutes que pasaben en grupos cutíen unos a otros con palos y que la ropa vuela en cachos cuando hai reña alredor de cualesquier frusilería, pero namái nuna ocasión vi que daquién perdió'l bon humor y al probe diablu cobráronlu bien cara la so asperez. Una ensame amarutao garrólo y, dempués d'estrega-y la cara con una yerba urticante, unos tomar polos todíos hasta ponelo pámpana abaxo y otros cutir ensin misericordia nuna parte innomable. La lleición del casu yera amosar que, de la mesma que nun s'intentó infringir un dañu real, naide tenía d'enoxar poles triquiñuelas que sufriera. Recordé esta lleición cuando, nel intre de la mañana, un amarutáu llanzóme un güevu que me cutió plenu nel pechu sobre'l mio inmaculáu llinu blancu y rompióse pero, pal mio prestu, atopé que namái contenía agua puro, la yema y la clara estrayer precisamente con esi propósitu. <ref>{{cita llibru|apellíos=Van Rensselaer |nome=R. |títulu=A Legacy of Historical Gleanings: Carta de R. van Rensselaer a Salomón can Rensselaer, Barranquilla, 1 de mayu de 1829 |añu=1829 |páxines=467-468 |allugamientu=Albany}}</ref> |-} === Evolución === [[Ficheru:Frederic Edwin Church - A Donkey, Baranquilla, Columbia - Google Art Project.jpg|left|thumb|200px|Pintura d'un pollín fecha en Barranquilla en 1858. Esti animal dio orixe a amarutes y a los "salones burreros" nel sieglu XIX.]] Cola migración a Barranquilla llegaron espresiones culturales de distintes rexones. Dances, música, escultures y costumes entemeciéronse o se caltuvieron intactes hasta'l día de güei. Munches d'estes manifestaciones que güei se practiquen nel antroxu entá pueden apreciase en poblaciones vecines al ríu Madalena; n'otros casos estes dances sumieron de los sos llugares d'orixe. Esti intercambiu que se dio gracies a la migración foi un aspeutu importante pal establecimientu de dellos costumes del eventu, como lo foi la celebración del Bandu del Antroxu, actu col qu'empieza'l precarnaval y l'antroxu, que tien los sos oríxenes na llectura al bandu públicu realizada cada 20 de xineru, día de san Sebastián, p'autorizar ya informar sobre les celebraciones que-y dexaben a los esclavos mientres la colonia per parte de les autoridaes del Virreinatu na ciudá de Cartagena. De manera análoga, la primer llectura del bandu del antroxu de Barranquilla tuvo llugar en 1865 na cai Ancha, actual [[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|paséu de Bolívar]], declarando esti día como "día cero" pa la celebración del antroxu. Este ye'l primer niciu qu'amuesa la institucionalización del antroxu yá que hasta'l día de güei caltiénse intacta la tradición de celebrar la Llectura del Bandu cada 20 de xineru. Per otra parte, el cronista ya historiador Alfredo De la Espriella cuenta que según testimoniu orales los llamaos "salones burreros" apaecieron escontra 1872 na cai de les Vaques, que col pasu de los años seríen ocupaos pol antiguu circu de toros y dempués pol teatru La Bamba. De la Espriella indica que los salones burreros yeren: {{cita| ".. sitios despoblados, consagraos pal baille, onde, munchos años primero que s'entamara l'antroxu, axuntábense les persones que quixeren echar una ''curruchadita'' - como se denominaba entós el tiempu que tomaba la riola de baille cola pareya - al son de tamboras, flautes de millo, gaites, guacharacas, maraques y demás preseos qu'alternaben músicos bonales que terminaben la xordia a los seis de la mañana..."<ref name="Candela_1">{{cita llibru|apellíu=Candela & De la Espriella, A. |nome=M. |títulu=Tertulies musicales del Caribe Colombianu |añu=1999 |editorial=Universidá del Atlánticu |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} El nome d'estos salones, anota'l cronista, deber a que munches persones aparcaben ende los pollinos pa baillar y depués colase. La puxanza d'estos espacios deber a que la sociedá barranquillera tenía la necesidá de cuntar con llugares que dexaren el gocie coleutivu. Nun principiu el jolgorio nos salones burreros dábase puramente'l día sábadu, sicasí estendiéronse al domingu y depués al xueves. Estos llugares gociaron por enforma d'ésitu, pero col tiempu diríen sumiendo a midida que l'antroxu entamábase y los salones de baille gratuitos volviéronse comunes y dexaron escontra'l postreru cuartu del sieglu XIX nos actuales Barriu Embaxo y barriu Rebolo el surdimientu de les primeres dances coreográfiques del antroxu como lu fueron la danza del Congo nel añu 1876. Otros espacios como'l Club Barranquilla, fundáu'l 12 d'ochobre de 1888 y el teatru Emiliano, inauguráu en 1895, convertir en sitios pal alcuentru de les clases altes, constituyíes na so mayoría por estranxeros asitiaos na ciudá a finales de sieglu. Alfredo De la Espriella indica: {{cita| Los alemanes yeren carnavaleros, inmensamente carnavaleros. Dexaron una buelga increíble porque ellos faíen mázcares, cabeces, los famosos cabezonos qu'ustedes vieron del antroxu vienen del antroxu de Múnich. Ellos traxeron equí toes eses coses y faíen el so antroxu. Tola vida, siempres que tuvieron club en Barranquilla ellos, pero tamién los italianos, fixeron los meyores bailles del antroxu.<ref name="Candela_1">{{cita llibru|apellíu=Candela & De la Espriella, A. |nome=M. |títulu=Tertulies musicales del Caribe Colombianu |añu=1999 |editorial=Universidá del Atlánticu |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} === Maduror === [[Ficheru:Paseobol.jpg|thumb|250px|[[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|Paséu de Bolívar]], antiguu camellón Abello, por onde pasaba'l desfile de la Batalla de Flores del antroxu de Barranquilla.]] El desarrollu del antroxu de Barranquilla, vistu en función de contestos urbanos y sociales que se modificar, representó un fenómenu dinámicu con enormes retos d'adaptación pa los barranquilleros. Esto, sumáu al sentíu de pertenencia y mancomún coleutivu a la tradición folclórica de los barranquilleros, significó un motor importante pa la construcción de tolos aspeutos que teníen que ver col antroxu, convirtiéndolo nun referente fundamental pa la vida cotidiana de los qu'habitaron la ciudá. L'antroxu volvióse rápido nun espaciu nel que los probes, los de clase media y los ricos fueron capaces de compartir la danza, la jovialidad y l'arguyu de cuntar col eventu, evidenciado nos eventos entamaos nos que la xente podía participar. Sicasí lo que l'antroxu realmente amosaba yera un ilusoriu paréntesis nel que se rompía con toa norma social. Nesta dómina creóse'l cargu de "Presidente del Antroxu", acompañáu d'una "Xunta Organizadora", que la so misión principal yera consolidar los intereses de tolos barranquilleros y sofitar les iniciatives qu'apurrieren a arriquecer l'antroxu, como lo foi nel so momentu la creación de la "Batalla de Flores", que buscaba celebrar de manera simbólica'l final de la Guerra de los Mil Díes, conflictu civil qu'españó'l 17 d'ochobre de 1899 y remató l'añu de 1903 cola firma de los armisticios de Neerlandia y Wisconsin. De la Espriella cúntanos sobre la Batalla de Flores: {{cita| [...] consistió nun elegante paséu pol "Camellón". Partiendo dos bandos integraos por families en que les sos "Victories" primorosamente decoraes con flores naturales y motivos festivos orixinales, salíen al en cuentro de la Batalla. [...]. A la hora decisiva les trompetes militares del cuartel sonaron al son de bombos y platillos y la sonadiella mesma aguiyada pol bullicio de la xente; empecipióse la batalla cola artillería de serpentinas, confetis, flores naturales y arumes que se "disparaben" dambos bandos mientres el percorríu de cuatro vueltes a la mazana. Terminando'l "combate" los dos bandos reconciliaos, pa esfrutar aquella paz, llograda con tanta cortesanía festexaron nel Teatru Emiliano'l plebiscitu, cual foi tan memorable aquel día, que l'añu siguiente pidióse repitir la "batalla" y solicitar permisu nuevamente a la municipalidá. <ref name="Alfredo_1">{{cita llibru|apellíos=De la Espriella |nome=Alfredo |títulu=Antroxu de Barranquilla: centenariu de la Batalla de Flores (1903-2003) |añu=2003 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} A partir del añu de 1918, cola eleición de la primera [[Reina del Antroxu de Barranquilla|reina del antroxu]] de Barranquilla, la moza barranquillera Alicia Lafaurie Roncallo, abriérense les puertes por que mochaches pudientes de la dómina pudieren ser designaes "soberanes" de les actividaes carnavaleras. Sicasí esta tradición llógrase institucionalizar, anque por votu popular, nel añu 1923 col nomamientu de Reina del Antroxu a Toña Vengoechea Vives, depués de nun presentase eleición mientres 5 años. Nun foi sinón hasta 1936 cuando se volvió costume nomar reines del antroxu por designación a Lolita Obregón como reina. Esi mesmu añu, el Comité d'Antroxu de la Sociedá de Meyores Públiques asumió les riendes de la fiesta pa realizar la primer Batalla de Flores pela avenida Olaya Herrera. Nun se sabe esautamente cómo foi'l treslláu de los eventos de los salones de baille a les cais de la ciudá, sicasí unu de los cronistes del vieyu antroxu, el preláu Pedro María Revollo, describe con detalle les dances del antroxu nun exemplar de 1942 de la revista ''Meyores'': {{cita| Yá falemos de la danza de los Pirates, falemos de les otres. La de los Negros del Toru componer d'unos cien persones amarutaes de perros, gatos tigres, lleones y negros con llargos turbantes y llargues coles, calzando abarques, llevando dalgún oxetu atélite nes manes pa faer rir a los curiosos y pode-yos arrincar dineru. Diben tamién homes amarutaos de muyer que faíen l'oficiu de negres. Los negros tigres, perros y lleones corríen un trechu y reculaben de la mesma manera asina pasaben el día sol sol abrasador, remexando sudu y zucando azufre pa evitar que l'agua que tomaren fixéra-yos dañu [...]<ref>{{cita llibru|apellíos=Revollo |nome=Pedro María |títulu=Costeñismos colombianos o apuntamientos sobre llinguaxe costeño de Colombia. |añu=1942 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} L'añu de 1949 promulgóse "El Suañu del Rei Momo", primer bandu escritu pol cronista de les fiestes Alfredo de la Espriella, unu de que los sos apartes decreta: {{cita| :::::::::¡Yo, Rei Momo del Antroxu!<br /> :::::::::ordeno y mandu<br /> :::::::::a tou aquel maretira<br /> :::::::::o a cualesquier turpial<br /> :::::::::que se les tira de café con lleche<br /> :::::::::y atrévase ¡eche!<br /> :::::::::a salir en plena temporada<br /> :::::::::ensin disfraz, mázcara,<br /> :::::::::capuchón o antifaz<br /> :::::::::que va, ensin más contemplación,<br /> :::::::::a templar a varar santa.<br /> :::::::::Los indios de trenza<br /> :::::::::y los negros pintaos<br /> :::::::::van obligar a pagar caución<br /> :::::::::por falta-y el respetu<br /> :::::::::a la tradición [...] }} Otres decisiones importantes qu'apurrieron mientres esti periodu fueron que nel añu de 1967 realizóse la primera "Gran Parada", un desfile de dances folclóriques ensin xarrés, en 1969 crear del Festival d'Orquestes, competencia musical por xéneros que s'apuesta ente los distintos cantantes y orquestes que se presenten nel Antroxu,<ref name="festiorquestas">{{Cita web |url=http://www.elheraldo.com.co/ELHERALDO/BancoConocimiento/A/asoccongo/asoccongo.asp?CodSeccion=31 |títulu=El Congu d'Oru, 40 años de consagración y enceses polémiques |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=L'Heraldu}}</ref> y en 1974 por iniciativa de la cantante y compositora [[Esthercita Foreru]] llevar a cabu la ''Guacherna'', eventu que rescataría una tradición perdida, la de desfiles, cumbiambas y tamboras nocherniegues qu'allegraben los barrios de la ciudá. === Renovación === [[Ficheru:Carnavales_de_Baranquilla_1959_002.jpg|thumb|250px|Neños baillarinos de la Danza del Paloteo, añu 1959.]] Por cuenta de que la xestión del antroxu viose intervenida por múltiples entidaes creyer nel so momentu que l'antroxu nun diba espolletar por cuenta de que'l patrimoniu amosaba clares señales de división: per una parte festexábase nos clubes de la élite; por otra nes celebraciones populares de la cai. A mediaos de los años ochenta del sieglu XX convocar dende la Cámara de Comerciu de Barranquilla foros ciudadanos p'aldericar l'esquema de manexu y les alternatives a siguir pal rescate de les tradiciones y el fortalecimientu del antroxu. De la mesma, distintos grupos folclóricos acomuñar pa defender intereses concretos y reclamar una reconocencia apropiada al so papel pa col eventu. Como resultáu d'esti procesu de consulta ciudadana y de busca de soluciones crear en 1991 una sociedá d'economía mista qu'en calidá de concesión empezaba a remanar los espacios públicos y l'organización del eventu: la Fundación Antroxu de Barranquilla. {{cita| "La Fundación Antroxu de Barrranquilla trabaya tol añu en función del procesu festivu y non cabo dulda de que consiguió ameyorar y profesionalizar la so planeación, la consecución de recursos y la xestión organizativa. Amás, caltién abiertos les canales de diálogu y concertación colos grupos d'interés que s'esmolecen pel antroxu, y anguaño cunta na so Xunta Direutiva con representación de l'Alcaldía, los grupos folclóricos y les organizaciones privaes ensin ánimu d'arriquecimientu qu'apurrieron capital económicu y sofitu institucional: la Fundación Mario Santu Domingu y la Cámara de Comerciu de Barranquilla.<br /> <br /> La Fundación afitóse como misión actual xestionar dende un modelu d'alianza públicu-privada'l fortalecimientu del antroxu como proyeutu añal d'interés coleutivu de la ciudadanía barranquillera, teniendo en cuenta la so naturaleza pública y de patrimoniu cultural. Trátase d'impulsar l'antroxu como fiesta participativa urbana, contemporánea y democrática, pa lo cual esta entidá nun tien de concebir se como mera operadora d'eventos, sinón como collabora estratéxica de l'Alcaldía y d'otros niveles estatales, tantu pa preparar y executar les actividaes de la programación central como pa sirvir de nodo coordinador d'una complexa trama de responsabilidaes organizativas, distribuyíes y compartíes ente diversos actores estatales, empresariales y de la sociedá civil entamada."<ref>{{cita llibru|apellíos=Abello Banfi |nome=Jaime |títulu=Prólogu, Antroxu de Barranquilla : Una fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxines=23-24 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} Unu de los llogros de la Fundación foi crear nel añu de 1995 el desfile del Rei Momo pela cai 17, despolvoriando asina la figura de Rei Momo, por que presidiera esti espectáculu caleyeru. Dende esi añu y hasta la fecha la Fundación noma como Rei Momo a una figura representativa o un personaxe destacáu na música o'l folclor. El desfile, que se realiza paralelu a la Batalla de Flores consolidóse como un homenaxe a los sectores que fueron nucleu históricu de les fiestes y onde surden con mayor puxanza y riqueza cultural les manifestaciones populares del antroxu. Otru gran llogru de la Fundación foi nel añu 2000 crear el desfile de Gran Parada de Fantasía, especialmente pa l'actuación de los grupos que presenten una propuesta sobre una temática escoyida con una coreografía llibre y orixinal. Llevar a cabu'l llunes d'antroxu y faise el mesmu percorríu de la Batalla de Flores y la Gran Parada. === Reconocencia === [[Ficheru:V Carnaval de las Artes de Barranquilla.JPG|thumb|250px|Quinta edición del Antroxu de les Artes.]] El sieglu XXI tuvo un gran significáu pal antroxu yá que a partir d'esti momentu empezar a reconocer esti espaciu cultural como patrimoniu ricu y diversu puramente caribeñu, que llogra trescender les fronteres de la ciudá y faese visible n'otros contestos. D'esta manera vemos como de recibir la reconocencia de Patrimoniu Cultural de la Nación» per parte del Congresu Nacional de Colombia nel añu 2001, convertir n'Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá por declaración de la [[Unesco]] en 2003. Los esfuercios por construyir la participación d'otres esferes de la sociedá barranquillera fai qu'en 2006 la Fundación La Cueva realice'l primera "Antroxu de les Artes", un espaciu de cuatro díes de duración, concebíu pa brindar un homenaxe a les tradiciones, estudiar los sos procesos de creación y aguiyar, ente los habitantes de la nuesa ciudá, la reflexón a xeitu sobre los distintos elementos qu'habiten y componen l'eventu y los sos actores. La salvaguardia de les manifestaciones culturales de les carnestolendas cobra importancia pa estos tiempos y ye por esto qu'en 2013 la Fundación Antroxu de Barranquilla xuntu cola Reina del Antroxu realicen l'importante llabor d'aponderar les dances más amenaciaes pola globalización, realizando la producción d'un discu compactu coles músiques tradicionales qu'acompañen dichos bailles. Clasifíquense asina los diez dances "patrimoniales" que representaron parte esencial del desarrollu cultural del antroxu, siendo estes la danza del Congo, danza de los Goleros o Gallinazos, danza de les Farotas, danza de los Coyongos, danza de los Diaños Arlequines, danza del Paloteo, danza de los Páxaros, danza de Son de Negru, danza de los Indios y danza de los Viermes.<ref name="Reina d'el_1">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |títulu=Reina del Antroxu y 10 dances Patrimoniales |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=5 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305153853/http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |fechaarchivu=5 de marzu de 2016 }}</ref> === Cronoloxía === [[Ficheru:Máscara de Diablo Arlequín.JPG|thumb|270px|Máscara-sombrero de diañu arlequín.]] {| {{tablaguapa}} |- ! Añu!! Eventu |- | 1865 || Realízase la primer Llectura del Bandu del Antroxu. |- | 1872 || Surden los salones burreros. |- | 1888 || Créase la figura del Rei Momo. |- | 1899 || Créase'l cargu de Presidente del Antroxu y una Xunta Organizadora. |- | 1903 || Entámase la primer Batalla de Flores. |- | 1918 || Escoyer por primer vegada una Reina del Antroxu, resultando escoyida Alicia Lafaurie Roncallo. |- | 1967 || Introduzse la "Gran Parada" al antroxu. |- | 1969 || Créase'l "Festival d'Orquestes". |- | 1974 || Entámase la primera guacherna por iniciativa de la cantautora [[Esther Foreru]]. |- | 1992 || Créase la Fundación Antroxu de Barranquilla, entidá qu'anguaño remana la festividá. |- | 2001 || L'antroxu de Barranquilla recibe la reconocencia de Patrimoniu Cultural de la Nación» pol Congresu Nacional de Colombia. |- | 2003 || L'antroxu ye declaráu Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá pola "Unesco". |- | 2006 || Entámase'l primer Antroxu de les Artes. |- | 2013 || Declárense diez dances como patrimoniales y búscase el so salvaguardia per mediu de la producción d'un discu compactu. |} == Precarnaval == [[Ficheru:Congo en carnaval.jpg|thumb|left|300px|Danza del congo.]] Les festividaes, que son presidíes pola [[Reina del Antroxu de Barranquilla|Reina del Antroxu]] y el Rei Momo nomaos l'añu anterior, empiecen extraoficialmente colos pitos qu'anuncien la llegada del nuevu añu. Los eventos del precarnaval empiecen oficialmente cola Llectura del Bandu, siguen con Tomar de la Ciudá, la Coronación de la Reina, l'Antroxu de los Neños, el Desfile Gay y la celebración más importante, la Guacherna, desfile nocherniegu que se realiza'l penúltimu vienres antes del sábadu d'antroxu, instauráu en 1974 gracies a la iniciativa de la compositora [[Esthercita Foreru]]. {{cita| [...] La temporada de precarnaval enche n'acontecimientos, unos más tradicionales qu'otros: desfiles caleyeros, actos folclóricos, conciertos de música popular, coronación de personaxes típicos de la fiesta, como la reina del Antroxu, la reina popular, el Rei Momo. [...]<ref>{{cita llibru|apellíos=Buelvas Aldana |nome=Mirtha |títulu=Asina ye l'Antroxu. Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxina=108 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} === Llectura del Bandu === La llectura del Bandu ye unu de los eventos más importantes del antroxu de Barranquilla, pos con ella da entamu oficial a los precarnavales. Nesti actu que se celebra tradicionalmente na Plaza de la Paz, l'Alcalde de la ciudá de Barranquilla fai entrega de les llaves de la ciudá a la Reina del Antroxu, ‘dexando'l so poder' polo que dure la temporada carnavalera. El "Bandu" sería los "decretu" que da vía llibre al jolgorio mientres les carnestolendas y ye lleíu pola Reina del Antroxu nun actu folclóricu xuntu al rei Momo y los reis del antroxu de los neños. El Bandu ta estremáu n'artículos qu'espliquen lo que ta dexáu y lo que ta prohibíu pa los asistentes de la fiesta, sirviéndose d'acontecimientos contemporáneos que fueron importantes o llamativos. Ente cada artículu fai una amuesa de dalguna danza típica del Antroxu, como abrebocas de lo que s'avera. De siguío, la trescripción del bandu del antroxu de Barranquilla de 2016, lleíu pola reina Marcela García Caballero:<ref name="L'HERALDU">{{Cita web|apellido1=Redacción del periódicu |títulu=Esti ye'l Bandu que decreta 'una sola gozadera' nel Antroxu de Barranquilla 2016 |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/esti-ye-el bandu-que-decreta-una-sola-gozadera-en-l'antroxu-de-barranquilla-2016-238807|fechaaccesu=2 de marzu de 2016}}</ref> [[Ficheru:RemoPlazaPaz2.JPG|thumb|300px|Plaza de la Paz, onde tradicionalmente realízase la Llectura del Bandu.]] {{cita|Yo, Marcela García Caballero, currambera de nacencia, carnavalera por vocación y [[Junior de Barranquilla|juniorista]] por convencimientu, col poder que me concede'l [[Rei Momo|Dios Momo]] dende esta esquina nel Mercáu de la Magola, Barriu Embaxo, Montecristo y Barloventu, y acompañada naide más y naide menos que de trés grandes personaxes de la gozadera real, la mio marimondero de tola vida César Paraguita, la mio eterna negrina Puloy, Doña Isabel, y el desorde fechu home, José Cassiani alies El Pavu, ''declaro, ordeno, dispongo y mandu'', '''Artículu Primeru:''' Qu'a partir d'esti intre, tou aquel que se faiga llamar recochero, carnavalero o raspacucayero ta obligáu a da-y una rebaxa al mal xeniu, a ser mala paga cola aburrición, a pidi-y empresta'o la risada del que ta al llau, a camudar les paga diarios por fiesta nel barriu, a fia-y a la bacanería y a da-y una ñapita a l'allegría. Porque mientres el mio reináu, y que lo oya dende'l qu'allá paráu hasta'l que tengo equí al escuchu, la sabrosura barranquillera nun vien con [[IVA]] incluyíu. '''Artículu Segundu:''' Dende esta barbería rebolera Los Mopris, recién motila'a y custiodiada pol Congo Barranquillero Adofo Guel y les princeses del Paloteo Edaida Orozco y Angela Pedroza, ordeno qu'en cada esquina del mio territoriu currambero, a punta de zapatéu, ruémpanse les baldoses y les muyeres pongamos guapachosas. Que los timbales retumben dende'l Cien hasta la Casina de Paya, que les maraques apoderar del son en toles cases y que'l mueyu bravu escuchar a toa hora, ordenar la so reina que ta bien mandona, y esto nun ye [[Ariadna Gutiérrez|Miss Universu, equí naide quítame la corona]]. '''Artículu Terceru:''' Un momentico qu'esti tercer decretu vien con sabor a cocá, caballín y bollu d'anxelín. Luz Marina, Anxélica, Jose y la mio adorada Mati Herrera, los reis de palenque en Barranquilla y el patrones d'esta esquina recochera, téngo-yos un datu, equí na tierra de raigaños africanos onde l'allegría cómese, declaro qu'esti antroxu tea llibre de bochincheros y llenu de parranderos. Y pa'l que me desobedezca, ensin fiesta va quedase… Y güeyu! Onde me llegue a volá', seya una llea o un man, vuelvo y zarrar como al [[Chapo Guzmán]]. '''Artículu Cuartu:''' Engaramada nun pick-up, cola mio pinta verbenera, dígo-y a l'arenosa entera que tou barranquillero que se respeta ten de tar en xugar. Nesti puntu del bazcuye [[champeta|champetero]], El Monte, Carrizal, Santu Domingu, La Sierrita, ente otros, quiero ordenar que si van baillar facer apercollado ximelgándose de llau a llau y al o la que quiera, dicir con esta ceya bien engatada, tien permisu de desamarrar la gata interna que lleven atrapada, asina que, miau miau recontra miau dicir güei, porque ente ser y nun ser, yo soi. '''Artículu Quintu:''' Termino'l mio Bandu equí en Siete Boques, la esquina con más sabor carnavalero en Barranquilla, xuntu con dalgunos de los mios garabateros, Luis Fernando Vengoechea, Álvaro Bustillo, Briadne Velásquez, Ricardo Sierra, Armando Alarcón, Magaly Salas y Humberto Pernett, les mios cumbiamberos col so direutor German Álvarez, los mios facedores qu'esta nueche acompáñenme n'escena, los mios Reis de los Neños, Ronaldo y Antonella, les mios reines de reines y, poques gracies, el mio acompañante y el mio amigu, el Rei Momo, Lisandro Polo Rodríguez, certifico enfrente d'esta Plaza de la Paz col so ambiente bacano y pa' que lo oyan los que tán en Nueva Granada y nel Metropolitanu, qu'anguaño, los protagonistes d'esta fiesta somos absolutamente toos, que la diversidá y la hestoria de les nueses dances valen oru, que la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]] ye y va siguir siendo la única maxestá, la que nos fixo patrimoniu de verdá' verdá', que los carnavaleros qu'esfrutamos el baille y la pernicia vamos tener gocie dende agora hasta'l [[Miércoles de Ceniza|miércoles de ceniza]], y que tou Colombia y el mundu ta convidáu a esti [[Macondo]] de maxa verdadero. La mio xente llindo, bienveníos al antroxu de Barranquilla 2016 que dende güei, ye [[hashtag|#UnaSolaGozadera]]. Repitan conmigo, que dende güei ye Una Sola Gozadera. }} === Coronación de la reina realiza'l xueves anterior a la Batalla de Flores cuando, metanes una fiesta con espectáculos musicales y de baille, la reina del añu anterior impon-y la corona a la reina actual cola cual va presidir los eventos dispuestos pa los cuatro díes d'antroxu. Esti eventu asocede anguaño nel [[estadiu Romelio Martínez]]. Sicasí, l'actu de coronar a la reina del antroxu data del añu 1918 nel desapaecíu Club Barranquilla cola primer reina del antroxu, Alicia Lafaurie Roncallo. Dende entós caltúvose intacta la tradición d'escoyer a les mocines de los estratos más altos por que presidan les fiestes. Esto fizo que seya común lleer, escuchar y ver cómo la corona rota ente unos cuantos apellíos: Gerlein, Donáu, Vengoechea, Lafaurie o Abuchaibe.<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> Tatiana Velásquez esplica:<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|Nun antroxu cada vez más multitudinariu, quien ostenta'l títulu de reina convertir nel centru de toles miraes, gana mayor esposición mediática y entá dempués de los cuatro díes d'éxtasis coleutivu, sigui actuando como embaxadora de la tradición en toa Colombia y l'esterior, porque hasta mediaos d'añu llega la socesora. [...] Tamién con tantos reflectores enriba, la reina aumenta les sos probabilidaes de convertise n'actriz, relacionista pública o presentadora de televisión, como-yos asocedió a les exsoberanas de los postreros 10 años. [...] Pero si acasu'l principal beneficiu, pa munches de les families, ye'l de refrendar la so posición social. Porque na midida na que un apellíu atrope más reines empieza a ser consideráu una dinastía d'antroxu. Inda güei, les soberanes de fai 10, 25 y hasta 50 años participen en cocteles y desfiles. [...] Inclusive, ente delles families llega a esistir competencia por quedar nel imaxinariu coleutivu como la que tuvo'l meyor reináu d'antroxu pola opulencia de los vistíos: solo'l de la nueche de coronación puede devasar los 30 millones de pesos.}} Gran parte de los gastos, por casu los rellacionaos colos traxes que tien de portar la Reina mientres la so coronación, cuerren por cuenta de la familia de quien foi escoyida reina, lo que desaguó crítiques porque chiques de barrios populares nun pueden aspirar a esti títulu por cuenta de les cifres astronómiques que se supón cuesta ser Reina del Antroxu. Según el discursu oficial, ye coronada como reina la candidata que más convenza col so baille y carisma a los 11 miembros de la xunta direutiva d'Antroxu SA., qu'a puerta zarrada axúntense, tolos años y seis meses antes del antroxu pa definir el so nome.<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> En cuanto al espectáculu, este resulta ser tou unu maratón de dances; por esta razón convirtióse añu tres d'añu na prueba de fueu pa les reines del antroxu quien tienen que demostrar que sí pueden baillar con gran maña tola gama de bailles típicos carnavaleros -como la cumbia, el mueyu, el merengue, champeta, etc.- y asina cumplir satisfactoriamente coles actividaes programaes mientres les carnestolendas. Esta velada ta acompañada por integrantes de delles de les comparses más importantes que participen nel antroxu y de músicos de talla nacional ya internacional. Nesta fecha preséntase amás el cantar oficial de la reina del antroxu. === Antroxu gai=== [[Ficheru:Negrita_puloy.jpg|thumb|300px|Miembros de la comunidá LGBT amarutaos de negrines Puloy.]] Ye un eventu nel que participen comparses compuestes por miembros de la comunidá LGBT, nel que se calcula que más de 12 mil de persones desfilen.<ref>{{Cita web|apellido1=PULGARIN |nome1=CARLOS A. |títulu=GAI DESFILARÍEN NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> Anque a partir del 26 de xineru de 2002 esta parada fai parte del programa oficial del antroxu llamáu nesta ocasión el Desfile de la Guacherna Gay-, la so creación data d'años antes. La posibilidá d'un desfile gai nel antroxu empezó a contemplase a mediaos de la década de los ochenta. Hasta entós, solo esistíen presentaciones semiclandestinas en centros nocherniegos. Eusebio Castro, exrey Momo del Antroxu Gay, esplica<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> : {{cita|Un día punximos a pensar en que toos esos amarutes, la ropa de fantasía que siempres nos estremó nos antroxos, nun tenía de llindar se a les discoteques d'ambiente gai.}} Pela so parte, Wálter Molano recuerda:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|Cada añu yera más bultable l'interés de la xente, que se pescudaba cuándo diba ser la fiesta y esperaben pacientemente na entrada de la discoteca pa ver a los tresformistes.}} Años más tarde la comunidá LGBT atrever a salir a la cai, pero solu na corte onde s'atopaba la discoteca gai "Troya In Bar". El fechu foi nefastu porque'l desfile diba pasar pola catedral de Barranquilla, lo que xeneró la protesta de la [[ilesia católica]], de la organización del antroxu y de un gran sector de la comunidá, polo qu'intervieno l'alcalde d'esi entós, Miguel Bolívar Acuña. La Policía terminó esvalixándolos de manera violenta. Capo comenta:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|De primeres la respuesta de la xente foi vulgar ya indisciplinada. Glayábennos coses; tratábennos d'amansuñar. Pero nun arrenunciamos, tou lo contrario, arriesgamos a ampliar en 1991 el percorríu.}} La batalla por tener un espaciu dientro del antroxu siguió, hasta que seis años más tarde, en 1997, la comunidá LGBT recibió'l sofitu del conceyal Orlando Rodríguez, quien presentó una proposición al Conceyu por que un desfile realizáu pola comunidá LGBT fuera aceptáu dientro de la programación oficial del Antroxu. El 30 de xunetu de 1997 creóse la Corporación Autónoma del Antroxu Gay de Barranquilla y l'Atlánticu, liderada polos estilistes Jairo Polo, Carlos Suárez, Alvaro Gómez, Alfredo Contreras y Carmelo Romero, propietarios de distintes discoteques gai. Polo narra:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|La clandestinidá vía la lluz de la llegalidá; non más desfiles furtivos a la medianueche. Consiguimos proteición de la Policía, patrocinios, permisos de les autoridaes, pero entá la Fundación Antroxu de Barranquilla tenía duldes. Siguimos caminando y llograr.}} En 2015 realizar por primer vegada'l Reináu Intermunicipal Gay, onde participaron los conceyos [[Atlánticu (Colombia)|atlanticenses]] de [[Sabanalarga (Atlánticu)|Sabanalarga]], [[Malambo (Atlánticu)|Malambo]], [[Manatí]], [[Puerto Colombia]], [[Sabanagrande (Atlánticu)|Sabanagrande]], [[Usiacurí]], ente otros. “Dempués de la Guacherna va realizase la coronación de la Reina de Reines y de la reina intermunicipal”, cuntaría Eusebio Castro, coordinador del Antroxu Gay, col enfotu de faer evidente'l desarrollu de les actividaes LGBT dientro del antroxu. Por esta razón, en 2016 realízase la primer versión del reináu popular Reina de Reines Gay, nes que participaron diez barrios de Barranquilla, ente ellos San Roque, Les Mores, Área Metropolitana, El Monte, Rebolo 1, Rebolo 2, Montecristo y Mariña Formosa.<ref>{{Cita web|apellido1=RÍO LÓPEZ |nome1=LEIDYS |títulu=Antroxu Gay 2016 presenta la so programación |url=http://www.elheraldo.co/tendencies/carnaval-gai-2016-presenta-el so-programacion-237413|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> === Antroxu de los Neños === Ye un desfile dedicáu a los neños. Participen comparses colexales y comuñales, según los Reis Infantiles. Nesti desfile ye común ver mini-xarrés afechos al tamañu de los neños;hai muncha allegría,y diversos amarutes tantu de cumbia,garabato,y fantasía. === La Guacherna === [[Ficheru:Bq - 9 sept 2007 030.jpg|thumb|250px|Estatua d'[[Esther Foreru|Esthercita Foreru]], quien recuperó la tradición de La Guacherna.]] La Guacherna ye un desfile nocherniegu y l'eventu más importante de los precarnavales. Realízase'l penúltimu vienres antes del sábadu d'antroxu. Nella participen grupos folclóricos, cumbiambas, tamboras y amarutes a la lluz de veles y faroles de colores. La Guacherna nació a empiezos del sieglu XX nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] Embaxo. Nos sos entamos, mientres los díes de precarnavales, los vecinos llamaben con un [[Guache (percusión)|guache]] (preséu de percusión que produz un soníu similar al de la maraca) a los demás, por qu'empezaren a preparar les dances al son de tamboras y [[Caña de millo|flauta de millo]], siempres acompañaos de guedeyes y velones p'allumar la nueche, allegrando los barrios de la ciudá. Nel añu 1974, recupérase esta tradición gracies a la iniciativa d'[[Esther Foreru|Esthercita Foreru]], quien en compañía d'Alicia de Andréis, llogra que la xunta organizadora del antroxu de Barranquilla incorporar dientro de la programación oficial. El desfile nun esistió realmente sinón hasta 1974 y asitióse-y el nome de Guacherna pola so creadora, Esther foreru, que viera un desfile nocherniegu en Santiago de Cuba, una nueche en 1959. A otru día investigó con folcloristes y supo que fueren grupos pequeños que se fueron axuntando de toes partes de la provincia y col trescurrir del tiempu foise dando la tradición del desfile de La Conga. Esther Foreru recordó que na so tierra d'orixe, Barranquilla, nun esistía un desfile nocherniegu pa los antroxos y cuando tornó a la so tierra, decidió faelo y utilizó el nome de Guacherna, que yera una alcordanza de la so niñez cuando los grupos de cumbia salíen a prauticar los sos ritmos pasaben peles cais que teníen poques lluces y la xente dicía que pasaba una "guacherna". Nel añu 1974 se instituyó el gran desfile qu'esiste hasta la fecha como un gran y lluminosu desfile nocherniegu.<ref>{{Cita web|apellido1=Uviéu |nome1=Álvaro |títulu=NOCHE DE GUACHERNA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-867618 |fechaaccesu=24 de febreru de 2017}}</ref> El cantar insinia d'esta fecha ye'l merengue homónimu "''La Guacherna''", composición de la mesma Esthercita Foreru, que la so versión más conocida ye la de la dominicana [[Milly Quezada]]. == Eventos == L'antroxu celebra cuatro díes antes d'empecipiar la [[Cuaresma]], la xente apurrir a la fiesta y el jolgorio y amaruta nun actu de diversión y de desinhibición.<ref name="hestoria">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |títulu=Historia |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090227053701/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |fechaarchivu=27 de febreru de 2009 }}</ref> Mientres esta dómina, el barranquillero y un bon númberu de foranos que lleguen a la ciudá abandonar al gocie coleutivu, al tragu y el baille. Hai que tener en cuenta qu'en dellos casos estos eventos realizar en simultáneu. === Sábadu d'Antroxu === ; Batalla de Flores [[Ficheru:Carnaval_de_B.quilla..jpg|thumb|left|300px|Reina del antroxu 2009 Marianna Schlegel Donáu nel so xarré mientres la Batalla de Flores.]] El festexu empieza en firme'l sábadu d'antroxu cola Batalla de Flores, primer de los cuatro xornaes de celebración, el so actu central, el más importante y el más esperáu. Ye un gran desfile de xarrés, qu'encabeza la [[Reina del Antroxu de Barranquilla|Reina del Antroxu]], siguida de grupos folclóricos, amarutes, cumbiambas y comparses, ganadores de los concursos del antroxu anterior. La Batalla de Flores ye'l desfile más antiguu que se realiza nel antroxu de Barranquilla y foi entamáu per primer vegada en 1903 por iniciativa del xeneral Heriberto Arturo Vengoechea quien buscaba celebrar el fin de la [[Guerra de los Mil Díes]]. Con esti eventu tornó l'antroxu a la ciudá de Barranquillla yá que dende 1900 la celebración fuera suspendida. Primeramente, la Batalla de Flores yera un paséu pol antiguu camellón Abello, güei [[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|pasio Bolívar]], qu'abríen dos bandos conformaos por families prestantes de la ciudá, a bordu de victories o carruaxes decoraos con flores.<ref>{{cita llibru|apellíu=Candela |nome=Marianu |títulu=Díes d'antroxu. Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxina=112 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> L'historiador y cronista Alfredo de la Espriella describe a la primer Batalla de Flores como un xuegu nel que dos grupos de persones enfrentábense disparándose "serpentinas, confetis, flores naturales y arumes" mientres un percorríu que duraba cuatro vueltes a la mazana. Esta batalla terminaba con un xestu de paz nel que dambos grupos reconciliábense y díbense a celebrar al teatru Emiliano Vengoeachea. El so ésitu foi tal que l'añu siguiente repitióse la Batalla.<ref name="Alfredo_1">{{cita llibru|apellíos=De la Espriella |nome=Alfredo |títulu=Antroxu de Barranquilla: centenariu de la Batalla de Flores (1903-2003) |añu=2003 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> Dende 1991 realizar na Vía 40, depués de realizase per años na avenida Olaya Herrera, la carrera 43 y el paséu de Bolívar. Anguaño los xarrés van acompañaes por agrupaciones musicales del momentos con equipos d'altavoces d'alta potencia que conviden al públicu a celebrar al ritmu de caúna de les dances. Los espectadores pasaron de tar de pies, a sentase en siella y últimamente popularizóse l'usu de palcos. Simultáneamente realícense desfiles pola carrera 44, la '''Batalla de Flores de l'Alcordanza "Sonia Osorio"''', que fai parte del antroxu de la 44, eventu gratuitu y ensin palcos, y el '''Desfile del Rei Momo''' na cai 17. === Domingo d'Antroxu === ;Gran Parada de Tradición y Folclor [[Ficheru:Disfraz_Carnaval_Barranquilla.jpg|thumb|300px|Disfraz individual na Batalla de Flores de la carrera 44.]] El segundu día d'antroxu llevar a cabu la Gran Parada de Tradición y Folclor, o a cencielles Gran Parada, desfile instituyíu en 1967. Nél solo preséntense grupos folclóricos tradicionales, cumbiambas y comparses. La Gran Parada tamién se lleva a cabu na Vía 40, pero nun desfilen xarrés. Esti desfile amuesa a la danza y la música na so esencia más tradicional yá que yá nun hai xarrés nin grandes equipos de soníu que les distrayigan. Pal añu 2013 contabilizáronse alredor de 300 comparses. Les dances que faen la so apaición nesti desfile son les catalogaes dances "populares" como la del Caimán Cienaguero o de les Negrines Puloy y "tradicionales" como la de los Diaños Arlequines o de Son de Negru. La música por tantu tamién amuesa la so faceta más conservadora siendo les cumbies, chandés -acomuñada cola danza del Garabato- y fandangos -acomuñada cola danza de les Marimondas- les más escuchaes. === Llunes d'Antroxu === Na tercer xornada del antroxu realicen dos eventos, la Gran Parada de Fantasía y el Festival d'Orquestes. ;Gran Parada de Comparses [[Ficheru:Comparsa del C. de B.quilla.jpg|thumb|left|300px|Comparsa mientres la Gran Parada de Fantasía.]] Dende l'añu 2003, celébrase una versión más estilizada y internacionalizada de la Gran Parada del domingu d'Antroxu, celebrada d'igual forma na Vía 40. A diferencia de la so homónima, pueden reparase xarrés desfilar, según l'amiestu de los elementos folclóricos tradicionales con nuevos enclinos que busquen reinventalos. Pol númberu de participantes, y pol so esplegue de música, coloríu y esbardie estéticu n'amarutes, diseños, adornos con brillantes, plumes y accesorios, los grupos de fantasía, adulces, fuéronse convirtiendo nun fenómenos popular de participación nel antroxu, sobremanera ente les nueves xeneraciones, lo que, a lo postrero, llevó a la creación d'esti espaciu en que participen comparses que'l so númberu d'integrantes puede llegar a trescientos. D'esta manera dar a conocer mixturas coreográfiques qu'anueven fluctuando ente lo más tradicional, lo local y lo internacional, arréyense ritmos de distintes nacionalidaes, como'l samba, el mueyu, el reggaetón, la champeta y la música electrónica con otros más locales como la cumbia, el porru, el mapalé el son de negru y el merecumbé. Esti eventu atrai propuestes renovadores al antroxu de Barranquilla que busquen tener un espaciu y xenerar permanencia nes carnestolendas. L'ésitu d'una comparsa o danza de fantasía podría significar la revitalización del antroxu mesmu, arriqueciéndolo y collaborando nel so desarrollu. Adulces convirtióse n'unu de los desfiles más allegaos del antroxu. Nel Antroxu de Barranquilla 2017 camúdase'l nome del desfile de '''Gran Parada de Fantasía''' y adóptase el de '''Gran Parada de Comparses''' por cuenta de la inclusión col pasar de los años de diverses comparses y coreografíes adicionales a les de fantasía.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/antroxu-2017/ |títulu=Programación 2017 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> ;Festival d'Orquestes {{AP|Ganadores del premiu Congo d'Oru}} [[Ficheru:Festival de Orquestas 2007 Barranquilla.jpg|thumb|300px|Festival d'Orquestes 2007. Presentación de [[Richie Ray]] y [[Bobby Cruz]].]] Celébrase'l Festival d'Orquestes (creáu en 1969),<ref name="festiorquestas" /> dende les primeres hores de la tarde hasta la madrugada del martes. Nel Festival participen nes distintes categoríes musicales les orquestes y agrupaciones que se presenten nos numberosos bailles del antroxu. Los ganadores en cada categoría reciben l'acobiciáu Congo d'Oru. Una de les regles más llamatives del concursu ye que se deben interpretar tres canciones y siquier una d'éstes ten de tar dedicada, nel so conteníu, a la ciudá de Barranquilla, teniendo en cuenta'l repertoriu rítmicu del Caribe colombianu. Esti eventu celébrase anguaño nel [[estadiu Romelio Martínez]]. Les siguientes son les modalidaes nes que compiten les agrupaciones pa consiguir el gallardón del Congo d'Oru: * Tropical. Términu xenéricu que fai referencia a les agrupaciones tantu de formatu orquestal popular como de proyeición folclórica (de pitos, flautes y tambores) qu'interpreten xéneros musicales típicos de la rexón Caribe y del antroxu barranquillero como lo son la cumbia, el porru, el fandangu, la chalupa, el mapalé, ente otros. * [[Vallenato]]. Identifica al vallenato en toos el so aires tradicionales o variaciones (paséu, son, merengue, puya y nueva fola), interpretaos con acordión, caxa y guacharaca como instrumentación base. * Mueyu. Fai referencia a los diversos ritmos d'orixe afroantillano como lo son el son cubanu, son montuno, pachanga, guaguancó, boogaloo, bomba, plena boricua, mambo, cha-cha-chá, latinjazz y fusiones afroantillanas. * Merengue. Términu qu'apigura a los aires musicales naturales de República Dominicana y de Centroamérica y les Antilles como lo son el merengue típicu, el tecnomerengue, el house, el ragga, ente otros. * Música urbana. Participen aquelles agrupaciones de xéneros que respuendan a les nueves sonoridaes o enclinos musicales urbanes, como la champeta, el reggaetón, el hip hop, el rap, el dancehall, fusiones, etc. *Rescate a lo Nueso. Términu xenéricu que fai referencia a les agrupaciones de formatu folclóricu qu'interpreten xéneros musicales típicos de la rexón Caribe y del antroxu barranquillero como lo son la cumbia, el porru, el fandangu, la chalupa, el mapalé, ente otros.. De la mesma, otorgar distinciones a los meyores instrumentistes y a los meyores cantantes del certame. === Martes d'Antroxu=== ; Muerte de Joselito A manera de zarru llevar a cabu l'entierru de Joselito Antroxu, que simboliza'l fin de les festividaes. Nesti día en munchos barrios de la ciudá realícense graciosos "entierros" de Joselito, quien simboliza l'allegría de les carnestolendas. Dizse entós que'l personaxe "resucita" el sábadu d'antroxu y "muerre" l'últimu día cansáu y "enguayabado" (embriagado) pa "resucitar" nuevamente l'añu siguiente nel próximu antroxu. D'esta manera cientos de barranquilleros salen de les sos cases en cortexos aciagos pa llorar con gran histrionismu al difuntu. Joselito Antroxu puede ser una persona real o un moñecu y suel ser tresportáu dientro d'un ataúd o camiya afatáu con flores y cintes y arrodiáu de los sos "viudes" que lo lloren. Les vilbes pueden ser homes amarutaos de muyeres. Amás de les vilbes pueden apreciase personaxes como sacerdotes y los fíos güérfanos. Ye inciertu l'orixe d'esti personaxe. Dende 1999, la Fundación Antroxu de Barranquilla celebra'l concursu "Joselito dir coles cenices" pa incentivar a que más comparses se xunan a esta celebración y nel que se premia a la meyor propuesta escénica. Na nueche celebrar nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] Embaxo o na [[Plaza de la Paz (Barranquilla)|plaza de la Paz]] un graciosu alcuentru de [[Lletanía (Antroxu de Barranquilla)|lletaníes]], coles que, en senciellos versos y cola so carauterística entonación, se ventilan, critiquen y comenten les temes de l'actualidá local, nacional ya internacional. A otru día, [[Miércoles de Ceniza]], empieza la [[Cuaresma]], periodu de recogimiento relixosu y d'astención que preciede a la [[Selmana Santa]].<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/programacion.html |títulu=Programación |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090227062528/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/programacion.html |fechaarchivu=27 de febreru de 2009 }}</ref> == Escenarios == [[Ficheru:Verbena en el Carnaval de Barranquilla.JPG|thumb|300px|Verbena nel antroxu de Barranquilla.]] El principal escenariu del antroxu ye la Vía 40, avenida industrial onde se desenvuelven la Batalla de Flores (sábadu), la Gran Parada (domingu) y el Desfile de Tradición Folclórica (llunes). Otros escenarios son la cai 17 (Desfile del Rei Momo), la carrera 44 (guacherna, Batalla de Flores de l'Alcordanza), l'[[estadiu Romelio Martínez]] (Festival d'Orquestes, Coronación de la Reina), la [[Plaza de la Paz (Barranquilla)|plaza de la Paz Juan Pablo II]] (Llectura del Bandu), amás de les verbenes que son abiertes y al campu y salones de baille zarraos, a los que se paga pa ingresar, animaos con música grabada o en vivu. === Verbenes === Son espacios al campu y abiertos al públicu, cola posibilidá de baillar, comer y recrease con distintes actividaes. Presumir que les verbenes apaecieron a principios del sieglu XX cuando se realizaben los asaltos amistosos a residencies. "Estos asaltos teníen d'asumise ensin derechu a negase ante la eleición” de la residencia como sitiu d'alcuentru d'amigos y pareyes que poníen los menaxes y llicores necesarios pal desarrollu del jolgorio. Estos alcuentros bailladeros carnavaleros efectuar nos estratos medios altos y altos y foi costume bien espublizada hasta l'apaición oficial d'una programación de bailles clubes y hoteles."<ref>{{Cita web |url=http://revistas.elheraldo.co/llatitú/el swing-de-los tiempos-de-la-verbena-99468 |títulu=El swing' de los tiempos de la verbena {{!}} Revistes |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|sitiuweb=revistes.elheraldo.co}}</ref> Delles verbenes populares son:<ref>{{Cita web|apellido1=Stevenson Samper |nome1=Adlai |títulu=El swing' de los tiempos de la verbena |url=http://revistas.elheraldo.co/llatitú/el swing-de-los tiempos-de-la-verbena-99468|fechaaccesu=2 de marzu de 2016}}</ref> *''El Bambú'', nel Barriu Olaya. *''Polvorín'', nel Barriu San José. *''A Plenu Sol'', nel Barriu La Unión. *''La Gustadera'', nel Barriu Les Nieves. *''La Puya lloca'', nel Barriu Los Pinos Pela so parte, nacieron nueves propuestes de verbenes qu'inclúin propuestes musicales más contemporánees como lo son: *''La Carnavalada'', frente la Casa Moreu nel Barriu Santa Ana. *''La Puntica (non más)'', nel Barriu Embaxo. === Salones burreros === Fueron espacios semicerrados d'entrada gratuita nos que la xente del pueblu axuntar a baillar. El so nome provieno de que la xente dexaba ensobiaos los sos pollinos fuera del recintu antes d'ingresar. Como un intentu de rescatar esta tradición, nel Antroxu 2013 incentivóse l'apropiación d'esti espaciu como "Palaciu Real" de la Reina del Antroxu.<ref>{{Cita web |url=http://reocities.com/comfamiliar/CDM/Salonos_Burreros_1.html |títulu=SALONOS BURREROS DEL ANTROXU DE BARRANQUILLA (Primer Parte) |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Perea |nome=Jorge |idioma=es-co |sitiuweb=reocities.com}}</ref> == Música == [[Ficheru:SolReyes20120906 236.JPG|thumb|300px|[[Caña de millo]], preséu común de la música carnavalera.]] Nel antroxu de Barranquilla pueden esfrutase aires del folclor costeño como la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]], la puya, el jalao, el garabato, el [[Chandé (Colombia)|chandé]], el [[porru (música)|porru]], el [[bullerengue]], el paxarín, el [[mapalé]], el [[merecumbé]], la [[guaracha]], el [[vallenato]], la [[Champeta]], ritmos provenientes d'África y de la cuenca del [[mar Caribe]], como la [[música salsa|mueyu]] y el [[Merengue (xéneru musical)|merengue dominicanu]]. La [[Cumbia (Colombia)|cumbia]] ye'l principal ritmu del antroxu, especialmente nos desfiles como la Batalla de Flores y la Gran Parada. Amás de la cumbia, destácase'l mapalé, ritmu que se basa nos movimientos d'un pexe y onde la muyer y l'home muévense contrayendo l'abdome.<ref name="fcb" /> El chandé "''Te escaecí''" del compositor [[Antonio María Peñaloza|Antonio María Peñaloza Cervantes]] ye consideráu hasta'l día de güei como l'Himnu del Antroxu de Barranquilla. * Ensambles musicales tradicionales ** Grupu de millo o de gaites (cumbia, bullerengue, chandé, tambora). ** Papayera (porru, fandangu). ** Parranda vallenata * Ensambles musicales populares ** Grupu de música tropical (mueyu, merengue, merecumbé, guaracha) ** Picós ===Cantar del Antroxu=== Dende la primer década de los años 2000 fíxose normal que'l pueblu barranquillero escueya la denomada "Cantar del Antroxu". Esti cantar nun ye determinada por dalgún xuráu, a cencielles son cantares que'l públicu carnavalero acueye y nel imaxinariu convertir nel cantar que representa la edición del Antroxu de dichu añu. Rápido'l emisores, discoteques y verbenes aprovechar de la so popularidá pa espublizala y allegrar los ánimos de los partes del Antroxu.<ref>{{Cita web |títulu=Estes fueron los cantares 'más pegaes' nel Antroxu de Barranquilla |url=https://www.elheraldo.co/tendencias/los cantares-del antroxu-de-barranquilla-144647 |fecha=28 d'abril de 2014. |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref> *2007: ''Borracha'', de Pipe Peláez. Xéneru: Vallenato. *2008: ''Ta' bona'', de Tulile. Xéneru: Merengue. *2009: ''El Ñatu mama ron'', de Noel Petro. Xéneru: Terapia. *2010: ''El Celular'', de Tarrecible Zaa & El Yao. Xéneru: Champeta. *2011: ''El pollín intelectual'', de Juan Samuel Xéneru: Merengue. *2012: ''Ai se eu te pego'', de Michel Teló. Xéneru: [[MPB]]. *2013: ''La Llave'', de Cortixu y el so combu. Xéneru: Mueyu. *2014: ''El Serruchu'', de Mr. Black. Xéneru: Champeta. *2015: ''La Espelucá''', de Twister y Mr. Steve. Xéneru: Champeta. *2016: ''Materialista'', de Montés Dangond y Nicky Jam. Xéneru: Vallenato. <ref>http://www.pulzo.com/entretenimiento/la-pupileta-mas-que-la-cancion-del antroxu-de-barranquilla-ye-toa-una-moda/416755https://www.elheraldo.co/entretenimiento/se-solto-la llocura-carnavalera-241048</ref> *2017: ''Mpemba (tamién llamada "Pemba Laka")'', d'Hugo Soares. Xéneru: [[Kuduro]]. <ref>https://www.elheraldo.co/entretenimiento/historia-detras-de-pemba-laka-el-exito-africanu-que-se-viralizo-323071</ref> <ref>https://www.elheraldo.co/entretenimiento/hugo-soares-l'autor-de-una-cancion-fecha-alredor-del mundu-326063</ref> == Dances y amarutes == [[Ficheru:Carnavales 2007 028.jpg|thumb|300px|Mural con amarutes y dances emblemátiques del antroxu.]] {{AP|Llista de grupos, dances y agrupaciones musicales del Antroxu de Barranquilla}} Les dances y amarutar son componentes primordiales del antroxu barranquillero, lo mesmo que la música folclórica y les lletaníes. Les dances anguaño catalóguense en dos grandes grupos, les tradicionales y les patrimoniales, pero tamién pueden ser clasificaes como: * Históriques (Farotas) * De rellación (Paloteo) * De batalla (Garabato, Paloteo, Congo) * D'animales (Goleros, Viermes, Conyongos, Caimán Cienaguero) * De trabayu (Pilanderas) * De burlla (Monocuco, marimondas, nanos, Son de Negru) * De lleendes (Farotas, Caimán Cienaguero) * De tradición europea (Diablos Arlequines) * De mázcares (Marimondas, Diablos Arlequines) * Ceremoniales (Indios farotos, cumbia, mapalé) === Dances populares === Les siguientes dances considérense populares, porque son habituales ente les comparses que participen del antroxu barranquillero, por tantu'l so riesgu de sumir ye baxu. Delles d'estes dances convirtiéronse en figures esenciales pal Antroxu. <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: green; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Dances tradicionales del antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Garabato Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" |[[Ficheru:MarimondasCB.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Monocucos Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Negrita puloy.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Garabato'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de la Marimonda'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Monocuco'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de les Negrines Puloy'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Cabezón.JPG|180px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Cartagena de Indias.Septiembre 2007 786.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:La pollera 2005.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Caim%C3%A1n_Cienaguero.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Cabezonos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del mapalé'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de la cumbia'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Caimán Cienaguero'' |- |} </div> ;Danza del Garabato {{AP|Danza del Garabato}} [[Ficheru:Garabato infantl 02.jpg|thumb|left|180px|Neñu amarutáu de garabato.]] La danza del Garabato caracteriza un enfrentamientu ente la vida y la muerte. La pallabra garabato ye'l nome dau a la [[gadaña]] (palu en forma de gabitu n'unu de los sos estremos qu'identifica a la Muerte), que lleva colgaes unes cintes de colores coloráu, mariellu y verde (colores de la bandera de Barranquilla), y que lleven los integrantes masculinos de la danza. Este integra los distintos aspeutos que se demuestra nes creencies que representa en garabato. El disfraz estrémase grandemente si ye masculín o femenín. L'home lleva la cara pintada de blancu coles mocaes de colloráu, lleva puestu un sombreru blancu afatáu con cintes y flores, un pantalón hasta les rodíes de color negru, medies altes de color blancu, una camisa mariella con un mandil azul y una capa colorada decorada con distintes formes, y el cayáu. Les muyeres lleven una falda grande colos colores negru (esti color cubre cuasi tola falda), colloráu, mariellu y verde, una blusa colos mesmos colores y un arreglu de flores nel pelo. Esta danza tien tamién otru personaxe que ye la muerte que tien un disfraz de pies a cabeza negru con güesos pintaos, y maquillaxe blancu na cara. Dalgunes de les comparses más importantes son "El garabato del Country" y "El garabato de la Universidá Llibre. La música qu'acompaña esta danza ye'l [[Chandé (Colombia)|chandé]]. ;Danza de les Marimondas [[Ficheru:Barranquilla casa del carnaval 3.jpg|thumb|250px|Mural de les marimondas na Casa del Antroxu de Barranquilla.]] Tien un disfraz creáu nel que se busca burllase de la clase alta y los funcionarios corruptos de la Barranquilla d'antaño. Dizse que nació cuando un barranquillero, al nun tener dineru p'amarutase, asocedióse-y vistise con un sacu, una corbata y un pantalón vieyos, puestos al aviesu y, como careta, un costal de farina al que-y abrió trés furacos, pa burllase del restu de los sos conciudadanos. El disfraz, anguaño consiste nun pantalón, camisa manga llarga, corbata, sacu o chalecu, y un mazcaritu fechu con una especie de bolsa de tela con trés buecos, bordiaos con tubos rellenos de tela, una ñariz bien llarga, asemeyada a un miembru viril, y unes oreyes asemeyaes a les de los elefantes, con figures de colores. Esti disfraz tien de dir siempres acompañáu d'un pito de cauchu, conocíu como “pea pea”, que'l so soníu destemplado sirve pa espresar l'esbardie y l'allegría de quien s'amaruta de marimonda. Bien conocíu ye'l dichu barranquillero: «Nun ye nada'l disfraz de marimonda sinón los brincos qu'hai que dar». Dalgún de los pasos más famosos son el de Michael Jackson, el de conejito y del remu. Una de les comparses más famoses ye la de "Les Marimondas del barriu Embaxo". El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Fandangu (Colombia)|fandangu]]. ;Danza de los Monocucos Esta danza tien oríxenes nel antroxu dende l'añu 1965. La pallabra "monocuco" vien, según l'historiador Alfredo de la Espriella, de los monos (l'animal), quien na Barranquilla d'antaño, mordíen y llanzaben la comida que robaben de les persones. D'ellí vien la famosa frase "Monocuco guayabero, saca preses del calderu, embusteru y tramuyero". El disfraz de monocuco tien una mázcara y un capiellu, el traxe, con botones grandes, ye coloríu y abondo anchu por que seya fácil el desplazamieno. Esti disfraz, d'orixe européu, ayuda a acutar la identidá del que lo usa, y dase la llibertá de revelar verdaes a les persones que se-y traviesen y que conoz na vida cotidiana falando con una voz asonsañada, y si esta persona intenta quitar la mázcara pa saber quién ye la persona qu'usa'l disfraz, el monocuco péga-y con una vara de totumo. Una de les comparses más famoses d'esta danza ye "Los Auténticos Monocucos de les Nieves", que'l so direutor actual ye Roberto Guzmán Núñez. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[porru (música)|porru paliteao]]. ;Danza de les Negrines Puloy [[Ficheru:Mural Negrita Puloy.jpg|thumb|250px|Mural de negrina puloy nel barriu Embaxo.]] Surdió como disfraz individual na década de los 60, y taba inspiráu nuna publicidá d'un deterxente venezolanu que tamién llevaba'l mesmu nome: Puloy. Pa los años 70, esti traxe y danza yá sumiera. En 1983, Natividad López de Altamar y la so nuera Isabel Muñoz Vásquez deciden rescatar esta danza creando la comparsa de "Les Negrines Puloy del barriu Montecristo”. Xeneralmente ye usáu por muyeres, sicasí tamién hai homes que lu usen, dellos miembros de la comunidá [[LGBTI|trans]] barranquillera. Orixinalmente les Negrines Puloy nun-yos víen el cara porque usaben una mázcara que-y cubría tola cabeza. Yera de tela y tenía pintaos los llabios de color coloráu y unos grandes güeyos. El traxe de blusa y falda yera coloráu con puntos blancu pequeños y poníase sobre unes licras negres pa les piernes y pa los brazos. Anguaño vístense con una trusa manga llarga en licra negra qu'asemeya la piel, un vistíu curtiu y coqueto en tela de bolines blanques y fondu coloráu, medies velaes negres, zapatos de tacones, collares y candongues de colores negru, blancu y colloráu. Lleven un llazu ellaboráu cola mesma tela del vistíu y una peluca tipu afro de color negra. El traxe antiguu, sicasí nun sumió del tou, yá que munchos miembros de la comunidá trans siguen utilizando la mázcara pa despintar la identidá. El ritmu que dancien les Negrines Puloy ye'l [[merecumbé]]. ;Danza del Caimán Cienaguero [[Ficheru:Caim%C3%A1n_Cienaguero_2.jpg|thumb|left|250px|Danza del Caimán Cienaguero.]] Esta danza aniciar en [[Barraquera (Madalena)]]. Basar na hestoria que trescurre un 20 de xineru, día de San Sebastián, cuando Guillermo Jato celébra-y el cumpleaños a la so fía Tomasita. La lleenda cunta que la ma desdexada dexó a la so fía sola baillando y que un caimán comer. Danzar en círculos y/o por pareyes, y unu de los miembros del grupu pasiar con una estructura en forma de caimán. Dalgunos de los pasos del baille son la rutina, la baxada, xiru a la izquierda y xiru a la derecha. Tanto homes como muyeres marquen el ritmu con palmes, costazos y pies mientres se mueven llixeramente en files paraleles y un disfraz de caimán banciándose nel centru. Cuando'l padre de la menor entruga pola so fía, el [[caimán]] pasiar pa faer alusión al tráxicu destín de la neña. Ye común que los baillarinos glayen la siguiente frase "Güei, día de San Sebastián, cumple años Tomasita y esti malditu animal comióse al mio hijitica! El mio hijita llinda, ¿ú la to hermana?, ¡el Caimán comer!" Nun se debe confundir cola hestoria del Home-Caimán de [[Platu (Madalena)|Platu]]. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l perillero. ;Danza de los Cabezonos [[Ficheru:Cabezones.jpg|thumb|right|300px|Danza de los cabezonos.]] Dizse qu'esta danza naz depués de que l'empresariu Celio Villaba Rodríguez tornara del so viaxe d'Alemaña en 1930 en busca de nuevos mercaos pa la Cafetería Almendra Tropical, empresa de la qu'él yera dueñu. Esti viaxe coincidió con antroxos nos que vio desfiles de persones amarutaes con cabeces xigantes que lu llamaron abondo la so atención. A Villaba asocedióse faer daqué similar pal Antroxu de Barranquilla y equí naz esta danza. L'empresariu contrató a dellos artesanos pa faer les cabeces xigantes y fixo un con concursu pa escoyer dientro de los sos emplegaos a los que saldríen dsfrazados de cabezonos. Por enforma tiempu foi tradición qu'esta danza fuera la primera n'apaecer mientres el gran desfile de la Batalla de Flores, esto en parte pol echo de que Villaba fuera parte de la Xunta Organizadora del Antroxu. Antes los cabezonos solíen tener un sombreru que teníen un buecu; los danzantes metíense dientro de la cabeza y pol buecu ye que podíen ver al esterior. Anguaño los cabezonos tán fechos de distintes formes cola téunica del papel maché. Los baillarinos garren les grandes cabeces coles sos manes mientres baillen y tienen más llibertá p'afaese la gran cabeza. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[gaita]]. ;Danza del Mapalé [[Ficheru:Mapalé.JPG|thumb|left|250px|Danza del mapalé.]] El mapalé ye un baille afrocolombiano que surdió na Mariña Caribe gracies a la influyencia cultural de los esclavos africanos traficados mientres la conquista d'América. El mapalé foi descritu tamién como "ritmu del frenesí" y falóse con non menos bayura d'argumentos, d'una especie de "bruxería" que llogra que los baillarinos vaigan sintiéndose atraíos por daqué inesplicable que paez salir de los golpes del tambor o l'agudu soníu d'una caña, hasta faelos cayer lliteralmente falando, nuna esquiciadura de pasión, de deséu carnal. Esa ye una coreografía bien representada. Usualmente nestes dances, les muyeres lleven faldes curties, y la so blusa ye manga curtia xeneralmente de color negru, pelo suelto na cabeza turbantes senciellos, van descalces. Los homes Usaben pantalones pescadores, en dellos casos usen camisa blanca arremangada, na vistimienta d'este faen un papel clave'l colores brillosos y vivos. dempués d'una creación que se fixo pa proyeutar el mapalé la xente güei día piensa que ye una falda curties, con flequillos o volantes pequeños qu'afaten el movimientu aceleráu de los sos cadriles. Asina mesmu como Edith González nos sos bailles y demás persones que fixeron hestoria a lo llargo de les sos vides Baille. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[mapalé]]. ;Danza de los Nanos [[Ficheru:Bosquejo de diseño disfraz Enano de Cicuco.png|thumb||250px|Esquisa: disfraz de nanu.]] Esta danza tien oríxenes nel conceyu de Cicuco, nel departamentu de Bolívar, d'onde parte grupos escontra Barranquilla pa esfrutar del so Antroxu. El disfraz tien un armazón d'alambre, un capucho que despinta la verdadera estatura del amarutáu. Esti gran armazón anubrir de tela na que se dibuxen grandes cares gracioses de personaxes imaxinarios y de éstes salen pequeños brazos. Los nanos visten camises manga llarga con diseños tropicales y pantalones d'un solu color. Esti disfraz caracterízase tamién por tener grandes nalgues feches n'esponxa que per mediu d'un sistema rudimentariu de cuerdes faen que se muevan desafranaes y de esta manera moflar del públicu mientres baillen. Una de les grandes fomentadoras d'esta danza ye Agripina Paula Turizo, quien tamién ye cantaora. Los ritmos que baillen los nanos de Cicuco son el [[bullerengue]] y la puya atlanticense. ;Danza de la cumbia [[Ficheru:Barranquilla_Monumento_a_la_Cumbia.jpg|thumb|right|300px|Monumentu a la cumbia en Barranquilla.]] La cumbia tien un llugar bien importante nel antroxu siendo una de les sos dances más importantes. Recibe influyencies de tres vertientes culturales distintes: indíxena, negra, blanca (española), siendo frutu de la llongura ya intensu mestizaje ente estes cultures mientres la Conquista y la Colonia. Na instrumentación tán los tambores d'orixe africanu; les maraques, el guache y los pitos (flauta de millo y gaites) d'orixe indíxena; ente que los cantares y coples son apurra de la poética española, anque afeches depués. Hai una fuerte presencia de movimientos sensuales, marcadamente galantiadores, engañadores, carauterísticos de los bailles d'orixe africanu. Les vestidures tienen clares traces españoles: llargues polleres, encaxes, lentejuelas, candongues, y los mesmos tocaos de flores y el maquillaxe intensu nes muyeres; camisa y pantalón blancos, pañolón coloráu anoyáu al pescuezu y sombreru nos homes. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]]. ;Danza de les Pilanderas Ye una danza na cual los baillarinos usen como parte de la so coreografía un pilón o morteru pa mayar el maíz o l'arroz. Tamién se-y llama danza de les Piloneras. Nos pueblos que interactúan col ríu Madalena los danzantes salen de nueche a percorrer les cais danzando y actúen frente a les cases de los sos amigos que los reciben con llicor. Les piloneras ye danzar símbolu del Festival de la Lleenda Vallenata qu'empecipia'l desfile col cual inaugúrase tal festival. El vistíu, llamáu chambra, ta compuestu por dos pieces, la blusa de mangues tres cuartes, estampada con flores, de talle llargu que termina nuna arandela, de flores de distintos tamaños, y la falda o pollera, que tien trés boleros terminaos n'encaxes o letines. Les baletas ye'l calzáu ellaboráu con lona y suela plana de cueru. Como adornu de la cabeza, la muyer suel llevar una pañoleta de flores como'l lliriu, la del cañaguate, trinitaria, coral o cayena. El vistíu masculín ta compuestu per pantalón y camisa blancos, pañoleta colorada anoyada nel pescuezu de la camisa. Amás, lluz el casquete, tocáu de la cabeza afatáu con flores de distintos colores ellaboraes en papel cometa. De calzáu usa les baletas, ellaboraes con lona y suela plana de cueru. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[porru (música)|porru tapao]]. === Dances patrimoniales === En 2013 clasifíquense 10 dances "patrimoniales" nel marcu de los 200 años de la ciudá y n'homenaxe al Antroxu de Barranquilla nos sos 10 años de ser declarada Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá. Esta declaración ye un esfuerciu pa caltener estes 10 dances en peligru de sumir.<ref name="Reina d'el_1">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |títulu=Reina del Antroxu y 10 dances Patrimoniales |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=5 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305153853/http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |fechaarchivu=5 de marzu de 2016 }}</ref> <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: orange; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Dances Patrimoniales del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Congoespejo.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Coyongos.png|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Diablos Arlequines.JPG|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Congo'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Coyongos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Diaños Arlequines'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Máscara de Golero.JPG|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Danza de los Indios.JPG|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Máscara de Guacamaya.JPG|150px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Goleros'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Indios Farotos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de les Aves'' |} </div> ;Danza del Congo [[Ficheru:Mural Congo.jpg|thumb|250px|Mural de congo nel barriu Embaxo.]] Para munchos, ye danzar símbolu del Antroxu de Barranquilla. Ye orixinal d'África y créese que ye la danza más antigua que tien l'antroxu de Barranquilla. Dizse que se practicaba nes fiestes de la Candelaria en Cartagena y migró al antroxu de Barranquilla. Cuando baillen, de llueñe son una fila d'homes vistíos de colores con teles brilloses y gafes escures. Les sos cares tán pintaos de blancos con dos círculos coloraos y un ellaboráu turbante que lleven sobre les sos cabeces afatáu con flores y cintes, con una penca llarga que llega hasta los todíos. Na so mano suelen tener un machete fechu con madera y cola otra tienen garrada la vexiga inflada d'un gochu. Pela so parte les muyeres lleven un disfraz más senciellu con una pollera y una blusa brilloses y un arreglu floral na melota. Hasta los años 40 les dances de congos llevaben a cabu encarnizados combates en sitios de la ciudá, qu'ellos denominaben “conquistes”, onde cada grupu tenía de demostrar la so superioridá bélica. Al ser prohibíos estos combates, la competencia anguaño manifestar nel vestuariu, nes mázcares, nel númberu d'integrantes que cada danza pueda reclutar y na disciplina y maña nel baille. Nun pasáu, yeren homes los que se vistíen de muyeres y representaben esti xéneru nesta danza. Esta danza tien tamién una cuadriella d'animales (pollinos, chivos, perros, tigres, siendo "El Torito", el más representativu de toos) que van acompañaos polos cantadores, el tamboreru, el guacharaquero y el del güiro. Nel baille de cai la danza avanza en files de dos en dos desenvolviendos círculos, culebreos y encruz de files. Les cuadrielles de muyeres y animales mover con mayor llibertá anunciando la presencia de la danza. Dalgunos de los pasos d'esta danza son el del perrín, el del guerreru y el del baille de casa. El ritmu que les acompaña ye'l [[golpe del congo]]. ;Danza de los Goleros [[Ficheru:Barranquilla_mural_La Cueva.jpg|left|thumb|300px|Mural de goleros asediando a un caimán, restorán La Cueva.]] Tamién ye llamada la danza del Gallinazo. Considérase una danza de teatru o de rellación y ye orixinal del conceyu de Sabanalarga. Naz nel añu de 1919 fundada pol señor Pablo Palmera. Tuvo un receso dende 1950 hasta 1979 cuando'l señor Apolinar Polo decide rescatala. Los personaxes principales d'esta danza son el Rei Golero, la laura (fema del Rei Golero), l'aguacil, el perru, el cazador, los goleros (tamién llamaos gallinazos) negros, el pollín perezosu abandonáu pol so dueñu y los pichones. Los goleros baillen en dos files, asemeyando volar y calcen medies altes negres y zapatielles planes d'igual color, acompañaos pol Rei Golero que lleva puesta una mázcara blanca con un picu y cresta de colores. Al movese, los goleros marquen el pasu alternando un pie delantre y l'otru detrás, colos brazos estendíos horizontalmente. La hestoria fai referencia a cuando'l pollín fuelga porque ta mal mancáu, y los goleros, aves carroñeras, comandados pol altivu y maxestosu Rei Golero miren si'l pollín ta muertu. El primeru n'averase al pollín ye'l Rei Gallinazo. Nesi momentu, el pollín asoráu recibe una nueva visita per parte del cazador quien va revisar si'l pollín sigue con vida y p'axorizar a los goleros, dispara escontra'l cielu o nel so defectu mata a los goleros. N'otres versiones, el pollín al ser atopáu polos goleros, yá ta muertu. Nel desarrollu de la danza cada unu de los animales, el cazador y el perru o pollín dicen versos. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya atlanticense]] anque tien una introducción en marcha. ;Danza de les Farotas Esta danza ye procedente del conceyu de Talaigua, Departamentu de Bolívar, zona onde moraron los indios Chimilas y Farotos. La temática d'esta danza centrar na representación de la vengación indíxena frente a la inxusticia y la bestialidá cometida en contra de la so tribu. Según la tradición, la danza de les Farotas representa la táctica qu'utilizaron los indíxenes de la tribu de los farotos pa reprender y vengase de los españoles, qu'abusaren y violaren sistemáticamente a les sos muyeres. La danza de les Farotas fai referencia a los tiempos de la colonia cuando'l españoles asediaban sexualmente a les muyeres natives abusando d'elles. Los indíxenes varones, pa protexeles, decidieron amarutase de nueche colos vistíos de les sos muyeres y esperaron que los intrusos agresores averárense-yos p'aína, coralos por sorpresa. Por tal razón esta danza ye masculina y llama l'atención la so travestismu (recuérdase que'l travestismu ye l'actu performativo de vistise con paxellos del xéneru opuestu). Ta compuesta por 13 homes, 6 a un llau y 6 al otru, y la mama que lleva un perreru o un juete pa operar la danza al igual qu'un paragües o sombriella. Baillen col cuerpu en diagonal palantre ensin doblar y llevantando el cazu. Les sos postures son masculines, en contradicción col vestuariu y el maquillaxe femeninos. Esta danza tien xuegu coreográficu influyíu fuertemente pol elementu indíxena, siendo dalgunos de los pasos principales el "faroteo" que representa'l vaivén de les agües y el volar de les aves, el "perilleo" que fai referencia a coqueteo a los españoles y el "sombrilleo", asonsañando les sombrielles como llances. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Son de Farotas]]. ;Danza de los Coyongos [[Ficheru:Conyongos1.JPG|left|thumb|250px|Mural con coyongos na Casa del Antroxu.]] Considérase una danza costumista, tradicionalmente masculina y representa a les aves zancudes de les zones riberanes de la mariña Caribe nel momentu que tán cazando pexes. Asina mesmu, ye una alegoría na que los cazadores son los españoles, los coyongos son los indíxenes y el pexe ye la tierra. La danza data del añu 1812, depués de la independencia de Colombia. Amarutar de Coyongos tán fechos sobre una estructura piramidal forrada en tela de colores con pequeñes ales en dambes bandes. Na parte cimera va la cabeza y un picu de madera, que per mediu d'un mecanismu internu marca'l ritmu del baille col ruiu que fai al cerrase. Esta danza arrexunta tolos páxaros (coyongo rei, patu cúcharo, garza gris, garza blanca, garza morica, pisingo, ente otros) que se apostan nes veres de la barraquera de Mallorquín a alimentase de peces. La Danza de los Coyongos tien un calter imitativo y se encasilla so la denominación xenérica de Dances de Rellación porque se narra por aciu versos que son vocinglaos alternativamente polos danzantes. Los pasos básicos de la danza son un pasu escontra alantre y otru escontra tras. La danza ye un xuegu coreográficu onde los danzantes reproducen el vuelu de les aves. Los coyongos dancien representando que comen el pexe, que ta nel centru. La coreografía tamién lleva otros movimientos como'l texíu, trenza, filo, la rueda y el círculu que representa'l zarrar el pexe. Unu de los sos grupos representantes ye la Danza Los Coyongos nel barriu Las Flores. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya atlanticense]]. ;Danza de los Diaños Arlequines [[Ficheru:Arlequin-comedie.jpg|thumb|180px|El arlequín, de la "[[Comedia del arte]]", foi adoptáu pel antroxu de Barranquilla y convertíu nun disfraz que combina esti personaxe, carauterizáu pola so personalidá irreverente, con un diañu. Maurice Sand, en Masques et bouffons (1860).]] La danza practicábase xeneralmente nes fiestes relixosu y popular, cuantimás la del Corpus Christi, nos pueblos de Bolívar, Madalena y César, onde los diaños baillaben con espueles y sonajeros, acompañando les procesiones relixoses pero nun-yos yera dexáu entrar nes ilesies. Darréu llegaron a “prender el fueu” nel Antroxu de Barranquilla. Esta danza tien influyencia de la España Medieval y empecipia una marcha d'ides y veníes sonando los cascabeles y les espueles; los danzantes brincan cruciando les piernes ya invirtiendo los brazos escontra tras, faen malabares sobre botelles ensin baltales y llancen fogarales de fueu a llarga distancia. Lleven sombreru ampliu, la cara pintada, castañueles o sonajeros, espueles o cuchiellos nos zapatos, medies altes y zapatos planos del mesmu color tipu babuchas. Al llanzar fogarales acelera la música p'aguiyar a los danzantes a saltar y llanzar grandes rabaseres de fueu pela boca. Los movimientos del cuerpu son frenéticos y el xestu griespu de cuspir el fogaral escontra'l cielu retando a la figura simbólica de Dios. El baillarín va aprofiase más en cuanto mayor alloña algame'l so bocanada de candela. Dempués d'esto, ye común que liquiden el ritu con un versu amenazador y un risáu estridente, desgualdrada y burllona. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya tradicional]]. ;Danza del Paloteo Ye una danza de rellación que representa l'enfrentamientu ente naciones. Cada danzante personifica un país llevando una bandera y apregonando versos alusivos a la ciudá o a la nación qu'interpreta. Esta danza llamar d'esta manera, porque los baillarinos lleven el compás al traviés d'unos palos curtios, que al pegase unos con otros de forma uniforme van creando'l ritmu del baille; a midida que van cutiendo los palos, van formando figures y desenvolviendo una coreografía. Nun principiu, el Paloteo yera una danza netamente masculina y entamábase nun númberu máximu de seis pareyes” d'homes. Presentar de casa en casa pa recibir dineru o llicor en cuenta de la so actuación, pero la espansión urbana y otros factores dieron práuticamente por cancelada esta costume. Anguaño, un Paloteo puede tar integráu por más d'ocho pareyes de danzarinos ente homes y muyeres y les figures de la coreografía suelen ser más complexes. Nesta danza, los homes visten pantalón bombachu a media pierna, camisa manga llarga, pechera y capa decorada. Les muyeres pela so parte lleven falda curtia y plisada, blusa manga llarga, pechera afatada con encaxe alredor, capa decorada y un turbante na cabeza. Consta de tres espacios: Paséu, cuadru y zarráu. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la "Marcha de Paloteo". L'ensamble que toca esti xéneru musical compónse un redoblante y un acordión. Consta de tres espacios: Paséu, cuadru y zarráu. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[Marcha de Paloteo]]. L'ensamble que toca esti xéneru musical compónse un redoblante y un acordión. ;Danza de les Aves Tamién llamada Danza de los Páxaros. Ye una danza de rellación con una puesta n'escena que narra'l momentu en qu'un puñáu d'aves d distintes especies lleguen a un xardín a comese les mazanes y les flores, les xardineres traten que se vaigan, pero nun lu consiguen y apaez un cazador col so perru, quien los dispara. Esta danza tomar con base a unu d'esos pasaxes qu'ellos víen a diariu nel mercáu, cuando munches aves ser averaben a comer y estes yeren axorizaes a piedres. Los páxaros carguen una mázcara de madera pintada del mesmu color del traxe que lleven puestu y la forma ye tamién distinta reflexando la diversidá d'aves. Cada páxaru tien un color distintu que xeneralmente son coloraos, azules, mariellos y verdes. Los sos creadores fueron Pedro Barreto y Pedro Berdugo, vendedores de plátanu, quien recordaben vistosos páxaros en vieren na so niñez nel campu. En 1930 los Peyos, como se-yos conocía a los amigos, dedicar a crear la coreografía inspirada nel vuelu de les aves tando ellos viviendo nel populosu barriu Rebolo de la ciudá de Barranquilla. En 1954 Pedro Barreto apurrió-y la direición a Berdugo quien-y camudó'l nome y llamar L'Imperiu de les Aves. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[chalupa]]. ;Danza de Son de Negru [[Ficheru:Negros de Cangurú.jpg|thumb|200px|Son de Negru.]] Ye una danza con marcada influyencia africana que recueye'l sentir de los pueblos apostaos nes veres de la Canal del Dique, ente los departamentos d'Atlánticu y Bolívar, llugar nel que tien un enorme enraigono. Ye una de les espresiones ancestrales que llegó va munchos años al Antroxu de Barranquilla, gracies a los grupos de pueblos como Santa Lucía, Arenales, Malagana, Soplaviento, ente otros, que decidieron amosar más allá de les places y cais de los sos conceyos la riqueza de la so folclor. La coreografía d'esta danza ye una burlla de los esclavos negros escontra los amos. Los homes lleven el torso descubiertu y la cara marcada con pintura negra. Amás la boca y la llingua son realzaes con colorante coloráu. Xeneralmente tienen sombreros afataos con flores o papeles de distintos colores, collares y un cayáu. Cuando baillen suelen faer visaxes risonderos y esaxeraos cola so cara. Tradicionalmente yera interpretada por homes y unu d'ellos escontra les vegaes de muyer, quien yera llamada Guillermina. Al momentu de la danza, el movimientu carauterizar por ser fuerte y rápido, propiu del heriedu africanu, el de los homes asemeyar a convulsiones con espresiones de ríxides mientres les muyeres mueven los cadriles. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[son de negru]]. ;Danza de los Indios Farotos [[Ficheru:Danza de los Indios2.JPG|thumb|left|200px|Danza de los indios farotos na modalidá de trenza.]] Esta danza tien dos modalidaes: la primera faise llamar "de Trenza" y la segunda "de los Indios Farotos". Dambes provienen de los indíxenes de les poblaciones a veres del ríu Madalena, y ye baillada popularmente nel conceyu de Usiacurí. Les rapaces lleven adornos de palombu na cabeza al igual que los homes. El vistíu consiste nuna camisa de color con un escote grande y ensin mangues. Lleven collares con granes de frutes. Los homes pueden llevar arcos y fleches. Dambes consisten nun desplazamientu de pareyes nel que colen pausadamente y progresivamente faise más rápidu'l movimientu. Na danza de los Indios de Trenza eventualmente se trenzan cintes y vuélvense a destrenzarse; nel de los Indios Farotos en cuenta de usar cintes utilicen cuerdes. Dambes modalidaes dancien de forma dedicada y harmónica, llevando la marcación del pasu en coordinación col entrelazamiento de les cintes o cuerdes al son de la música, siendo esta l'acción fundamental. Esta tradición tuvo en riesgu de sumir escontra la segunda metá del sieglu XX, hasta que, cola ayuda de los sos hermanos, Baltasar Sosa, proponer a rescatales y traer en 1978 al Antroxu de Barranquilla, dende la so natal población de Palomino, Bolívar. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Son Faroto]]. ;Danza de los Viermes Fai referencia a la unión y el trabayu n'equipu y tien por consecuencia un calter lúdico y recreativo. D'antiguo cuando había fiestes ceremoniales nes places de los pueblos del Madalena, la xente xunir nuna fila garrándose de los cadriles y enxareyábase y a esti ritual llamábase-y "el ciempiés". Cuando llegó a Barranquilla el so nome camudó a danza de los Viermes. Báillase en ringlera y amarutar tienen flequillos llargos asonsañando les pates del vierme. La danza fai desplazamientos en semicírculu, asonsañando'l cuerpu del vierme y otres vegaes permanez quieta. Los movimientos de tolos baillarinos tienen de ser coordinaos. Anguaño los integrantes visten un bombachu de color verde afatáu con flequillos verdes y/o mariellos, una camisa manga llarga, de les qu'escolguen flequillos.<ref>{{Cita noticia |títulu=DANCIA DEL VIERME - Archivo Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-866529 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Lleven cubierta la cabeza con un gorru xuníu al enterizu. La persona qu'esta a la cabeza del vierme ye la persona de mayor estatura y progresivamente les persones que tán detrás de la cabeza fáense más pequeños n'estatura. Tanto la cabeza como la cola del vierme estremar nos sos paxellos, pa faer evidente la so función de líder de comparsa y de la so terminación. La cabeza principal lleva una mázcara con antenes que lu identifica como la guía de la danza. Dalgunos de los pasu son el llateral, el de cazu y l'avión. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[tambora]]. === Amarutes individuales === Ye cuasi interminable la llista d'amarutes productu de la imaxinación del barranquillero mientres l'Antroxu. Amarutar individuales nun tienen nenguna danza específica que los acomuñar. Dalgunos d'estos amarutes más típicos y representativos del antroxu barranquillero son:<ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/protagonistes.html |títulu = Protagonistes |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090302095721/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/protagonistes.html |fechaarchivu = 2 de marzu de 2009 }}</ref> <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: purple; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Amarutes Individuales típicos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:María Moñitos1.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:La_Loca_de_espaldas.png|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Descabezado Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''María Moñinos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''La Lloca'' | style="background:#e9e9e9;" | ''El descabezado'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Disfraz_de_palenquero_Carnaval_de_Barranquilla.jpg|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Payaso Carasucia.jpg|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Barriga_e%27_Trapo.png|150px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''El Mohicanu Doráu'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Payasu Carasucia'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Barriga e' Trapu'' |} </div> ;María Moñinos [[Ficheru:María Moñitos.jpg|thumb|200px|Imaxe de María Moñinos na Casa del Antroxu.]] Disfraz creáu pol lletricista y albañil [[La Guajira|guajiro]] Emil Castellanos, fináu'l 1 de setiembre de 2000 y quien moraba nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] les Nieves. Convirtióse rápido n'unu d'amarutar individuales más representativos del antroxu. El so disfraz ye la carauterización d'una muyer sexy y esaxerao. Usa un vistíu con colores llamativos, tacones altos y na so cabeza lleva una peluca fecha de moños de tolos colores con tires de papel metalizado. Píntase los llabios y mientres los desfiles, llanza besos y afalagos a los asistentes. La peluca que tanto caracteriza a esti personaxe resultó como respuesta a los repitíos robos de peluques convencionales a los que se vía afeutáu mientres los primeros años nos qu'apaecía vistíu de muyer. Esta performance, diz la fía de Emil, representa la "mamadera de gallu" y el "restole" del so pá y polo xeneral de tolos barranquilleros. Emil Castellanos morrió en 2000 a los 50 años, sicasí'l so personaxe coqueto yá ye parte esencial del antroxu barranquillero. ;Drácula Personaxe traíu al Antroxu de Barranquilla pol señor Benjamín García Galindo, natural del barriu L'Hipódromu de [[Soledad (Atlánticu)|Soledad]] inspiráu na famosa lleenda urbana de Drácula. Benjamín quedó impactáu con esti personaxe depués de ver nel teatru La Bamba al pie del so padre la famosa película "Drácula", protagonizada por Christopher Lee. La so almiración pol personaxe fizo que por 33 años ininterrumpíos amarutar mientres l'antroxu con capa negra, vistíu de pañu y dientes afilaos. Col tiempu Benjamín empezó a presentar problemes de personalidá y a confundir el so personaxe col so verdaderu yo. La so fía, Regina Visbal, describió que Benjamín empezó a tener comportamientos estraños como colgar un esperteyu de cauchu nel so cuartu o querer dormir nun ataúd. Ye por esto que'l so siquiatra ordenólu a Benjamín nun volver amarutar se de Drácula.<ref>{{Cita noticia |títulu=BENJAMN GARCA, DE TARRECIBLE VAMPIRU A INOFENSIVU PAYASU - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-863887 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Esti personaxe fíxose famosu na ciudá y en tol país gracies a la película "L'últimu antroxu" del famosu direutor y periodista cronista barranquillero [[Ernesto McCausland]], basada na vida de Benjamín García. ;La Lloca [[Ficheru:La_Loca.jpg|left|thumb|200px|La Lloca.]] Personaxe creáu pola cosmetóloga y estilista Ninfa Barros, natural del barriu Cevillar, pal antroxu de Barranquilla del añu 1989, quien decide amarutase con harapos, la cara puerca los güeyos tresmandaos, una llámpara de gas de la so bisagüela, zapato apache vieyos, una cabuya, un palu atopáu nel patiu de la so casa, una tula con cachos de cartón, vasos d'[[icopor]] y frascos d'aceite dientro y una piedra cola qu'amenacia a los espectadores del eventu. Con esti disfraz Ninfa diz que buscó romper el mieu al ridículu y oponese a la cordura. Col tiempu volvióse unu de los personaxes más queríos del Antroxu, llogrando recibir en delles ocasiones el premiu a meyor disfraz individual. Pal añu de 2003, Ninfa fixo una promesa de salú a Dios pa pidir pola recuperación del so únicu fíu, Fernando, quien s'atopaba careciendo cáncer. La so promesa basar no siguiente: Si'l mozu recuperábase, Ninfa nun volvería amarutar se de La Lloca. Como'l so fíu llogró recuperase, Ninfa abandonó esti personaxe, teniendo l'antroxu del 2004 la so última apaición.<ref>{{Cita noticia |títulu=MILAGRU SACÓ A LA LLOCA DEL ANTROXU - Archivo Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1581031 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> El disfraz orixinal de "La Lloca" atópase anguaño nel Muséu Románticu de Barranquilla. ;El Pirata Personaxe creáu por Jorge López orixinariu de Pereira, capital del departamentu de Risaralda nel añu 2003, quien llegó a Barranquilla en 1976 col enfotu de escaecer a una muyer que la faía sufrir. Esti personaxe ye básicamente un disfraz de pirata con más de 200 discos compactos pegaos al so paxellu, faciéndolo bien brillosu y vistosu. Pasando por un ensin númberu d'amarutes como El Faraón y El Caballeru de la Paz, a Jorge López asocedióse-y la idea del disfraz cuando pasaba por un puestu onde vendíen discos compactos "pirates" o "non orixinales".<ref name="Lauris_1">{{Cita web |url=http://laurismguerrero.blogspot.com/2011/04/disfraz-del gorila.html |títulu=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu: disfraz del gorila!! |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Guerreru |nome=Lauris M. |fecha=4 d'abril de 2011 |sitiuweb=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu}}</ref> Esti personaxe xuega cola paradoxa de la orixinalidá, yá que pa munchos lo que ye orixinal nun ye tan orixinal, ente que pa otros les copies pueden ser bien orixinales. Otros dicen que "El Pirata" ye una burlla al mesmu Jorge quien intenta ser o paecer nes sos costumes a un barranquillero del común, pero siendo pereirano, termina siendo un "falsu barranquillero" o a cencielles un "pirata". ;El descabezado [[Ficheru:Carnavales 2007 028.jpg|thumb|250px|El descabezado.]] Personaxe creáu en 1954 por Ismael Escorcia Medina, pintor orixinariu del conceyu de Calamar, departamentu de Bolívar, quien comentó qu'El Descabezado nació de les masacres asocedíes nel país depués del magnicidiu de Jorge Eliécer Gaitán el vienres 9 d'abril de 1948 onde yera abondo común descabezar a machetazos a la xente como actu pa crear mieu na sociedá, drama que'l mesmu Ismael sufrió en carne propio depués de que la so familia fuera escorrida por ser lliberal nun pueblu apoderáu por conservadores. Movíu pola violencia llegó a Barranquilla y escurrió esti personaxe per un sitiu pa homenaxar a Jorge Eliécer Gaitán y per otru llau pa crear consciencia de les víctimes del conflictu.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/disfraz-el-descabezado.html |títulu=Disfraz El Descabezado |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=14 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160314222535/http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/disfraz-el-descabezado.html |fechaarchivu=14 de marzu de 2016 }}</ref> Esti disfraz tien un cuerpu falsu que'l so torso despinta la cabeza del amarutáu, vistíu con ropes untaes de pintura colorada asemeyando sangre, una cabeza agarrada nuna mano fecha con icopor forráu con papel cementu y con pelotes de plásticu encuallaes como güeyos y na otra mano lleva un machete falsu col qu'amenacia torpemente a los espectadores. ;El Mohicanu Doráu Personaxe creáu en 1975 pol publicista Carlos Cervantes Muñoz, natural del barriu El Concord del conceyu de [[Malambo (Atlánticu)|Malambo]], quien como munchos otros atlanticenses esfrutaben del antroxu barranquillero y buscaben un disfraz qu'impactara y quedara na memoria de tolos barranquilleros. El disfraz basar nuna capa de betume doráu de pies a cabeza, con collares, nariguera y cargando un escudu y una llanza. La idea nació depués de ver la serie de televisión canadiense basada na novela El postreru de los mohicanos, escrita pol estauxunidense James F. Cooper. Sicasí la so idea ye homenaxar a la lleenda indíxena colombiana d'El Doráu, que centa la hestoria d'una cacique del pueblu indíxena chibcha que s'esnudaba y bañábase n'oru pa llevar, xuntu con dellos sacerdotes, ufriendes a los dioses na llaguna de Guatavita. El personaxe reflexa'l coraxe y la persistencia de la raza indíxena, representada nel so rellumu y la so fuercia. L'Indiu Doráu facer a Carlos merecedor de 22 Congos d'Oru.<ref>{{Cita noticia |títulu=Personaje del Antroxu de Barranquilla - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/CMS-12546902 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Carlos Cervantes, el Mohicanu Doráu, foi designáu Rei Momo del Antroxu de Barranquilla 2015 al celebrar 20 años de crear esti personaxe. ;El Payasu Carasucia [[Ficheru:El_Payaso_Carasucia.jpg|left|thumb|200px|Payasu Carasucia.]] Personaxe creáu en 1970 por José Fernando Herrera, orixinariu de Cali, capital del departamentu del Valle del Cauca, quien llegó al barriu "El Silenciu" de Barranquilla pa superar una fuerte depresión na que vivía depués de ser abandonáu pola so esposa. Foi l'historiador y escritor Alfredo de la Espriella quien lu ayudar a ingresar al Antroxu de Barranquilla col so personaxe. El disfraz tien una peluca naranxa, sombreru verde, vistíu coloráu, cara blanca, ñariz colorada y un corbatín xigante de color negru. Según José Fernando, el Payasu Carasucia representa al adultu desnudu que cubre l'alma de neñu que toos tenemos y que guardamos secretamente. Esti personaxe ganó cuatro Congos d'Oru a meyor disfraz en distintes ediciones del Antroxu de Barranquilla.<ref>{{Cita web |url=http://www.zonacero.info/nota-destacada/48368-cara-puerca-saque-alantre-a-la mio-familia-y-carrera-a-punta-de-payasaes |títulu=Zonacero.info - ‘Cara puerca': saqué alantre a la mio familia y la mio carrera a punta de payasaes |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=3 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140903113332/http://www.zonacero.info/nota-destacada/48368-cara-puerca-saque-alantre-a-la mio-familia-y-carrera-a-punta-de-payasaes |fechaarchivu=3 de setiembre de 2014 }}</ref> ;La Barriga y' Trapu y el Machoman [[Ficheru:Barriga e' trapo.png|thumb|250px|La barriga y' trapu.]] Dambos personaxes provienen del fechu insólitu qu'asocedió nel barriu La Manga de Barranquilla en payares de 1997. Liliana Cáceres, qu'entós daquella tenía 17 años, declaró ante'l so noviu, Alejandro Ferrans, la so familia, médicos y medios de comunicación qu'esperaba nueve nácaros . Esto fizo que la comunidá ya inclusive el gobernador del departamentu del Atlánticu movilizar pa consiguir fondos p'ayudar colos gastos a los mozos d'orixe humilde. Dicíase qu'Alejandro nun cabía de la felicidá y presumía de les sos increíbles dotes. Liliana pela so parte tenía-y prohibíu al so maríu de cualquier contautu físicu incluyendo explícitamente a les rellaciones sexuales yá que tarrecía que'l movimientu fixera dalgún dañu a los ñácaros. Sicasí'l 29 de payares afayó la farsa cuando-y diben a prauticar una ecografía a Liliana, que l'embaranzu múltiple yera en realidad pantalones, camises, toallas y hasta un pin de bolos que faía les vegaes d'embelicu. La nueva mintió-y a los so pareya pola medrana de perdelo. La noticia foi tan insólita que nos años posteriores popularizáronse dambos personaxes y agora son comunes nel antroxu: Per una parte la muyer embarazada de trapos que sufre de fuertes mareos, estomagaes y antoxos y pol otru, l'home que presume del so virilidad y de los sos "poderes sexuales". === Amarutes coleutivos === Al igual que los amarutes individuales, los coleutivos nun tienen nenguna danza específica que los acomuñar. Dalgunos d'estos amarutes más típicos y representativos del antroxu barranquillero son: <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: blue; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Amarutes Coleutivos típicos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Negras Bollongas.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Disfraz de oso-Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Africano - Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" |[[Ficheru:Muñecona carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Les Negres Bollongas'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Los Gorilas'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Los Indios Caribeños'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Les Muñeconas'' |} </div> ;Les Negres bollongas [[Ficheru:Vendedoras de bollo Carnaval Barranquilla.jpg|thumb|left|280px|Negres Bollongas.]] Estos amarutes coleutivos fueron una iniciativa de Francisco Solano quien decide crear el so grupu "La Negres Bollongas" nel correximientu de Juan Mina pal añu de 1984. Cola muerte de Solano, la direición del grupu ye tomada pol señor Alejandro Agámez quien llogra realzar y dar importancia a esti grupu. El disfraz ye vistíu por homes quien asonsañen a les muyeres que vienden peles cais de la Mariña Caribe colombiana los [[Bollu (envueltu)|bollos]], envolubraos a base de maíz típicos de la rexón. Consta de polvu "juver" preparáu con aceite, pintalabio y crema de mano humectante, amás d'una [[ponchera]] llena de "bollos" y frutes, y un vistíu ampliu y coloríu, con una blusa manga llarga con volantes o arandeles, una falda ancha con tres arandeles, con adornos alegóricos al Antroxu. Como accesorios lleven collares, aretes, una pañoleta. Anguaño esti disfraz coleutivu participa de desfiles como'l Bandu, la Guacherna, tomar de la Ciudá, la Guacherna Gay, el Desfile de la 44, la Gran Parada pola 21 y nos desfiles de Fundicaba.<ref name="Hugo_1">{{cita llibru|apellíos=Alvarado Olaya |nome=Hugo |títulu=¿Ajá...! ¿Y cuál ye'l to disfraz? |isbn=9789584430557 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> ;Los gorilas [[Ficheru:Gorilas.jpg|thumb|300px|Gorilas.]] La primer apaición d'esti disfraz data del antroxu de 1942 per parte d'Enrique Salcedo, quien nel so tiempu foi famosu por amarutase de distintes maneres cada antroxu y decidió pal so primer desfile curiosamente llevar el disfraz de Gorila. Décades más tarde Fernando Certain cunta que'l so amigu Álvaro Jaramillo Buitrago, cansáu de ver los mesmos amarutes y comparses, decidió caminar solo nel antroxu de 1987 non de gorila sinón de muerte. Pal siguiente añu, Álvaro atopábase viviendo en Bogotá, sicasí animó a los sos amigos pa consiguir mázcares de muerte que según él vendíen nel barriu El Pueblito y asina amarutase toos de la mesma manera nel próximu antroxu. Los sos amigos al nun atopar estes mázcares mercaron les úniques que llograron consiguir: les de gorilas. Aplicando'l refrán "Más val palombu en mano que cien volandos", apoderar y empeñáronse a iguar el vistíu.<ref name="Lauris_1">{{Cita web |url=http://laurismguerrero.blogspot.com/2011/04/disfraz-del gorila.html |títulu=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu: disfraz del gorila!! |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Guerreru |nome=Lauris M. |fecha=4 d'abril de 2011 |sitiuweb=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu}}</ref> D'esta manera dizse alicó'l costume d'amarutase colectivamente de Gorila. ;Los Indios Caribeños Esti disfraz coleutivu foi idea d'Héctor Molinares, quien viviendo nel barriu El Monte y desfilando en munchos antroxos amarutáu de congo, decide crear el coleutivu d'amarutes “Los Indios Caribeños” xuntu colos sos amigos cercanos nel añu de 1994. El disfraz obliga a que los desfilantes píntense tol cuerpu con maquillaxe color negru fumu, que entemecen con aceite y agua de panela o miel d'abeyes. Na cara maquillar de colores minerales colloráu, verde, mariellu al qu'entemecen con vaselina y cuélguense argolles na ñariz y nes oreyes. Esti disfraz lleva amás una llanza fabricada con madera d'árbol de corozo, que la so punta ye fecha con tubu de PVC. L'escudu tamién ta fechu con madera del mesmu árbol. Hugo Alvarado cunta que'l vistíu lleva un guayuco en tela de tigre, una petrina con una carabela de perru y collares fabricaos con güesos de perru o gatu y carabeles de icotea, que recueyen cuando s'enteren que l'animal morrió, soterrar y esperen p'atopar la cadarma, llavalo y llimpialo pal so usu.<ref name="Hugo_1">{{cita llibru|apellíos=Alvarado Olaya |nome=Hugo |títulu=¿Ajá...! ¿Y cuál ye'l to disfraz? |isbn=9789584430557 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> ;Les muñeconas [[Ficheru:Muñecona.jpg|thumb|200px|Muñecona na Casa del Antroxu.]] Amarutes creaos en 1948 por Jorge Altamiranda, natural del barriu Cevillar, quien-y pidió al so pá faer un "Joselito Antroxu" xigante d'a lo menos tres metros d'altu. El so padre quien fuera artesana o faía estructures y xarrés pal antroxu negar a ayudar al so fíu cola xustificación de que yera peligrosu faer un moñecu tan grande pos ésti podíase cayer, face-y dañu ya inclusive matalo. Pela cueta la esposa de Jorge, Adela, aceptó ayudar col so proyeutu, convirtiendo'l patiu de la casa nun taller. El so padre llogró trescalase col esfuerciu del so fíu, sicasí la xente corría espavorida. El disfraz llogró popularidá cuando la Cervecería Águila ufiertó-y a Jorge un jugoso contratu de publicidá nel qu'ésti tenía de construyir dos muñeconas col avisu de la cerveza nel pechu y nel llombu. Esti disfraz llogró ganase'l Congo d'Oru. En 1949 sacó un Rei Momo xigante y volvió trunfar. Anguaño ye abondo común ver muñeconas personificando xente famoso o pernomáu.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavalesbarranquilla.com/2013/08/disfraz-de-munecotas-y-cabezonos.html |títulu=DISFRAZ DE MUÑECOTAS Y CABEZONOS |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |sitiuweb=www.carnavalesbarranquilla.com}}</ref> ;Los Micos Los micos son amarutes que'l so orixe remontar a les antigües dances de los indíxenes qu'habitaben el territoriu. Dizse que la tradición de dir amarutáu en grupu como micos tien o más de 120 años y que fai presencia permanente nel Antroxu de Barranquilla dende hai unos 70 años. El disfraz consta d'una mázcara cola cara del primate ellaborada con madera de balso tallada, a la que depués-y resalten los furos de los güeyos ñariz la boca con pintura colorada. Quien porten del disfraz suelen llevar tarros, palos y diversos oxetos ya intentar roba-y pertenencies a los espectadores, teniendo en cuenta la fama que tienen estos animales d'entrar a les cases y tomar les coses ensin permisu. Dende 1967 la familia Pérez Barranco del conceyu de Soledad (Atlánticu), comandada por Vicente Pérez Barranco, caltién esta tradición magar les grandes dificultaes económiques que tien. Dizse qu'esti disfraz ta en procesu d'evolución escontra una danza al tar acompañáu por caxa vallenata y acordión, sicasí por cuenta de que nun tener coreografía y los movimientos son llibres ensin rellación dalguna cola música, esto inda nun ye bien claro.<ref>{{Cita web |url=http://www.barranquillabierta.com/historias/la-agonia-de-la danza-de-los-micos.html |títulu=barranquillabierta.com |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |idioma=en |sitiuweb=www.barranquillabierta.com}}</ref> === Personaxes representativos === <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="1" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background:red; color: #FFF; font-size: 100%;" |'''Personaxes Representativos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Felfle1.JPG|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Reina del Antroxu'' |- | style="background: #FFF;" | |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Rei Momo'' |} </div> ;La Reina del Antroxu {{AP|Reina del Antroxu de Barranquilla}} [[Ficheru:Sivia Tcherassi wiki.jpg|thumb|200px|La diseñadora de modes barranquillera Silvia Tcherassi, reina del Antroxu de Barranquilla del añu 1986.]] La designación ye realizada añalmente pola Xunta Direutiva de la Fundación Antroxu de Barranquilla, entidá oficial qu'entama l'Antroxu, y ye promulgada nel segundu semestre del añu, con frecuencia nos meses d'agostu o setiembre.Por aciu la Llectura del Bandu, a mediaos del mes de xineru, la Reina del Antroxu promulga la única "llei" que tienen de cumplir los barranquilleros mientres les fiestes d'antroxu: baillar y gociar hasta que'l cuerpu aguante. El sábadu d'antroxu, la reina preside col so xarré'l desfile de la Batalla de Flores, siguida de numberosos grupos folclóricos, cumbiambas y comparses. Amás, mientres los precarnavales, asiste a bailles y verbenes populares, encabeza comparses como la Danza d'El Garabato y el desfile de la Guacherna, y en los mesmos antroxos tamién tien de presidir, amás de la Gran Parada y el Festival d'Orquestes, numberosos actos públicos populares y l'entierru simbólicu de Joselito Antroxu. Ente les reines del Antroxu de Barranquilla que se convirtieron en referentes de la cultura barranquillera atópense la diseñadora de modes [[Silvia Tcherassi]] y l'escritora feminista [[Marvel Moreno]]. ;Rei Momo {{AP|Rei Momo del Antroxu de Barranquilla}} Ye unu de los personaxes centrales que presiden l'antroxu, siendo la contraparte masculina de la reina, a quien acompaña nes distintes actividaes y desfiles. Tien el so orixe nel [[mitoloxía griega|dios griegu]] del [[Momo (mitoloxía)|mesmu nome]], que presidía la burlla y el sarcasmu, fíu del Suañu y de la Nueche. Como Rei Momo del antroxu de Barranquilla escuéyese añalmente a un home, xeneralmente mayor, que tuvo estrechamente amestáu a la festividá. Al pie de la reina recibe les llaves de la ciudá mientres la Llectura del Bandu. ;Les Reines Populares Son les soberanes de cada unu de los [[Barrios de Barranquilla|barrios populares de la ciudá]]. La reina ye llamada Reina de Reines. Hai de solliñar qu'esti reináu popular foi patrocináu pola sumida cadena de grandes superficies "Almacenes Viveru", pero dende 2010 ye patrocináu por [[Almacenes Ésitu]]. ;El Rei Momo y la Reina LGBT {{AP|Rei Momo y Reina LGBT del Antroxu de Barranquilla}} Estos personaxes convoquen a gran cantidá de persones sobremanera nel Antroxu Gay, que ye unu de los desfiles del precarnaval más allegaos. Polo xeneral, el Rei Momo ye un home homosexual y la reina ye una muyer transexual. Hasta'l momentu, nun se destacaron muyeres lesbianes como Reina LGBT (o a cencielles Reina Gay). ;Los Reis Infantiles Los reis infantiles -Rei Momo infantil y Reina infantil- cumplen la función de convocar a los neños mientres les actividaes del Antroxu de Barranquilla. Tienen un papel bien importante mientres l'Antroxu de los Neños, allugáu mientres el Precarnaval. ;Joselito Antroxu Personaxe ficticiu que simboliza l'allegría de les fiestes, quien "resucitáu" el Sábadu d'Antroxu, "muerre" l'últimu día cansáu y "enguayabado" (embriagado), pa "resucitar" l'añu siguiente nel próximu Antroxu. == Lletaníes == [[Ficheru:Letanías del Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|300px|Grupu de [[Lletanía (Antroxu de Barranquilla)|lletaníes]].]] {{AP|Lletanía (Antroxu de Barranquilla)}} Les lletaníes del Antroxu de Barranquilla son [[Poesía|verso]] senciellos de carauterística entonación de rezu [[Ilesia católica|católicu]] colos cualos satirícense, ventilan, critiquen y faise burlla de temes y personaxes de l'actualidá local, nacional ya internacional mientres la celebración.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/PDF/FICHES_DE_LETANIAS_WEB.pdf |títulu=Ficha d'identificación Grupo folclóricos y amarutes Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120606051656/http://www.carnavaldebarranquilla.org/PDF/FICHES_DE_LETANIAS_WEB.pdf |fechaarchivu=6 de xunu de 2012 }}</ref> Les lletaníes del Antroxu de Barranquilla son una parodia o contraposición a les oraciones [[Ilesia católica|católiques]] con que s'invoquen a [[Xesucristu]], a la [[Virxe María|Virxe]] o a los [[Santu#Catolicismu|Santos]] como mediadores.<ref>{{Cita web |url=http://simon.uis.edu.co/redescuela/paginasweb/ins_camilo_torres/experienciascpe_uis.htm |títulu=Cátedra Antroxu de Barranquilla - Árees integraes |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |autor=Colexu Distrital Camilo Torres Tenorio }}</ref> Les lletaníes consten de dos partes. La primera ye'l rezu que consta de cuatro versos, y ye entonáu por solu unu de los integrantes del grupu de lletaníes. Cuando esti termina, vien el coru y llanza una sentencia de 2 versos. El siguiente ye un exemplu de lletanía: * '''REZU:''' Si tu te quies casar // porque dicen que yes machu // lo primeru que debes mercar // ye un serruchu pa' los cachos. * '''CORU:''' Quien pon la nota // son les llingua mocha.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/cronicas/una-tradicion-relixosamente-carnavalera-el-sermon-del antroxu.html |títulu=Antroxu de Barranquilla S.A. |fechaaccesu=27 de xunu de 2013 |autor=María José Martínez |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130117002857/http://www.carnavaldebarranquilla.org/cronicas/una-tradicion-relixosamente-carnavalera-el-sermon-del antroxu.html |fechaarchivu=17 de xineru de 2013 }}</ref> == Otres influyencies == Dende los sos entamos, l'Antroxu de Barranquilla caracterizóse por ser una festividá qu'arreya corrientes de diverses procedencies. Estes influyencies fueron consecuencia de la inmigración que recibió Barranquilla a lo llargo del tiempu. Colonies como la árabe, la xudía y la china amosaron propuestes que la so finalidá ye trate representaos dientro d'esti antroxu incluyente. Estes otres influyencies, collaboraron de dalguna o otra manera nel afitamientu del antroxu y na creación de nueves propuestes folclóriques productu del amiestu coles tradiciones yá esistentes. === Colonia árabe === La contribución de la comunidá árabe (principalmente libaneses, sirios y palestinos) al Antroxu foi constante dende'l mesmu momentu nel que les migraciones traer a les tierres barranquilleras. Prueba d'esto ye la participación del xarré de la reina del Club Alhambra, Evelyn Deccarett, mientres los desfiles del Antroxu de Barranquilla de 1953. Esto ye, el Club Alhambra foi unu de los espacios más importantes pa esta colonia: {{cita|"El Club Alhambra, fundáu'l 20 d'abril de 1945, tenía la so sede nel barriu El Prau y gociaba d'una almirable arquiteutura orientalista. El club foi constituyíu por libaneses y palestinos, y darréu, sería tresformáu nel Club Campestre del Caribe, que allugó nos sos entamos a más de mil families árabes y qu'entá güei sigue de pies."<ref>{{Cita web|apellido1=Yidi David |nome1=Odette |títulu=Los Árabes de Barranquilla |url=http://rcientificas.uninorte.edu.co/index.php/memories/article/viewArticle/4671/3790|fechaaccesu=12 de febreru de 2016}}</ref> }} === Colonia china === [[Ficheru:Colonia China en el Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|350px|Lleón y dragón chinos nel antroxu de Barranquilla.]] Pal añu 2016, la colonia [[República Popular China|china]], sofitada pola embaxada d'esti país y el so consuláu en Barranquilla, propúnxose traer dances y amarutes típicos del país oriental por que participaren nel antroxu. D'esta manera, emigrantes chinos y la so descendencia que viven en Barranquilla -que se calcula son aproximao unes 1.000 persones- participaron nesti festexu con dances que rindíen cultu a dragones y lleones asiáticos, aprovechando qu'anguaño coincidíen les fiestes d'antroxu col [[Añu Nuevu Chinu|Nuevu Añu Chinu]]. Nesta ocasión, la firma china de teunoloxía ''[[Huawei]]'' dispunxo d'un xarré. {{cita|"El tambor chinu competía col ritmu de la champeta qu'interpretaben nel tráiler pero, una vegada pasaba este, toles miraes atropar el dragón doráu que se contorsionaba nel aire siguiendo a un home que portaba una esfera sobre un palu, elementu simbólicu que representa Perlla de la Sabiduría, na [[Cultura de China|cultura china]]."<ref name="L'Heraldu">{{Cita web|apellido1=MELÉNDEZ SOLANU |nome1=KATHERYN |títulu=Nun ye cuentu chinu... ¡Apaeció un dragón! |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/nun ye-cuentu-chinu-aparecio-un-dragon-242356 |fechaaccesu=11 de febreru de 2016}}</ref> }} Sicasí, esta nun foi la primer apaición de la colonia china nun Antroxu. Foi de fechu la cuarta vegada qu'esti país tuvo presencia na Batalla de Flores, porque'l primer xarré chinu que desfiló nel Antroxu facer nel añu 1975, la segunda foi nel añu 2007 y la tercera nel añu 2012. Roberto Stand Tang, un miembru d'esta comunidá comenta: {{cita|"La idea ye qu'esto se tresllade a les families que siguen naciendo equí. Yo soi descendiente y equí toi cola mio esposa [...] Ye la primer vegada [2016] que la nueva xeneración de la colonia china reafita la so cultura nesta ciudá.”<ref name="L'Heraldu">{{Cita web|apellido1=MELÉNDEZ SOLANU |nome1=KATHERYN |títulu=Nun ye cuentu chinu... ¡Apaeció un dragón! |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/nun ye-cuentu-chinu-aparecio-un-dragon-242356 |fechaaccesu=11 de febreru de 2016}}</ref> |}} == Institucionalización == [[Ficheru:BquillaCasaCarnaval.jpg|300px|thumb|left|Casa del Antroxu de Barranquilla.]] Según les investigaciones realizaes por María M. Escobar Ramírez, l'Antroxu de Barranquilla institucionalizar nel añu 1959 al traviés d'estes organizaciones: {1. María M. Escobar. ''Reglamentos ya Impuestos pal Antroxu de Barranquilla, 1930-1970.'' En: Primer Alcuentru d'Investigadores del antroxu de Barranquilla, ediciones uniatlantico-Editorial Meyores. Barranquilla, 1999.} * A empiezos del sieglu XX funcionaben les llamaes '''Comisiones organizadores del Antroxu''' * Faía 1938 esistía la '''Xunta de Festexos del Antroxu''', establecida por decretu expedíu pola Alcaldía. Per otra parte, integróse'l Comité Femenín de Festexos, conformáu por distinguíes dames, cola cuenta de da-y a les fiestes mayor rellumanza y entusiasmu. * La Gobernación del Atlánticu crea en 1941 la Xunta Organizadora del Antroxu de Barranquilla. * En 1946 esiste la Xunta Organizadora del Antroxu. * En 1947, por aciu alcuerdu, créase la Xunta Municipal del Antroxu, integrada por trés miembros del Conseyu Municipal. * En 1958 créase la Xunta Organizadora del Antroxu de Barranquilla, que amiéstase al departamentu del Atlánticu. * En 1959 creóse la Xunta Permanente del Antroxu. * A principios del añu 1990 créase la Fundación Antroxu de Barranquilla, ente que regula l'Antroxu hasta la fecha. == Industria del antroxu == [[Ficheru:Torito Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|300px|Artesanía del torito.]] L'Antroxu de Barranquilla a lo llargo de tola so evolución tuvo'l financiamientu de la empresa público y privao, amás destácase cola creación de les artesaníes qu'en diversos xéneros dan-y vistosidá y elegancia a la fiesta, dándo-y un treme de cultura y tradición, cola creación de suntuosos vistíos, creación de mázcares, amarutes, mochiles, preseos musicales, etc. Los artesanos provenientes de distintos conceyos axuntar en feries artesanales y comercialicen los sos productos. Les sos creaciones artístiques son realizaos en distintos materiales: cerámica, madera, conches, cascoxos, fique, pita, bixutería, tela, lentejuelas, ente otros, onde se destacar lo carauterístico de la nuesa fiesta y la nuesa rexón Caribe. Munchos de los productos orixinales alusivos al Antroxu de Barranquilla atopar de venta nos distintos almacenes d'arte, misceláneas ya inclusive en puestos de venta ambulantes. Mientres la temporada del antroxu estos productos son bien vendíos y formen parte del alborecer y dinámica comercial citadina. La variedá de productos ye exótica, hai dende miniatures de mázcares, moñecos y accesorios hasta lo más completo d'amarutes, preseos musicales, adornos ya instrumentos p'allegrar la fiesta carnavalera. Según Fundesarrollo, nel periodu 2002-2008, los grupos (comparses, cumbiambas, dances, etc) pasaron de 350 a 539, con una tasa de crecedera xeométrica promediu añal del 11.8% y los sos participantes de 17.231 a 29.870 con una tasa de crecedera xeométrica añal del 9.6%. En rellación col añu 2003, añu en que la Unesco proclamó al Antroxu de Barranquilla como obra maestra del patrimoniu añal ya inmoral de la humanidá, en 2008 llogróse una crecedera de 56.9%. Del 2008, los facedores del Antroxu (músicos, confeccionistas de traxes y amarutes, auxiliares, etc.) pasaron de 11.633 en 2002 a 22.715 en 2008, con una tasa de crecedera xeométrica promediu añal del 11.8%. En rellación col 2003, la crecedera en 2008 foi de 62.6%. Esto amuesa un nivel importante d'ocupación de gran númberu de persones, xeneralmente probes, la mayoría desemplegaos. A valores reales del 2008, nel periodu analizáu 2002-2008, la inversión social foi de $23.130.000.000, con una tasa de crecedera xeométrica añal del 18.2%; si compara'l crecedera de la mesma con rellación al 2003, esta foi de 68.6%. Esto sofita la idea de que gran parte del desarrollu que tuvo la industria del Antroxu diose gracies a la proclamación del Antroxu de Barranquilla per parte de la Unesco como obra maestra del patrimoniu oral ya inmaterial de la humanidá nel añu 2003.<ref>{{cita llibru|apellíu=Grupo d'Investigación Pentápolis |nome=- |títulu=Antroxu, la industria cultural que se toma la ciudá. EN: Antroxu de Barranquilla: Una fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxines=216-218 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> L'Antroxu de Barranquilla xenera ganancies brutes calculaes en $13.473 millones de pesos (2001-2007), al traviés del aumentu de l'actividá comercial, como venta de comíes, bébores alcohóliques y refrescantes, teles, pasamanería, papelería, sombreros y tocaos, tresporte y preseos, y la publicidá que comercialicen el operadores, ensin cuntar colos servicios de hotelería que sirven a los múltiples turistes.<ref>{{cita llibru|apellíos=Fundesarrollo |títulu=Antroxu de Barranquilla. Impautu económicu local. |añu=2007}}</ref> == Antroxu de Barranquilla na lliteratura == [[Ficheru:Barranquilla_casa_del_carnaval.jpg|thumb|300px|Mural con marimondas y Negrines Puloy.]] Les siguientes son obres lliteraries (noveles, cuentos, cróniques, etc.) onde s'enceta o se recrea na so narrativa al Antroxu de Barranquilla:<ref>{{Cita web |autor=Ariel Castillo Mier |títulu=Antroxu y lliteratura |url=http://issuu.com/carnavaldebaq/docs/carrus_navalis_edit |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2014 |obra=Carrus Navalis |fecha=Xineru, 2014}}</ref> * La casada d'una solombra (Novela, 1903), de Abraham Z. López-Penha. * Fruta tropical (Novela, 1919), d'Adolfo Sundheim. * Ablayamientu (Cuentu, 1947), Olga Salcedo de Medina. * Un vieyu cuentu d'escopeta (Cuentu, 1950), José Félix Fuenmayor. * Domingo d'antroxu (Cuentu, 1966), Néstor Madrid Malu. * L'emperador africanu (Cuentu, 1974) Álvaro Medina. * Daqué tan feu na vida d'una señora bien (Cuentu, 1980), Marvel Moreno. * La nueche feliz de Madame Yvonne (Cuentu, 1977), Marvel Moreno. * El cadabre de pá (Novela, 1978), Jaime Manrique Ardila. * Los domingu de Charito (Novela, 1986), Julio Olaciregui. * N'avientu llegaben los orales (Novela, 1987), Marvel Moreno. * La última batalla de flores (Novela, 1993), Hipólita Palencia. * La nueche de la Guacherna (Novela, 1993), Alfonso Hilarián S. * El pexe nel espeyu (Novela, 1984), Alberto Duque López. * La muerte nun trunfó equí (Teatru, 1995), Mario Zapata. * A lo escuro metí la mano (Cuentu, 1996), Guillermo Henríquez. * Amarútate como quieras (Novela, 2002), Ramón Illán Bacca. * Rebolo n'Antroxu (Cuentu, 1999), Fabio Osorio. * Antroxu sabrosu y encesu (Crónica, 2001), Fabio Osorio. * Antroxu que cuerre poles venes (Rellatu autobiográficu, 2004), Fabio Osorio. * Tres el antifaz hai un arume (Cuentu, 2003), Guillermo Redio. * Esa gordina si bailla - Sancocho de Capuchón y arroz de Monocuco (Novela, 2004), Lya Sierra. == Ver tamién == * [[Patrimoniu de la Humanidá en Colombia]] * [[Monumentos Nacionales de Colombia]] * [[Antroxu en Colombia]] * [[Festivales en Colombia]] * [[El Pollín Corcoveón]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.carnavaldebarranquilla.org Páxina oficial del Antroxu de Barranquilla] * [http://www.carnivalbarranquilla.com Antroxu de Barranquilla Noticies n'inglés] {{Tradubot|Carnaval de Barranquilla}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Antroxu de Barranquilla]] [[Categoría:Cultura de Barranquilla]] [[Categoría:Fiestes de Colombia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] oyyemrpzrnnbbsw6du9s7tcyzed2ypw 3713319 3713315 2022-08-25T10:16:04Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa wikitext text/x-wiki {{Ficha de Patrimoniu de la Unesco |Nome = Antroxu de Barranquilla |Imaxe = Baile de la Cumbia - Barranquilla.jpg |Tamañu = 300px |Pie = Cumbiamba nel antroxu de Barranquilla. |País = {{COL}} |Tipu = '''<span style="color:#C71585">Cultural inmaterial</span>''' |Criterios = |ID = 00051 |Rexón = [[Patrimoniu cultural inmaterial de la humanidá n'América Llatina y el Caribe|América Llatina y el Caribe]] |Añu = 2003 | Extensión = | peligru = |Fecha = Cuatro díes antes del [[Miércoles de Ceniza]]<br/> * '''2018:''' 10, 11, 12 y 13 de febreru. * '''2019''': 2, 3, 4, 5 de marzu. |Allugamientu = [[Ficheru:Flag of Barranquilla.svg|25px]] [[Barranquilla]] |Tipu_patrimoniu = inmaterial }} El '''antroxu de Barranquilla''' ye l'eventu folclórico y cultural más importante de la [[Región Caribe (Colombia)|Costa Caribe de Colombia]].<ref>{{Cita web |url=http://diarioadn.co/cultura-y-ocio/otres artes/premien-al antroxu-m%C3%A1s-importante-de-colombia-1.614 |títulu=Premien al Antroxu más importante de Colombia |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=diarioadn.co }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/declaratoria-unesco-antroxu-de-barranquilla-patrimoniu-de-la humanidá.html |títulu=DECLARATORIA UNESCO - Carnaval de Barranquilla, Patrimoniu de la Humanidá |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=carnavaldebarranquilla.org }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.colombiaaprende.edu.co/html/etnies/1604/article-82887.html |títulu=L'Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=colombiaaprende.edu.co }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.colombiacontact.com/travel/ye_carnavalBarranquilla.html |títulu=Antroxu de Barranquilla ye consideráu'l cuartu mas importante del mundu despues de Rio de Janeiro, Veracruz y Venecia |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=colombiacontact.com}}</ref> Más d'un millón de persones, ente visitantes y locales, participen añalmente de la fiesta,<ref>{{Cita web |url=http://www.sinic.gov.co/SINIC/ColombiaCultural/ColCulturalBusca.aspx?AREID=3&SECID=8&IdDep=08&COLTEM=215 |títulu=Festividad - ATLÁNTICU |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=sinic.gov.co }}</ref> qu'empieza'l sábadu antes del [[Miércoles de Ceniza]] y termina el martes darréu posterior. Otres actividaes direutamente rellacionaes col antroxu asoceden mientres bona parte del añu.<ref name="fcb">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |títulu=Tradición |fechaaccesu=7 de xineru |autor=Fundación Carnaval de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100208082232/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |fechaarchivu=8 de febreru de 2010 }}</ref> Los primeros rexistros sobre l'antroxu de Barranquilla daten del [[sieglu XIX]].<ref>{{Cita web |url=http://www.elnuevosiglo.com.co/articulos/2-2012-prendíu-al-100-l'antroxu-de-barranquilla.html |títulu=Prendíu al 100% l'Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=elnuevosiglo.com }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://manglar.uninorte.edu.co/calamari/bitstream/10738/79/3/BDC186.pdf |títulu=Lo popular nel antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |apellíu=Vengoechea Dávila |nome=Rodrigo |fecha=2005 |editorial=Ediciones Uninorte }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.radionacionaldecolombia.gov.co/index.php?option=com_topcontent&view=article&id=25242:l'antroxu-de-barranquilla-se-vivio-en-el-atapecer&catid=1:noticies |títulu=L'antroxu de Barranquilla vivir n'El Atapecer |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=radionacionaldecolombia.gov }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/http://vidayestilo.terra.com.co/antroxu-de-barranquilla/antroxu-de-barranquilla-una fiesta-que-lleva-tres-siglo,5c2d345d66a85310VgnVCM3000009af154d0RCRD.html |títulu=Antroxu de Barranquilla: una fiesta que lleva tres siglos |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> L'antroxu de Barranquilla ye un acontecimientu nel que s'espresen toles variedaes culturales y el folclor de la Mariña Caribe colombiana, según les más variaes manifestaciones locales, como la música popular y el baille. Son motivu de rises y plasmos los munchos amarutes qu'invoquen tou tipu d'especies animales, natives y estrañes; negros africanos; cabezonos; llocos; muñecotas; superhéroes; seres mitolóxicos, que tescienden les llendes de la sexualidá y la Muerte, ente un númberu cuasi interminable d'invenciones y escurrimientos populares. Dalgunos d'amarutar más tradicionales del antroxu de Barranquilla son la Marimonda, el Garabato, el Congo y el Monocuco. Otros elementos propios del antroxu de Barranquilla son les mázcares de torito, la lletaníes, les verbenes, según amarutar satíricos y alusivos a sucesos d'actualidá que se converten en motivu de hilaridad coleutiva y que causen gran mira cada añu. Anguaño participen cerca de quinientes agrupaciones folclóriques y los ingresos xeneraos a la ciudá por esti eventu ronden los cuarenta mil millones de pesos.<ref>{{Cita web |url=http://noticiascaracol.com/entretenimiento/video-257887-l'antroxu-una-travesia-cultural-de-tres-siglo |títulu=L'antroxu, una travesía cultural de 300 años |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=noticiascaracol.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121104005712/http://noticiascaracol.com/entretenimiento/video-257887-l'antroxu-una-travesia-cultural-de-tres-siglo |fechaarchivu=4 de payares de 2012 }}</ref> Pola so variedá y riqueza cultural, l'antroxu de Barranquilla llogró dos importantes reconocencies: «Patrimoniu Cultural de la Nación», en declaración dada pol Congresu Nacional de Colombia'l 26 de payares de 2001, y «[[Obres Maestres del Patrimoniu Oral ya Intanxible de la Humanidá|Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Intanxible de la Humanidá]]», concedida pola [[Unesco]] en [[París]] el 7 de payares de 2003.<ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/patrimoniu_intro.html |títulu = PATRIMONIU DE LA NACIÓN. Llei Non. 706 26 de payares de 2001 |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Congresu de Colombia |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090221190117/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/patrimoniu_intro.html |fechaarchivu = 21 de febreru de 2009 }}</ref><ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/doc_patrimoniu.pdf |títulu = Patrimoniu de la Humanidá. Xustificación d ela candidatura. |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Unesco |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081010033543/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/doc_patrimoniu.pdf |fechaarchivu = 10 d'ochobre de 2008 }}</ref> En 2006, l'antroxu de Barranquilla foi nomáu a símbolu cultural de Colombia nel c<ref>{{Cita web |url=http://sex.com.co/ |títulu=Sex.com.co |fechaaccesu=25 d'abril de 2017 |idioma=nl-NL |sitiuweb=Sex-com.co}}</ref>oncurso entamáu pola [[Selmana (Colombia)|revista Selmana]] col sofitu de Caracol TV, el Ministeriu de Cultura y Colombia ye Pasión. Ocupó'l tercer llugar.<ref>{{Cita web |url=http://www.semana.com/especiales/articulo/l'antroxu-barranquilla/79604-3 |títulu=L'antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> == Historia == [[Ficheru:Frederic_Edwin_Church_-_Colombia,_Baranquilla_Church_-_Google_Art_Project.jpg|left|thumb|250px|Pintura de Barranquilla, añu 1853.]] === Orixe === Dende tiempos coloniales esistieron distintes fiestes populares como antroxos en vecina Cartagena de Indias. Estes celebraciones fueron traíes polos europeos al Nuevu Mundu y floriaron gracies a los cabildros, mandingas, carabalíes congos o mines de negros qu'hubo en Cartagena. Col pasar de los años, los antroxos dexaron ante les fiestes de la Candelaria y les Fiestes del Once de Payares. Según l'historiador Adolfo Meisel Roca, esta situación dio pie al treslláu a Barranquilla de los antroxos pal so establecimientu definitivu nel sieglu XX, cuando la ciudá vivía plena puxanza económica y crecía demográficamente. Otros factores que favorecieron la llegada del antroxu a Barranquilla fueron l'ausencia d'un pasáu colonial y la non prominencia d'una fiesta relixosa, que dexaron que tolos barranquilleros gociaren d'una celebración ensin precedentes y ensin importar la procedencia o creencia relixosa de los participantes del antroxu. Nun se sabe a ciencia cierta en qué añu realizó'l primer antroxu, sicasí, en 1893 un barranquillero que viviera en Bogotá mientres catorce años, espresó al so regresu: {{cita| "... vi'l vértigu indescribible de la fiesta del Antroxu, que ye'l centru de too movimientu, el baturiciu de toles fibres, l'olvidu de tolos pesares, y el pruyimientu de toles llocures..."<ref>{{cita llibru|apellíos=Gossain et alli. |nome=Juan |títulu=Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Mareágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1}}</ref> }} Los datos rexistraos más antiguos, que faen referencia a la celebración del antroxu de Barranquilla, atópense sicasí na correspondencia d'un viaxeru estauxunidense, Van Rensselaer, en 1829. Esta crónica describe a una celebración más bien modesta acorde col tamañu de la población barranquillera d'aquel entós:<ref>{{Cita publicación |apellíu=González |nome=A. |títulu=Viñetes sobre l'Antroxu de Barranquilla |publicación=Huella |añu=2005|mes=Payares |númberu=71, 72, 79, 74,75}}</ref> {{cita|"...Tuvimos la fiesta del antroxu que n'Italia dura delles selmanes, pero nesti llugar, onde tantos dependen del llabor cotidianu, foi prudentemente amenorgada a tres díes mientres los cualos nun ye del casu trabayar porque tou ye allegría y travesura. Nun podría dicir agora sobre'l motivu qu'anició'l festival, si foi'l paganismu o dalgún eventu eclesiásticu. Equí paez que'l llugar principal tener los aboríxenes del país colos sos traxe antiguos. [...]. Reparé que los numberosos amarutes que pasaben en grupos cutíen unos a otros con palos y que la ropa vuela en cachos cuando hai reña alredor de cualesquier frusilería, pero namái nuna ocasión vi que daquién perdió'l bon humor y al probe diablu cobráronlu bien cara la so asperez. Una ensame amarutao garrólo y, dempués d'estrega-y la cara con una yerba urticante, unos tomar polos todíos hasta ponelo pámpana abaxo y otros cutir ensin misericordia nuna parte innomable. La lleición del casu yera amosar que, de la mesma que nun s'intentó infringir un dañu real, naide tenía d'enoxar poles triquiñuelas que sufriera. Recordé esta lleición cuando, nel intre de la mañana, un amarutáu llanzóme un güevu que me cutió plenu nel pechu sobre'l mio inmaculáu llinu blancu y rompióse pero, pal mio prestu, atopé que namái contenía agua puro, la yema y la clara estrayer precisamente con esi propósitu. <ref>{{cita llibru|apellíos=Van Rensselaer |nome=R. |títulu=A Legacy of Historical Gleanings: Carta de R. van Rensselaer a Salomón can Rensselaer, Barranquilla, 1 de mayu de 1829 |añu=1829 |páxines=467-468 |allugamientu=Albany}}</ref> |-} === Evolución === [[Ficheru:Frederic Edwin Church - A Donkey, Baranquilla, Columbia - Google Art Project.jpg|left|thumb|200px|Pintura d'un pollín fecha en Barranquilla en 1858. Esti animal dio orixe a amarutes y a los "salones burreros" nel sieglu XIX.]] Cola migración a Barranquilla llegaron espresiones culturales de distintes rexones. Dances, música, escultures y costumes entemeciéronse o se caltuvieron intactes hasta'l día de güei. Munches d'estes manifestaciones que güei se practiquen nel antroxu entá pueden apreciase en poblaciones vecines al ríu Madalena; n'otros casos estes dances sumieron de los sos llugares d'orixe. Esti intercambiu que se dio gracies a la migración foi un aspeutu importante pal establecimientu de dellos costumes del eventu, como lo foi la celebración del Bandu del Antroxu, actu col qu'empieza'l precarnaval y l'antroxu, que tien los sos oríxenes na llectura al bandu públicu realizada cada 20 de xineru, día de san Sebastián, p'autorizar ya informar sobre les celebraciones que-y dexaben a los esclavos mientres la colonia per parte de les autoridaes del Virreinatu na ciudá de Cartagena. De manera análoga, la primer llectura del bandu del antroxu de Barranquilla tuvo llugar en 1865 na cai Ancha, actual [[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|paséu de Bolívar]], declarando esti día como "día cero" pa la celebración del antroxu. Este ye'l primer niciu qu'amuesa la institucionalización del antroxu yá que hasta'l día de güei caltiénse intacta la tradición de celebrar la Llectura del Bandu cada 20 de xineru. Per otra parte, el cronista ya historiador Alfredo De la Espriella cuenta que según testimoniu orales los llamaos "salones burreros" apaecieron escontra 1872 na cai de les Vaques, que col pasu de los años seríen ocupaos pol antiguu circu de toros y dempués pol teatru La Bamba. De la Espriella indica que los salones burreros yeren: {{cita| ".. sitios despoblados, consagraos pal baille, onde, munchos años primero que s'entamara l'antroxu, axuntábense les persones que quixeren echar una ''curruchadita'' - como se denominaba entós el tiempu que tomaba la riola de baille cola pareya - al son de tamboras, flautes de millo, gaites, guacharacas, maraques y demás preseos qu'alternaben músicos bonales que terminaben la xordia a los seis de la mañana..."<ref name="Candela_1">{{cita llibru|apellíu=Candela & De la Espriella, A. |nome=M. |títulu=Tertulies musicales del Caribe Colombianu |añu=1999 |editorial=Universidá del Atlánticu |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} El nome d'estos salones, anota'l cronista, deber a que munches persones aparcaben ende los pollinos pa baillar y depués colase. La puxanza d'estos espacios deber a que la sociedá barranquillera tenía la necesidá de cuntar con llugares que dexaren el gocie coleutivu. Nun principiu el jolgorio nos salones burreros dábase puramente'l día sábadu, sicasí estendiéronse al domingu y depués al xueves. Estos llugares gociaron por enforma d'ésitu, pero col tiempu diríen sumiendo a midida que l'antroxu entamábase y los salones de baille gratuitos volviéronse comunes y dexaron escontra'l postreru cuartu del sieglu XIX nos actuales Barriu Embaxo y barriu Rebolo el surdimientu de les primeres dances coreográfiques del antroxu como lu fueron la danza del Congo nel añu 1876. Otros espacios como'l Club Barranquilla, fundáu'l 12 d'ochobre de 1888 y el teatru Emiliano, inauguráu en 1895, convertir en sitios pal alcuentru de les clases altes, constituyíes na so mayoría por estranxeros asitiaos na ciudá a finales de sieglu. Alfredo De la Espriella indica: {{cita| Los alemanes yeren carnavaleros, inmensamente carnavaleros. Dexaron una buelga increíble porque ellos faíen mázcares, cabeces, los famosos cabezonos qu'ustedes vieron del antroxu vienen del antroxu de Múnich. Ellos traxeron equí toes eses coses y faíen el so antroxu. Tola vida, siempres que tuvieron club en Barranquilla ellos, pero tamién los italianos, fixeron los meyores bailles del antroxu.<ref name="Candela_1">{{cita llibru|apellíu=Candela & De la Espriella, A. |nome=M. |títulu=Tertulies musicales del Caribe Colombianu |añu=1999 |editorial=Universidá del Atlánticu |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} === Maduror === [[Ficheru:Paseobol.jpg|thumb|250px|[[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|Paséu de Bolívar]], antiguu camellón Abello, por onde pasaba'l desfile de la Batalla de Flores del antroxu de Barranquilla.]] El desarrollu del antroxu de Barranquilla, vistu en función de contestos urbanos y sociales que se modificar, representó un fenómenu dinámicu con enormes retos d'adaptación pa los barranquilleros. Esto, sumáu al sentíu de pertenencia y mancomún coleutivu a la tradición folclórica de los barranquilleros, significó un motor importante pa la construcción de tolos aspeutos que teníen que ver col antroxu, convirtiéndolo nun referente fundamental pa la vida cotidiana de los qu'habitaron la ciudá. L'antroxu volvióse rápido nun espaciu nel que los probes, los de clase media y los ricos fueron capaces de compartir la danza, la jovialidad y l'arguyu de cuntar col eventu, evidenciado nos eventos entamaos nos que la xente podía participar. Sicasí lo que l'antroxu realmente amosaba yera un ilusoriu paréntesis nel que se rompía con toa norma social. Nesta dómina creóse'l cargu de "Presidente del Antroxu", acompañáu d'una "Xunta Organizadora", que la so misión principal yera consolidar los intereses de tolos barranquilleros y sofitar les iniciatives qu'apurrieren a arriquecer l'antroxu, como lo foi nel so momentu la creación de la "Batalla de Flores", que buscaba celebrar de manera simbólica'l final de la Guerra de los Mil Díes, conflictu civil qu'españó'l 17 d'ochobre de 1899 y remató l'añu de 1903 cola firma de los armisticios de Neerlandia y Wisconsin. De la Espriella cúntanos sobre la Batalla de Flores: {{cita| [...] consistió nun elegante paséu pol "Camellón". Partiendo dos bandos integraos por families en que les sos "Victories" primorosamente decoraes con flores naturales y motivos festivos orixinales, salíen al en cuentro de la Batalla. [...]. A la hora decisiva les trompetes militares del cuartel sonaron al son de bombos y platillos y la sonadiella mesma aguiyada pol bullicio de la xente; empecipióse la batalla cola artillería de serpentinas, confetis, flores naturales y arumes que se "disparaben" dambos bandos mientres el percorríu de cuatro vueltes a la mazana. Terminando'l "combate" los dos bandos reconciliaos, pa esfrutar aquella paz, llograda con tanta cortesanía festexaron nel Teatru Emiliano'l plebiscitu, cual foi tan memorable aquel día, que l'añu siguiente pidióse repitir la "batalla" y solicitar permisu nuevamente a la municipalidá. <ref name="Alfredo_1">{{cita llibru|apellíos=De la Espriella |nome=Alfredo |títulu=Antroxu de Barranquilla: centenariu de la Batalla de Flores (1903-2003) |añu=2003 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} A partir del añu de 1918, cola eleición de la primera [[Reina del Antroxu de Barranquilla|reina del antroxu]] de Barranquilla, la moza barranquillera Alicia Lafaurie Roncallo, abriérense les puertes por que mochaches pudientes de la dómina pudieren ser designaes "soberanes" de les actividaes carnavaleras. Sicasí esta tradición llógrase institucionalizar, anque por votu popular, nel añu 1923 col nomamientu de Reina del Antroxu a Toña Vengoechea Vives, depués de nun presentase eleición mientres 5 años. Nun foi sinón hasta 1936 cuando se volvió costume nomar reines del antroxu por designación a Lolita Obregón como reina. Esi mesmu añu, el Comité d'Antroxu de la Sociedá de Meyores Públiques asumió les riendes de la fiesta pa realizar la primer Batalla de Flores pela avenida Olaya Herrera. Nun se sabe esautamente cómo foi'l treslláu de los eventos de los salones de baille a les cais de la ciudá, sicasí unu de los cronistes del vieyu antroxu, el preláu Pedro María Revollo, describe con detalle les dances del antroxu nun exemplar de 1942 de la revista ''Meyores'': {{cita| Yá falemos de la danza de los Pirates, falemos de les otres. La de los Negros del Toru componer d'unos cien persones amarutaes de perros, gatos tigres, lleones y negros con llargos turbantes y llargues coles, calzando abarques, llevando dalgún oxetu atélite nes manes pa faer rir a los curiosos y pode-yos arrincar dineru. Diben tamién homes amarutaos de muyer que faíen l'oficiu de negres. Los negros tigres, perros y lleones corríen un trechu y reculaben de la mesma manera asina pasaben el día sol sol abrasador, remexando sudu y zucando azufre pa evitar que l'agua que tomaren fixéra-yos dañu [...]<ref>{{cita llibru|apellíos=Revollo |nome=Pedro María |títulu=Costeñismos colombianos o apuntamientos sobre llinguaxe costeño de Colombia. |añu=1942 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} L'añu de 1949 promulgóse "El Suañu del Rei Momo", primer bandu escritu pol cronista de les fiestes Alfredo de la Espriella, unu de que los sos apartes decreta: {{cita| :::::::::¡Yo, Rei Momo del Antroxu!<br /> :::::::::ordeno y mandu<br /> :::::::::a tou aquel maretira<br /> :::::::::o a cualesquier turpial<br /> :::::::::que se les tira de café con lleche<br /> :::::::::y atrévase ¡eche!<br /> :::::::::a salir en plena temporada<br /> :::::::::ensin disfraz, mázcara,<br /> :::::::::capuchón o antifaz<br /> :::::::::que va, ensin más contemplación,<br /> :::::::::a templar a varar santa.<br /> :::::::::Los indios de trenza<br /> :::::::::y los negros pintaos<br /> :::::::::van obligar a pagar caución<br /> :::::::::por falta-y el respetu<br /> :::::::::a la tradición [...] }} Otres decisiones importantes qu'apurrieron mientres esti periodu fueron que nel añu de 1967 realizóse la primera "Gran Parada", un desfile de dances folclóriques ensin xarrés, en 1969 crear del Festival d'Orquestes, competencia musical por xéneros que s'apuesta ente los distintos cantantes y orquestes que se presenten nel Antroxu,<ref name="festiorquestas">{{Cita web |url=http://www.elheraldo.com.co/ELHERALDO/BancoConocimiento/A/asoccongo/asoccongo.asp?CodSeccion=31 |títulu=El Congu d'Oru, 40 años de consagración y enceses polémiques |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=L'Heraldu}}</ref> y en 1974 por iniciativa de la cantante y compositora [[Esthercita Foreru]] llevar a cabu la ''Guacherna'', eventu que rescataría una tradición perdida, la de desfiles, cumbiambas y tamboras nocherniegues qu'allegraben los barrios de la ciudá. === Renovación === [[Ficheru:Carnavales_de_Baranquilla_1959_002.jpg|thumb|250px|Neños baillarinos de la Danza del Paloteo, añu 1959.]] Por cuenta de que la xestión del antroxu viose intervenida por múltiples entidaes creyer nel so momentu que l'antroxu nun diba espolletar por cuenta de que'l patrimoniu amosaba clares señales de división: per una parte festexábase nos clubes de la élite; por otra nes celebraciones populares de la cai. A mediaos de los años ochenta del sieglu XX convocar dende la Cámara de Comerciu de Barranquilla foros ciudadanos p'aldericar l'esquema de manexu y les alternatives a siguir pal rescate de les tradiciones y el fortalecimientu del antroxu. De la mesma, distintos grupos folclóricos acomuñar pa defender intereses concretos y reclamar una reconocencia apropiada al so papel pa col eventu. Como resultáu d'esti procesu de consulta ciudadana y de busca de soluciones crear en 1991 una sociedá d'economía mista qu'en calidá de concesión empezaba a remanar los espacios públicos y l'organización del eventu: la Fundación Antroxu de Barranquilla. {{cita| "La Fundación Antroxu de Barrranquilla trabaya tol añu en función del procesu festivu y non cabo dulda de que consiguió ameyorar y profesionalizar la so planeación, la consecución de recursos y la xestión organizativa. Amás, caltién abiertos les canales de diálogu y concertación colos grupos d'interés que s'esmolecen pel antroxu, y anguaño cunta na so Xunta Direutiva con representación de l'Alcaldía, los grupos folclóricos y les organizaciones privaes ensin ánimu d'arriquecimientu qu'apurrieron capital económicu y sofitu institucional: la Fundación Mario Santu Domingu y la Cámara de Comerciu de Barranquilla.<br /> <br /> La Fundación afitóse como misión actual xestionar dende un modelu d'alianza públicu-privada'l fortalecimientu del antroxu como proyeutu añal d'interés coleutivu de la ciudadanía barranquillera, teniendo en cuenta la so naturaleza pública y de patrimoniu cultural. Trátase d'impulsar l'antroxu como fiesta participativa urbana, contemporánea y democrática, pa lo cual esta entidá nun tien de concebir se como mera operadora d'eventos, sinón como collabora estratéxica de l'Alcaldía y d'otros niveles estatales, tantu pa preparar y executar les actividaes de la programación central como pa sirvir de nodo coordinador d'una complexa trama de responsabilidaes organizativas, distribuyíes y compartíes ente diversos actores estatales, empresariales y de la sociedá civil entamada."<ref>{{cita llibru|apellíos=Abello Banfi |nome=Jaime |títulu=Prólogu, Antroxu de Barranquilla : Una fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxines=23-24 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} Unu de los llogros de la Fundación foi crear nel añu de 1995 el desfile del Rei Momo pela cai 17, despolvoriando asina la figura de Rei Momo, por que presidiera esti espectáculu caleyeru. Dende esi añu y hasta la fecha la Fundación noma como Rei Momo a una figura representativa o un personaxe destacáu na música o'l folclor. El desfile, que se realiza paralelu a la Batalla de Flores consolidóse como un homenaxe a los sectores que fueron nucleu históricu de les fiestes y onde surden con mayor puxanza y riqueza cultural les manifestaciones populares del antroxu. Otru gran llogru de la Fundación foi nel añu 2000 crear el desfile de Gran Parada de Fantasía, especialmente pa l'actuación de los grupos que presenten una propuesta sobre una temática escoyida con una coreografía llibre y orixinal. Llevar a cabu'l llunes d'antroxu y faise el mesmu percorríu de la Batalla de Flores y la Gran Parada. === Reconocencia === [[Ficheru:V Carnaval de las Artes de Barranquilla.JPG|thumb|250px|Quinta edición del Antroxu de les Artes.]] El sieglu XXI tuvo un gran significáu pal antroxu yá que a partir d'esti momentu empezar a reconocer esti espaciu cultural como patrimoniu ricu y diversu puramente caribeñu, que llogra trescender les fronteres de la ciudá y faese visible n'otros contestos. D'esta manera vemos como de recibir la reconocencia de Patrimoniu Cultural de la Nación» per parte del Congresu Nacional de Colombia nel añu 2001, convertir n'Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá por declaración de la [[Unesco]] en 2003. Los esfuercios por construyir la participación d'otres esferes de la sociedá barranquillera fai qu'en 2006 la Fundación La Cueva realice'l primera "Antroxu de les Artes", un espaciu de cuatro díes de duración, concebíu pa brindar un homenaxe a les tradiciones, estudiar los sos procesos de creación y aguiyar, ente los habitantes de la nuesa ciudá, la reflexón a xeitu sobre los distintos elementos qu'habiten y componen l'eventu y los sos actores. La salvaguardia de les manifestaciones culturales de les carnestolendas cobra importancia pa estos tiempos y ye por esto qu'en 2013 la Fundación Antroxu de Barranquilla xuntu cola Reina del Antroxu realicen l'importante llabor d'aponderar les dances más amenaciaes pola globalización, realizando la producción d'un discu compactu coles músiques tradicionales qu'acompañen dichos bailles. Clasifíquense asina los diez dances "patrimoniales" que representaron parte esencial del desarrollu cultural del antroxu, siendo estes la danza del Congo, danza de los Goleros o Gallinazos, danza de les Farotas, danza de los Coyongos, danza de los Diaños Arlequines, danza del Paloteo, danza de los Páxaros, danza de Son de Negru, danza de los Indios y danza de los Viermes.<ref name="Reina d'el_1">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |títulu=Reina del Antroxu y 10 dances Patrimoniales |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=5 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305153853/http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |fechaarchivu=5 de marzu de 2016 }}</ref> === Cronoloxía === [[Ficheru:Máscara de Diablo Arlequín.JPG|thumb|270px|Máscara-sombrero de diañu arlequín.]] {| {{tablaguapa}} |- ! Añu!! Eventu |- | 1865 || Realízase la primer Llectura del Bandu del Antroxu. |- | 1872 || Surden los salones burreros. |- | 1888 || Créase la figura del Rei Momo. |- | 1899 || Créase'l cargu de Presidente del Antroxu y una Xunta Organizadora. |- | 1903 || Entámase la primer Batalla de Flores. |- | 1918 || Escoyer por primer vegada una Reina del Antroxu, resultando escoyida Alicia Lafaurie Roncallo. |- | 1967 || Introduzse la "Gran Parada" al antroxu. |- | 1969 || Créase'l "Festival d'Orquestes". |- | 1974 || Entámase la primera guacherna por iniciativa de la cantautora [[Esther Foreru]]. |- | 1992 || Créase la Fundación Antroxu de Barranquilla, entidá qu'anguaño remana la festividá. |- | 2001 || L'antroxu de Barranquilla recibe la reconocencia de Patrimoniu Cultural de la Nación» pol Congresu Nacional de Colombia. |- | 2003 || L'antroxu ye declaráu Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá pola "Unesco". |- | 2006 || Entámase'l primer Antroxu de les Artes. |- | 2013 || Declárense diez dances como patrimoniales y búscase el so salvaguardia per mediu de la producción d'un discu compactu. |} == Precarnaval == [[Ficheru:Congo en carnaval.jpg|thumb|left|300px|Danza del congo.]] Les festividaes, que son presidíes pola [[Reina del Antroxu de Barranquilla|Reina del Antroxu]] y el Rei Momo nomaos l'añu anterior, empiecen extraoficialmente colos pitos qu'anuncien la llegada del nuevu añu. Los eventos del precarnaval empiecen oficialmente cola Llectura del Bandu, siguen con Tomar de la Ciudá, la Coronación de la Reina, l'Antroxu de los Neños, el Desfile Gay y la celebración más importante, la Guacherna, desfile nocherniegu que se realiza'l penúltimu vienres antes del sábadu d'antroxu, instauráu en 1974 gracies a la iniciativa de la compositora [[Esthercita Foreru]]. {{cita| [...] La temporada de precarnaval enche n'acontecimientos, unos más tradicionales qu'otros: desfiles caleyeros, actos folclóricos, conciertos de música popular, coronación de personaxes típicos de la fiesta, como la reina del Antroxu, la reina popular, el Rei Momo. [...]<ref>{{cita llibru|apellíos=Buelvas Aldana |nome=Mirtha |títulu=Asina ye l'Antroxu. Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxina=108 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} === Llectura del Bandu === La llectura del Bandu ye unu de los eventos más importantes del antroxu de Barranquilla, pos con ella da entamu oficial a los precarnavales. Nesti actu que se celebra tradicionalmente na Plaza de la Paz, l'Alcalde de la ciudá de Barranquilla fai entrega de les llaves de la ciudá a la Reina del Antroxu, ‘dexando'l so poder' polo que dure la temporada carnavalera. El "Bandu" sería los "decretu" que da vía llibre al jolgorio mientres les carnestolendas y ye lleíu pola Reina del Antroxu nun actu folclóricu xuntu al rei Momo y los reis del antroxu de los neños. El Bandu ta estremáu n'artículos qu'espliquen lo que ta dexáu y lo que ta prohibíu pa los asistentes de la fiesta, sirviéndose d'acontecimientos contemporáneos que fueron importantes o llamativos. Ente cada artículu fai una amuesa de dalguna danza típica del Antroxu, como abrebocas de lo que s'avera. De siguío, la trescripción del bandu del antroxu de Barranquilla de 2016, lleíu pola reina Marcela García Caballero:<ref name="L'HERALDU">{{Cita web|apellido1=Redacción del periódicu |títulu=Esti ye'l Bandu que decreta 'una sola gozadera' nel Antroxu de Barranquilla 2016 |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/esti-ye-el bandu-que-decreta-una-sola-gozadera-en-l'antroxu-de-barranquilla-2016-238807|fechaaccesu=2 de marzu de 2016}}</ref> [[Ficheru:RemoPlazaPaz2.JPG|thumb|300px|Plaza de la Paz, onde tradicionalmente realízase la Llectura del Bandu.]] {{cita|Yo, Marcela García Caballero, currambera de nacencia, carnavalera por vocación y [[Junior de Barranquilla|juniorista]] por convencimientu, col poder que me concede'l [[Rei Momo|Dios Momo]] dende esta esquina nel Mercáu de la Magola, Barriu Embaxo, Montecristo y Barloventu, y acompañada naide más y naide menos que de trés grandes personaxes de la gozadera real, la mio marimondero de tola vida César Paraguita, la mio eterna negrina Puloy, Doña Isabel, y el desorde fechu home, José Cassiani alies El Pavu, ''declaro, ordeno, dispongo y mandu'', '''Artículu Primeru:''' Qu'a partir d'esti intre, tou aquel que se faiga llamar recochero, carnavalero o raspacucayero ta obligáu a da-y una rebaxa al mal xeniu, a ser mala paga cola aburrición, a pidi-y empresta'o la risada del que ta al llau, a camudar les paga diarios por fiesta nel barriu, a fia-y a la bacanería y a da-y una ñapita a l'allegría. Porque mientres el mio reináu, y que lo oya dende'l qu'allá paráu hasta'l que tengo equí al escuchu, la sabrosura barranquillera nun vien con [[IVA]] incluyíu. '''Artículu Segundu:''' Dende esta barbería rebolera Los Mopris, recién motila'a y custiodiada pol Congo Barranquillero Adofo Guel y les princeses del Paloteo Edaida Orozco y Angela Pedroza, ordeno qu'en cada esquina del mio territoriu currambero, a punta de zapatéu, ruémpanse les baldoses y les muyeres pongamos guapachosas. Que los timbales retumben dende'l Cien hasta la Casina de Paya, que les maraques apoderar del son en toles cases y que'l mueyu bravu escuchar a toa hora, ordenar la so reina que ta bien mandona, y esto nun ye [[Ariadna Gutiérrez|Miss Universu, equí naide quítame la corona]]. '''Artículu Terceru:''' Un momentico qu'esti tercer decretu vien con sabor a cocá, caballín y bollu d'anxelín. Luz Marina, Anxélica, Jose y la mio adorada Mati Herrera, los reis de palenque en Barranquilla y el patrones d'esta esquina recochera, téngo-yos un datu, equí na tierra de raigaños africanos onde l'allegría cómese, declaro qu'esti antroxu tea llibre de bochincheros y llenu de parranderos. Y pa'l que me desobedezca, ensin fiesta va quedase… Y güeyu! Onde me llegue a volá', seya una llea o un man, vuelvo y zarrar como al [[Chapo Guzmán]]. '''Artículu Cuartu:''' Engaramada nun pick-up, cola mio pinta verbenera, dígo-y a l'arenosa entera que tou barranquillero que se respeta ten de tar en xugar. Nesti puntu del bazcuye [[champeta|champetero]], El Monte, Carrizal, Santu Domingu, La Sierrita, ente otros, quiero ordenar que si van baillar facer apercollado ximelgándose de llau a llau y al o la que quiera, dicir con esta ceya bien engatada, tien permisu de desamarrar la gata interna que lleven atrapada, asina que, miau miau recontra miau dicir güei, porque ente ser y nun ser, yo soi. '''Artículu Quintu:''' Termino'l mio Bandu equí en Siete Boques, la esquina con más sabor carnavalero en Barranquilla, xuntu con dalgunos de los mios garabateros, Luis Fernando Vengoechea, Álvaro Bustillo, Briadne Velásquez, Ricardo Sierra, Armando Alarcón, Magaly Salas y Humberto Pernett, les mios cumbiamberos col so direutor German Álvarez, los mios facedores qu'esta nueche acompáñenme n'escena, los mios Reis de los Neños, Ronaldo y Antonella, les mios reines de reines y, poques gracies, el mio acompañante y el mio amigu, el Rei Momo, Lisandro Polo Rodríguez, certifico enfrente d'esta Plaza de la Paz col so ambiente bacano y pa' que lo oyan los que tán en Nueva Granada y nel Metropolitanu, qu'anguaño, los protagonistes d'esta fiesta somos absolutamente toos, que la diversidá y la hestoria de les nueses dances valen oru, que la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]] ye y va siguir siendo la única maxestá, la que nos fixo patrimoniu de verdá' verdá', que los carnavaleros qu'esfrutamos el baille y la pernicia vamos tener gocie dende agora hasta'l [[Miércoles de Ceniza|miércoles de ceniza]], y que tou Colombia y el mundu ta convidáu a esti [[Macondo]] de maxa verdadero. La mio xente llindo, bienveníos al antroxu de Barranquilla 2016 que dende güei, ye [[hashtag|#UnaSolaGozadera]]. Repitan conmigo, que dende güei ye Una Sola Gozadera. }} === Coronación de la reina realiza'l xueves anterior a la Batalla de Flores cuando, metanes una fiesta con espectáculos musicales y de baille, la reina del añu anterior impon-y la corona a la reina actual cola cual va presidir los eventos dispuestos pa los cuatro díes d'antroxu. Esti eventu asocede anguaño nel [[estadiu Romelio Martínez]]. Sicasí, l'actu de coronar a la reina del antroxu data del añu 1918 nel desapaecíu Club Barranquilla cola primer reina del antroxu, Alicia Lafaurie Roncallo. Dende entós caltúvose intacta la tradición d'escoyer a les mocines de los estratos más altos por que presidan les fiestes. Esto fizo que seya común lleer, escuchar y ver cómo la corona rota ente unos cuantos apellíos: Gerlein, Donáu, Vengoechea, Lafaurie o Abuchaibe.<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> Tatiana Velásquez esplica:<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|Nun antroxu cada vez más multitudinariu, quien ostenta'l títulu de reina convertir nel centru de toles miraes, gana mayor esposición mediática y entá dempués de los cuatro díes d'éxtasis coleutivu, sigui actuando como embaxadora de la tradición en toa Colombia y l'esterior, porque hasta mediaos d'añu llega la socesora. [...] Tamién con tantos reflectores enriba, la reina aumenta les sos probabilidaes de convertise n'actriz, relacionista pública o presentadora de televisión, como-yos asocedió a les exsoberanas de los postreros 10 años. [...] Pero si acasu'l principal beneficiu, pa munches de les families, ye'l de refrendar la so posición social. Porque na midida na que un apellíu atrope más reines empieza a ser consideráu una dinastía d'antroxu. Inda güei, les soberanes de fai 10, 25 y hasta 50 años participen en cocteles y desfiles. [...] Inclusive, ente delles families llega a esistir competencia por quedar nel imaxinariu coleutivu como la que tuvo'l meyor reináu d'antroxu pola opulencia de los vistíos: solo'l de la nueche de coronación puede devasar los 30 millones de pesos.}} Gran parte de los gastos, por casu los rellacionaos colos traxes que tien de portar la Reina mientres la so coronación, cuerren por cuenta de la familia de quien foi escoyida reina, lo que desaguó crítiques porque chiques de barrios populares nun pueden aspirar a esti títulu por cuenta de les cifres astronómiques que se supón cuesta ser Reina del Antroxu. Según el discursu oficial, ye coronada como reina la candidata que más convenza col so baille y carisma a los 11 miembros de la xunta direutiva d'Antroxu SA., qu'a puerta zarrada axúntense, tolos años y seis meses antes del antroxu pa definir el so nome.<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> En cuanto al espectáculu, este resulta ser tou unu maratón de dances; por esta razón convirtióse añu tres d'añu na prueba de fueu pa les reines del antroxu quien tienen que demostrar que sí pueden baillar con gran maña tola gama de bailles típicos carnavaleros -como la cumbia, el mueyu, el merengue, champeta, etc.- y asina cumplir satisfactoriamente coles actividaes programaes mientres les carnestolendas. Esta velada ta acompañada por integrantes de delles de les comparses más importantes que participen nel antroxu y de músicos de talla nacional ya internacional. Nesta fecha preséntase amás el cantar oficial de la reina del antroxu. === Antroxu gai=== [[Ficheru:Negrita_puloy.jpg|thumb|300px|Miembros de la comunidá LGBT amarutaos de negrines Puloy.]] Ye un eventu nel que participen comparses compuestes por miembros de la comunidá LGBT, nel que se calcula que más de 12 mil de persones desfilen.<ref>{{Cita web|apellido1=PULGARIN |nome1=CARLOS A. |títulu=GAI DESFILARÍEN NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> Anque a partir del 26 de xineru de 2002 esta parada fai parte del programa oficial del antroxu llamáu nesta ocasión el Desfile de la Guacherna Gay-, la so creación data d'años antes. La posibilidá d'un desfile gai nel antroxu empezó a contemplase a mediaos de la década de los ochenta. Hasta entós, solo esistíen presentaciones semiclandestinas en centros nocherniegos. Eusebio Castro, exrey Momo del Antroxu Gay, esplica<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> : {{cita|Un día punximos a pensar en que toos esos amarutes, la ropa de fantasía que siempres nos estremó nos antroxos, nun tenía de llindar se a les discoteques d'ambiente gai.}} Pela so parte, Wálter Molano recuerda:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|Cada añu yera más bultable l'interés de la xente, que se pescudaba cuándo diba ser la fiesta y esperaben pacientemente na entrada de la discoteca pa ver a los tresformistes.}} Años más tarde la comunidá LGBT atrever a salir a la cai, pero solu na corte onde s'atopaba la discoteca gai "Troya In Bar". El fechu foi nefastu porque'l desfile diba pasar pola catedral de Barranquilla, lo que xeneró la protesta de la [[ilesia católica]], de la organización del antroxu y de un gran sector de la comunidá, polo qu'intervieno l'alcalde d'esi entós, Miguel Bolívar Acuña. La Policía terminó esvalixándolos de manera violenta. Capo comenta:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|De primeres la respuesta de la xente foi vulgar ya indisciplinada. Glayábennos coses; tratábennos d'amansuñar. Pero nun arrenunciamos, tou lo contrario, arriesgamos a ampliar en 1991 el percorríu.}} La batalla por tener un espaciu dientro del antroxu siguió, hasta que seis años más tarde, en 1997, la comunidá LGBT recibió'l sofitu del conceyal Orlando Rodríguez, quien presentó una proposición al Conceyu por que un desfile realizáu pola comunidá LGBT fuera aceptáu dientro de la programación oficial del Antroxu. El 30 de xunetu de 1997 creóse la Corporación Autónoma del Antroxu Gay de Barranquilla y l'Atlánticu, liderada polos estilistes Jairo Polo, Carlos Suárez, Alvaro Gómez, Alfredo Contreras y Carmelo Romero, propietarios de distintes discoteques gai. Polo narra:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|La clandestinidá vía la lluz de la llegalidá; non más desfiles furtivos a la medianueche. Consiguimos proteición de la Policía, patrocinios, permisos de les autoridaes, pero entá la Fundación Antroxu de Barranquilla tenía duldes. Siguimos caminando y llograr.}} En 2015 realizar por primer vegada'l Reináu Intermunicipal Gay, onde participaron los conceyos [[Atlánticu (Colombia)|atlanticenses]] de [[Sabanalarga (Atlánticu)|Sabanalarga]], [[Malambo (Atlánticu)|Malambo]], [[Manatí]], [[Puerto Colombia]], [[Sabanagrande (Atlánticu)|Sabanagrande]], [[Usiacurí]], ente otros. “Dempués de la Guacherna va realizase la coronación de la Reina de Reines y de la reina intermunicipal”, cuntaría Eusebio Castro, coordinador del Antroxu Gay, col enfotu de faer evidente'l desarrollu de les actividaes LGBT dientro del antroxu. Por esta razón, en 2016 realízase la primer versión del reináu popular Reina de Reines Gay, nes que participaron diez barrios de Barranquilla, ente ellos San Roque, Les Mores, Área Metropolitana, El Monte, Rebolo 1, Rebolo 2, Montecristo y Mariña Formosa.<ref>{{Cita web|apellido1=RÍO LÓPEZ |nome1=LEIDYS |títulu=Antroxu Gay 2016 presenta la so programación |url=http://www.elheraldo.co/tendencies/carnaval-gai-2016-presenta-el so-programacion-237413|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> === Antroxu de los Neños === Ye un desfile dedicáu a los neños. Participen comparses colexales y comuñales, según los Reis Infantiles. Nesti desfile ye común ver mini-xarrés afechos al tamañu de los neños;hai muncha allegría,y diversos amarutes tantu de cumbia,garabato,y fantasía. === La Guacherna === [[Ficheru:Bq - 9 sept 2007 030.jpg|thumb|250px|Estatua d'[[Esther Foreru|Esthercita Foreru]], quien recuperó la tradición de La Guacherna.]] La Guacherna ye un desfile nocherniegu y l'eventu más importante de los precarnavales. Realízase'l penúltimu vienres antes del sábadu d'antroxu. Nella participen grupos folclóricos, cumbiambas, tamboras y amarutes a la lluz de veles y faroles de colores. La Guacherna nació a empiezos del sieglu XX nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] Embaxo. Nos sos entamos, mientres los díes de precarnavales, los vecinos llamaben con un [[Guache (percusión)|guache]] (preséu de percusión que produz un soníu similar al de la maraca) a los demás, por qu'empezaren a preparar les dances al son de tamboras y [[Caña de millo|flauta de millo]], siempres acompañaos de guedeyes y velones p'allumar la nueche, allegrando los barrios de la ciudá. Nel añu 1974, recupérase esta tradición gracies a la iniciativa d'[[Esther Foreru|Esthercita Foreru]], quien en compañía d'Alicia de Andréis, llogra que la xunta organizadora del antroxu de Barranquilla incorporar dientro de la programación oficial. El desfile nun esistió realmente sinón hasta 1974 y asitióse-y el nome de Guacherna pola so creadora, Esther foreru, que viera un desfile nocherniegu en Santiago de Cuba, una nueche en 1959. A otru día investigó con folcloristes y supo que fueren grupos pequeños que se fueron axuntando de toes partes de la provincia y col trescurrir del tiempu foise dando la tradición del desfile de La Conga. Esther Foreru recordó que na so tierra d'orixe, Barranquilla, nun esistía un desfile nocherniegu pa los antroxos y cuando tornó a la so tierra, decidió faelo y utilizó el nome de Guacherna, que yera una alcordanza de la so niñez cuando los grupos de cumbia salíen a prauticar los sos ritmos pasaben peles cais que teníen poques lluces y la xente dicía que pasaba una "guacherna". Nel añu 1974 se instituyó el gran desfile qu'esiste hasta la fecha como un gran y lluminosu desfile nocherniegu.<ref>{{Cita web|apellido1=Uviéu |nome1=Álvaro |títulu=NOCHE DE GUACHERNA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-867618 |fechaaccesu=24 de febreru de 2017}}</ref> El cantar insinia d'esta fecha ye'l merengue homónimu "''La Guacherna''", composición de la mesma Esthercita Foreru, que la so versión más conocida ye la de la dominicana [[Milly Quezada]]. == Eventos == L'antroxu celebra cuatro díes antes d'empecipiar la [[Cuaresma]], la xente apurrir a la fiesta y el jolgorio y amaruta nun actu de diversión y de desinhibición.<ref name="hestoria">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |títulu=Historia |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090227053701/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |fechaarchivu=27 de febreru de 2009 }}</ref> Mientres esta dómina, el barranquillero y un bon númberu de foranos que lleguen a la ciudá abandonar al gocie coleutivu, al tragu y el baille. Hai que tener en cuenta qu'en dellos casos estos eventos realizar en simultáneu. === Sábadu d'Antroxu === ; Batalla de Flores [[Ficheru:Carnaval_de_B.quilla..jpg|thumb|left|300px|Reina del antroxu 2009 Marianna Schlegel Donáu nel so xarré mientres la Batalla de Flores.]] El festexu empieza en firme'l sábadu d'antroxu cola Batalla de Flores, primer de los cuatro xornaes de celebración, el so actu central, el más importante y el más esperáu. Ye un gran desfile de xarrés, qu'encabeza la [[Reina del Antroxu de Barranquilla|Reina del Antroxu]], siguida de grupos folclóricos, amarutes, cumbiambas y comparses, ganadores de los concursos del antroxu anterior. La Batalla de Flores ye'l desfile más antiguu que se realiza nel antroxu de Barranquilla y foi entamáu per primer vegada en 1903 por iniciativa del xeneral Heriberto Arturo Vengoechea quien buscaba celebrar el fin de la [[Guerra de los Mil Díes]]. Con esti eventu tornó l'antroxu a la ciudá de Barranquillla yá que dende 1900 la celebración fuera suspendida. Primeramente, la Batalla de Flores yera un paséu pol antiguu camellón Abello, güei [[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|pasio Bolívar]], qu'abríen dos bandos conformaos por families prestantes de la ciudá, a bordu de victories o carruaxes decoraos con flores.<ref>{{cita llibru|apellíu=Candela |nome=Marianu |títulu=Díes d'antroxu. Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxina=112 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> L'historiador y cronista Alfredo de la Espriella describe a la primer Batalla de Flores como un xuegu nel que dos grupos de persones enfrentábense disparándose "serpentinas, confetis, flores naturales y arumes" mientres un percorríu que duraba cuatro vueltes a la mazana. Esta batalla terminaba con un xestu de paz nel que dambos grupos reconciliábense y díbense a celebrar al teatru Emiliano Vengoeachea. El so ésitu foi tal que l'añu siguiente repitióse la Batalla.<ref name="Alfredo_1">{{cita llibru|apellíos=De la Espriella |nome=Alfredo |títulu=Antroxu de Barranquilla: centenariu de la Batalla de Flores (1903-2003) |añu=2003 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> Dende 1991 realizar na Vía 40, depués de realizase per años na avenida Olaya Herrera, la carrera 43 y el paséu de Bolívar. Anguaño los xarrés van acompañaes por agrupaciones musicales del momentos con equipos d'altavoces d'alta potencia que conviden al públicu a celebrar al ritmu de caúna de les dances. Los espectadores pasaron de tar de pies, a sentase en siella y últimamente popularizóse l'usu de palcos. Simultáneamente realícense desfiles pola carrera 44, la '''Batalla de Flores de l'Alcordanza "Sonia Osorio"''', que fai parte del antroxu de la 44, eventu gratuitu y ensin palcos, y el '''Desfile del Rei Momo''' na cai 17. === Domingo d'Antroxu === ;Gran Parada de Tradición y Folclor [[Ficheru:Disfraz_Carnaval_Barranquilla.jpg|thumb|300px|Disfraz individual na Batalla de Flores de la carrera 44.]] El segundu día d'antroxu llevar a cabu la Gran Parada de Tradición y Folclor, o a cencielles Gran Parada, desfile instituyíu en 1967. Nél solo preséntense grupos folclóricos tradicionales, cumbiambas y comparses. La Gran Parada tamién se lleva a cabu na Vía 40, pero nun desfilen xarrés. Esti desfile amuesa a la danza y la música na so esencia más tradicional yá que yá nun hai xarrés nin grandes equipos de soníu que les distrayigan. Pal añu 2013 contabilizáronse alredor de 300 comparses. Les dances que faen la so apaición nesti desfile son les catalogaes dances "populares" como la del Caimán Cienaguero o de les Negrines Puloy y "tradicionales" como la de los Diaños Arlequines o de Son de Negru. La música por tantu tamién amuesa la so faceta más conservadora siendo les cumbies, chandés -acomuñada cola danza del Garabato- y fandangos -acomuñada cola danza de les Marimondas- les más escuchaes. === Llunes d'Antroxu === Na tercer xornada del antroxu realicen dos eventos, la Gran Parada de Fantasía y el Festival d'Orquestes. ;Gran Parada de Comparses [[Ficheru:Comparsa del C. de B.quilla.jpg|thumb|left|300px|Comparsa mientres la Gran Parada de Fantasía.]] Dende l'añu 2003, celébrase una versión más estilizada y internacionalizada de la Gran Parada del domingu d'Antroxu, celebrada d'igual forma na Vía 40. A diferencia de la so homónima, pueden reparase xarrés desfilar, según l'amiestu de los elementos folclóricos tradicionales con nuevos enclinos que busquen reinventalos. Pol númberu de participantes, y pol so esplegue de música, coloríu y esbardie estéticu n'amarutes, diseños, adornos con brillantes, plumes y accesorios, los grupos de fantasía, adulces, fuéronse convirtiendo nun fenómenos popular de participación nel antroxu, sobremanera ente les nueves xeneraciones, lo que, a lo postrero, llevó a la creación d'esti espaciu en que participen comparses que'l so númberu d'integrantes puede llegar a trescientos. D'esta manera dar a conocer mixturas coreográfiques qu'anueven fluctuando ente lo más tradicional, lo local y lo internacional, arréyense ritmos de distintes nacionalidaes, como'l samba, el mueyu, el reggaetón, la champeta y la música electrónica con otros más locales como la cumbia, el porru, el mapalé el son de negru y el merecumbé. Esti eventu atrai propuestes renovadores al antroxu de Barranquilla que busquen tener un espaciu y xenerar permanencia nes carnestolendas. L'ésitu d'una comparsa o danza de fantasía podría significar la revitalización del antroxu mesmu, arriqueciéndolo y collaborando nel so desarrollu. Adulces convirtióse n'unu de los desfiles más allegaos del antroxu. Nel Antroxu de Barranquilla 2017 camúdase'l nome del desfile de '''Gran Parada de Fantasía''' y adóptase el de '''Gran Parada de Comparses''' por cuenta de la inclusión col pasar de los años de diverses comparses y coreografíes adicionales a les de fantasía.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/antroxu-2017/ |títulu=Programación 2017 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> ;Festival d'Orquestes {{AP|Ganadores del premiu Congo d'Oru}} [[Ficheru:Festival de Orquestas 2007 Barranquilla.jpg|thumb|300px|Festival d'Orquestes 2007. Presentación de [[Richie Ray]] y [[Bobby Cruz]].]] Celébrase'l Festival d'Orquestes (creáu en 1969),<ref name="festiorquestas" /> dende les primeres hores de la tarde hasta la madrugada del martes. Nel Festival participen nes distintes categoríes musicales les orquestes y agrupaciones que se presenten nos numberosos bailles del antroxu. Los ganadores en cada categoría reciben l'acobiciáu Congo d'Oru. Una de les regles más llamatives del concursu ye que se deben interpretar tres canciones y siquier una d'éstes ten de tar dedicada, nel so conteníu, a la ciudá de Barranquilla, teniendo en cuenta'l repertoriu rítmicu del Caribe colombianu. Esti eventu celébrase anguaño nel [[estadiu Romelio Martínez]]. Les siguientes son les modalidaes nes que compiten les agrupaciones pa consiguir el gallardón del Congo d'Oru: * Tropical. Términu xenéricu que fai referencia a les agrupaciones tantu de formatu orquestal popular como de proyeición folclórica (de pitos, flautes y tambores) qu'interpreten xéneros musicales típicos de la rexón Caribe y del antroxu barranquillero como lo son la cumbia, el porru, el fandangu, la chalupa, el mapalé, ente otros. * [[Vallenato]]. Identifica al vallenato en toos el so aires tradicionales o variaciones (paséu, son, merengue, puya y nueva fola), interpretaos con acordión, caxa y guacharaca como instrumentación base. * Salsa. Fai referencia a los diversos ritmos d'orixe afroantillano como lo son el son cubanu, son montuno, pachanga, guaguancó, boogaloo, bomba, plena boricua, mambo, cha-cha-chá, latinjazz y fusiones afroantillanas. * Merengue. Términu qu'apigura a los aires musicales naturales de República Dominicana y de Centroamérica y les Antilles como lo son el merengue típicu, el tecnomerengue, el house, el ragga, ente otros. * Música urbana. Participen aquelles agrupaciones de xéneros que respuendan a les nueves sonoridaes o enclinos musicales urbanes, como la champeta, el reggaetón, el hip hop, el rap, el dancehall, fusiones, etc. *Rescate a lo Nueso. Términu xenéricu que fai referencia a les agrupaciones de formatu folclóricu qu'interpreten xéneros musicales típicos de la rexón Caribe y del antroxu barranquillero como lo son la cumbia, el porru, el fandangu, la chalupa, el mapalé, ente otros.. De la mesma, otorgar distinciones a los meyores instrumentistes y a los meyores cantantes del certame. === Martes d'Antroxu=== ; Muerte de Joselito A manera de zarru llevar a cabu l'entierru de Joselito Antroxu, que simboliza'l fin de les festividaes. Nesti día en munchos barrios de la ciudá realícense graciosos "entierros" de Joselito, quien simboliza l'allegría de les carnestolendas. Dizse entós que'l personaxe "resucita" el sábadu d'antroxu y "muerre" l'últimu día cansáu y "enguayabado" (embriagado) pa "resucitar" nuevamente l'añu siguiente nel próximu antroxu. D'esta manera cientos de barranquilleros salen de les sos cases en cortexos aciagos pa llorar con gran histrionismu al difuntu. Joselito Antroxu puede ser una persona real o un moñecu y suel ser tresportáu dientro d'un ataúd o camiya afatáu con flores y cintes y arrodiáu de los sos "viudes" que lo lloren. Les vilbes pueden ser homes amarutaos de muyeres. Amás de les vilbes pueden apreciase personaxes como sacerdotes y los fíos güérfanos. Ye inciertu l'orixe d'esti personaxe. Dende 1999, la Fundación Antroxu de Barranquilla celebra'l concursu "Joselito dir coles cenices" pa incentivar a que más comparses se xunan a esta celebración y nel que se premia a la meyor propuesta escénica. Na nueche celebrar nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] Embaxo o na [[Plaza de la Paz (Barranquilla)|plaza de la Paz]] un graciosu alcuentru de [[Lletanía (Antroxu de Barranquilla)|lletaníes]], coles que, en senciellos versos y cola so carauterística entonación, se ventilan, critiquen y comenten les temes de l'actualidá local, nacional ya internacional. A otru día, [[Miércoles de Ceniza]], empieza la [[Cuaresma]], periodu de recogimiento relixosu y d'astención que preciede a la [[Selmana Santa]].<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/programacion.html |títulu=Programación |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090227062528/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/programacion.html |fechaarchivu=27 de febreru de 2009 }}</ref> == Escenarios == [[Ficheru:Verbena en el Carnaval de Barranquilla.JPG|thumb|300px|Verbena nel antroxu de Barranquilla.]] El principal escenariu del antroxu ye la Vía 40, avenida industrial onde se desenvuelven la Batalla de Flores (sábadu), la Gran Parada (domingu) y el Desfile de Tradición Folclórica (llunes). Otros escenarios son la cai 17 (Desfile del Rei Momo), la carrera 44 (guacherna, Batalla de Flores de l'Alcordanza), l'[[estadiu Romelio Martínez]] (Festival d'Orquestes, Coronación de la Reina), la [[Plaza de la Paz (Barranquilla)|plaza de la Paz Juan Pablo II]] (Llectura del Bandu), amás de les verbenes que son abiertes y al campu y salones de baille zarraos, a los que se paga pa ingresar, animaos con música grabada o en vivu. === Verbenes === Son espacios al campu y abiertos al públicu, cola posibilidá de baillar, comer y recrease con distintes actividaes. Presumir que les verbenes apaecieron a principios del sieglu XX cuando se realizaben los asaltos amistosos a residencies. "Estos asaltos teníen d'asumise ensin derechu a negase ante la eleición” de la residencia como sitiu d'alcuentru d'amigos y pareyes que poníen los menaxes y llicores necesarios pal desarrollu del jolgorio. Estos alcuentros bailladeros carnavaleros efectuar nos estratos medios altos y altos y foi costume bien espublizada hasta l'apaición oficial d'una programación de bailles clubes y hoteles."<ref>{{Cita web |url=http://revistas.elheraldo.co/llatitú/el swing-de-los tiempos-de-la-verbena-99468 |títulu=El swing' de los tiempos de la verbena {{!}} Revistes |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|sitiuweb=revistes.elheraldo.co}}</ref> Delles verbenes populares son:<ref>{{Cita web|apellido1=Stevenson Samper |nome1=Adlai |títulu=El swing' de los tiempos de la verbena |url=http://revistas.elheraldo.co/llatitú/el swing-de-los tiempos-de-la-verbena-99468|fechaaccesu=2 de marzu de 2016}}</ref> *''El Bambú'', nel Barriu Olaya. *''Polvorín'', nel Barriu San José. *''A Plenu Sol'', nel Barriu La Unión. *''La Gustadera'', nel Barriu Les Nieves. *''La Puya lloca'', nel Barriu Los Pinos Pela so parte, nacieron nueves propuestes de verbenes qu'inclúin propuestes musicales más contemporánees como lo son: *''La Carnavalada'', frente la Casa Moreu nel Barriu Santa Ana. *''La Puntica (non más)'', nel Barriu Embaxo. === Salones burreros === Fueron espacios semicerrados d'entrada gratuita nos que la xente del pueblu axuntar a baillar. El so nome provieno de que la xente dexaba ensobiaos los sos pollinos fuera del recintu antes d'ingresar. Como un intentu de rescatar esta tradición, nel Antroxu 2013 incentivóse l'apropiación d'esti espaciu como "Palaciu Real" de la Reina del Antroxu.<ref>{{Cita web |url=http://reocities.com/comfamiliar/CDM/Salonos_Burreros_1.html |títulu=SALONOS BURREROS DEL ANTROXU DE BARRANQUILLA (Primer Parte) |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Perea |nome=Jorge |idioma=es-co |sitiuweb=reocities.com}}</ref> == Música == [[Ficheru:SolReyes20120906 236.JPG|thumb|300px|[[Caña de millo]], preséu común de la música carnavalera.]] Nel antroxu de Barranquilla pueden esfrutase aires del folclor costeño como la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]], la puya, el jalao, el garabato, el [[Chandé (Colombia)|chandé]], el [[porru (música)|porru]], el [[bullerengue]], el paxarín, el [[mapalé]], el [[merecumbé]], la [[guaracha]], el [[vallenato]], la [[Champeta]], ritmos provenientes d'África y de la cuenca del [[mar Caribe]], como la [[música salsa|mueyu]] y el [[Merengue (xéneru musical)|merengue dominicanu]]. La [[Cumbia (Colombia)|cumbia]] ye'l principal ritmu del antroxu, especialmente nos desfiles como la Batalla de Flores y la Gran Parada. Amás de la cumbia, destácase'l mapalé, ritmu que se basa nos movimientos d'un pexe y onde la muyer y l'home muévense contrayendo l'abdome.<ref name="fcb" /> El chandé "''Te escaecí''" del compositor [[Antonio María Peñaloza|Antonio María Peñaloza Cervantes]] ye consideráu hasta'l día de güei como l'Himnu del Antroxu de Barranquilla. * Ensambles musicales tradicionales ** Grupu de millo o de gaites (cumbia, bullerengue, chandé, tambora). ** Papayera (porru, fandangu). ** Parranda vallenata * Ensambles musicales populares ** Grupu de música tropical (mueyu, merengue, merecumbé, guaracha) ** Picós ===Cantar del Antroxu=== Dende la primer década de los años 2000 fíxose normal que'l pueblu barranquillero escueya la denomada "Cantar del Antroxu". Esti cantar nun ye determinada por dalgún xuráu, a cencielles son cantares que'l públicu carnavalero acueye y nel imaxinariu convertir nel cantar que representa la edición del Antroxu de dichu añu. Rápido'l emisores, discoteques y verbenes aprovechar de la so popularidá pa espublizala y allegrar los ánimos de los partes del Antroxu.<ref>{{Cita web |títulu=Estes fueron los cantares 'más pegaes' nel Antroxu de Barranquilla |url=https://www.elheraldo.co/tendencias/los cantares-del antroxu-de-barranquilla-144647 |fecha=28 d'abril de 2014. |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref> *2007: ''Borracha'', de Pipe Peláez. Xéneru: Vallenato. *2008: ''Ta' bona'', de Tulile. Xéneru: Merengue. *2009: ''El Ñatu mama ron'', de Noel Petro. Xéneru: Terapia. *2010: ''El Celular'', de Tarrecible Zaa & El Yao. Xéneru: Champeta. *2011: ''El pollín intelectual'', de Juan Samuel Xéneru: Merengue. *2012: ''Ai se eu te pego'', de Michel Teló. Xéneru: [[MPB]]. *2013: ''La Llave'', de Cortixu y el so combu. Xéneru: Salsa. *2014: ''El Serruchu'', de Mr. Black. Xéneru: Champeta. *2015: ''La Espelucá''', de Twister y Mr. Steve. Xéneru: Champeta. *2016: ''Materialista'', de Montés Dangond y Nicky Jam. Xéneru: Vallenato. <ref>http://www.pulzo.com/entretenimiento/la-pupileta-mas-que-la-cancion-del antroxu-de-barranquilla-ye-toa-una-moda/416755https://www.elheraldo.co/entretenimiento/se-solto-la llocura-carnavalera-241048</ref> *2017: ''Mpemba (tamién llamada "Pemba Laka")'', d'Hugo Soares. Xéneru: [[Kuduro]]. <ref>https://www.elheraldo.co/entretenimiento/historia-detras-de-pemba-laka-el-exito-africanu-que-se-viralizo-323071</ref> <ref>https://www.elheraldo.co/entretenimiento/hugo-soares-l'autor-de-una-cancion-fecha-alredor-del mundu-326063</ref> == Dances y amarutes == [[Ficheru:Carnavales 2007 028.jpg|thumb|300px|Mural con amarutes y dances emblemátiques del antroxu.]] {{AP|Llista de grupos, dances y agrupaciones musicales del Antroxu de Barranquilla}} Les dances y amarutar son componentes primordiales del antroxu barranquillero, lo mesmo que la música folclórica y les lletaníes. Les dances anguaño catalóguense en dos grandes grupos, les tradicionales y les patrimoniales, pero tamién pueden ser clasificaes como: * Históriques (Farotas) * De rellación (Paloteo) * De batalla (Garabato, Paloteo, Congo) * D'animales (Goleros, Viermes, Conyongos, Caimán Cienaguero) * De trabayu (Pilanderas) * De burlla (Monocuco, marimondas, nanos, Son de Negru) * De lleendes (Farotas, Caimán Cienaguero) * De tradición europea (Diablos Arlequines) * De mázcares (Marimondas, Diablos Arlequines) * Ceremoniales (Indios farotos, cumbia, mapalé) === Dances populares === Les siguientes dances considérense populares, porque son habituales ente les comparses que participen del antroxu barranquillero, por tantu'l so riesgu de sumir ye baxu. Delles d'estes dances convirtiéronse en figures esenciales pal Antroxu. <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: green; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Dances tradicionales del antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Garabato Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" |[[Ficheru:MarimondasCB.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Monocucos Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Negrita puloy.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Garabato'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de la Marimonda'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Monocuco'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de les Negrines Puloy'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Cabezón.JPG|180px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Cartagena de Indias.Septiembre 2007 786.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:La pollera 2005.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Caim%C3%A1n_Cienaguero.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Cabezonos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del mapalé'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de la cumbia'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Caimán Cienaguero'' |- |} </div> ;Danza del Garabato {{AP|Danza del Garabato}} [[Ficheru:Garabato infantl 02.jpg|thumb|left|180px|Neñu amarutáu de garabato.]] La danza del Garabato caracteriza un enfrentamientu ente la vida y la muerte. La pallabra garabato ye'l nome dau a la [[gadaña]] (palu en forma de gabitu n'unu de los sos estremos qu'identifica a la Muerte), que lleva colgaes unes cintes de colores coloráu, mariellu y verde (colores de la bandera de Barranquilla), y que lleven los integrantes masculinos de la danza. Este integra los distintos aspeutos que se demuestra nes creencies que representa en garabato. El disfraz estrémase grandemente si ye masculín o femenín. L'home lleva la cara pintada de blancu coles mocaes de colloráu, lleva puestu un sombreru blancu afatáu con cintes y flores, un pantalón hasta les rodíes de color negru, medies altes de color blancu, una camisa mariella con un mandil azul y una capa colorada decorada con distintes formes, y el cayáu. Les muyeres lleven una falda grande colos colores negru (esti color cubre cuasi tola falda), colloráu, mariellu y verde, una blusa colos mesmos colores y un arreglu de flores nel pelo. Esta danza tien tamién otru personaxe que ye la muerte que tien un disfraz de pies a cabeza negru con güesos pintaos, y maquillaxe blancu na cara. Dalgunes de les comparses más importantes son "El garabato del Country" y "El garabato de la Universidá Llibre. La música qu'acompaña esta danza ye'l [[Chandé (Colombia)|chandé]]. ;Danza de les Marimondas [[Ficheru:Barranquilla casa del carnaval 3.jpg|thumb|250px|Mural de les marimondas na Casa del Antroxu de Barranquilla.]] Tien un disfraz creáu nel que se busca burllase de la clase alta y los funcionarios corruptos de la Barranquilla d'antaño. Dizse que nació cuando un barranquillero, al nun tener dineru p'amarutase, asocedióse-y vistise con un sacu, una corbata y un pantalón vieyos, puestos al aviesu y, como careta, un costal de farina al que-y abrió trés furacos, pa burllase del restu de los sos conciudadanos. El disfraz, anguaño consiste nun pantalón, camisa manga llarga, corbata, sacu o chalecu, y un mazcaritu fechu con una especie de bolsa de tela con trés buecos, bordiaos con tubos rellenos de tela, una ñariz bien llarga, asemeyada a un miembru viril, y unes oreyes asemeyaes a les de los elefantes, con figures de colores. Esti disfraz tien de dir siempres acompañáu d'un pito de cauchu, conocíu como “pea pea”, que'l so soníu destemplado sirve pa espresar l'esbardie y l'allegría de quien s'amaruta de marimonda. Bien conocíu ye'l dichu barranquillero: «Nun ye nada'l disfraz de marimonda sinón los brincos qu'hai que dar». Dalgún de los pasos más famosos son el de Michael Jackson, el de conejito y del remu. Una de les comparses más famoses ye la de "Les Marimondas del barriu Embaxo". El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Fandangu (Colombia)|fandangu]]. ;Danza de los Monocucos Esta danza tien oríxenes nel antroxu dende l'añu 1965. La pallabra "monocuco" vien, según l'historiador Alfredo de la Espriella, de los monos (l'animal), quien na Barranquilla d'antaño, mordíen y llanzaben la comida que robaben de les persones. D'ellí vien la famosa frase "Monocuco guayabero, saca preses del calderu, embusteru y tramuyero". El disfraz de monocuco tien una mázcara y un capiellu, el traxe, con botones grandes, ye coloríu y abondo anchu por que seya fácil el desplazamieno. Esti disfraz, d'orixe européu, ayuda a acutar la identidá del que lo usa, y dase la llibertá de revelar verdaes a les persones que se-y traviesen y que conoz na vida cotidiana falando con una voz asonsañada, y si esta persona intenta quitar la mázcara pa saber quién ye la persona qu'usa'l disfraz, el monocuco péga-y con una vara de totumo. Una de les comparses más famoses d'esta danza ye "Los Auténticos Monocucos de les Nieves", que'l so direutor actual ye Roberto Guzmán Núñez. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[porru (música)|porru paliteao]]. ;Danza de les Negrines Puloy [[Ficheru:Mural Negrita Puloy.jpg|thumb|250px|Mural de negrina puloy nel barriu Embaxo.]] Surdió como disfraz individual na década de los 60, y taba inspiráu nuna publicidá d'un deterxente venezolanu que tamién llevaba'l mesmu nome: Puloy. Pa los años 70, esti traxe y danza yá sumiera. En 1983, Natividad López de Altamar y la so nuera Isabel Muñoz Vásquez deciden rescatar esta danza creando la comparsa de "Les Negrines Puloy del barriu Montecristo”. Xeneralmente ye usáu por muyeres, sicasí tamién hai homes que lu usen, dellos miembros de la comunidá [[LGBTI|trans]] barranquillera. Orixinalmente les Negrines Puloy nun-yos víen el cara porque usaben una mázcara que-y cubría tola cabeza. Yera de tela y tenía pintaos los llabios de color coloráu y unos grandes güeyos. El traxe de blusa y falda yera coloráu con puntos blancu pequeños y poníase sobre unes licras negres pa les piernes y pa los brazos. Anguaño vístense con una trusa manga llarga en licra negra qu'asemeya la piel, un vistíu curtiu y coqueto en tela de bolines blanques y fondu coloráu, medies velaes negres, zapatos de tacones, collares y candongues de colores negru, blancu y colloráu. Lleven un llazu ellaboráu cola mesma tela del vistíu y una peluca tipu afro de color negra. El traxe antiguu, sicasí nun sumió del tou, yá que munchos miembros de la comunidá trans siguen utilizando la mázcara pa despintar la identidá. El ritmu que dancien les Negrines Puloy ye'l [[merecumbé]]. ;Danza del Caimán Cienaguero [[Ficheru:Caim%C3%A1n_Cienaguero_2.jpg|thumb|left|250px|Danza del Caimán Cienaguero.]] Esta danza aniciar en [[Barraquera (Madalena)]]. Basar na hestoria que trescurre un 20 de xineru, día de San Sebastián, cuando Guillermo Jato celébra-y el cumpleaños a la so fía Tomasita. La lleenda cunta que la ma desdexada dexó a la so fía sola baillando y que un caimán comer. Danzar en círculos y/o por pareyes, y unu de los miembros del grupu pasiar con una estructura en forma de caimán. Dalgunos de los pasos del baille son la rutina, la baxada, xiru a la izquierda y xiru a la derecha. Tanto homes como muyeres marquen el ritmu con palmes, costazos y pies mientres se mueven llixeramente en files paraleles y un disfraz de caimán banciándose nel centru. Cuando'l padre de la menor entruga pola so fía, el [[caimán]] pasiar pa faer alusión al tráxicu destín de la neña. Ye común que los baillarinos glayen la siguiente frase "Güei, día de San Sebastián, cumple años Tomasita y esti malditu animal comióse al mio hijitica! El mio hijita llinda, ¿ú la to hermana?, ¡el Caimán comer!" Nun se debe confundir cola hestoria del Home-Caimán de [[Platu (Madalena)|Platu]]. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l perillero. ;Danza de los Cabezonos [[Ficheru:Cabezones.jpg|thumb|right|300px|Danza de los cabezonos.]] Dizse qu'esta danza naz depués de que l'empresariu Celio Villaba Rodríguez tornara del so viaxe d'Alemaña en 1930 en busca de nuevos mercaos pa la Cafetería Almendra Tropical, empresa de la qu'él yera dueñu. Esti viaxe coincidió con antroxos nos que vio desfiles de persones amarutaes con cabeces xigantes que lu llamaron abondo la so atención. A Villaba asocedióse faer daqué similar pal Antroxu de Barranquilla y equí naz esta danza. L'empresariu contrató a dellos artesanos pa faer les cabeces xigantes y fixo un con concursu pa escoyer dientro de los sos emplegaos a los que saldríen dsfrazados de cabezonos. Por enforma tiempu foi tradición qu'esta danza fuera la primera n'apaecer mientres el gran desfile de la Batalla de Flores, esto en parte pol echo de que Villaba fuera parte de la Xunta Organizadora del Antroxu. Antes los cabezonos solíen tener un sombreru que teníen un buecu; los danzantes metíense dientro de la cabeza y pol buecu ye que podíen ver al esterior. Anguaño los cabezonos tán fechos de distintes formes cola téunica del papel maché. Los baillarinos garren les grandes cabeces coles sos manes mientres baillen y tienen más llibertá p'afaese la gran cabeza. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[gaita]]. ;Danza del Mapalé [[Ficheru:Mapalé.JPG|thumb|left|250px|Danza del mapalé.]] El mapalé ye un baille afrocolombiano que surdió na Mariña Caribe gracies a la influyencia cultural de los esclavos africanos traficados mientres la conquista d'América. El mapalé foi descritu tamién como "ritmu del frenesí" y falóse con non menos bayura d'argumentos, d'una especie de "bruxería" que llogra que los baillarinos vaigan sintiéndose atraíos por daqué inesplicable que paez salir de los golpes del tambor o l'agudu soníu d'una caña, hasta faelos cayer lliteralmente falando, nuna esquiciadura de pasión, de deséu carnal. Esa ye una coreografía bien representada. Usualmente nestes dances, les muyeres lleven faldes curties, y la so blusa ye manga curtia xeneralmente de color negru, pelo suelto na cabeza turbantes senciellos, van descalces. Los homes Usaben pantalones pescadores, en dellos casos usen camisa blanca arremangada, na vistimienta d'este faen un papel clave'l colores brillosos y vivos. dempués d'una creación que se fixo pa proyeutar el mapalé la xente güei día piensa que ye una falda curties, con flequillos o volantes pequeños qu'afaten el movimientu aceleráu de los sos cadriles. Asina mesmu como Edith González nos sos bailles y demás persones que fixeron hestoria a lo llargo de les sos vides Baille. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[mapalé]]. ;Danza de los Nanos [[Ficheru:Bosquejo de diseño disfraz Enano de Cicuco.png|thumb||250px|Esquisa: disfraz de nanu.]] Esta danza tien oríxenes nel conceyu de Cicuco, nel departamentu de Bolívar, d'onde parte grupos escontra Barranquilla pa esfrutar del so Antroxu. El disfraz tien un armazón d'alambre, un capucho que despinta la verdadera estatura del amarutáu. Esti gran armazón anubrir de tela na que se dibuxen grandes cares gracioses de personaxes imaxinarios y de éstes salen pequeños brazos. Los nanos visten camises manga llarga con diseños tropicales y pantalones d'un solu color. Esti disfraz caracterízase tamién por tener grandes nalgues feches n'esponxa que per mediu d'un sistema rudimentariu de cuerdes faen que se muevan desafranaes y de esta manera moflar del públicu mientres baillen. Una de les grandes fomentadoras d'esta danza ye Agripina Paula Turizo, quien tamién ye cantaora. Los ritmos que baillen los nanos de Cicuco son el [[bullerengue]] y la puya atlanticense. ;Danza de la cumbia [[Ficheru:Barranquilla_Monumento_a_la_Cumbia.jpg|thumb|right|300px|Monumentu a la cumbia en Barranquilla.]] La cumbia tien un llugar bien importante nel antroxu siendo una de les sos dances más importantes. Recibe influyencies de tres vertientes culturales distintes: indíxena, negra, blanca (española), siendo frutu de la llongura ya intensu mestizaje ente estes cultures mientres la Conquista y la Colonia. Na instrumentación tán los tambores d'orixe africanu; les maraques, el guache y los pitos (flauta de millo y gaites) d'orixe indíxena; ente que los cantares y coples son apurra de la poética española, anque afeches depués. Hai una fuerte presencia de movimientos sensuales, marcadamente galantiadores, engañadores, carauterísticos de los bailles d'orixe africanu. Les vestidures tienen clares traces españoles: llargues polleres, encaxes, lentejuelas, candongues, y los mesmos tocaos de flores y el maquillaxe intensu nes muyeres; camisa y pantalón blancos, pañolón coloráu anoyáu al pescuezu y sombreru nos homes. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]]. ;Danza de les Pilanderas Ye una danza na cual los baillarinos usen como parte de la so coreografía un pilón o morteru pa mayar el maíz o l'arroz. Tamién se-y llama danza de les Piloneras. Nos pueblos que interactúan col ríu Madalena los danzantes salen de nueche a percorrer les cais danzando y actúen frente a les cases de los sos amigos que los reciben con llicor. Les piloneras ye danzar símbolu del Festival de la Lleenda Vallenata qu'empecipia'l desfile col cual inaugúrase tal festival. El vistíu, llamáu chambra, ta compuestu por dos pieces, la blusa de mangues tres cuartes, estampada con flores, de talle llargu que termina nuna arandela, de flores de distintos tamaños, y la falda o pollera, que tien trés boleros terminaos n'encaxes o letines. Les baletas ye'l calzáu ellaboráu con lona y suela plana de cueru. Como adornu de la cabeza, la muyer suel llevar una pañoleta de flores como'l lliriu, la del cañaguate, trinitaria, coral o cayena. El vistíu masculín ta compuestu per pantalón y camisa blancos, pañoleta colorada anoyada nel pescuezu de la camisa. Amás, lluz el casquete, tocáu de la cabeza afatáu con flores de distintos colores ellaboraes en papel cometa. De calzáu usa les baletas, ellaboraes con lona y suela plana de cueru. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[porru (música)|porru tapao]]. === Dances patrimoniales === En 2013 clasifíquense 10 dances "patrimoniales" nel marcu de los 200 años de la ciudá y n'homenaxe al Antroxu de Barranquilla nos sos 10 años de ser declarada Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá. Esta declaración ye un esfuerciu pa caltener estes 10 dances en peligru de sumir.<ref name="Reina d'el_1">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |títulu=Reina del Antroxu y 10 dances Patrimoniales |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=5 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305153853/http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |fechaarchivu=5 de marzu de 2016 }}</ref> <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: orange; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Dances Patrimoniales del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Congoespejo.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Coyongos.png|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Diablos Arlequines.JPG|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Congo'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Coyongos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Diaños Arlequines'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Máscara de Golero.JPG|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Danza de los Indios.JPG|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Máscara de Guacamaya.JPG|150px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Goleros'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Indios Farotos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de les Aves'' |} </div> ;Danza del Congo [[Ficheru:Mural Congo.jpg|thumb|250px|Mural de congo nel barriu Embaxo.]] Para munchos, ye danzar símbolu del Antroxu de Barranquilla. Ye orixinal d'África y créese que ye la danza más antigua que tien l'antroxu de Barranquilla. Dizse que se practicaba nes fiestes de la Candelaria en Cartagena y migró al antroxu de Barranquilla. Cuando baillen, de llueñe son una fila d'homes vistíos de colores con teles brilloses y gafes escures. Les sos cares tán pintaos de blancos con dos círculos coloraos y un ellaboráu turbante que lleven sobre les sos cabeces afatáu con flores y cintes, con una penca llarga que llega hasta los todíos. Na so mano suelen tener un machete fechu con madera y cola otra tienen garrada la vexiga inflada d'un gochu. Pela so parte les muyeres lleven un disfraz más senciellu con una pollera y una blusa brilloses y un arreglu floral na melota. Hasta los años 40 les dances de congos llevaben a cabu encarnizados combates en sitios de la ciudá, qu'ellos denominaben “conquistes”, onde cada grupu tenía de demostrar la so superioridá bélica. Al ser prohibíos estos combates, la competencia anguaño manifestar nel vestuariu, nes mázcares, nel númberu d'integrantes que cada danza pueda reclutar y na disciplina y maña nel baille. Nun pasáu, yeren homes los que se vistíen de muyeres y representaben esti xéneru nesta danza. Esta danza tien tamién una cuadriella d'animales (pollinos, chivos, perros, tigres, siendo "El Torito", el más representativu de toos) que van acompañaos polos cantadores, el tamboreru, el guacharaquero y el del güiro. Nel baille de cai la danza avanza en files de dos en dos desenvolviendos círculos, culebreos y encruz de files. Les cuadrielles de muyeres y animales mover con mayor llibertá anunciando la presencia de la danza. Dalgunos de los pasos d'esta danza son el del perrín, el del guerreru y el del baille de casa. El ritmu que les acompaña ye'l [[golpe del congo]]. ;Danza de los Goleros [[Ficheru:Barranquilla_mural_La Cueva.jpg|left|thumb|300px|Mural de goleros asediando a un caimán, restorán La Cueva.]] Tamién ye llamada la danza del Gallinazo. Considérase una danza de teatru o de rellación y ye orixinal del conceyu de Sabanalarga. Naz nel añu de 1919 fundada pol señor Pablo Palmera. Tuvo un receso dende 1950 hasta 1979 cuando'l señor Apolinar Polo decide rescatala. Los personaxes principales d'esta danza son el Rei Golero, la laura (fema del Rei Golero), l'aguacil, el perru, el cazador, los goleros (tamién llamaos gallinazos) negros, el pollín perezosu abandonáu pol so dueñu y los pichones. Los goleros baillen en dos files, asemeyando volar y calcen medies altes negres y zapatielles planes d'igual color, acompañaos pol Rei Golero que lleva puesta una mázcara blanca con un picu y cresta de colores. Al movese, los goleros marquen el pasu alternando un pie delantre y l'otru detrás, colos brazos estendíos horizontalmente. La hestoria fai referencia a cuando'l pollín fuelga porque ta mal mancáu, y los goleros, aves carroñeras, comandados pol altivu y maxestosu Rei Golero miren si'l pollín ta muertu. El primeru n'averase al pollín ye'l Rei Gallinazo. Nesi momentu, el pollín asoráu recibe una nueva visita per parte del cazador quien va revisar si'l pollín sigue con vida y p'axorizar a los goleros, dispara escontra'l cielu o nel so defectu mata a los goleros. N'otres versiones, el pollín al ser atopáu polos goleros, yá ta muertu. Nel desarrollu de la danza cada unu de los animales, el cazador y el perru o pollín dicen versos. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya atlanticense]] anque tien una introducción en marcha. ;Danza de les Farotas Esta danza ye procedente del conceyu de Talaigua, Departamentu de Bolívar, zona onde moraron los indios Chimilas y Farotos. La temática d'esta danza centrar na representación de la vengación indíxena frente a la inxusticia y la bestialidá cometida en contra de la so tribu. Según la tradición, la danza de les Farotas representa la táctica qu'utilizaron los indíxenes de la tribu de los farotos pa reprender y vengase de los españoles, qu'abusaren y violaren sistemáticamente a les sos muyeres. La danza de les Farotas fai referencia a los tiempos de la colonia cuando'l españoles asediaban sexualmente a les muyeres natives abusando d'elles. Los indíxenes varones, pa protexeles, decidieron amarutase de nueche colos vistíos de les sos muyeres y esperaron que los intrusos agresores averárense-yos p'aína, coralos por sorpresa. Por tal razón esta danza ye masculina y llama l'atención la so travestismu (recuérdase que'l travestismu ye l'actu performativo de vistise con paxellos del xéneru opuestu). Ta compuesta por 13 homes, 6 a un llau y 6 al otru, y la mama que lleva un perreru o un juete pa operar la danza al igual qu'un paragües o sombriella. Baillen col cuerpu en diagonal palantre ensin doblar y llevantando el cazu. Les sos postures son masculines, en contradicción col vestuariu y el maquillaxe femeninos. Esta danza tien xuegu coreográficu influyíu fuertemente pol elementu indíxena, siendo dalgunos de los pasos principales el "faroteo" que representa'l vaivén de les agües y el volar de les aves, el "perilleo" que fai referencia a coqueteo a los españoles y el "sombrilleo", asonsañando les sombrielles como llances. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Son de Farotas]]. ;Danza de los Coyongos [[Ficheru:Conyongos1.JPG|left|thumb|250px|Mural con coyongos na Casa del Antroxu.]] Considérase una danza costumista, tradicionalmente masculina y representa a les aves zancudes de les zones riberanes de la mariña Caribe nel momentu que tán cazando pexes. Asina mesmu, ye una alegoría na que los cazadores son los españoles, los coyongos son los indíxenes y el pexe ye la tierra. La danza data del añu 1812, depués de la independencia de Colombia. Amarutar de Coyongos tán fechos sobre una estructura piramidal forrada en tela de colores con pequeñes ales en dambes bandes. Na parte cimera va la cabeza y un picu de madera, que per mediu d'un mecanismu internu marca'l ritmu del baille col ruiu que fai al cerrase. Esta danza arrexunta tolos páxaros (coyongo rei, patu cúcharo, garza gris, garza blanca, garza morica, pisingo, ente otros) que se apostan nes veres de la barraquera de Mallorquín a alimentase de peces. La Danza de los Coyongos tien un calter imitativo y se encasilla so la denominación xenérica de Dances de Rellación porque se narra por aciu versos que son vocinglaos alternativamente polos danzantes. Los pasos básicos de la danza son un pasu escontra alantre y otru escontra tras. La danza ye un xuegu coreográficu onde los danzantes reproducen el vuelu de les aves. Los coyongos dancien representando que comen el pexe, que ta nel centru. La coreografía tamién lleva otros movimientos como'l texíu, trenza, filo, la rueda y el círculu que representa'l zarrar el pexe. Unu de los sos grupos representantes ye la Danza Los Coyongos nel barriu Las Flores. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya atlanticense]]. ;Danza de los Diaños Arlequines [[Ficheru:Arlequin-comedie.jpg|thumb|180px|El arlequín, de la "[[Comedia del arte]]", foi adoptáu pel antroxu de Barranquilla y convertíu nun disfraz que combina esti personaxe, carauterizáu pola so personalidá irreverente, con un diañu. Maurice Sand, en Masques et bouffons (1860).]] La danza practicábase xeneralmente nes fiestes relixosu y popular, cuantimás la del Corpus Christi, nos pueblos de Bolívar, Madalena y César, onde los diaños baillaben con espueles y sonajeros, acompañando les procesiones relixoses pero nun-yos yera dexáu entrar nes ilesies. Darréu llegaron a “prender el fueu” nel Antroxu de Barranquilla. Esta danza tien influyencia de la España Medieval y empecipia una marcha d'ides y veníes sonando los cascabeles y les espueles; los danzantes brincan cruciando les piernes ya invirtiendo los brazos escontra tras, faen malabares sobre botelles ensin baltales y llancen fogarales de fueu a llarga distancia. Lleven sombreru ampliu, la cara pintada, castañueles o sonajeros, espueles o cuchiellos nos zapatos, medies altes y zapatos planos del mesmu color tipu babuchas. Al llanzar fogarales acelera la música p'aguiyar a los danzantes a saltar y llanzar grandes rabaseres de fueu pela boca. Los movimientos del cuerpu son frenéticos y el xestu griespu de cuspir el fogaral escontra'l cielu retando a la figura simbólica de Dios. El baillarín va aprofiase más en cuanto mayor alloña algame'l so bocanada de candela. Dempués d'esto, ye común que liquiden el ritu con un versu amenazador y un risáu estridente, desgualdrada y burllona. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya tradicional]]. ;Danza del Paloteo Ye una danza de rellación que representa l'enfrentamientu ente naciones. Cada danzante personifica un país llevando una bandera y apregonando versos alusivos a la ciudá o a la nación qu'interpreta. Esta danza llamar d'esta manera, porque los baillarinos lleven el compás al traviés d'unos palos curtios, que al pegase unos con otros de forma uniforme van creando'l ritmu del baille; a midida que van cutiendo los palos, van formando figures y desenvolviendo una coreografía. Nun principiu, el Paloteo yera una danza netamente masculina y entamábase nun númberu máximu de seis pareyes” d'homes. Presentar de casa en casa pa recibir dineru o llicor en cuenta de la so actuación, pero la espansión urbana y otros factores dieron práuticamente por cancelada esta costume. Anguaño, un Paloteo puede tar integráu por más d'ocho pareyes de danzarinos ente homes y muyeres y les figures de la coreografía suelen ser más complexes. Nesta danza, los homes visten pantalón bombachu a media pierna, camisa manga llarga, pechera y capa decorada. Les muyeres pela so parte lleven falda curtia y plisada, blusa manga llarga, pechera afatada con encaxe alredor, capa decorada y un turbante na cabeza. Consta de tres espacios: Paséu, cuadru y zarráu. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la "Marcha de Paloteo". L'ensamble que toca esti xéneru musical compónse un redoblante y un acordión. Consta de tres espacios: Paséu, cuadru y zarráu. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[Marcha de Paloteo]]. L'ensamble que toca esti xéneru musical compónse un redoblante y un acordión. ;Danza de les Aves Tamién llamada Danza de los Páxaros. Ye una danza de rellación con una puesta n'escena que narra'l momentu en qu'un puñáu d'aves d distintes especies lleguen a un xardín a comese les mazanes y les flores, les xardineres traten que se vaigan, pero nun lu consiguen y apaez un cazador col so perru, quien los dispara. Esta danza tomar con base a unu d'esos pasaxes qu'ellos víen a diariu nel mercáu, cuando munches aves ser averaben a comer y estes yeren axorizaes a piedres. Los páxaros carguen una mázcara de madera pintada del mesmu color del traxe que lleven puestu y la forma ye tamién distinta reflexando la diversidá d'aves. Cada páxaru tien un color distintu que xeneralmente son coloraos, azules, mariellos y verdes. Los sos creadores fueron Pedro Barreto y Pedro Berdugo, vendedores de plátanu, quien recordaben vistosos páxaros en vieren na so niñez nel campu. En 1930 los Peyos, como se-yos conocía a los amigos, dedicar a crear la coreografía inspirada nel vuelu de les aves tando ellos viviendo nel populosu barriu Rebolo de la ciudá de Barranquilla. En 1954 Pedro Barreto apurrió-y la direición a Berdugo quien-y camudó'l nome y llamar L'Imperiu de les Aves. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[chalupa]]. ;Danza de Son de Negru [[Ficheru:Negros de Cangurú.jpg|thumb|200px|Son de Negru.]] Ye una danza con marcada influyencia africana que recueye'l sentir de los pueblos apostaos nes veres de la Canal del Dique, ente los departamentos d'Atlánticu y Bolívar, llugar nel que tien un enorme enraigono. Ye una de les espresiones ancestrales que llegó va munchos años al Antroxu de Barranquilla, gracies a los grupos de pueblos como Santa Lucía, Arenales, Malagana, Soplaviento, ente otros, que decidieron amosar más allá de les places y cais de los sos conceyos la riqueza de la so folclor. La coreografía d'esta danza ye una burlla de los esclavos negros escontra los amos. Los homes lleven el torso descubiertu y la cara marcada con pintura negra. Amás la boca y la llingua son realzaes con colorante coloráu. Xeneralmente tienen sombreros afataos con flores o papeles de distintos colores, collares y un cayáu. Cuando baillen suelen faer visaxes risonderos y esaxeraos cola so cara. Tradicionalmente yera interpretada por homes y unu d'ellos escontra les vegaes de muyer, quien yera llamada Guillermina. Al momentu de la danza, el movimientu carauterizar por ser fuerte y rápido, propiu del heriedu africanu, el de los homes asemeyar a convulsiones con espresiones de ríxides mientres les muyeres mueven los cadriles. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[son de negru]]. ;Danza de los Indios Farotos [[Ficheru:Danza de los Indios2.JPG|thumb|left|200px|Danza de los indios farotos na modalidá de trenza.]] Esta danza tien dos modalidaes: la primera faise llamar "de Trenza" y la segunda "de los Indios Farotos". Dambes provienen de los indíxenes de les poblaciones a veres del ríu Madalena, y ye baillada popularmente nel conceyu de Usiacurí. Les rapaces lleven adornos de palombu na cabeza al igual que los homes. El vistíu consiste nuna camisa de color con un escote grande y ensin mangues. Lleven collares con granes de frutes. Los homes pueden llevar arcos y fleches. Dambes consisten nun desplazamientu de pareyes nel que colen pausadamente y progresivamente faise más rápidu'l movimientu. Na danza de los Indios de Trenza eventualmente se trenzan cintes y vuélvense a destrenzarse; nel de los Indios Farotos en cuenta de usar cintes utilicen cuerdes. Dambes modalidaes dancien de forma dedicada y harmónica, llevando la marcación del pasu en coordinación col entrelazamiento de les cintes o cuerdes al son de la música, siendo esta l'acción fundamental. Esta tradición tuvo en riesgu de sumir escontra la segunda metá del sieglu XX, hasta que, cola ayuda de los sos hermanos, Baltasar Sosa, proponer a rescatales y traer en 1978 al Antroxu de Barranquilla, dende la so natal población de Palomino, Bolívar. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Son Faroto]]. ;Danza de los Viermes Fai referencia a la unión y el trabayu n'equipu y tien por consecuencia un calter lúdico y recreativo. D'antiguo cuando había fiestes ceremoniales nes places de los pueblos del Madalena, la xente xunir nuna fila garrándose de los cadriles y enxareyábase y a esti ritual llamábase-y "el ciempiés". Cuando llegó a Barranquilla el so nome camudó a danza de los Viermes. Báillase en ringlera y amarutar tienen flequillos llargos asonsañando les pates del vierme. La danza fai desplazamientos en semicírculu, asonsañando'l cuerpu del vierme y otres vegaes permanez quieta. Los movimientos de tolos baillarinos tienen de ser coordinaos. Anguaño los integrantes visten un bombachu de color verde afatáu con flequillos verdes y/o mariellos, una camisa manga llarga, de les qu'escolguen flequillos.<ref>{{Cita noticia |títulu=DANCIA DEL VIERME - Archivo Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-866529 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Lleven cubierta la cabeza con un gorru xuníu al enterizu. La persona qu'esta a la cabeza del vierme ye la persona de mayor estatura y progresivamente les persones que tán detrás de la cabeza fáense más pequeños n'estatura. Tanto la cabeza como la cola del vierme estremar nos sos paxellos, pa faer evidente la so función de líder de comparsa y de la so terminación. La cabeza principal lleva una mázcara con antenes que lu identifica como la guía de la danza. Dalgunos de los pasu son el llateral, el de cazu y l'avión. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[tambora]]. === Amarutes individuales === Ye cuasi interminable la llista d'amarutes productu de la imaxinación del barranquillero mientres l'Antroxu. Amarutar individuales nun tienen nenguna danza específica que los acomuñar. Dalgunos d'estos amarutes más típicos y representativos del antroxu barranquillero son:<ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/protagonistes.html |títulu = Protagonistes |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090302095721/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/protagonistes.html |fechaarchivu = 2 de marzu de 2009 }}</ref> <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: purple; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Amarutes Individuales típicos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:María Moñitos1.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:La_Loca_de_espaldas.png|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Descabezado Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''María Moñinos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''La Lloca'' | style="background:#e9e9e9;" | ''El descabezado'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Disfraz_de_palenquero_Carnaval_de_Barranquilla.jpg|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Payaso Carasucia.jpg|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Barriga_e%27_Trapo.png|150px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''El Mohicanu Doráu'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Payasu Carasucia'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Barriga e' Trapu'' |} </div> ;María Moñinos [[Ficheru:María Moñitos.jpg|thumb|200px|Imaxe de María Moñinos na Casa del Antroxu.]] Disfraz creáu pol lletricista y albañil [[La Guajira|guajiro]] Emil Castellanos, fináu'l 1 de setiembre de 2000 y quien moraba nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] les Nieves. Convirtióse rápido n'unu d'amarutar individuales más representativos del antroxu. El so disfraz ye la carauterización d'una muyer sexy y esaxerao. Usa un vistíu con colores llamativos, tacones altos y na so cabeza lleva una peluca fecha de moños de tolos colores con tires de papel metalizado. Píntase los llabios y mientres los desfiles, llanza besos y afalagos a los asistentes. La peluca que tanto caracteriza a esti personaxe resultó como respuesta a los repitíos robos de peluques convencionales a los que se vía afeutáu mientres los primeros años nos qu'apaecía vistíu de muyer. Esta performance, diz la fía de Emil, representa la "mamadera de gallu" y el "restole" del so pá y polo xeneral de tolos barranquilleros. Emil Castellanos morrió en 2000 a los 50 años, sicasí'l so personaxe coqueto yá ye parte esencial del antroxu barranquillero. ;Drácula Personaxe traíu al Antroxu de Barranquilla pol señor Benjamín García Galindo, natural del barriu L'Hipódromu de [[Soledad (Atlánticu)|Soledad]] inspiráu na famosa lleenda urbana de Drácula. Benjamín quedó impactáu con esti personaxe depués de ver nel teatru La Bamba al pie del so padre la famosa película "Drácula", protagonizada por Christopher Lee. La so almiración pol personaxe fizo que por 33 años ininterrumpíos amarutar mientres l'antroxu con capa negra, vistíu de pañu y dientes afilaos. Col tiempu Benjamín empezó a presentar problemes de personalidá y a confundir el so personaxe col so verdaderu yo. La so fía, Regina Visbal, describió que Benjamín empezó a tener comportamientos estraños como colgar un esperteyu de cauchu nel so cuartu o querer dormir nun ataúd. Ye por esto que'l so siquiatra ordenólu a Benjamín nun volver amarutar se de Drácula.<ref>{{Cita noticia |títulu=BENJAMN GARCA, DE TARRECIBLE VAMPIRU A INOFENSIVU PAYASU - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-863887 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Esti personaxe fíxose famosu na ciudá y en tol país gracies a la película "L'últimu antroxu" del famosu direutor y periodista cronista barranquillero [[Ernesto McCausland]], basada na vida de Benjamín García. ;La Lloca [[Ficheru:La_Loca.jpg|left|thumb|200px|La Lloca.]] Personaxe creáu pola cosmetóloga y estilista Ninfa Barros, natural del barriu Cevillar, pal antroxu de Barranquilla del añu 1989, quien decide amarutase con harapos, la cara puerca los güeyos tresmandaos, una llámpara de gas de la so bisagüela, zapato apache vieyos, una cabuya, un palu atopáu nel patiu de la so casa, una tula con cachos de cartón, vasos d'[[icopor]] y frascos d'aceite dientro y una piedra cola qu'amenacia a los espectadores del eventu. Con esti disfraz Ninfa diz que buscó romper el mieu al ridículu y oponese a la cordura. Col tiempu volvióse unu de los personaxes más queríos del Antroxu, llogrando recibir en delles ocasiones el premiu a meyor disfraz individual. Pal añu de 2003, Ninfa fixo una promesa de salú a Dios pa pidir pola recuperación del so únicu fíu, Fernando, quien s'atopaba careciendo cáncer. La so promesa basar no siguiente: Si'l mozu recuperábase, Ninfa nun volvería amarutar se de La Lloca. Como'l so fíu llogró recuperase, Ninfa abandonó esti personaxe, teniendo l'antroxu del 2004 la so última apaición.<ref>{{Cita noticia |títulu=MILAGRU SACÓ A LA LLOCA DEL ANTROXU - Archivo Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1581031 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> El disfraz orixinal de "La Lloca" atópase anguaño nel Muséu Románticu de Barranquilla. ;El Pirata Personaxe creáu por Jorge López orixinariu de Pereira, capital del departamentu de Risaralda nel añu 2003, quien llegó a Barranquilla en 1976 col enfotu de escaecer a una muyer que la faía sufrir. Esti personaxe ye básicamente un disfraz de pirata con más de 200 discos compactos pegaos al so paxellu, faciéndolo bien brillosu y vistosu. Pasando por un ensin númberu d'amarutes como El Faraón y El Caballeru de la Paz, a Jorge López asocedióse-y la idea del disfraz cuando pasaba por un puestu onde vendíen discos compactos "pirates" o "non orixinales".<ref name="Lauris_1">{{Cita web |url=http://laurismguerrero.blogspot.com/2011/04/disfraz-del gorila.html |títulu=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu: disfraz del gorila!! |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Guerreru |nome=Lauris M. |fecha=4 d'abril de 2011 |sitiuweb=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu}}</ref> Esti personaxe xuega cola paradoxa de la orixinalidá, yá que pa munchos lo que ye orixinal nun ye tan orixinal, ente que pa otros les copies pueden ser bien orixinales. Otros dicen que "El Pirata" ye una burlla al mesmu Jorge quien intenta ser o paecer nes sos costumes a un barranquillero del común, pero siendo pereirano, termina siendo un "falsu barranquillero" o a cencielles un "pirata". ;El descabezado [[Ficheru:Carnavales 2007 028.jpg|thumb|250px|El descabezado.]] Personaxe creáu en 1954 por Ismael Escorcia Medina, pintor orixinariu del conceyu de Calamar, departamentu de Bolívar, quien comentó qu'El Descabezado nació de les masacres asocedíes nel país depués del magnicidiu de Jorge Eliécer Gaitán el vienres 9 d'abril de 1948 onde yera abondo común descabezar a machetazos a la xente como actu pa crear mieu na sociedá, drama que'l mesmu Ismael sufrió en carne propio depués de que la so familia fuera escorrida por ser lliberal nun pueblu apoderáu por conservadores. Movíu pola violencia llegó a Barranquilla y escurrió esti personaxe per un sitiu pa homenaxar a Jorge Eliécer Gaitán y per otru llau pa crear consciencia de les víctimes del conflictu.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/disfraz-el-descabezado.html |títulu=Disfraz El Descabezado |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=14 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160314222535/http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/disfraz-el-descabezado.html |fechaarchivu=14 de marzu de 2016 }}</ref> Esti disfraz tien un cuerpu falsu que'l so torso despinta la cabeza del amarutáu, vistíu con ropes untaes de pintura colorada asemeyando sangre, una cabeza agarrada nuna mano fecha con icopor forráu con papel cementu y con pelotes de plásticu encuallaes como güeyos y na otra mano lleva un machete falsu col qu'amenacia torpemente a los espectadores. ;El Mohicanu Doráu Personaxe creáu en 1975 pol publicista Carlos Cervantes Muñoz, natural del barriu El Concord del conceyu de [[Malambo (Atlánticu)|Malambo]], quien como munchos otros atlanticenses esfrutaben del antroxu barranquillero y buscaben un disfraz qu'impactara y quedara na memoria de tolos barranquilleros. El disfraz basar nuna capa de betume doráu de pies a cabeza, con collares, nariguera y cargando un escudu y una llanza. La idea nació depués de ver la serie de televisión canadiense basada na novela El postreru de los mohicanos, escrita pol estauxunidense James F. Cooper. Sicasí la so idea ye homenaxar a la lleenda indíxena colombiana d'El Doráu, que centa la hestoria d'una cacique del pueblu indíxena chibcha que s'esnudaba y bañábase n'oru pa llevar, xuntu con dellos sacerdotes, ufriendes a los dioses na llaguna de Guatavita. El personaxe reflexa'l coraxe y la persistencia de la raza indíxena, representada nel so rellumu y la so fuercia. L'Indiu Doráu facer a Carlos merecedor de 22 Congos d'Oru.<ref>{{Cita noticia |títulu=Personaje del Antroxu de Barranquilla - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/CMS-12546902 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Carlos Cervantes, el Mohicanu Doráu, foi designáu Rei Momo del Antroxu de Barranquilla 2015 al celebrar 20 años de crear esti personaxe. ;El Payasu Carasucia [[Ficheru:El_Payaso_Carasucia.jpg|left|thumb|200px|Payasu Carasucia.]] Personaxe creáu en 1970 por José Fernando Herrera, orixinariu de Cali, capital del departamentu del Valle del Cauca, quien llegó al barriu "El Silenciu" de Barranquilla pa superar una fuerte depresión na que vivía depués de ser abandonáu pola so esposa. Foi l'historiador y escritor Alfredo de la Espriella quien lu ayudar a ingresar al Antroxu de Barranquilla col so personaxe. El disfraz tien una peluca naranxa, sombreru verde, vistíu coloráu, cara blanca, ñariz colorada y un corbatín xigante de color negru. Según José Fernando, el Payasu Carasucia representa al adultu desnudu que cubre l'alma de neñu que toos tenemos y que guardamos secretamente. Esti personaxe ganó cuatro Congos d'Oru a meyor disfraz en distintes ediciones del Antroxu de Barranquilla.<ref>{{Cita web |url=http://www.zonacero.info/nota-destacada/48368-cara-puerca-saque-alantre-a-la mio-familia-y-carrera-a-punta-de-payasaes |títulu=Zonacero.info - ‘Cara puerca': saqué alantre a la mio familia y la mio carrera a punta de payasaes |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=3 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140903113332/http://www.zonacero.info/nota-destacada/48368-cara-puerca-saque-alantre-a-la mio-familia-y-carrera-a-punta-de-payasaes |fechaarchivu=3 de setiembre de 2014 }}</ref> ;La Barriga y' Trapu y el Machoman [[Ficheru:Barriga e' trapo.png|thumb|250px|La barriga y' trapu.]] Dambos personaxes provienen del fechu insólitu qu'asocedió nel barriu La Manga de Barranquilla en payares de 1997. Liliana Cáceres, qu'entós daquella tenía 17 años, declaró ante'l so noviu, Alejandro Ferrans, la so familia, médicos y medios de comunicación qu'esperaba nueve nácaros . Esto fizo que la comunidá ya inclusive el gobernador del departamentu del Atlánticu movilizar pa consiguir fondos p'ayudar colos gastos a los mozos d'orixe humilde. Dicíase qu'Alejandro nun cabía de la felicidá y presumía de les sos increíbles dotes. Liliana pela so parte tenía-y prohibíu al so maríu de cualquier contautu físicu incluyendo explícitamente a les rellaciones sexuales yá que tarrecía que'l movimientu fixera dalgún dañu a los ñácaros. Sicasí'l 29 de payares afayó la farsa cuando-y diben a prauticar una ecografía a Liliana, que l'embaranzu múltiple yera en realidad pantalones, camises, toallas y hasta un pin de bolos que faía les vegaes d'embelicu. La nueva mintió-y a los so pareya pola medrana de perdelo. La noticia foi tan insólita que nos años posteriores popularizáronse dambos personaxes y agora son comunes nel antroxu: Per una parte la muyer embarazada de trapos que sufre de fuertes mareos, estomagaes y antoxos y pol otru, l'home que presume del so virilidad y de los sos "poderes sexuales". === Amarutes coleutivos === Al igual que los amarutes individuales, los coleutivos nun tienen nenguna danza específica que los acomuñar. Dalgunos d'estos amarutes más típicos y representativos del antroxu barranquillero son: <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: blue; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Amarutes Coleutivos típicos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Negras Bollongas.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Disfraz de oso-Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Africano - Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" |[[Ficheru:Muñecona carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Les Negres Bollongas'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Los Gorilas'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Los Indios Caribeños'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Les Muñeconas'' |} </div> ;Les Negres bollongas [[Ficheru:Vendedoras de bollo Carnaval Barranquilla.jpg|thumb|left|280px|Negres Bollongas.]] Estos amarutes coleutivos fueron una iniciativa de Francisco Solano quien decide crear el so grupu "La Negres Bollongas" nel correximientu de Juan Mina pal añu de 1984. Cola muerte de Solano, la direición del grupu ye tomada pol señor Alejandro Agámez quien llogra realzar y dar importancia a esti grupu. El disfraz ye vistíu por homes quien asonsañen a les muyeres que vienden peles cais de la Mariña Caribe colombiana los [[Bollu (envueltu)|bollos]], envolubraos a base de maíz típicos de la rexón. Consta de polvu "juver" preparáu con aceite, pintalabio y crema de mano humectante, amás d'una [[ponchera]] llena de "bollos" y frutes, y un vistíu ampliu y coloríu, con una blusa manga llarga con volantes o arandeles, una falda ancha con tres arandeles, con adornos alegóricos al Antroxu. Como accesorios lleven collares, aretes, una pañoleta. Anguaño esti disfraz coleutivu participa de desfiles como'l Bandu, la Guacherna, tomar de la Ciudá, la Guacherna Gay, el Desfile de la 44, la Gran Parada pola 21 y nos desfiles de Fundicaba.<ref name="Hugo_1">{{cita llibru|apellíos=Alvarado Olaya |nome=Hugo |títulu=¿Ajá...! ¿Y cuál ye'l to disfraz? |isbn=9789584430557 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> ;Los gorilas [[Ficheru:Gorilas.jpg|thumb|300px|Gorilas.]] La primer apaición d'esti disfraz data del antroxu de 1942 per parte d'Enrique Salcedo, quien nel so tiempu foi famosu por amarutase de distintes maneres cada antroxu y decidió pal so primer desfile curiosamente llevar el disfraz de Gorila. Décades más tarde Fernando Certain cunta que'l so amigu Álvaro Jaramillo Buitrago, cansáu de ver los mesmos amarutes y comparses, decidió caminar solo nel antroxu de 1987 non de gorila sinón de muerte. Pal siguiente añu, Álvaro atopábase viviendo en Bogotá, sicasí animó a los sos amigos pa consiguir mázcares de muerte que según él vendíen nel barriu El Pueblito y asina amarutase toos de la mesma manera nel próximu antroxu. Los sos amigos al nun atopar estes mázcares mercaron les úniques que llograron consiguir: les de gorilas. Aplicando'l refrán "Más val palombu en mano que cien volandos", apoderar y empeñáronse a iguar el vistíu.<ref name="Lauris_1">{{Cita web |url=http://laurismguerrero.blogspot.com/2011/04/disfraz-del gorila.html |títulu=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu: disfraz del gorila!! |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Guerreru |nome=Lauris M. |fecha=4 d'abril de 2011 |sitiuweb=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu}}</ref> D'esta manera dizse alicó'l costume d'amarutase colectivamente de Gorila. ;Los Indios Caribeños Esti disfraz coleutivu foi idea d'Héctor Molinares, quien viviendo nel barriu El Monte y desfilando en munchos antroxos amarutáu de congo, decide crear el coleutivu d'amarutes “Los Indios Caribeños” xuntu colos sos amigos cercanos nel añu de 1994. El disfraz obliga a que los desfilantes píntense tol cuerpu con maquillaxe color negru fumu, que entemecen con aceite y agua de panela o miel d'abeyes. Na cara maquillar de colores minerales colloráu, verde, mariellu al qu'entemecen con vaselina y cuélguense argolles na ñariz y nes oreyes. Esti disfraz lleva amás una llanza fabricada con madera d'árbol de corozo, que la so punta ye fecha con tubu de PVC. L'escudu tamién ta fechu con madera del mesmu árbol. Hugo Alvarado cunta que'l vistíu lleva un guayuco en tela de tigre, una petrina con una carabela de perru y collares fabricaos con güesos de perru o gatu y carabeles de icotea, que recueyen cuando s'enteren que l'animal morrió, soterrar y esperen p'atopar la cadarma, llavalo y llimpialo pal so usu.<ref name="Hugo_1">{{cita llibru|apellíos=Alvarado Olaya |nome=Hugo |títulu=¿Ajá...! ¿Y cuál ye'l to disfraz? |isbn=9789584430557 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> ;Les muñeconas [[Ficheru:Muñecona.jpg|thumb|200px|Muñecona na Casa del Antroxu.]] Amarutes creaos en 1948 por Jorge Altamiranda, natural del barriu Cevillar, quien-y pidió al so pá faer un "Joselito Antroxu" xigante d'a lo menos tres metros d'altu. El so padre quien fuera artesana o faía estructures y xarrés pal antroxu negar a ayudar al so fíu cola xustificación de que yera peligrosu faer un moñecu tan grande pos ésti podíase cayer, face-y dañu ya inclusive matalo. Pela cueta la esposa de Jorge, Adela, aceptó ayudar col so proyeutu, convirtiendo'l patiu de la casa nun taller. El so padre llogró trescalase col esfuerciu del so fíu, sicasí la xente corría espavorida. El disfraz llogró popularidá cuando la Cervecería Águila ufiertó-y a Jorge un jugoso contratu de publicidá nel qu'ésti tenía de construyir dos muñeconas col avisu de la cerveza nel pechu y nel llombu. Esti disfraz llogró ganase'l Congo d'Oru. En 1949 sacó un Rei Momo xigante y volvió trunfar. Anguaño ye abondo común ver muñeconas personificando xente famoso o pernomáu.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavalesbarranquilla.com/2013/08/disfraz-de-munecotas-y-cabezonos.html |títulu=DISFRAZ DE MUÑECOTAS Y CABEZONOS |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |sitiuweb=www.carnavalesbarranquilla.com}}</ref> ;Los Micos Los micos son amarutes que'l so orixe remontar a les antigües dances de los indíxenes qu'habitaben el territoriu. Dizse que la tradición de dir amarutáu en grupu como micos tien o más de 120 años y que fai presencia permanente nel Antroxu de Barranquilla dende hai unos 70 años. El disfraz consta d'una mázcara cola cara del primate ellaborada con madera de balso tallada, a la que depués-y resalten los furos de los güeyos ñariz la boca con pintura colorada. Quien porten del disfraz suelen llevar tarros, palos y diversos oxetos ya intentar roba-y pertenencies a los espectadores, teniendo en cuenta la fama que tienen estos animales d'entrar a les cases y tomar les coses ensin permisu. Dende 1967 la familia Pérez Barranco del conceyu de Soledad (Atlánticu), comandada por Vicente Pérez Barranco, caltién esta tradición magar les grandes dificultaes económiques que tien. Dizse qu'esti disfraz ta en procesu d'evolución escontra una danza al tar acompañáu por caxa vallenata y acordión, sicasí por cuenta de que nun tener coreografía y los movimientos son llibres ensin rellación dalguna cola música, esto inda nun ye bien claro.<ref>{{Cita web |url=http://www.barranquillabierta.com/historias/la-agonia-de-la danza-de-los-micos.html |títulu=barranquillabierta.com |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |idioma=en |sitiuweb=www.barranquillabierta.com}}</ref> === Personaxes representativos === <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="1" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background:red; color: #FFF; font-size: 100%;" |'''Personaxes Representativos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Felfle1.JPG|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Reina del Antroxu'' |- | style="background: #FFF;" | |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Rei Momo'' |} </div> ;La Reina del Antroxu {{AP|Reina del Antroxu de Barranquilla}} [[Ficheru:Sivia Tcherassi wiki.jpg|thumb|200px|La diseñadora de modes barranquillera Silvia Tcherassi, reina del Antroxu de Barranquilla del añu 1986.]] La designación ye realizada añalmente pola Xunta Direutiva de la Fundación Antroxu de Barranquilla, entidá oficial qu'entama l'Antroxu, y ye promulgada nel segundu semestre del añu, con frecuencia nos meses d'agostu o setiembre.Por aciu la Llectura del Bandu, a mediaos del mes de xineru, la Reina del Antroxu promulga la única "llei" que tienen de cumplir los barranquilleros mientres les fiestes d'antroxu: baillar y gociar hasta que'l cuerpu aguante. El sábadu d'antroxu, la reina preside col so xarré'l desfile de la Batalla de Flores, siguida de numberosos grupos folclóricos, cumbiambas y comparses. Amás, mientres los precarnavales, asiste a bailles y verbenes populares, encabeza comparses como la Danza d'El Garabato y el desfile de la Guacherna, y en los mesmos antroxos tamién tien de presidir, amás de la Gran Parada y el Festival d'Orquestes, numberosos actos públicos populares y l'entierru simbólicu de Joselito Antroxu. Ente les reines del Antroxu de Barranquilla que se convirtieron en referentes de la cultura barranquillera atópense la diseñadora de modes [[Silvia Tcherassi]] y l'escritora feminista [[Marvel Moreno]]. ;Rei Momo {{AP|Rei Momo del Antroxu de Barranquilla}} Ye unu de los personaxes centrales que presiden l'antroxu, siendo la contraparte masculina de la reina, a quien acompaña nes distintes actividaes y desfiles. Tien el so orixe nel [[mitoloxía griega|dios griegu]] del [[Momo (mitoloxía)|mesmu nome]], que presidía la burlla y el sarcasmu, fíu del Suañu y de la Nueche. Como Rei Momo del antroxu de Barranquilla escuéyese añalmente a un home, xeneralmente mayor, que tuvo estrechamente amestáu a la festividá. Al pie de la reina recibe les llaves de la ciudá mientres la Llectura del Bandu. ;Les Reines Populares Son les soberanes de cada unu de los [[Barrios de Barranquilla|barrios populares de la ciudá]]. La reina ye llamada Reina de Reines. Hai de solliñar qu'esti reináu popular foi patrocináu pola sumida cadena de grandes superficies "Almacenes Viveru", pero dende 2010 ye patrocináu por [[Almacenes Ésitu]]. ;El Rei Momo y la Reina LGBT {{AP|Rei Momo y Reina LGBT del Antroxu de Barranquilla}} Estos personaxes convoquen a gran cantidá de persones sobremanera nel Antroxu Gay, que ye unu de los desfiles del precarnaval más allegaos. Polo xeneral, el Rei Momo ye un home homosexual y la reina ye una muyer transexual. Hasta'l momentu, nun se destacaron muyeres lesbianes como Reina LGBT (o a cencielles Reina Gay). ;Los Reis Infantiles Los reis infantiles -Rei Momo infantil y Reina infantil- cumplen la función de convocar a los neños mientres les actividaes del Antroxu de Barranquilla. Tienen un papel bien importante mientres l'Antroxu de los Neños, allugáu mientres el Precarnaval. ;Joselito Antroxu Personaxe ficticiu que simboliza l'allegría de les fiestes, quien "resucitáu" el Sábadu d'Antroxu, "muerre" l'últimu día cansáu y "enguayabado" (embriagado), pa "resucitar" l'añu siguiente nel próximu Antroxu. == Lletaníes == [[Ficheru:Letanías del Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|300px|Grupu de [[Lletanía (Antroxu de Barranquilla)|lletaníes]].]] {{AP|Lletanía (Antroxu de Barranquilla)}} Les lletaníes del Antroxu de Barranquilla son [[Poesía|verso]] senciellos de carauterística entonación de rezu [[Ilesia católica|católicu]] colos cualos satirícense, ventilan, critiquen y faise burlla de temes y personaxes de l'actualidá local, nacional ya internacional mientres la celebración.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/PDF/FICHES_DE_LETANIAS_WEB.pdf |títulu=Ficha d'identificación Grupo folclóricos y amarutes Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120606051656/http://www.carnavaldebarranquilla.org/PDF/FICHES_DE_LETANIAS_WEB.pdf |fechaarchivu=6 de xunu de 2012 }}</ref> Les lletaníes del Antroxu de Barranquilla son una parodia o contraposición a les oraciones [[Ilesia católica|católiques]] con que s'invoquen a [[Xesucristu]], a la [[Virxe María|Virxe]] o a los [[Santu#Catolicismu|Santos]] como mediadores.<ref>{{Cita web |url=http://simon.uis.edu.co/redescuela/paginasweb/ins_camilo_torres/experienciascpe_uis.htm |títulu=Cátedra Antroxu de Barranquilla - Árees integraes |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |autor=Colexu Distrital Camilo Torres Tenorio }}</ref> Les lletaníes consten de dos partes. La primera ye'l rezu que consta de cuatro versos, y ye entonáu por solu unu de los integrantes del grupu de lletaníes. Cuando esti termina, vien el coru y llanza una sentencia de 2 versos. El siguiente ye un exemplu de lletanía: * '''REZU:''' Si tu te quies casar // porque dicen que yes machu // lo primeru que debes mercar // ye un serruchu pa' los cachos. * '''CORU:''' Quien pon la nota // son les llingua mocha.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/cronicas/una-tradicion-relixosamente-carnavalera-el-sermon-del antroxu.html |títulu=Antroxu de Barranquilla S.A. |fechaaccesu=27 de xunu de 2013 |autor=María José Martínez |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130117002857/http://www.carnavaldebarranquilla.org/cronicas/una-tradicion-relixosamente-carnavalera-el-sermon-del antroxu.html |fechaarchivu=17 de xineru de 2013 }}</ref> == Otres influyencies == Dende los sos entamos, l'Antroxu de Barranquilla caracterizóse por ser una festividá qu'arreya corrientes de diverses procedencies. Estes influyencies fueron consecuencia de la inmigración que recibió Barranquilla a lo llargo del tiempu. Colonies como la árabe, la xudía y la china amosaron propuestes que la so finalidá ye trate representaos dientro d'esti antroxu incluyente. Estes otres influyencies, collaboraron de dalguna o otra manera nel afitamientu del antroxu y na creación de nueves propuestes folclóriques productu del amiestu coles tradiciones yá esistentes. === Colonia árabe === La contribución de la comunidá árabe (principalmente libaneses, sirios y palestinos) al Antroxu foi constante dende'l mesmu momentu nel que les migraciones traer a les tierres barranquilleras. Prueba d'esto ye la participación del xarré de la reina del Club Alhambra, Evelyn Deccarett, mientres los desfiles del Antroxu de Barranquilla de 1953. Esto ye, el Club Alhambra foi unu de los espacios más importantes pa esta colonia: {{cita|"El Club Alhambra, fundáu'l 20 d'abril de 1945, tenía la so sede nel barriu El Prau y gociaba d'una almirable arquiteutura orientalista. El club foi constituyíu por libaneses y palestinos, y darréu, sería tresformáu nel Club Campestre del Caribe, que allugó nos sos entamos a más de mil families árabes y qu'entá güei sigue de pies."<ref>{{Cita web|apellido1=Yidi David |nome1=Odette |títulu=Los Árabes de Barranquilla |url=http://rcientificas.uninorte.edu.co/index.php/memories/article/viewArticle/4671/3790|fechaaccesu=12 de febreru de 2016}}</ref> }} === Colonia china === [[Ficheru:Colonia China en el Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|350px|Lleón y dragón chinos nel antroxu de Barranquilla.]] Pal añu 2016, la colonia [[República Popular China|china]], sofitada pola embaxada d'esti país y el so consuláu en Barranquilla, propúnxose traer dances y amarutes típicos del país oriental por que participaren nel antroxu. D'esta manera, emigrantes chinos y la so descendencia que viven en Barranquilla -que se calcula son aproximao unes 1.000 persones- participaron nesti festexu con dances que rindíen cultu a dragones y lleones asiáticos, aprovechando qu'anguaño coincidíen les fiestes d'antroxu col [[Añu Nuevu Chinu|Nuevu Añu Chinu]]. Nesta ocasión, la firma china de teunoloxía ''[[Huawei]]'' dispunxo d'un xarré. {{cita|"El tambor chinu competía col ritmu de la champeta qu'interpretaben nel tráiler pero, una vegada pasaba este, toles miraes atropar el dragón doráu que se contorsionaba nel aire siguiendo a un home que portaba una esfera sobre un palu, elementu simbólicu que representa Perlla de la Sabiduría, na [[Cultura de China|cultura china]]."<ref name="L'Heraldu">{{Cita web|apellido1=MELÉNDEZ SOLANU |nome1=KATHERYN |títulu=Nun ye cuentu chinu... ¡Apaeció un dragón! |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/nun ye-cuentu-chinu-aparecio-un-dragon-242356 |fechaaccesu=11 de febreru de 2016}}</ref> }} Sicasí, esta nun foi la primer apaición de la colonia china nun Antroxu. Foi de fechu la cuarta vegada qu'esti país tuvo presencia na Batalla de Flores, porque'l primer xarré chinu que desfiló nel Antroxu facer nel añu 1975, la segunda foi nel añu 2007 y la tercera nel añu 2012. Roberto Stand Tang, un miembru d'esta comunidá comenta: {{cita|"La idea ye qu'esto se tresllade a les families que siguen naciendo equí. Yo soi descendiente y equí toi cola mio esposa [...] Ye la primer vegada [2016] que la nueva xeneración de la colonia china reafita la so cultura nesta ciudá.”<ref name="L'Heraldu">{{Cita web|apellido1=MELÉNDEZ SOLANU |nome1=KATHERYN |títulu=Nun ye cuentu chinu... ¡Apaeció un dragón! |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/nun ye-cuentu-chinu-aparecio-un-dragon-242356 |fechaaccesu=11 de febreru de 2016}}</ref> |}} == Institucionalización == [[Ficheru:BquillaCasaCarnaval.jpg|300px|thumb|left|Casa del Antroxu de Barranquilla.]] Según les investigaciones realizaes por María M. Escobar Ramírez, l'Antroxu de Barranquilla institucionalizar nel añu 1959 al traviés d'estes organizaciones: {1. María M. Escobar. ''Reglamentos ya Impuestos pal Antroxu de Barranquilla, 1930-1970.'' En: Primer Alcuentru d'Investigadores del antroxu de Barranquilla, ediciones uniatlantico-Editorial Meyores. Barranquilla, 1999.} * A empiezos del sieglu XX funcionaben les llamaes '''Comisiones organizadores del Antroxu''' * Faía 1938 esistía la '''Xunta de Festexos del Antroxu''', establecida por decretu expedíu pola Alcaldía. Per otra parte, integróse'l Comité Femenín de Festexos, conformáu por distinguíes dames, cola cuenta de da-y a les fiestes mayor rellumanza y entusiasmu. * La Gobernación del Atlánticu crea en 1941 la Xunta Organizadora del Antroxu de Barranquilla. * En 1946 esiste la Xunta Organizadora del Antroxu. * En 1947, por aciu alcuerdu, créase la Xunta Municipal del Antroxu, integrada por trés miembros del Conseyu Municipal. * En 1958 créase la Xunta Organizadora del Antroxu de Barranquilla, que amiéstase al departamentu del Atlánticu. * En 1959 creóse la Xunta Permanente del Antroxu. * A principios del añu 1990 créase la Fundación Antroxu de Barranquilla, ente que regula l'Antroxu hasta la fecha. == Industria del antroxu == [[Ficheru:Torito Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|300px|Artesanía del torito.]] L'Antroxu de Barranquilla a lo llargo de tola so evolución tuvo'l financiamientu de la empresa público y privao, amás destácase cola creación de les artesaníes qu'en diversos xéneros dan-y vistosidá y elegancia a la fiesta, dándo-y un treme de cultura y tradición, cola creación de suntuosos vistíos, creación de mázcares, amarutes, mochiles, preseos musicales, etc. Los artesanos provenientes de distintos conceyos axuntar en feries artesanales y comercialicen los sos productos. Les sos creaciones artístiques son realizaos en distintos materiales: cerámica, madera, conches, cascoxos, fique, pita, bixutería, tela, lentejuelas, ente otros, onde se destacar lo carauterístico de la nuesa fiesta y la nuesa rexón Caribe. Munchos de los productos orixinales alusivos al Antroxu de Barranquilla atopar de venta nos distintos almacenes d'arte, misceláneas ya inclusive en puestos de venta ambulantes. Mientres la temporada del antroxu estos productos son bien vendíos y formen parte del alborecer y dinámica comercial citadina. La variedá de productos ye exótica, hai dende miniatures de mázcares, moñecos y accesorios hasta lo más completo d'amarutes, preseos musicales, adornos ya instrumentos p'allegrar la fiesta carnavalera. Según Fundesarrollo, nel periodu 2002-2008, los grupos (comparses, cumbiambas, dances, etc) pasaron de 350 a 539, con una tasa de crecedera xeométrica promediu añal del 11.8% y los sos participantes de 17.231 a 29.870 con una tasa de crecedera xeométrica añal del 9.6%. En rellación col añu 2003, añu en que la Unesco proclamó al Antroxu de Barranquilla como obra maestra del patrimoniu añal ya inmoral de la humanidá, en 2008 llogróse una crecedera de 56.9%. Del 2008, los facedores del Antroxu (músicos, confeccionistas de traxes y amarutes, auxiliares, etc.) pasaron de 11.633 en 2002 a 22.715 en 2008, con una tasa de crecedera xeométrica promediu añal del 11.8%. En rellación col 2003, la crecedera en 2008 foi de 62.6%. Esto amuesa un nivel importante d'ocupación de gran númberu de persones, xeneralmente probes, la mayoría desemplegaos. A valores reales del 2008, nel periodu analizáu 2002-2008, la inversión social foi de $23.130.000.000, con una tasa de crecedera xeométrica añal del 18.2%; si compara'l crecedera de la mesma con rellación al 2003, esta foi de 68.6%. Esto sofita la idea de que gran parte del desarrollu que tuvo la industria del Antroxu diose gracies a la proclamación del Antroxu de Barranquilla per parte de la Unesco como obra maestra del patrimoniu oral ya inmaterial de la humanidá nel añu 2003.<ref>{{cita llibru|apellíu=Grupo d'Investigación Pentápolis |nome=- |títulu=Antroxu, la industria cultural que se toma la ciudá. EN: Antroxu de Barranquilla: Una fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxines=216-218 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> L'Antroxu de Barranquilla xenera ganancies brutes calculaes en $13.473 millones de pesos (2001-2007), al traviés del aumentu de l'actividá comercial, como venta de comíes, bébores alcohóliques y refrescantes, teles, pasamanería, papelería, sombreros y tocaos, tresporte y preseos, y la publicidá que comercialicen el operadores, ensin cuntar colos servicios de hotelería que sirven a los múltiples turistes.<ref>{{cita llibru|apellíos=Fundesarrollo |títulu=Antroxu de Barranquilla. Impautu económicu local. |añu=2007}}</ref> == Antroxu de Barranquilla na lliteratura == [[Ficheru:Barranquilla_casa_del_carnaval.jpg|thumb|300px|Mural con marimondas y Negrines Puloy.]] Les siguientes son obres lliteraries (noveles, cuentos, cróniques, etc.) onde s'enceta o se recrea na so narrativa al Antroxu de Barranquilla:<ref>{{Cita web |autor=Ariel Castillo Mier |títulu=Antroxu y lliteratura |url=http://issuu.com/carnavaldebaq/docs/carrus_navalis_edit |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2014 |obra=Carrus Navalis |fecha=Xineru, 2014}}</ref> * La casada d'una solombra (Novela, 1903), de Abraham Z. López-Penha. * Fruta tropical (Novela, 1919), d'Adolfo Sundheim. * Ablayamientu (Cuentu, 1947), Olga Salcedo de Medina. * Un vieyu cuentu d'escopeta (Cuentu, 1950), José Félix Fuenmayor. * Domingo d'antroxu (Cuentu, 1966), Néstor Madrid Malu. * L'emperador africanu (Cuentu, 1974) Álvaro Medina. * Daqué tan feu na vida d'una señora bien (Cuentu, 1980), Marvel Moreno. * La nueche feliz de Madame Yvonne (Cuentu, 1977), Marvel Moreno. * El cadabre de pá (Novela, 1978), Jaime Manrique Ardila. * Los domingu de Charito (Novela, 1986), Julio Olaciregui. * N'avientu llegaben los orales (Novela, 1987), Marvel Moreno. * La última batalla de flores (Novela, 1993), Hipólita Palencia. * La nueche de la Guacherna (Novela, 1993), Alfonso Hilarián S. * El pexe nel espeyu (Novela, 1984), Alberto Duque López. * La muerte nun trunfó equí (Teatru, 1995), Mario Zapata. * A lo escuro metí la mano (Cuentu, 1996), Guillermo Henríquez. * Amarútate como quieras (Novela, 2002), Ramón Illán Bacca. * Rebolo n'Antroxu (Cuentu, 1999), Fabio Osorio. * Antroxu sabrosu y encesu (Crónica, 2001), Fabio Osorio. * Antroxu que cuerre poles venes (Rellatu autobiográficu, 2004), Fabio Osorio. * Tres el antifaz hai un arume (Cuentu, 2003), Guillermo Redio. * Esa gordina si bailla - Sancocho de Capuchón y arroz de Monocuco (Novela, 2004), Lya Sierra. == Ver tamién == * [[Patrimoniu de la Humanidá en Colombia]] * [[Monumentos Nacionales de Colombia]] * [[Antroxu en Colombia]] * [[Festivales en Colombia]] * [[El Pollín Corcoveón]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.carnavaldebarranquilla.org Páxina oficial del Antroxu de Barranquilla] * [http://www.carnivalbarranquilla.com Antroxu de Barranquilla Noticies n'inglés] {{Tradubot|Carnaval de Barranquilla}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Antroxu de Barranquilla]] [[Categoría:Cultura de Barranquilla]] [[Categoría:Fiestes de Colombia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] fk7566nrby35hv75qvvqxk2mo95ezhd 3713320 3713319 2022-08-25T10:16:42Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa wikitext text/x-wiki {{Ficha de Patrimoniu de la Unesco |Nome = Antroxu de Barranquilla |Imaxe = Baile de la Cumbia - Barranquilla.jpg |Tamañu = 300px |Pie = Cumbiamba nel antroxu de Barranquilla. |País = {{COL}} |Tipu = '''<span style="color:#C71585">Cultural inmaterial</span>''' |Criterios = |ID = 00051 |Rexón = [[Patrimoniu cultural inmaterial de la humanidá n'América Llatina y el Caribe|América Llatina y el Caribe]] |Añu = 2003 | Extensión = | peligru = |Fecha = Cuatro díes antes del [[Miércoles de Ceniza]]<br/> * '''2018:''' 10, 11, 12 y 13 de febreru. * '''2019''': 2, 3, 4, 5 de marzu. |Allugamientu = [[Ficheru:Flag of Barranquilla.svg|25px]] [[Barranquilla]] |Tipu_patrimoniu = inmaterial }} El '''antroxu de Barranquilla''' ye l'eventu folclórico y cultural más importante de la [[Región Caribe (Colombia)|Costa Caribe de Colombia]].<ref>{{Cita web |url=http://diarioadn.co/cultura-y-ocio/otres artes/premien-al antroxu-m%C3%A1s-importante-de-colombia-1.614 |títulu=Premien al Antroxu más importante de Colombia |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=diarioadn.co }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/declaratoria-unesco-antroxu-de-barranquilla-patrimoniu-de-la humanidá.html |títulu=DECLARATORIA UNESCO - Carnaval de Barranquilla, Patrimoniu de la Humanidá |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=carnavaldebarranquilla.org }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.colombiaaprende.edu.co/html/etnies/1604/article-82887.html |títulu=L'Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=colombiaaprende.edu.co }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.colombiacontact.com/travel/ye_carnavalBarranquilla.html |títulu=Antroxu de Barranquilla ye consideráu'l cuartu mas importante del mundu despues de Rio de Janeiro, Veracruz y Venecia |fechaaccesu=4 de febreru de 2013 |editorial=colombiacontact.com}}</ref> Más d'un millón de persones, ente visitantes y locales, participen añalmente de la fiesta,<ref>{{Cita web |url=http://www.sinic.gov.co/SINIC/ColombiaCultural/ColCulturalBusca.aspx?AREID=3&SECID=8&IdDep=08&COLTEM=215 |títulu=Festividad - ATLÁNTICU |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=sinic.gov.co }}</ref> qu'empieza'l sábadu antes del [[Miércoles de Ceniza]] y termina el martes darréu posterior. Otres actividaes direutamente rellacionaes col antroxu asoceden mientres bona parte del añu.<ref name="fcb">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |títulu=Tradición |fechaaccesu=7 de xineru |autor=Fundación Carnaval de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100208082232/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |fechaarchivu=8 de febreru de 2010 }}</ref> Los primeros rexistros sobre l'antroxu de Barranquilla daten del [[sieglu XIX]].<ref>{{Cita web |url=http://www.elnuevosiglo.com.co/articulos/2-2012-prendíu-al-100-l'antroxu-de-barranquilla.html |títulu=Prendíu al 100% l'Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=elnuevosiglo.com }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://manglar.uninorte.edu.co/calamari/bitstream/10738/79/3/BDC186.pdf |títulu=Lo popular nel antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |apellíu=Vengoechea Dávila |nome=Rodrigo |fecha=2005 |editorial=Ediciones Uninorte }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.radionacionaldecolombia.gov.co/index.php?option=com_topcontent&view=article&id=25242:l'antroxu-de-barranquilla-se-vivio-en-el-atapecer&catid=1:noticies |títulu=L'antroxu de Barranquilla vivir n'El Atapecer |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=radionacionaldecolombia.gov }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://web.archive.org/web/http://vidayestilo.terra.com.co/antroxu-de-barranquilla/antroxu-de-barranquilla-una fiesta-que-lleva-tres-siglo,5c2d345d66a85310VgnVCM3000009af154d0RCRD.html |títulu=Antroxu de Barranquilla: una fiesta que lleva tres siglos |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> L'antroxu de Barranquilla ye un acontecimientu nel que s'espresen toles variedaes culturales y el folclor de la Mariña Caribe colombiana, según les más variaes manifestaciones locales, como la música popular y el baille. Son motivu de rises y plasmos los munchos amarutes qu'invoquen tou tipu d'especies animales, natives y estrañes; negros africanos; cabezonos; llocos; muñecotas; superhéroes; seres mitolóxicos, que tescienden les llendes de la sexualidá y la Muerte, ente un númberu cuasi interminable d'invenciones y escurrimientos populares. Dalgunos d'amarutar más tradicionales del antroxu de Barranquilla son la Marimonda, el Garabato, el Congo y el Monocuco. Otros elementos propios del antroxu de Barranquilla son les mázcares de torito, la lletaníes, les verbenes, según amarutar satíricos y alusivos a sucesos d'actualidá que se converten en motivu de hilaridad coleutiva y que causen gran mira cada añu. Anguaño participen cerca de quinientes agrupaciones folclóriques y los ingresos xeneraos a la ciudá por esti eventu ronden los cuarenta mil millones de pesos.<ref>{{Cita web |url=http://noticiascaracol.com/entretenimiento/video-257887-l'antroxu-una-travesia-cultural-de-tres-siglo |títulu=L'antroxu, una travesía cultural de 300 años |fechaaccesu=18 de febreru de 2012 |editorial=noticiascaracol.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121104005712/http://noticiascaracol.com/entretenimiento/video-257887-l'antroxu-una-travesia-cultural-de-tres-siglo |fechaarchivu=4 de payares de 2012 }}</ref> Pola so variedá y riqueza cultural, l'antroxu de Barranquilla llogró dos importantes reconocencies: «Patrimoniu Cultural de la Nación», en declaración dada pol Congresu Nacional de Colombia'l 26 de payares de 2001, y «[[Obres Maestres del Patrimoniu Oral ya Intanxible de la Humanidá|Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Intanxible de la Humanidá]]», concedida pola [[Unesco]] en [[París]] el 7 de payares de 2003.<ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/patrimoniu_intro.html |títulu = PATRIMONIU DE LA NACIÓN. Llei Non. 706 26 de payares de 2001 |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Congresu de Colombia |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090221190117/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/patrimoniu_intro.html |fechaarchivu = 21 de febreru de 2009 }}</ref><ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/doc_patrimoniu.pdf |títulu = Patrimoniu de la Humanidá. Xustificación d ela candidatura. |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Unesco |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20081010033543/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/doc_patrimoniu.pdf |fechaarchivu = 10 d'ochobre de 2008 }}</ref> En 2006, l'antroxu de Barranquilla foi nomáu a símbolu cultural de Colombia nel c<ref>{{Cita web |url=http://sex.com.co/ |títulu=Sex.com.co |fechaaccesu=25 d'abril de 2017 |idioma=nl-NL |sitiuweb=Sex-com.co}}</ref>oncurso entamáu pola [[Selmana (Colombia)|revista Selmana]] col sofitu de Caracol TV, el Ministeriu de Cultura y Colombia ye Pasión. Ocupó'l tercer llugar.<ref>{{Cita web |url=http://www.semana.com/especiales/articulo/l'antroxu-barranquilla/79604-3 |títulu=L'antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> == Historia == [[Ficheru:Frederic_Edwin_Church_-_Colombia,_Baranquilla_Church_-_Google_Art_Project.jpg|left|thumb|250px|Pintura de Barranquilla, añu 1853.]] === Orixe === Dende tiempos coloniales esistieron distintes fiestes populares como antroxos en vecina Cartagena de Indias. Estes celebraciones fueron traíes polos europeos al Nuevu Mundu y floriaron gracies a los cabildros, mandingas, carabalíes congos o mines de negros qu'hubo en Cartagena. Col pasar de los años, los antroxos dexaron ante les fiestes de la Candelaria y les Fiestes del Once de Payares. Según l'historiador Adolfo Meisel Roca, esta situación dio pie al treslláu a Barranquilla de los antroxos pal so establecimientu definitivu nel sieglu XX, cuando la ciudá vivía plena puxanza económica y crecía demográficamente. Otros factores que favorecieron la llegada del antroxu a Barranquilla fueron l'ausencia d'un pasáu colonial y la non prominencia d'una fiesta relixosa, que dexaron que tolos barranquilleros gociaren d'una celebración ensin precedentes y ensin importar la procedencia o creencia relixosa de los participantes del antroxu. Nun se sabe a ciencia cierta en qué añu realizó'l primer antroxu, sicasí, en 1893 un barranquillero que viviera en Bogotá mientres catorce años, espresó al so regresu: {{cita| "... vi'l vértigu indescribible de la fiesta del Antroxu, que ye'l centru de too movimientu, el baturiciu de toles fibres, l'olvidu de tolos pesares, y el pruyimientu de toles llocures..."<ref>{{cita llibru|apellíos=Gossain et alli. |nome=Juan |títulu=Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Mareágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1}}</ref> }} Los datos rexistraos más antiguos, que faen referencia a la celebración del antroxu de Barranquilla, atópense sicasí na correspondencia d'un viaxeru estauxunidense, Van Rensselaer, en 1829. Esta crónica describe a una celebración más bien modesta acorde col tamañu de la población barranquillera d'aquel entós:<ref>{{Cita publicación |apellíu=González |nome=A. |títulu=Viñetes sobre l'Antroxu de Barranquilla |publicación=Huella |añu=2005|mes=Payares |númberu=71, 72, 79, 74,75}}</ref> {{cita|"...Tuvimos la fiesta del antroxu que n'Italia dura delles selmanes, pero nesti llugar, onde tantos dependen del llabor cotidianu, foi prudentemente amenorgada a tres díes mientres los cualos nun ye del casu trabayar porque tou ye allegría y travesura. Nun podría dicir agora sobre'l motivu qu'anició'l festival, si foi'l paganismu o dalgún eventu eclesiásticu. Equí paez que'l llugar principal tener los aboríxenes del país colos sos traxe antiguos. [...]. Reparé que los numberosos amarutes que pasaben en grupos cutíen unos a otros con palos y que la ropa vuela en cachos cuando hai reña alredor de cualesquier frusilería, pero namái nuna ocasión vi que daquién perdió'l bon humor y al probe diablu cobráronlu bien cara la so asperez. Una ensame amarutao garrólo y, dempués d'estrega-y la cara con una yerba urticante, unos tomar polos todíos hasta ponelo pámpana abaxo y otros cutir ensin misericordia nuna parte innomable. La lleición del casu yera amosar que, de la mesma que nun s'intentó infringir un dañu real, naide tenía d'enoxar poles triquiñuelas que sufriera. Recordé esta lleición cuando, nel intre de la mañana, un amarutáu llanzóme un güevu que me cutió plenu nel pechu sobre'l mio inmaculáu llinu blancu y rompióse pero, pal mio prestu, atopé que namái contenía agua puro, la yema y la clara estrayer precisamente con esi propósitu. <ref>{{cita llibru|apellíos=Van Rensselaer |nome=R. |títulu=A Legacy of Historical Gleanings: Carta de R. van Rensselaer a Salomón can Rensselaer, Barranquilla, 1 de mayu de 1829 |añu=1829 |páxines=467-468 |allugamientu=Albany}}</ref> |-} === Evolución === [[Ficheru:Frederic Edwin Church - A Donkey, Baranquilla, Columbia - Google Art Project.jpg|left|thumb|200px|Pintura d'un pollín fecha en Barranquilla en 1858. Esti animal dio orixe a amarutes y a los "salones burreros" nel sieglu XIX.]] Cola migración a Barranquilla llegaron espresiones culturales de distintes rexones. Dances, música, escultures y costumes entemeciéronse o se caltuvieron intactes hasta'l día de güei. Munches d'estes manifestaciones que güei se practiquen nel antroxu entá pueden apreciase en poblaciones vecines al ríu Madalena; n'otros casos estes dances sumieron de los sos llugares d'orixe. Esti intercambiu que se dio gracies a la migración foi un aspeutu importante pal establecimientu de dellos costumes del eventu, como lo foi la celebración del Bandu del Antroxu, actu col qu'empieza'l precarnaval y l'antroxu, que tien los sos oríxenes na llectura al bandu públicu realizada cada 20 de xineru, día de san Sebastián, p'autorizar ya informar sobre les celebraciones que-y dexaben a los esclavos mientres la colonia per parte de les autoridaes del Virreinatu na ciudá de Cartagena. De manera análoga, la primer llectura del bandu del antroxu de Barranquilla tuvo llugar en 1865 na cai Ancha, actual [[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|paséu de Bolívar]], declarando esti día como "día cero" pa la celebración del antroxu. Este ye'l primer niciu qu'amuesa la institucionalización del antroxu yá que hasta'l día de güei caltiénse intacta la tradición de celebrar la Llectura del Bandu cada 20 de xineru. Per otra parte, el cronista ya historiador Alfredo De la Espriella cuenta que según testimoniu orales los llamaos "salones burreros" apaecieron escontra 1872 na cai de les Vaques, que col pasu de los años seríen ocupaos pol antiguu circu de toros y dempués pol teatru La Bamba. De la Espriella indica que los salones burreros yeren: {{cita| ".. sitios despoblados, consagraos pal baille, onde, munchos años primero que s'entamara l'antroxu, axuntábense les persones que quixeren echar una ''curruchadita'' - como se denominaba entós el tiempu que tomaba la riola de baille cola pareya - al son de tamboras, flautes de millo, gaites, guacharacas, maraques y demás preseos qu'alternaben músicos bonales que terminaben la xordia a los seis de la mañana..."<ref name="Candela_1">{{cita llibru|apellíu=Candela & De la Espriella, A. |nome=M. |títulu=Tertulies musicales del Caribe Colombianu |añu=1999 |editorial=Universidá del Atlánticu |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} El nome d'estos salones, anota'l cronista, deber a que munches persones aparcaben ende los pollinos pa baillar y depués colase. La puxanza d'estos espacios deber a que la sociedá barranquillera tenía la necesidá de cuntar con llugares que dexaren el gocie coleutivu. Nun principiu el jolgorio nos salones burreros dábase puramente'l día sábadu, sicasí estendiéronse al domingu y depués al xueves. Estos llugares gociaron por enforma d'ésitu, pero col tiempu diríen sumiendo a midida que l'antroxu entamábase y los salones de baille gratuitos volviéronse comunes y dexaron escontra'l postreru cuartu del sieglu XIX nos actuales Barriu Embaxo y barriu Rebolo el surdimientu de les primeres dances coreográfiques del antroxu como lu fueron la danza del Congo nel añu 1876. Otros espacios como'l Club Barranquilla, fundáu'l 12 d'ochobre de 1888 y el teatru Emiliano, inauguráu en 1895, convertir en sitios pal alcuentru de les clases altes, constituyíes na so mayoría por estranxeros asitiaos na ciudá a finales de sieglu. Alfredo De la Espriella indica: {{cita| Los alemanes yeren carnavaleros, inmensamente carnavaleros. Dexaron una buelga increíble porque ellos faíen mázcares, cabeces, los famosos cabezonos qu'ustedes vieron del antroxu vienen del antroxu de Múnich. Ellos traxeron equí toes eses coses y faíen el so antroxu. Tola vida, siempres que tuvieron club en Barranquilla ellos, pero tamién los italianos, fixeron los meyores bailles del antroxu.<ref name="Candela_1">{{cita llibru|apellíu=Candela & De la Espriella, A. |nome=M. |títulu=Tertulies musicales del Caribe Colombianu |añu=1999 |editorial=Universidá del Atlánticu |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} === Maduror === [[Ficheru:Paseobol.jpg|thumb|250px|[[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|Paséu de Bolívar]], antiguu camellón Abello, por onde pasaba'l desfile de la Batalla de Flores del antroxu de Barranquilla.]] El desarrollu del antroxu de Barranquilla, vistu en función de contestos urbanos y sociales que se modificar, representó un fenómenu dinámicu con enormes retos d'adaptación pa los barranquilleros. Esto, sumáu al sentíu de pertenencia y mancomún coleutivu a la tradición folclórica de los barranquilleros, significó un motor importante pa la construcción de tolos aspeutos que teníen que ver col antroxu, convirtiéndolo nun referente fundamental pa la vida cotidiana de los qu'habitaron la ciudá. L'antroxu volvióse rápido nun espaciu nel que los probes, los de clase media y los ricos fueron capaces de compartir la danza, la jovialidad y l'arguyu de cuntar col eventu, evidenciado nos eventos entamaos nos que la xente podía participar. Sicasí lo que l'antroxu realmente amosaba yera un ilusoriu paréntesis nel que se rompía con toa norma social. Nesta dómina creóse'l cargu de "Presidente del Antroxu", acompañáu d'una "Xunta Organizadora", que la so misión principal yera consolidar los intereses de tolos barranquilleros y sofitar les iniciatives qu'apurrieren a arriquecer l'antroxu, como lo foi nel so momentu la creación de la "Batalla de Flores", que buscaba celebrar de manera simbólica'l final de la Guerra de los Mil Díes, conflictu civil qu'españó'l 17 d'ochobre de 1899 y remató l'añu de 1903 cola firma de los armisticios de Neerlandia y Wisconsin. De la Espriella cúntanos sobre la Batalla de Flores: {{cita| [...] consistió nun elegante paséu pol "Camellón". Partiendo dos bandos integraos por families en que les sos "Victories" primorosamente decoraes con flores naturales y motivos festivos orixinales, salíen al en cuentro de la Batalla. [...]. A la hora decisiva les trompetes militares del cuartel sonaron al son de bombos y platillos y la sonadiella mesma aguiyada pol bullicio de la xente; empecipióse la batalla cola artillería de serpentinas, confetis, flores naturales y arumes que se "disparaben" dambos bandos mientres el percorríu de cuatro vueltes a la mazana. Terminando'l "combate" los dos bandos reconciliaos, pa esfrutar aquella paz, llograda con tanta cortesanía festexaron nel Teatru Emiliano'l plebiscitu, cual foi tan memorable aquel día, que l'añu siguiente pidióse repitir la "batalla" y solicitar permisu nuevamente a la municipalidá. <ref name="Alfredo_1">{{cita llibru|apellíos=De la Espriella |nome=Alfredo |títulu=Antroxu de Barranquilla: centenariu de la Batalla de Flores (1903-2003) |añu=2003 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} A partir del añu de 1918, cola eleición de la primera [[Reina del Antroxu de Barranquilla|reina del antroxu]] de Barranquilla, la moza barranquillera Alicia Lafaurie Roncallo, abriérense les puertes por que mochaches pudientes de la dómina pudieren ser designaes "soberanes" de les actividaes carnavaleras. Sicasí esta tradición llógrase institucionalizar, anque por votu popular, nel añu 1923 col nomamientu de Reina del Antroxu a Toña Vengoechea Vives, depués de nun presentase eleición mientres 5 años. Nun foi sinón hasta 1936 cuando se volvió costume nomar reines del antroxu por designación a Lolita Obregón como reina. Esi mesmu añu, el Comité d'Antroxu de la Sociedá de Meyores Públiques asumió les riendes de la fiesta pa realizar la primer Batalla de Flores pela avenida Olaya Herrera. Nun se sabe esautamente cómo foi'l treslláu de los eventos de los salones de baille a les cais de la ciudá, sicasí unu de los cronistes del vieyu antroxu, el preláu Pedro María Revollo, describe con detalle les dances del antroxu nun exemplar de 1942 de la revista ''Meyores'': {{cita| Yá falemos de la danza de los Pirates, falemos de les otres. La de los Negros del Toru componer d'unos cien persones amarutaes de perros, gatos tigres, lleones y negros con llargos turbantes y llargues coles, calzando abarques, llevando dalgún oxetu atélite nes manes pa faer rir a los curiosos y pode-yos arrincar dineru. Diben tamién homes amarutaos de muyer que faíen l'oficiu de negres. Los negros tigres, perros y lleones corríen un trechu y reculaben de la mesma manera asina pasaben el día sol sol abrasador, remexando sudu y zucando azufre pa evitar que l'agua que tomaren fixéra-yos dañu [...]<ref>{{cita llibru|apellíos=Revollo |nome=Pedro María |títulu=Costeñismos colombianos o apuntamientos sobre llinguaxe costeño de Colombia. |añu=1942 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} L'añu de 1949 promulgóse "El Suañu del Rei Momo", primer bandu escritu pol cronista de les fiestes Alfredo de la Espriella, unu de que los sos apartes decreta: {{cita| :::::::::¡Yo, Rei Momo del Antroxu!<br /> :::::::::ordeno y mandu<br /> :::::::::a tou aquel maretira<br /> :::::::::o a cualesquier turpial<br /> :::::::::que se les tira de café con lleche<br /> :::::::::y atrévase ¡eche!<br /> :::::::::a salir en plena temporada<br /> :::::::::ensin disfraz, mázcara,<br /> :::::::::capuchón o antifaz<br /> :::::::::que va, ensin más contemplación,<br /> :::::::::a templar a varar santa.<br /> :::::::::Los indios de trenza<br /> :::::::::y los negros pintaos<br /> :::::::::van obligar a pagar caución<br /> :::::::::por falta-y el respetu<br /> :::::::::a la tradición [...] }} Otres decisiones importantes qu'apurrieron mientres esti periodu fueron que nel añu de 1967 realizóse la primera "Gran Parada", un desfile de dances folclóriques ensin xarrés, en 1969 crear del Festival d'Orquestes, competencia musical por xéneros que s'apuesta ente los distintos cantantes y orquestes que se presenten nel Antroxu,<ref name="festiorquestas">{{Cita web |url=http://www.elheraldo.com.co/ELHERALDO/BancoConocimiento/A/asoccongo/asoccongo.asp?CodSeccion=31 |títulu=El Congu d'Oru, 40 años de consagración y enceses polémiques |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=L'Heraldu}}</ref> y en 1974 por iniciativa de la cantante y compositora [[Esthercita Foreru]] llevar a cabu la ''Guacherna'', eventu que rescataría una tradición perdida, la de desfiles, cumbiambas y tamboras nocherniegues qu'allegraben los barrios de la ciudá. === Renovación === [[Ficheru:Carnavales_de_Baranquilla_1959_002.jpg|thumb|250px|Neños baillarinos de la Danza del Paloteo, añu 1959.]] Por cuenta de que la xestión del antroxu viose intervenida por múltiples entidaes creyer nel so momentu que l'antroxu nun diba espolletar por cuenta de que'l patrimoniu amosaba clares señales de división: per una parte festexábase nos clubes de la élite; por otra nes celebraciones populares de la cai. A mediaos de los años ochenta del sieglu XX convocar dende la Cámara de Comerciu de Barranquilla foros ciudadanos p'aldericar l'esquema de manexu y les alternatives a siguir pal rescate de les tradiciones y el fortalecimientu del antroxu. De la mesma, distintos grupos folclóricos acomuñar pa defender intereses concretos y reclamar una reconocencia apropiada al so papel pa col eventu. Como resultáu d'esti procesu de consulta ciudadana y de busca de soluciones crear en 1991 una sociedá d'economía mista qu'en calidá de concesión empezaba a remanar los espacios públicos y l'organización del eventu: la Fundación Antroxu de Barranquilla. {{cita| "La Fundación Antroxu de Barrranquilla trabaya tol añu en función del procesu festivu y non cabo dulda de que consiguió ameyorar y profesionalizar la so planeación, la consecución de recursos y la xestión organizativa. Amás, caltién abiertos les canales de diálogu y concertación colos grupos d'interés que s'esmolecen pel antroxu, y anguaño cunta na so Xunta Direutiva con representación de l'Alcaldía, los grupos folclóricos y les organizaciones privaes ensin ánimu d'arriquecimientu qu'apurrieron capital económicu y sofitu institucional: la Fundación Mario Santu Domingu y la Cámara de Comerciu de Barranquilla.<br /> <br /> La Fundación afitóse como misión actual xestionar dende un modelu d'alianza públicu-privada'l fortalecimientu del antroxu como proyeutu añal d'interés coleutivu de la ciudadanía barranquillera, teniendo en cuenta la so naturaleza pública y de patrimoniu cultural. Trátase d'impulsar l'antroxu como fiesta participativa urbana, contemporánea y democrática, pa lo cual esta entidá nun tien de concebir se como mera operadora d'eventos, sinón como collabora estratéxica de l'Alcaldía y d'otros niveles estatales, tantu pa preparar y executar les actividaes de la programación central como pa sirvir de nodo coordinador d'una complexa trama de responsabilidaes organizativas, distribuyíes y compartíes ente diversos actores estatales, empresariales y de la sociedá civil entamada."<ref>{{cita llibru|apellíos=Abello Banfi |nome=Jaime |títulu=Prólogu, Antroxu de Barranquilla : Una fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxines=23-24 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} Unu de los llogros de la Fundación foi crear nel añu de 1995 el desfile del Rei Momo pela cai 17, despolvoriando asina la figura de Rei Momo, por que presidiera esti espectáculu caleyeru. Dende esi añu y hasta la fecha la Fundación noma como Rei Momo a una figura representativa o un personaxe destacáu na música o'l folclor. El desfile, que se realiza paralelu a la Batalla de Flores consolidóse como un homenaxe a los sectores que fueron nucleu históricu de les fiestes y onde surden con mayor puxanza y riqueza cultural les manifestaciones populares del antroxu. Otru gran llogru de la Fundación foi nel añu 2000 crear el desfile de Gran Parada de Fantasía, especialmente pa l'actuación de los grupos que presenten una propuesta sobre una temática escoyida con una coreografía llibre y orixinal. Llevar a cabu'l llunes d'antroxu y faise el mesmu percorríu de la Batalla de Flores y la Gran Parada. === Reconocencia === [[Ficheru:V Carnaval de las Artes de Barranquilla.JPG|thumb|250px|Quinta edición del Antroxu de les Artes.]] El sieglu XXI tuvo un gran significáu pal antroxu yá que a partir d'esti momentu empezar a reconocer esti espaciu cultural como patrimoniu ricu y diversu puramente caribeñu, que llogra trescender les fronteres de la ciudá y faese visible n'otros contestos. D'esta manera vemos como de recibir la reconocencia de Patrimoniu Cultural de la Nación» per parte del Congresu Nacional de Colombia nel añu 2001, convertir n'Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá por declaración de la [[Unesco]] en 2003. Los esfuercios por construyir la participación d'otres esferes de la sociedá barranquillera fai qu'en 2006 la Fundación La Cueva realice'l primera "Antroxu de les Artes", un espaciu de cuatro díes de duración, concebíu pa brindar un homenaxe a les tradiciones, estudiar los sos procesos de creación y aguiyar, ente los habitantes de la nuesa ciudá, la reflexón a xeitu sobre los distintos elementos qu'habiten y componen l'eventu y los sos actores. La salvaguardia de les manifestaciones culturales de les carnestolendas cobra importancia pa estos tiempos y ye por esto qu'en 2013 la Fundación Antroxu de Barranquilla xuntu cola Reina del Antroxu realicen l'importante llabor d'aponderar les dances más amenaciaes pola globalización, realizando la producción d'un discu compactu coles músiques tradicionales qu'acompañen dichos bailles. Clasifíquense asina los diez dances "patrimoniales" que representaron parte esencial del desarrollu cultural del antroxu, siendo estes la danza del Congo, danza de los Goleros o Gallinazos, danza de les Farotas, danza de los Coyongos, danza de los Diaños Arlequines, danza del Paloteo, danza de los Páxaros, danza de Son de Negru, danza de los Indios y danza de los Viermes.<ref name="Reina d'el_1">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |títulu=Reina del Antroxu y 10 dances Patrimoniales |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=5 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305153853/http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |fechaarchivu=5 de marzu de 2016 }}</ref> === Cronoloxía === [[Ficheru:Máscara de Diablo Arlequín.JPG|thumb|270px|Máscara-sombrero de diañu arlequín.]] {| {{tablaguapa}} |- ! Añu!! Eventu |- | 1865 || Realízase la primer Llectura del Bandu del Antroxu. |- | 1872 || Surden los salones burreros. |- | 1888 || Créase la figura del Rei Momo. |- | 1899 || Créase'l cargu de Presidente del Antroxu y una Xunta Organizadora. |- | 1903 || Entámase la primer Batalla de Flores. |- | 1918 || Escoyer por primer vegada una Reina del Antroxu, resultando escoyida Alicia Lafaurie Roncallo. |- | 1967 || Introduzse la "Gran Parada" al antroxu. |- | 1969 || Créase'l "Festival d'Orquestes". |- | 1974 || Entámase la primera guacherna por iniciativa de la cantautora [[Esther Foreru]]. |- | 1992 || Créase la Fundación Antroxu de Barranquilla, entidá qu'anguaño remana la festividá. |- | 2001 || L'antroxu de Barranquilla recibe la reconocencia de Patrimoniu Cultural de la Nación» pol Congresu Nacional de Colombia. |- | 2003 || L'antroxu ye declaráu Obra Maestra del Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá pola "Unesco". |- | 2006 || Entámase'l primer Antroxu de les Artes. |- | 2013 || Declárense diez dances como patrimoniales y búscase el so salvaguardia per mediu de la producción d'un discu compactu. |} == Precarnaval == [[Ficheru:Congo en carnaval.jpg|thumb|left|300px|Danza del congo.]] Les festividaes, que son presidíes pola [[Reina del Antroxu de Barranquilla|Reina del Antroxu]] y el Rei Momo nomaos l'añu anterior, empiecen extraoficialmente colos pitos qu'anuncien la llegada del nuevu añu. Los eventos del precarnaval empiecen oficialmente cola Llectura del Bandu, siguen con Tomar de la Ciudá, la Coronación de la Reina, l'Antroxu de los Neños, el Desfile Gay y la celebración más importante, la Guacherna, desfile nocherniegu que se realiza'l penúltimu vienres antes del sábadu d'antroxu, instauráu en 1974 gracies a la iniciativa de la compositora [[Esthercita Foreru]]. {{cita| [...] La temporada de precarnaval enche n'acontecimientos, unos más tradicionales qu'otros: desfiles caleyeros, actos folclóricos, conciertos de música popular, coronación de personaxes típicos de la fiesta, como la reina del Antroxu, la reina popular, el Rei Momo. [...]<ref>{{cita llibru|apellíos=Buelvas Aldana |nome=Mirtha |títulu=Asina ye l'Antroxu. Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxina=108 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> }} === Llectura del Bandu === La llectura del Bandu ye unu de los eventos más importantes del antroxu de Barranquilla, pos con ella da entamu oficial a los precarnavales. Nesti actu que se celebra tradicionalmente na Plaza de la Paz, l'Alcalde de la ciudá de Barranquilla fai entrega de les llaves de la ciudá a la Reina del Antroxu, ‘dexando'l so poder' polo que dure la temporada carnavalera. El "Bandu" sería los "decretu" que da vía llibre al jolgorio mientres les carnestolendas y ye lleíu pola Reina del Antroxu nun actu folclóricu xuntu al rei Momo y los reis del antroxu de los neños. El Bandu ta estremáu n'artículos qu'espliquen lo que ta dexáu y lo que ta prohibíu pa los asistentes de la fiesta, sirviéndose d'acontecimientos contemporáneos que fueron importantes o llamativos. Ente cada artículu fai una amuesa de dalguna danza típica del Antroxu, como abrebocas de lo que s'avera. De siguío, la trescripción del bandu del antroxu de Barranquilla de 2016, lleíu pola reina Marcela García Caballero:<ref name="L'HERALDU">{{Cita web|apellido1=Redacción del periódicu |títulu=Esti ye'l Bandu que decreta 'una sola gozadera' nel Antroxu de Barranquilla 2016 |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/esti-ye-el bandu-que-decreta-una-sola-gozadera-en-l'antroxu-de-barranquilla-2016-238807|fechaaccesu=2 de marzu de 2016}}</ref> [[Ficheru:RemoPlazaPaz2.JPG|thumb|300px|Plaza de la Paz, onde tradicionalmente realízase la Llectura del Bandu.]] {{cita|Yo, Marcela García Caballero, currambera de nacencia, carnavalera por vocación y [[Junior de Barranquilla|juniorista]] por convencimientu, col poder que me concede'l [[Rei Momo|Dios Momo]] dende esta esquina nel Mercáu de la Magola, Barriu Embaxo, Montecristo y Barloventu, y acompañada naide más y naide menos que de trés grandes personaxes de la gozadera real, la mio marimondero de tola vida César Paraguita, la mio eterna negrina Puloy, Doña Isabel, y el desorde fechu home, José Cassiani alies El Pavu, ''declaro, ordeno, dispongo y mandu'', '''Artículu Primeru:''' Qu'a partir d'esti intre, tou aquel que se faiga llamar recochero, carnavalero o raspacucayero ta obligáu a da-y una rebaxa al mal xeniu, a ser mala paga cola aburrición, a pidi-y empresta'o la risada del que ta al llau, a camudar les paga diarios por fiesta nel barriu, a fia-y a la bacanería y a da-y una ñapita a l'allegría. Porque mientres el mio reináu, y que lo oya dende'l qu'allá paráu hasta'l que tengo equí al escuchu, la sabrosura barranquillera nun vien con [[IVA]] incluyíu. '''Artículu Segundu:''' Dende esta barbería rebolera Los Mopris, recién motila'a y custiodiada pol Congo Barranquillero Adofo Guel y les princeses del Paloteo Edaida Orozco y Angela Pedroza, ordeno qu'en cada esquina del mio territoriu currambero, a punta de zapatéu, ruémpanse les baldoses y les muyeres pongamos guapachosas. Que los timbales retumben dende'l Cien hasta la Casina de Paya, que les maraques apoderar del son en toles cases y que'l salsa bravu escuchar a toa hora, ordenar la so reina que ta bien mandona, y esto nun ye [[Ariadna Gutiérrez|Miss Universu, equí naide quítame la corona]]. '''Artículu Terceru:''' Un momentico qu'esti tercer decretu vien con sabor a cocá, caballín y bollu d'anxelín. Luz Marina, Anxélica, Jose y la mio adorada Mati Herrera, los reis de palenque en Barranquilla y el patrones d'esta esquina recochera, téngo-yos un datu, equí na tierra de raigaños africanos onde l'allegría cómese, declaro qu'esti antroxu tea llibre de bochincheros y llenu de parranderos. Y pa'l que me desobedezca, ensin fiesta va quedase… Y güeyu! Onde me llegue a volá', seya una llea o un man, vuelvo y zarrar como al [[Chapo Guzmán]]. '''Artículu Cuartu:''' Engaramada nun pick-up, cola mio pinta verbenera, dígo-y a l'arenosa entera que tou barranquillero que se respeta ten de tar en xugar. Nesti puntu del bazcuye [[champeta|champetero]], El Monte, Carrizal, Santu Domingu, La Sierrita, ente otros, quiero ordenar que si van baillar facer apercollado ximelgándose de llau a llau y al o la que quiera, dicir con esta ceya bien engatada, tien permisu de desamarrar la gata interna que lleven atrapada, asina que, miau miau recontra miau dicir güei, porque ente ser y nun ser, yo soi. '''Artículu Quintu:''' Termino'l mio Bandu equí en Siete Boques, la esquina con más sabor carnavalero en Barranquilla, xuntu con dalgunos de los mios garabateros, Luis Fernando Vengoechea, Álvaro Bustillo, Briadne Velásquez, Ricardo Sierra, Armando Alarcón, Magaly Salas y Humberto Pernett, les mios cumbiamberos col so direutor German Álvarez, los mios facedores qu'esta nueche acompáñenme n'escena, los mios Reis de los Neños, Ronaldo y Antonella, les mios reines de reines y, poques gracies, el mio acompañante y el mio amigu, el Rei Momo, Lisandro Polo Rodríguez, certifico enfrente d'esta Plaza de la Paz col so ambiente bacano y pa' que lo oyan los que tán en Nueva Granada y nel Metropolitanu, qu'anguaño, los protagonistes d'esta fiesta somos absolutamente toos, que la diversidá y la hestoria de les nueses dances valen oru, que la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]] ye y va siguir siendo la única maxestá, la que nos fixo patrimoniu de verdá' verdá', que los carnavaleros qu'esfrutamos el baille y la pernicia vamos tener gocie dende agora hasta'l [[Miércoles de Ceniza|miércoles de ceniza]], y que tou Colombia y el mundu ta convidáu a esti [[Macondo]] de maxa verdadero. La mio xente llindo, bienveníos al antroxu de Barranquilla 2016 que dende güei, ye [[hashtag|#UnaSolaGozadera]]. Repitan conmigo, que dende güei ye Una Sola Gozadera. }} === Coronación de la reina realiza'l xueves anterior a la Batalla de Flores cuando, metanes una fiesta con espectáculos musicales y de baille, la reina del añu anterior impon-y la corona a la reina actual cola cual va presidir los eventos dispuestos pa los cuatro díes d'antroxu. Esti eventu asocede anguaño nel [[estadiu Romelio Martínez]]. Sicasí, l'actu de coronar a la reina del antroxu data del añu 1918 nel desapaecíu Club Barranquilla cola primer reina del antroxu, Alicia Lafaurie Roncallo. Dende entós caltúvose intacta la tradición d'escoyer a les mocines de los estratos más altos por que presidan les fiestes. Esto fizo que seya común lleer, escuchar y ver cómo la corona rota ente unos cuantos apellíos: Gerlein, Donáu, Vengoechea, Lafaurie o Abuchaibe.<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> Tatiana Velásquez esplica:<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|Nun antroxu cada vez más multitudinariu, quien ostenta'l títulu de reina convertir nel centru de toles miraes, gana mayor esposición mediática y entá dempués de los cuatro díes d'éxtasis coleutivu, sigui actuando como embaxadora de la tradición en toa Colombia y l'esterior, porque hasta mediaos d'añu llega la socesora. [...] Tamién con tantos reflectores enriba, la reina aumenta les sos probabilidaes de convertise n'actriz, relacionista pública o presentadora de televisión, como-yos asocedió a les exsoberanas de los postreros 10 años. [...] Pero si acasu'l principal beneficiu, pa munches de les families, ye'l de refrendar la so posición social. Porque na midida na que un apellíu atrope más reines empieza a ser consideráu una dinastía d'antroxu. Inda güei, les soberanes de fai 10, 25 y hasta 50 años participen en cocteles y desfiles. [...] Inclusive, ente delles families llega a esistir competencia por quedar nel imaxinariu coleutivu como la que tuvo'l meyor reináu d'antroxu pola opulencia de los vistíos: solo'l de la nueche de coronación puede devasar los 30 millones de pesos.}} Gran parte de los gastos, por casu los rellacionaos colos traxes que tien de portar la Reina mientres la so coronación, cuerren por cuenta de la familia de quien foi escoyida reina, lo que desaguó crítiques porque chiques de barrios populares nun pueden aspirar a esti títulu por cuenta de les cifres astronómiques que se supón cuesta ser Reina del Antroxu. Según el discursu oficial, ye coronada como reina la candidata que más convenza col so baille y carisma a los 11 miembros de la xunta direutiva d'Antroxu SA., qu'a puerta zarrada axúntense, tolos años y seis meses antes del antroxu pa definir el so nome.<ref name="VELÁSQUEZ ARCHIBOLD_1">{{Cita web|apellido1=VELÁSQUEZ ARCHIBOLD |nome1=TATIANA |títulu=El pulsu pola reina coronada |url=http://lasillavacia.com/historia/el pulsu-pola reina-coronada-52975|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> En cuanto al espectáculu, este resulta ser tou unu maratón de dances; por esta razón convirtióse añu tres d'añu na prueba de fueu pa les reines del antroxu quien tienen que demostrar que sí pueden baillar con gran maña tola gama de bailles típicos carnavaleros -como la cumbia, el salsa, el merengue, champeta, etc.- y asina cumplir satisfactoriamente coles actividaes programaes mientres les carnestolendas. Esta velada ta acompañada por integrantes de delles de les comparses más importantes que participen nel antroxu y de músicos de talla nacional ya internacional. Nesta fecha preséntase amás el cantar oficial de la reina del antroxu. === Antroxu gai=== [[Ficheru:Negrita_puloy.jpg|thumb|300px|Miembros de la comunidá LGBT amarutaos de negrines Puloy.]] Ye un eventu nel que participen comparses compuestes por miembros de la comunidá LGBT, nel que se calcula que más de 12 mil de persones desfilen.<ref>{{Cita web|apellido1=PULGARIN |nome1=CARLOS A. |títulu=GAI DESFILARÍEN NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> Anque a partir del 26 de xineru de 2002 esta parada fai parte del programa oficial del antroxu llamáu nesta ocasión el Desfile de la Guacherna Gay-, la so creación data d'años antes. La posibilidá d'un desfile gai nel antroxu empezó a contemplase a mediaos de la década de los ochenta. Hasta entós, solo esistíen presentaciones semiclandestinas en centros nocherniegos. Eusebio Castro, exrey Momo del Antroxu Gay, esplica<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> : {{cita|Un día punximos a pensar en que toos esos amarutes, la ropa de fantasía que siempres nos estremó nos antroxos, nun tenía de llindar se a les discoteques d'ambiente gai.}} Pela so parte, Wálter Molano recuerda:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|Cada añu yera más bultable l'interés de la xente, que se pescudaba cuándo diba ser la fiesta y esperaben pacientemente na entrada de la discoteca pa ver a los tresformistes.}} Años más tarde la comunidá LGBT atrever a salir a la cai, pero solu na corte onde s'atopaba la discoteca gai "Troya In Bar". El fechu foi nefastu porque'l desfile diba pasar pola catedral de Barranquilla, lo que xeneró la protesta de la [[ilesia católica]], de la organización del antroxu y de un gran sector de la comunidá, polo qu'intervieno l'alcalde d'esi entós, Miguel Bolívar Acuña. La Policía terminó esvalixándolos de manera violenta. Capo comenta:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|De primeres la respuesta de la xente foi vulgar ya indisciplinada. Glayábennos coses; tratábennos d'amansuñar. Pero nun arrenunciamos, tou lo contrario, arriesgamos a ampliar en 1991 el percorríu.}} La batalla por tener un espaciu dientro del antroxu siguió, hasta que seis años más tarde, en 1997, la comunidá LGBT recibió'l sofitu del conceyal Orlando Rodríguez, quien presentó una proposición al Conceyu por que un desfile realizáu pola comunidá LGBT fuera aceptáu dientro de la programación oficial del Antroxu. El 30 de xunetu de 1997 creóse la Corporación Autónoma del Antroxu Gay de Barranquilla y l'Atlánticu, liderada polos estilistes Jairo Polo, Carlos Suárez, Alvaro Gómez, Alfredo Contreras y Carmelo Romero, propietarios de distintes discoteques gai. Polo narra:<ref name="ROMERO ACOSTA_1">{{Cita web|apellido1=ROMERU ACOSTA |nome1=NISTAR |títulu=GAY, NEL ANTROXU DE BARRANQUILLA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1351665|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> {{cita|La clandestinidá vía la lluz de la llegalidá; non más desfiles furtivos a la medianueche. Consiguimos proteición de la Policía, patrocinios, permisos de les autoridaes, pero entá la Fundación Antroxu de Barranquilla tenía duldes. Siguimos caminando y llograr.}} En 2015 realizar por primer vegada'l Reináu Intermunicipal Gay, onde participaron los conceyos [[Atlánticu (Colombia)|atlanticenses]] de [[Sabanalarga (Atlánticu)|Sabanalarga]], [[Malambo (Atlánticu)|Malambo]], [[Manatí]], [[Puerto Colombia]], [[Sabanagrande (Atlánticu)|Sabanagrande]], [[Usiacurí]], ente otros. “Dempués de la Guacherna va realizase la coronación de la Reina de Reines y de la reina intermunicipal”, cuntaría Eusebio Castro, coordinador del Antroxu Gay, col enfotu de faer evidente'l desarrollu de les actividaes LGBT dientro del antroxu. Por esta razón, en 2016 realízase la primer versión del reináu popular Reina de Reines Gay, nes que participaron diez barrios de Barranquilla, ente ellos San Roque, Les Mores, Área Metropolitana, El Monte, Rebolo 1, Rebolo 2, Montecristo y Mariña Formosa.<ref>{{Cita web|apellido1=RÍO LÓPEZ |nome1=LEIDYS |títulu=Antroxu Gay 2016 presenta la so programación |url=http://www.elheraldo.co/tendencies/carnaval-gai-2016-presenta-el so-programacion-237413|fechaaccesu=7 d'ochobre de 2016}}</ref> === Antroxu de los Neños === Ye un desfile dedicáu a los neños. Participen comparses colexales y comuñales, según los Reis Infantiles. Nesti desfile ye común ver mini-xarrés afechos al tamañu de los neños;hai muncha allegría,y diversos amarutes tantu de cumbia,garabato,y fantasía. === La Guacherna === [[Ficheru:Bq - 9 sept 2007 030.jpg|thumb|250px|Estatua d'[[Esther Foreru|Esthercita Foreru]], quien recuperó la tradición de La Guacherna.]] La Guacherna ye un desfile nocherniegu y l'eventu más importante de los precarnavales. Realízase'l penúltimu vienres antes del sábadu d'antroxu. Nella participen grupos folclóricos, cumbiambas, tamboras y amarutes a la lluz de veles y faroles de colores. La Guacherna nació a empiezos del sieglu XX nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] Embaxo. Nos sos entamos, mientres los díes de precarnavales, los vecinos llamaben con un [[Guache (percusión)|guache]] (preséu de percusión que produz un soníu similar al de la maraca) a los demás, por qu'empezaren a preparar les dances al son de tamboras y [[Caña de millo|flauta de millo]], siempres acompañaos de guedeyes y velones p'allumar la nueche, allegrando los barrios de la ciudá. Nel añu 1974, recupérase esta tradición gracies a la iniciativa d'[[Esther Foreru|Esthercita Foreru]], quien en compañía d'Alicia de Andréis, llogra que la xunta organizadora del antroxu de Barranquilla incorporar dientro de la programación oficial. El desfile nun esistió realmente sinón hasta 1974 y asitióse-y el nome de Guacherna pola so creadora, Esther foreru, que viera un desfile nocherniegu en Santiago de Cuba, una nueche en 1959. A otru día investigó con folcloristes y supo que fueren grupos pequeños que se fueron axuntando de toes partes de la provincia y col trescurrir del tiempu foise dando la tradición del desfile de La Conga. Esther Foreru recordó que na so tierra d'orixe, Barranquilla, nun esistía un desfile nocherniegu pa los antroxos y cuando tornó a la so tierra, decidió faelo y utilizó el nome de Guacherna, que yera una alcordanza de la so niñez cuando los grupos de cumbia salíen a prauticar los sos ritmos pasaben peles cais que teníen poques lluces y la xente dicía que pasaba una "guacherna". Nel añu 1974 se instituyó el gran desfile qu'esiste hasta la fecha como un gran y lluminosu desfile nocherniegu.<ref>{{Cita web|apellido1=Uviéu |nome1=Álvaro |títulu=NOCHE DE GUACHERNA |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-867618 |fechaaccesu=24 de febreru de 2017}}</ref> El cantar insinia d'esta fecha ye'l merengue homónimu "''La Guacherna''", composición de la mesma Esthercita Foreru, que la so versión más conocida ye la de la dominicana [[Milly Quezada]]. == Eventos == L'antroxu celebra cuatro díes antes d'empecipiar la [[Cuaresma]], la xente apurrir a la fiesta y el jolgorio y amaruta nun actu de diversión y de desinhibición.<ref name="hestoria">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |títulu=Historia |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090227053701/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/tradicion.html |fechaarchivu=27 de febreru de 2009 }}</ref> Mientres esta dómina, el barranquillero y un bon númberu de foranos que lleguen a la ciudá abandonar al gocie coleutivu, al tragu y el baille. Hai que tener en cuenta qu'en dellos casos estos eventos realizar en simultáneu. === Sábadu d'Antroxu === ; Batalla de Flores [[Ficheru:Carnaval_de_B.quilla..jpg|thumb|left|300px|Reina del antroxu 2009 Marianna Schlegel Donáu nel so xarré mientres la Batalla de Flores.]] El festexu empieza en firme'l sábadu d'antroxu cola Batalla de Flores, primer de los cuatro xornaes de celebración, el so actu central, el más importante y el más esperáu. Ye un gran desfile de xarrés, qu'encabeza la [[Reina del Antroxu de Barranquilla|Reina del Antroxu]], siguida de grupos folclóricos, amarutes, cumbiambas y comparses, ganadores de los concursos del antroxu anterior. La Batalla de Flores ye'l desfile más antiguu que se realiza nel antroxu de Barranquilla y foi entamáu per primer vegada en 1903 por iniciativa del xeneral Heriberto Arturo Vengoechea quien buscaba celebrar el fin de la [[Guerra de los Mil Díes]]. Con esti eventu tornó l'antroxu a la ciudá de Barranquillla yá que dende 1900 la celebración fuera suspendida. Primeramente, la Batalla de Flores yera un paséu pol antiguu camellón Abello, güei [[Paséu de Bolívar (Barranquilla)|pasio Bolívar]], qu'abríen dos bandos conformaos por families prestantes de la ciudá, a bordu de victories o carruaxes decoraos con flores.<ref>{{cita llibru|apellíu=Candela |nome=Marianu |títulu=Díes d'antroxu. Antroxu de Barranquilla: La fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxina=112 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> L'historiador y cronista Alfredo de la Espriella describe a la primer Batalla de Flores como un xuegu nel que dos grupos de persones enfrentábense disparándose "serpentinas, confetis, flores naturales y arumes" mientres un percorríu que duraba cuatro vueltes a la mazana. Esta batalla terminaba con un xestu de paz nel que dambos grupos reconciliábense y díbense a celebrar al teatru Emiliano Vengoeachea. El so ésitu foi tal que l'añu siguiente repitióse la Batalla.<ref name="Alfredo_1">{{cita llibru|apellíos=De la Espriella |nome=Alfredo |títulu=Antroxu de Barranquilla: centenariu de la Batalla de Flores (1903-2003) |añu=2003 |editorial=Ameyores |allugamientu=Barranquilla}}</ref> Dende 1991 realizar na Vía 40, depués de realizase per años na avenida Olaya Herrera, la carrera 43 y el paséu de Bolívar. Anguaño los xarrés van acompañaes por agrupaciones musicales del momentos con equipos d'altavoces d'alta potencia que conviden al públicu a celebrar al ritmu de caúna de les dances. Los espectadores pasaron de tar de pies, a sentase en siella y últimamente popularizóse l'usu de palcos. Simultáneamente realícense desfiles pola carrera 44, la '''Batalla de Flores de l'Alcordanza "Sonia Osorio"''', que fai parte del antroxu de la 44, eventu gratuitu y ensin palcos, y el '''Desfile del Rei Momo''' na cai 17. === Domingo d'Antroxu === ;Gran Parada de Tradición y Folclor [[Ficheru:Disfraz_Carnaval_Barranquilla.jpg|thumb|300px|Disfraz individual na Batalla de Flores de la carrera 44.]] El segundu día d'antroxu llevar a cabu la Gran Parada de Tradición y Folclor, o a cencielles Gran Parada, desfile instituyíu en 1967. Nél solo preséntense grupos folclóricos tradicionales, cumbiambas y comparses. La Gran Parada tamién se lleva a cabu na Vía 40, pero nun desfilen xarrés. Esti desfile amuesa a la danza y la música na so esencia más tradicional yá que yá nun hai xarrés nin grandes equipos de soníu que les distrayigan. Pal añu 2013 contabilizáronse alredor de 300 comparses. Les dances que faen la so apaición nesti desfile son les catalogaes dances "populares" como la del Caimán Cienaguero o de les Negrines Puloy y "tradicionales" como la de los Diaños Arlequines o de Son de Negru. La música por tantu tamién amuesa la so faceta más conservadora siendo les cumbies, chandés -acomuñada cola danza del Garabato- y fandangos -acomuñada cola danza de les Marimondas- les más escuchaes. === Llunes d'Antroxu === Na tercer xornada del antroxu realicen dos eventos, la Gran Parada de Fantasía y el Festival d'Orquestes. ;Gran Parada de Comparses [[Ficheru:Comparsa del C. de B.quilla.jpg|thumb|left|300px|Comparsa mientres la Gran Parada de Fantasía.]] Dende l'añu 2003, celébrase una versión más estilizada y internacionalizada de la Gran Parada del domingu d'Antroxu, celebrada d'igual forma na Vía 40. A diferencia de la so homónima, pueden reparase xarrés desfilar, según l'amiestu de los elementos folclóricos tradicionales con nuevos enclinos que busquen reinventalos. Pol númberu de participantes, y pol so esplegue de música, coloríu y esbardie estéticu n'amarutes, diseños, adornos con brillantes, plumes y accesorios, los grupos de fantasía, adulces, fuéronse convirtiendo nun fenómenos popular de participación nel antroxu, sobremanera ente les nueves xeneraciones, lo que, a lo postrero, llevó a la creación d'esti espaciu en que participen comparses que'l so númberu d'integrantes puede llegar a trescientos. D'esta manera dar a conocer mixturas coreográfiques qu'anueven fluctuando ente lo más tradicional, lo local y lo internacional, arréyense ritmos de distintes nacionalidaes, como'l samba, el salsa, el reggaetón, la champeta y la música electrónica con otros más locales como la cumbia, el porru, el mapalé el son de negru y el merecumbé. Esti eventu atrai propuestes renovadores al antroxu de Barranquilla que busquen tener un espaciu y xenerar permanencia nes carnestolendas. L'ésitu d'una comparsa o danza de fantasía podría significar la revitalización del antroxu mesmu, arriqueciéndolo y collaborando nel so desarrollu. Adulces convirtióse n'unu de los desfiles más allegaos del antroxu. Nel Antroxu de Barranquilla 2017 camúdase'l nome del desfile de '''Gran Parada de Fantasía''' y adóptase el de '''Gran Parada de Comparses''' por cuenta de la inclusión col pasar de los años de diverses comparses y coreografíes adicionales a les de fantasía.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/antroxu-2017/ |títulu=Programación 2017 |fechaaccesu=31 de marzu de 2017 }}</ref> ;Festival d'Orquestes {{AP|Ganadores del premiu Congo d'Oru}} [[Ficheru:Festival de Orquestas 2007 Barranquilla.jpg|thumb|300px|Festival d'Orquestes 2007. Presentación de [[Richie Ray]] y [[Bobby Cruz]].]] Celébrase'l Festival d'Orquestes (creáu en 1969),<ref name="festiorquestas" /> dende les primeres hores de la tarde hasta la madrugada del martes. Nel Festival participen nes distintes categoríes musicales les orquestes y agrupaciones que se presenten nos numberosos bailles del antroxu. Los ganadores en cada categoría reciben l'acobiciáu Congo d'Oru. Una de les regles más llamatives del concursu ye que se deben interpretar tres canciones y siquier una d'éstes ten de tar dedicada, nel so conteníu, a la ciudá de Barranquilla, teniendo en cuenta'l repertoriu rítmicu del Caribe colombianu. Esti eventu celébrase anguaño nel [[estadiu Romelio Martínez]]. Les siguientes son les modalidaes nes que compiten les agrupaciones pa consiguir el gallardón del Congo d'Oru: * Tropical. Términu xenéricu que fai referencia a les agrupaciones tantu de formatu orquestal popular como de proyeición folclórica (de pitos, flautes y tambores) qu'interpreten xéneros musicales típicos de la rexón Caribe y del antroxu barranquillero como lo son la cumbia, el porru, el fandangu, la chalupa, el mapalé, ente otros. * [[Vallenato]]. Identifica al vallenato en toos el so aires tradicionales o variaciones (paséu, son, merengue, puya y nueva fola), interpretaos con acordión, caxa y guacharaca como instrumentación base. * Salsa. Fai referencia a los diversos ritmos d'orixe afroantillano como lo son el son cubanu, son montuno, pachanga, guaguancó, boogaloo, bomba, plena boricua, mambo, cha-cha-chá, latinjazz y fusiones afroantillanas. * Merengue. Términu qu'apigura a los aires musicales naturales de República Dominicana y de Centroamérica y les Antilles como lo son el merengue típicu, el tecnomerengue, el house, el ragga, ente otros. * Música urbana. Participen aquelles agrupaciones de xéneros que respuendan a les nueves sonoridaes o enclinos musicales urbanes, como la champeta, el reggaetón, el hip hop, el rap, el dancehall, fusiones, etc. *Rescate a lo Nueso. Términu xenéricu que fai referencia a les agrupaciones de formatu folclóricu qu'interpreten xéneros musicales típicos de la rexón Caribe y del antroxu barranquillero como lo son la cumbia, el porru, el fandangu, la chalupa, el mapalé, ente otros.. De la mesma, otorgar distinciones a los meyores instrumentistes y a los meyores cantantes del certame. === Martes d'Antroxu=== ; Muerte de Joselito A manera de zarru llevar a cabu l'entierru de Joselito Antroxu, que simboliza'l fin de les festividaes. Nesti día en munchos barrios de la ciudá realícense graciosos "entierros" de Joselito, quien simboliza l'allegría de les carnestolendas. Dizse entós que'l personaxe "resucita" el sábadu d'antroxu y "muerre" l'últimu día cansáu y "enguayabado" (embriagado) pa "resucitar" nuevamente l'añu siguiente nel próximu antroxu. D'esta manera cientos de barranquilleros salen de les sos cases en cortexos aciagos pa llorar con gran histrionismu al difuntu. Joselito Antroxu puede ser una persona real o un moñecu y suel ser tresportáu dientro d'un ataúd o camiya afatáu con flores y cintes y arrodiáu de los sos "viudes" que lo lloren. Les vilbes pueden ser homes amarutaos de muyeres. Amás de les vilbes pueden apreciase personaxes como sacerdotes y los fíos güérfanos. Ye inciertu l'orixe d'esti personaxe. Dende 1999, la Fundación Antroxu de Barranquilla celebra'l concursu "Joselito dir coles cenices" pa incentivar a que más comparses se xunan a esta celebración y nel que se premia a la meyor propuesta escénica. Na nueche celebrar nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] Embaxo o na [[Plaza de la Paz (Barranquilla)|plaza de la Paz]] un graciosu alcuentru de [[Lletanía (Antroxu de Barranquilla)|lletaníes]], coles que, en senciellos versos y cola so carauterística entonación, se ventilan, critiquen y comenten les temes de l'actualidá local, nacional ya internacional. A otru día, [[Miércoles de Ceniza]], empieza la [[Cuaresma]], periodu de recogimiento relixosu y d'astención que preciede a la [[Selmana Santa]].<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/programacion.html |títulu=Programación |fechaaccesu=2 de marzu de 2009 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090227062528/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/programacion.html |fechaarchivu=27 de febreru de 2009 }}</ref> == Escenarios == [[Ficheru:Verbena en el Carnaval de Barranquilla.JPG|thumb|300px|Verbena nel antroxu de Barranquilla.]] El principal escenariu del antroxu ye la Vía 40, avenida industrial onde se desenvuelven la Batalla de Flores (sábadu), la Gran Parada (domingu) y el Desfile de Tradición Folclórica (llunes). Otros escenarios son la cai 17 (Desfile del Rei Momo), la carrera 44 (guacherna, Batalla de Flores de l'Alcordanza), l'[[estadiu Romelio Martínez]] (Festival d'Orquestes, Coronación de la Reina), la [[Plaza de la Paz (Barranquilla)|plaza de la Paz Juan Pablo II]] (Llectura del Bandu), amás de les verbenes que son abiertes y al campu y salones de baille zarraos, a los que se paga pa ingresar, animaos con música grabada o en vivu. === Verbenes === Son espacios al campu y abiertos al públicu, cola posibilidá de baillar, comer y recrease con distintes actividaes. Presumir que les verbenes apaecieron a principios del sieglu XX cuando se realizaben los asaltos amistosos a residencies. "Estos asaltos teníen d'asumise ensin derechu a negase ante la eleición” de la residencia como sitiu d'alcuentru d'amigos y pareyes que poníen los menaxes y llicores necesarios pal desarrollu del jolgorio. Estos alcuentros bailladeros carnavaleros efectuar nos estratos medios altos y altos y foi costume bien espublizada hasta l'apaición oficial d'una programación de bailles clubes y hoteles."<ref>{{Cita web |url=http://revistas.elheraldo.co/llatitú/el swing-de-los tiempos-de-la-verbena-99468 |títulu=El swing' de los tiempos de la verbena {{!}} Revistes |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|sitiuweb=revistes.elheraldo.co}}</ref> Delles verbenes populares son:<ref>{{Cita web|apellido1=Stevenson Samper |nome1=Adlai |títulu=El swing' de los tiempos de la verbena |url=http://revistas.elheraldo.co/llatitú/el swing-de-los tiempos-de-la-verbena-99468|fechaaccesu=2 de marzu de 2016}}</ref> *''El Bambú'', nel Barriu Olaya. *''Polvorín'', nel Barriu San José. *''A Plenu Sol'', nel Barriu La Unión. *''La Gustadera'', nel Barriu Les Nieves. *''La Puya lloca'', nel Barriu Los Pinos Pela so parte, nacieron nueves propuestes de verbenes qu'inclúin propuestes musicales más contemporánees como lo son: *''La Carnavalada'', frente la Casa Moreu nel Barriu Santa Ana. *''La Puntica (non más)'', nel Barriu Embaxo. === Salones burreros === Fueron espacios semicerrados d'entrada gratuita nos que la xente del pueblu axuntar a baillar. El so nome provieno de que la xente dexaba ensobiaos los sos pollinos fuera del recintu antes d'ingresar. Como un intentu de rescatar esta tradición, nel Antroxu 2013 incentivóse l'apropiación d'esti espaciu como "Palaciu Real" de la Reina del Antroxu.<ref>{{Cita web |url=http://reocities.com/comfamiliar/CDM/Salonos_Burreros_1.html |títulu=SALONOS BURREROS DEL ANTROXU DE BARRANQUILLA (Primer Parte) |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Perea |nome=Jorge |idioma=es-co |sitiuweb=reocities.com}}</ref> == Música == [[Ficheru:SolReyes20120906 236.JPG|thumb|300px|[[Caña de millo]], preséu común de la música carnavalera.]] Nel antroxu de Barranquilla pueden esfrutase aires del folclor costeño como la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]], la puya, el jalao, el garabato, el [[Chandé (Colombia)|chandé]], el [[porru (música)|porru]], el [[bullerengue]], el paxarín, el [[mapalé]], el [[merecumbé]], la [[guaracha]], el [[vallenato]], la [[Champeta]], ritmos provenientes d'África y de la cuenca del [[mar Caribe]], como la [[música salsa|salsa]] y el [[Merengue (xéneru musical)|merengue dominicanu]]. La [[Cumbia (Colombia)|cumbia]] ye'l principal ritmu del antroxu, especialmente nos desfiles como la Batalla de Flores y la Gran Parada. Amás de la cumbia, destácase'l mapalé, ritmu que se basa nos movimientos d'un pexe y onde la muyer y l'home muévense contrayendo l'abdome.<ref name="fcb" /> El chandé "''Te escaecí''" del compositor [[Antonio María Peñaloza|Antonio María Peñaloza Cervantes]] ye consideráu hasta'l día de güei como l'Himnu del Antroxu de Barranquilla. * Ensambles musicales tradicionales ** Grupu de millo o de gaites (cumbia, bullerengue, chandé, tambora). ** Papayera (porru, fandangu). ** Parranda vallenata * Ensambles musicales populares ** Grupu de música tropical (salsa, merengue, merecumbé, guaracha) ** Picós ===Cantar del Antroxu=== Dende la primer década de los años 2000 fíxose normal que'l pueblu barranquillero escueya la denomada "Cantar del Antroxu". Esti cantar nun ye determinada por dalgún xuráu, a cencielles son cantares que'l públicu carnavalero acueye y nel imaxinariu convertir nel cantar que representa la edición del Antroxu de dichu añu. Rápido'l emisores, discoteques y verbenes aprovechar de la so popularidá pa espublizala y allegrar los ánimos de los partes del Antroxu.<ref>{{Cita web |títulu=Estes fueron los cantares 'más pegaes' nel Antroxu de Barranquilla |url=https://www.elheraldo.co/tendencias/los cantares-del antroxu-de-barranquilla-144647 |fecha=28 d'abril de 2014. |fechaaccesu=20 de febreru de 2017}}</ref> *2007: ''Borracha'', de Pipe Peláez. Xéneru: Vallenato. *2008: ''Ta' bona'', de Tulile. Xéneru: Merengue. *2009: ''El Ñatu mama ron'', de Noel Petro. Xéneru: Terapia. *2010: ''El Celular'', de Tarrecible Zaa & El Yao. Xéneru: Champeta. *2011: ''El pollín intelectual'', de Juan Samuel Xéneru: Merengue. *2012: ''Ai se eu te pego'', de Michel Teló. Xéneru: [[MPB]]. *2013: ''La Llave'', de Cortixu y el so combu. Xéneru: Salsa. *2014: ''El Serruchu'', de Mr. Black. Xéneru: Champeta. *2015: ''La Espelucá''', de Twister y Mr. Steve. Xéneru: Champeta. *2016: ''Materialista'', de Montés Dangond y Nicky Jam. Xéneru: Vallenato. <ref>http://www.pulzo.com/entretenimiento/la-pupileta-mas-que-la-cancion-del antroxu-de-barranquilla-ye-toa-una-moda/416755https://www.elheraldo.co/entretenimiento/se-solto-la llocura-carnavalera-241048</ref> *2017: ''Mpemba (tamién llamada "Pemba Laka")'', d'Hugo Soares. Xéneru: [[Kuduro]]. <ref>https://www.elheraldo.co/entretenimiento/historia-detras-de-pemba-laka-el-exito-africanu-que-se-viralizo-323071</ref> <ref>https://www.elheraldo.co/entretenimiento/hugo-soares-l'autor-de-una-cancion-fecha-alredor-del mundu-326063</ref> == Dances y amarutes == [[Ficheru:Carnavales 2007 028.jpg|thumb|300px|Mural con amarutes y dances emblemátiques del antroxu.]] {{AP|Llista de grupos, dances y agrupaciones musicales del Antroxu de Barranquilla}} Les dances y amarutar son componentes primordiales del antroxu barranquillero, lo mesmo que la música folclórica y les lletaníes. Les dances anguaño catalóguense en dos grandes grupos, les tradicionales y les patrimoniales, pero tamién pueden ser clasificaes como: * Históriques (Farotas) * De rellación (Paloteo) * De batalla (Garabato, Paloteo, Congo) * D'animales (Goleros, Viermes, Conyongos, Caimán Cienaguero) * De trabayu (Pilanderas) * De burlla (Monocuco, marimondas, nanos, Son de Negru) * De lleendes (Farotas, Caimán Cienaguero) * De tradición europea (Diablos Arlequines) * De mázcares (Marimondas, Diablos Arlequines) * Ceremoniales (Indios farotos, cumbia, mapalé) === Dances populares === Les siguientes dances considérense populares, porque son habituales ente les comparses que participen del antroxu barranquillero, por tantu'l so riesgu de sumir ye baxu. Delles d'estes dances convirtiéronse en figures esenciales pal Antroxu. <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: green; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Dances tradicionales del antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Garabato Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" |[[Ficheru:MarimondasCB.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Monocucos Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Negrita puloy.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Garabato'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de la Marimonda'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Monocuco'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de les Negrines Puloy'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Cabezón.JPG|180px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Cartagena de Indias.Septiembre 2007 786.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:La pollera 2005.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Caim%C3%A1n_Cienaguero.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Cabezonos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del mapalé'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de la cumbia'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Caimán Cienaguero'' |- |} </div> ;Danza del Garabato {{AP|Danza del Garabato}} [[Ficheru:Garabato infantl 02.jpg|thumb|left|180px|Neñu amarutáu de garabato.]] La danza del Garabato caracteriza un enfrentamientu ente la vida y la muerte. La pallabra garabato ye'l nome dau a la [[gadaña]] (palu en forma de gabitu n'unu de los sos estremos qu'identifica a la Muerte), que lleva colgaes unes cintes de colores coloráu, mariellu y verde (colores de la bandera de Barranquilla), y que lleven los integrantes masculinos de la danza. Este integra los distintos aspeutos que se demuestra nes creencies que representa en garabato. El disfraz estrémase grandemente si ye masculín o femenín. L'home lleva la cara pintada de blancu coles mocaes de colloráu, lleva puestu un sombreru blancu afatáu con cintes y flores, un pantalón hasta les rodíes de color negru, medies altes de color blancu, una camisa mariella con un mandil azul y una capa colorada decorada con distintes formes, y el cayáu. Les muyeres lleven una falda grande colos colores negru (esti color cubre cuasi tola falda), colloráu, mariellu y verde, una blusa colos mesmos colores y un arreglu de flores nel pelo. Esta danza tien tamién otru personaxe que ye la muerte que tien un disfraz de pies a cabeza negru con güesos pintaos, y maquillaxe blancu na cara. Dalgunes de les comparses más importantes son "El garabato del Country" y "El garabato de la Universidá Llibre. La música qu'acompaña esta danza ye'l [[Chandé (Colombia)|chandé]]. ;Danza de les Marimondas [[Ficheru:Barranquilla casa del carnaval 3.jpg|thumb|250px|Mural de les marimondas na Casa del Antroxu de Barranquilla.]] Tien un disfraz creáu nel que se busca burllase de la clase alta y los funcionarios corruptos de la Barranquilla d'antaño. Dizse que nació cuando un barranquillero, al nun tener dineru p'amarutase, asocedióse-y vistise con un sacu, una corbata y un pantalón vieyos, puestos al aviesu y, como careta, un costal de farina al que-y abrió trés furacos, pa burllase del restu de los sos conciudadanos. El disfraz, anguaño consiste nun pantalón, camisa manga llarga, corbata, sacu o chalecu, y un mazcaritu fechu con una especie de bolsa de tela con trés buecos, bordiaos con tubos rellenos de tela, una ñariz bien llarga, asemeyada a un miembru viril, y unes oreyes asemeyaes a les de los elefantes, con figures de colores. Esti disfraz tien de dir siempres acompañáu d'un pito de cauchu, conocíu como “pea pea”, que'l so soníu destemplado sirve pa espresar l'esbardie y l'allegría de quien s'amaruta de marimonda. Bien conocíu ye'l dichu barranquillero: «Nun ye nada'l disfraz de marimonda sinón los brincos qu'hai que dar». Dalgún de los pasos más famosos son el de Michael Jackson, el de conejito y del remu. Una de les comparses más famoses ye la de "Les Marimondas del barriu Embaxo". El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Fandangu (Colombia)|fandangu]]. ;Danza de los Monocucos Esta danza tien oríxenes nel antroxu dende l'añu 1965. La pallabra "monocuco" vien, según l'historiador Alfredo de la Espriella, de los monos (l'animal), quien na Barranquilla d'antaño, mordíen y llanzaben la comida que robaben de les persones. D'ellí vien la famosa frase "Monocuco guayabero, saca preses del calderu, embusteru y tramuyero". El disfraz de monocuco tien una mázcara y un capiellu, el traxe, con botones grandes, ye coloríu y abondo anchu por que seya fácil el desplazamieno. Esti disfraz, d'orixe européu, ayuda a acutar la identidá del que lo usa, y dase la llibertá de revelar verdaes a les persones que se-y traviesen y que conoz na vida cotidiana falando con una voz asonsañada, y si esta persona intenta quitar la mázcara pa saber quién ye la persona qu'usa'l disfraz, el monocuco péga-y con una vara de totumo. Una de les comparses más famoses d'esta danza ye "Los Auténticos Monocucos de les Nieves", que'l so direutor actual ye Roberto Guzmán Núñez. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[porru (música)|porru paliteao]]. ;Danza de les Negrines Puloy [[Ficheru:Mural Negrita Puloy.jpg|thumb|250px|Mural de negrina puloy nel barriu Embaxo.]] Surdió como disfraz individual na década de los 60, y taba inspiráu nuna publicidá d'un deterxente venezolanu que tamién llevaba'l mesmu nome: Puloy. Pa los años 70, esti traxe y danza yá sumiera. En 1983, Natividad López de Altamar y la so nuera Isabel Muñoz Vásquez deciden rescatar esta danza creando la comparsa de "Les Negrines Puloy del barriu Montecristo”. Xeneralmente ye usáu por muyeres, sicasí tamién hai homes que lu usen, dellos miembros de la comunidá [[LGBTI|trans]] barranquillera. Orixinalmente les Negrines Puloy nun-yos víen el cara porque usaben una mázcara que-y cubría tola cabeza. Yera de tela y tenía pintaos los llabios de color coloráu y unos grandes güeyos. El traxe de blusa y falda yera coloráu con puntos blancu pequeños y poníase sobre unes licras negres pa les piernes y pa los brazos. Anguaño vístense con una trusa manga llarga en licra negra qu'asemeya la piel, un vistíu curtiu y coqueto en tela de bolines blanques y fondu coloráu, medies velaes negres, zapatos de tacones, collares y candongues de colores negru, blancu y colloráu. Lleven un llazu ellaboráu cola mesma tela del vistíu y una peluca tipu afro de color negra. El traxe antiguu, sicasí nun sumió del tou, yá que munchos miembros de la comunidá trans siguen utilizando la mázcara pa despintar la identidá. El ritmu que dancien les Negrines Puloy ye'l [[merecumbé]]. ;Danza del Caimán Cienaguero [[Ficheru:Caim%C3%A1n_Cienaguero_2.jpg|thumb|left|250px|Danza del Caimán Cienaguero.]] Esta danza aniciar en [[Barraquera (Madalena)]]. Basar na hestoria que trescurre un 20 de xineru, día de San Sebastián, cuando Guillermo Jato celébra-y el cumpleaños a la so fía Tomasita. La lleenda cunta que la ma desdexada dexó a la so fía sola baillando y que un caimán comer. Danzar en círculos y/o por pareyes, y unu de los miembros del grupu pasiar con una estructura en forma de caimán. Dalgunos de los pasos del baille son la rutina, la baxada, xiru a la izquierda y xiru a la derecha. Tanto homes como muyeres marquen el ritmu con palmes, costazos y pies mientres se mueven llixeramente en files paraleles y un disfraz de caimán banciándose nel centru. Cuando'l padre de la menor entruga pola so fía, el [[caimán]] pasiar pa faer alusión al tráxicu destín de la neña. Ye común que los baillarinos glayen la siguiente frase "Güei, día de San Sebastián, cumple años Tomasita y esti malditu animal comióse al mio hijitica! El mio hijita llinda, ¿ú la to hermana?, ¡el Caimán comer!" Nun se debe confundir cola hestoria del Home-Caimán de [[Platu (Madalena)|Platu]]. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l perillero. ;Danza de los Cabezonos [[Ficheru:Cabezones.jpg|thumb|right|300px|Danza de los cabezonos.]] Dizse qu'esta danza naz depués de que l'empresariu Celio Villaba Rodríguez tornara del so viaxe d'Alemaña en 1930 en busca de nuevos mercaos pa la Cafetería Almendra Tropical, empresa de la qu'él yera dueñu. Esti viaxe coincidió con antroxos nos que vio desfiles de persones amarutaes con cabeces xigantes que lu llamaron abondo la so atención. A Villaba asocedióse faer daqué similar pal Antroxu de Barranquilla y equí naz esta danza. L'empresariu contrató a dellos artesanos pa faer les cabeces xigantes y fixo un con concursu pa escoyer dientro de los sos emplegaos a los que saldríen dsfrazados de cabezonos. Por enforma tiempu foi tradición qu'esta danza fuera la primera n'apaecer mientres el gran desfile de la Batalla de Flores, esto en parte pol echo de que Villaba fuera parte de la Xunta Organizadora del Antroxu. Antes los cabezonos solíen tener un sombreru que teníen un buecu; los danzantes metíense dientro de la cabeza y pol buecu ye que podíen ver al esterior. Anguaño los cabezonos tán fechos de distintes formes cola téunica del papel maché. Los baillarinos garren les grandes cabeces coles sos manes mientres baillen y tienen más llibertá p'afaese la gran cabeza. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[gaita]]. ;Danza del Mapalé [[Ficheru:Mapalé.JPG|thumb|left|250px|Danza del mapalé.]] El mapalé ye un baille afrocolombiano que surdió na Mariña Caribe gracies a la influyencia cultural de los esclavos africanos traficados mientres la conquista d'América. El mapalé foi descritu tamién como "ritmu del frenesí" y falóse con non menos bayura d'argumentos, d'una especie de "bruxería" que llogra que los baillarinos vaigan sintiéndose atraíos por daqué inesplicable que paez salir de los golpes del tambor o l'agudu soníu d'una caña, hasta faelos cayer lliteralmente falando, nuna esquiciadura de pasión, de deséu carnal. Esa ye una coreografía bien representada. Usualmente nestes dances, les muyeres lleven faldes curties, y la so blusa ye manga curtia xeneralmente de color negru, pelo suelto na cabeza turbantes senciellos, van descalces. Los homes Usaben pantalones pescadores, en dellos casos usen camisa blanca arremangada, na vistimienta d'este faen un papel clave'l colores brillosos y vivos. dempués d'una creación que se fixo pa proyeutar el mapalé la xente güei día piensa que ye una falda curties, con flequillos o volantes pequeños qu'afaten el movimientu aceleráu de los sos cadriles. Asina mesmu como Edith González nos sos bailles y demás persones que fixeron hestoria a lo llargo de les sos vides Baille. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[mapalé]]. ;Danza de los Nanos [[Ficheru:Bosquejo de diseño disfraz Enano de Cicuco.png|thumb||250px|Esquisa: disfraz de nanu.]] Esta danza tien oríxenes nel conceyu de Cicuco, nel departamentu de Bolívar, d'onde parte grupos escontra Barranquilla pa esfrutar del so Antroxu. El disfraz tien un armazón d'alambre, un capucho que despinta la verdadera estatura del amarutáu. Esti gran armazón anubrir de tela na que se dibuxen grandes cares gracioses de personaxes imaxinarios y de éstes salen pequeños brazos. Los nanos visten camises manga llarga con diseños tropicales y pantalones d'un solu color. Esti disfraz caracterízase tamién por tener grandes nalgues feches n'esponxa que per mediu d'un sistema rudimentariu de cuerdes faen que se muevan desafranaes y de esta manera moflar del públicu mientres baillen. Una de les grandes fomentadoras d'esta danza ye Agripina Paula Turizo, quien tamién ye cantaora. Los ritmos que baillen los nanos de Cicuco son el [[bullerengue]] y la puya atlanticense. ;Danza de la cumbia [[Ficheru:Barranquilla_Monumento_a_la_Cumbia.jpg|thumb|right|300px|Monumentu a la cumbia en Barranquilla.]] La cumbia tien un llugar bien importante nel antroxu siendo una de les sos dances más importantes. Recibe influyencies de tres vertientes culturales distintes: indíxena, negra, blanca (española), siendo frutu de la llongura ya intensu mestizaje ente estes cultures mientres la Conquista y la Colonia. Na instrumentación tán los tambores d'orixe africanu; les maraques, el guache y los pitos (flauta de millo y gaites) d'orixe indíxena; ente que los cantares y coples son apurra de la poética española, anque afeches depués. Hai una fuerte presencia de movimientos sensuales, marcadamente galantiadores, engañadores, carauterísticos de los bailles d'orixe africanu. Les vestidures tienen clares traces españoles: llargues polleres, encaxes, lentejuelas, candongues, y los mesmos tocaos de flores y el maquillaxe intensu nes muyeres; camisa y pantalón blancos, pañolón coloráu anoyáu al pescuezu y sombreru nos homes. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[Cumbia (Colombia)|cumbia]]. ;Danza de les Pilanderas Ye una danza na cual los baillarinos usen como parte de la so coreografía un pilón o morteru pa mayar el maíz o l'arroz. Tamién se-y llama danza de les Piloneras. Nos pueblos que interactúan col ríu Madalena los danzantes salen de nueche a percorrer les cais danzando y actúen frente a les cases de los sos amigos que los reciben con llicor. Les piloneras ye danzar símbolu del Festival de la Lleenda Vallenata qu'empecipia'l desfile col cual inaugúrase tal festival. El vistíu, llamáu chambra, ta compuestu por dos pieces, la blusa de mangues tres cuartes, estampada con flores, de talle llargu que termina nuna arandela, de flores de distintos tamaños, y la falda o pollera, que tien trés boleros terminaos n'encaxes o letines. Les baletas ye'l calzáu ellaboráu con lona y suela plana de cueru. Como adornu de la cabeza, la muyer suel llevar una pañoleta de flores como'l lliriu, la del cañaguate, trinitaria, coral o cayena. El vistíu masculín ta compuestu per pantalón y camisa blancos, pañoleta colorada anoyada nel pescuezu de la camisa. Amás, lluz el casquete, tocáu de la cabeza afatáu con flores de distintos colores ellaboraes en papel cometa. De calzáu usa les baletas, ellaboraes con lona y suela plana de cueru. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[porru (música)|porru tapao]]. === Dances patrimoniales === En 2013 clasifíquense 10 dances "patrimoniales" nel marcu de los 200 años de la ciudá y n'homenaxe al Antroxu de Barranquilla nos sos 10 años de ser declarada Patrimoniu Oral ya Inmaterial de la Humanidá. Esta declaración ye un esfuerciu pa caltener estes 10 dances en peligru de sumir.<ref name="Reina d'el_1">{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |títulu=Reina del Antroxu y 10 dances Patrimoniales |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=5 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160305153853/http://www.carnavaldebarranquilla.org/noticies/reina-del antroxu-y-10-dances-patrimoniales.html |fechaarchivu=5 de marzu de 2016 }}</ref> <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: orange; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Dances Patrimoniales del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Congoespejo.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Coyongos.png|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Diablos Arlequines.JPG|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza del Congo'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Coyongos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Diaños Arlequines'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Máscara de Golero.JPG|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Danza de los Indios.JPG|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Máscara de Guacamaya.JPG|150px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Goleros'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de los Indios Farotos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Danza de les Aves'' |} </div> ;Danza del Congo [[Ficheru:Mural Congo.jpg|thumb|250px|Mural de congo nel barriu Embaxo.]] Para munchos, ye danzar símbolu del Antroxu de Barranquilla. Ye orixinal d'África y créese que ye la danza más antigua que tien l'antroxu de Barranquilla. Dizse que se practicaba nes fiestes de la Candelaria en Cartagena y migró al antroxu de Barranquilla. Cuando baillen, de llueñe son una fila d'homes vistíos de colores con teles brilloses y gafes escures. Les sos cares tán pintaos de blancos con dos círculos coloraos y un ellaboráu turbante que lleven sobre les sos cabeces afatáu con flores y cintes, con una penca llarga que llega hasta los todíos. Na so mano suelen tener un machete fechu con madera y cola otra tienen garrada la vexiga inflada d'un gochu. Pela so parte les muyeres lleven un disfraz más senciellu con una pollera y una blusa brilloses y un arreglu floral na melota. Hasta los años 40 les dances de congos llevaben a cabu encarnizados combates en sitios de la ciudá, qu'ellos denominaben “conquistes”, onde cada grupu tenía de demostrar la so superioridá bélica. Al ser prohibíos estos combates, la competencia anguaño manifestar nel vestuariu, nes mázcares, nel númberu d'integrantes que cada danza pueda reclutar y na disciplina y maña nel baille. Nun pasáu, yeren homes los que se vistíen de muyeres y representaben esti xéneru nesta danza. Esta danza tien tamién una cuadriella d'animales (pollinos, chivos, perros, tigres, siendo "El Torito", el más representativu de toos) que van acompañaos polos cantadores, el tamboreru, el guacharaquero y el del güiro. Nel baille de cai la danza avanza en files de dos en dos desenvolviendos círculos, culebreos y encruz de files. Les cuadrielles de muyeres y animales mover con mayor llibertá anunciando la presencia de la danza. Dalgunos de los pasos d'esta danza son el del perrín, el del guerreru y el del baille de casa. El ritmu que les acompaña ye'l [[golpe del congo]]. ;Danza de los Goleros [[Ficheru:Barranquilla_mural_La Cueva.jpg|left|thumb|300px|Mural de goleros asediando a un caimán, restorán La Cueva.]] Tamién ye llamada la danza del Gallinazo. Considérase una danza de teatru o de rellación y ye orixinal del conceyu de Sabanalarga. Naz nel añu de 1919 fundada pol señor Pablo Palmera. Tuvo un receso dende 1950 hasta 1979 cuando'l señor Apolinar Polo decide rescatala. Los personaxes principales d'esta danza son el Rei Golero, la laura (fema del Rei Golero), l'aguacil, el perru, el cazador, los goleros (tamién llamaos gallinazos) negros, el pollín perezosu abandonáu pol so dueñu y los pichones. Los goleros baillen en dos files, asemeyando volar y calcen medies altes negres y zapatielles planes d'igual color, acompañaos pol Rei Golero que lleva puesta una mázcara blanca con un picu y cresta de colores. Al movese, los goleros marquen el pasu alternando un pie delantre y l'otru detrás, colos brazos estendíos horizontalmente. La hestoria fai referencia a cuando'l pollín fuelga porque ta mal mancáu, y los goleros, aves carroñeras, comandados pol altivu y maxestosu Rei Golero miren si'l pollín ta muertu. El primeru n'averase al pollín ye'l Rei Gallinazo. Nesi momentu, el pollín asoráu recibe una nueva visita per parte del cazador quien va revisar si'l pollín sigue con vida y p'axorizar a los goleros, dispara escontra'l cielu o nel so defectu mata a los goleros. N'otres versiones, el pollín al ser atopáu polos goleros, yá ta muertu. Nel desarrollu de la danza cada unu de los animales, el cazador y el perru o pollín dicen versos. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya atlanticense]] anque tien una introducción en marcha. ;Danza de les Farotas Esta danza ye procedente del conceyu de Talaigua, Departamentu de Bolívar, zona onde moraron los indios Chimilas y Farotos. La temática d'esta danza centrar na representación de la vengación indíxena frente a la inxusticia y la bestialidá cometida en contra de la so tribu. Según la tradición, la danza de les Farotas representa la táctica qu'utilizaron los indíxenes de la tribu de los farotos pa reprender y vengase de los españoles, qu'abusaren y violaren sistemáticamente a les sos muyeres. La danza de les Farotas fai referencia a los tiempos de la colonia cuando'l españoles asediaban sexualmente a les muyeres natives abusando d'elles. Los indíxenes varones, pa protexeles, decidieron amarutase de nueche colos vistíos de les sos muyeres y esperaron que los intrusos agresores averárense-yos p'aína, coralos por sorpresa. Por tal razón esta danza ye masculina y llama l'atención la so travestismu (recuérdase que'l travestismu ye l'actu performativo de vistise con paxellos del xéneru opuestu). Ta compuesta por 13 homes, 6 a un llau y 6 al otru, y la mama que lleva un perreru o un juete pa operar la danza al igual qu'un paragües o sombriella. Baillen col cuerpu en diagonal palantre ensin doblar y llevantando el cazu. Les sos postures son masculines, en contradicción col vestuariu y el maquillaxe femeninos. Esta danza tien xuegu coreográficu influyíu fuertemente pol elementu indíxena, siendo dalgunos de los pasos principales el "faroteo" que representa'l vaivén de les agües y el volar de les aves, el "perilleo" que fai referencia a coqueteo a los españoles y el "sombrilleo", asonsañando les sombrielles como llances. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Son de Farotas]]. ;Danza de los Coyongos [[Ficheru:Conyongos1.JPG|left|thumb|250px|Mural con coyongos na Casa del Antroxu.]] Considérase una danza costumista, tradicionalmente masculina y representa a les aves zancudes de les zones riberanes de la mariña Caribe nel momentu que tán cazando pexes. Asina mesmu, ye una alegoría na que los cazadores son los españoles, los coyongos son los indíxenes y el pexe ye la tierra. La danza data del añu 1812, depués de la independencia de Colombia. Amarutar de Coyongos tán fechos sobre una estructura piramidal forrada en tela de colores con pequeñes ales en dambes bandes. Na parte cimera va la cabeza y un picu de madera, que per mediu d'un mecanismu internu marca'l ritmu del baille col ruiu que fai al cerrase. Esta danza arrexunta tolos páxaros (coyongo rei, patu cúcharo, garza gris, garza blanca, garza morica, pisingo, ente otros) que se apostan nes veres de la barraquera de Mallorquín a alimentase de peces. La Danza de los Coyongos tien un calter imitativo y se encasilla so la denominación xenérica de Dances de Rellación porque se narra por aciu versos que son vocinglaos alternativamente polos danzantes. Los pasos básicos de la danza son un pasu escontra alantre y otru escontra tras. La danza ye un xuegu coreográficu onde los danzantes reproducen el vuelu de les aves. Los coyongos dancien representando que comen el pexe, que ta nel centru. La coreografía tamién lleva otros movimientos como'l texíu, trenza, filo, la rueda y el círculu que representa'l zarrar el pexe. Unu de los sos grupos representantes ye la Danza Los Coyongos nel barriu Las Flores. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya atlanticense]]. ;Danza de los Diaños Arlequines [[Ficheru:Arlequin-comedie.jpg|thumb|180px|El arlequín, de la "[[Comedia del arte]]", foi adoptáu pel antroxu de Barranquilla y convertíu nun disfraz que combina esti personaxe, carauterizáu pola so personalidá irreverente, con un diañu. Maurice Sand, en Masques et bouffons (1860).]] La danza practicábase xeneralmente nes fiestes relixosu y popular, cuantimás la del Corpus Christi, nos pueblos de Bolívar, Madalena y César, onde los diaños baillaben con espueles y sonajeros, acompañando les procesiones relixoses pero nun-yos yera dexáu entrar nes ilesies. Darréu llegaron a “prender el fueu” nel Antroxu de Barranquilla. Esta danza tien influyencia de la España Medieval y empecipia una marcha d'ides y veníes sonando los cascabeles y les espueles; los danzantes brincan cruciando les piernes ya invirtiendo los brazos escontra tras, faen malabares sobre botelles ensin baltales y llancen fogarales de fueu a llarga distancia. Lleven sombreru ampliu, la cara pintada, castañueles o sonajeros, espueles o cuchiellos nos zapatos, medies altes y zapatos planos del mesmu color tipu babuchas. Al llanzar fogarales acelera la música p'aguiyar a los danzantes a saltar y llanzar grandes rabaseres de fueu pela boca. Los movimientos del cuerpu son frenéticos y el xestu griespu de cuspir el fogaral escontra'l cielu retando a la figura simbólica de Dios. El baillarín va aprofiase más en cuanto mayor alloña algame'l so bocanada de candela. Dempués d'esto, ye común que liquiden el ritu con un versu amenazador y un risáu estridente, desgualdrada y burllona. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[puya tradicional]]. ;Danza del Paloteo Ye una danza de rellación que representa l'enfrentamientu ente naciones. Cada danzante personifica un país llevando una bandera y apregonando versos alusivos a la ciudá o a la nación qu'interpreta. Esta danza llamar d'esta manera, porque los baillarinos lleven el compás al traviés d'unos palos curtios, que al pegase unos con otros de forma uniforme van creando'l ritmu del baille; a midida que van cutiendo los palos, van formando figures y desenvolviendo una coreografía. Nun principiu, el Paloteo yera una danza netamente masculina y entamábase nun númberu máximu de seis pareyes” d'homes. Presentar de casa en casa pa recibir dineru o llicor en cuenta de la so actuación, pero la espansión urbana y otros factores dieron práuticamente por cancelada esta costume. Anguaño, un Paloteo puede tar integráu por más d'ocho pareyes de danzarinos ente homes y muyeres y les figures de la coreografía suelen ser más complexes. Nesta danza, los homes visten pantalón bombachu a media pierna, camisa manga llarga, pechera y capa decorada. Les muyeres pela so parte lleven falda curtia y plisada, blusa manga llarga, pechera afatada con encaxe alredor, capa decorada y un turbante na cabeza. Consta de tres espacios: Paséu, cuadru y zarráu. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la "Marcha de Paloteo". L'ensamble que toca esti xéneru musical compónse un redoblante y un acordión. Consta de tres espacios: Paséu, cuadru y zarráu. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[Marcha de Paloteo]]. L'ensamble que toca esti xéneru musical compónse un redoblante y un acordión. ;Danza de les Aves Tamién llamada Danza de los Páxaros. Ye una danza de rellación con una puesta n'escena que narra'l momentu en qu'un puñáu d'aves d distintes especies lleguen a un xardín a comese les mazanes y les flores, les xardineres traten que se vaigan, pero nun lu consiguen y apaez un cazador col so perru, quien los dispara. Esta danza tomar con base a unu d'esos pasaxes qu'ellos víen a diariu nel mercáu, cuando munches aves ser averaben a comer y estes yeren axorizaes a piedres. Los páxaros carguen una mázcara de madera pintada del mesmu color del traxe que lleven puestu y la forma ye tamién distinta reflexando la diversidá d'aves. Cada páxaru tien un color distintu que xeneralmente son coloraos, azules, mariellos y verdes. Los sos creadores fueron Pedro Barreto y Pedro Berdugo, vendedores de plátanu, quien recordaben vistosos páxaros en vieren na so niñez nel campu. En 1930 los Peyos, como se-yos conocía a los amigos, dedicar a crear la coreografía inspirada nel vuelu de les aves tando ellos viviendo nel populosu barriu Rebolo de la ciudá de Barranquilla. En 1954 Pedro Barreto apurrió-y la direición a Berdugo quien-y camudó'l nome y llamar L'Imperiu de les Aves. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[chalupa]]. ;Danza de Son de Negru [[Ficheru:Negros de Cangurú.jpg|thumb|200px|Son de Negru.]] Ye una danza con marcada influyencia africana que recueye'l sentir de los pueblos apostaos nes veres de la Canal del Dique, ente los departamentos d'Atlánticu y Bolívar, llugar nel que tien un enorme enraigono. Ye una de les espresiones ancestrales que llegó va munchos años al Antroxu de Barranquilla, gracies a los grupos de pueblos como Santa Lucía, Arenales, Malagana, Soplaviento, ente otros, que decidieron amosar más allá de les places y cais de los sos conceyos la riqueza de la so folclor. La coreografía d'esta danza ye una burlla de los esclavos negros escontra los amos. Los homes lleven el torso descubiertu y la cara marcada con pintura negra. Amás la boca y la llingua son realzaes con colorante coloráu. Xeneralmente tienen sombreros afataos con flores o papeles de distintos colores, collares y un cayáu. Cuando baillen suelen faer visaxes risonderos y esaxeraos cola so cara. Tradicionalmente yera interpretada por homes y unu d'ellos escontra les vegaes de muyer, quien yera llamada Guillermina. Al momentu de la danza, el movimientu carauterizar por ser fuerte y rápido, propiu del heriedu africanu, el de los homes asemeyar a convulsiones con espresiones de ríxides mientres les muyeres mueven los cadriles. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[son de negru]]. ;Danza de los Indios Farotos [[Ficheru:Danza de los Indios2.JPG|thumb|left|200px|Danza de los indios farotos na modalidá de trenza.]] Esta danza tien dos modalidaes: la primera faise llamar "de Trenza" y la segunda "de los Indios Farotos". Dambes provienen de los indíxenes de les poblaciones a veres del ríu Madalena, y ye baillada popularmente nel conceyu de Usiacurí. Les rapaces lleven adornos de palombu na cabeza al igual que los homes. El vistíu consiste nuna camisa de color con un escote grande y ensin mangues. Lleven collares con granes de frutes. Los homes pueden llevar arcos y fleches. Dambes consisten nun desplazamientu de pareyes nel que colen pausadamente y progresivamente faise más rápidu'l movimientu. Na danza de los Indios de Trenza eventualmente se trenzan cintes y vuélvense a destrenzarse; nel de los Indios Farotos en cuenta de usar cintes utilicen cuerdes. Dambes modalidaes dancien de forma dedicada y harmónica, llevando la marcación del pasu en coordinación col entrelazamiento de les cintes o cuerdes al son de la música, siendo esta l'acción fundamental. Esta tradición tuvo en riesgu de sumir escontra la segunda metá del sieglu XX, hasta que, cola ayuda de los sos hermanos, Baltasar Sosa, proponer a rescatales y traer en 1978 al Antroxu de Barranquilla, dende la so natal población de Palomino, Bolívar. El ritmu qu'acompaña esta danza ye'l [[Son Faroto]]. ;Danza de los Viermes Fai referencia a la unión y el trabayu n'equipu y tien por consecuencia un calter lúdico y recreativo. D'antiguo cuando había fiestes ceremoniales nes places de los pueblos del Madalena, la xente xunir nuna fila garrándose de los cadriles y enxareyábase y a esti ritual llamábase-y "el ciempiés". Cuando llegó a Barranquilla el so nome camudó a danza de los Viermes. Báillase en ringlera y amarutar tienen flequillos llargos asonsañando les pates del vierme. La danza fai desplazamientos en semicírculu, asonsañando'l cuerpu del vierme y otres vegaes permanez quieta. Los movimientos de tolos baillarinos tienen de ser coordinaos. Anguaño los integrantes visten un bombachu de color verde afatáu con flequillos verdes y/o mariellos, una camisa manga llarga, de les qu'escolguen flequillos.<ref>{{Cita noticia |títulu=DANCIA DEL VIERME - Archivo Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-866529 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Lleven cubierta la cabeza con un gorru xuníu al enterizu. La persona qu'esta a la cabeza del vierme ye la persona de mayor estatura y progresivamente les persones que tán detrás de la cabeza fáense más pequeños n'estatura. Tanto la cabeza como la cola del vierme estremar nos sos paxellos, pa faer evidente la so función de líder de comparsa y de la so terminación. La cabeza principal lleva una mázcara con antenes que lu identifica como la guía de la danza. Dalgunos de los pasu son el llateral, el de cazu y l'avión. El ritmu qu'acompaña esta danza ye la [[tambora]]. === Amarutes individuales === Ye cuasi interminable la llista d'amarutes productu de la imaxinación del barranquillero mientres l'Antroxu. Amarutar individuales nun tienen nenguna danza específica que los acomuñar. Dalgunos d'estos amarutes más típicos y representativos del antroxu barranquillero son:<ref>{{Cita web |url = http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/protagonistes.html |títulu = Protagonistes |fechaaccesu = 2 de marzu de 2009 |autor = Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20090302095721/http://www.carnavaldebarranquilla.org/previu/protagonistes.html |fechaarchivu = 2 de marzu de 2009 }}</ref> <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: purple; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Amarutes Individuales típicos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:María Moñitos1.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:La_Loca_de_espaldas.png|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Descabezado Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''María Moñinos'' | style="background:#e9e9e9;" | ''La Lloca'' | style="background:#e9e9e9;" | ''El descabezado'' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Disfraz_de_palenquero_Carnaval_de_Barranquilla.jpg|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Payaso Carasucia.jpg|150px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Barriga_e%27_Trapo.png|150px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''El Mohicanu Doráu'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Payasu Carasucia'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Barriga e' Trapu'' |} </div> ;María Moñinos [[Ficheru:María Moñitos.jpg|thumb|200px|Imaxe de María Moñinos na Casa del Antroxu.]] Disfraz creáu pol lletricista y albañil [[La Guajira|guajiro]] Emil Castellanos, fináu'l 1 de setiembre de 2000 y quien moraba nel [[Barrios de Barranquilla|barriu]] les Nieves. Convirtióse rápido n'unu d'amarutar individuales más representativos del antroxu. El so disfraz ye la carauterización d'una muyer sexy y esaxerao. Usa un vistíu con colores llamativos, tacones altos y na so cabeza lleva una peluca fecha de moños de tolos colores con tires de papel metalizado. Píntase los llabios y mientres los desfiles, llanza besos y afalagos a los asistentes. La peluca que tanto caracteriza a esti personaxe resultó como respuesta a los repitíos robos de peluques convencionales a los que se vía afeutáu mientres los primeros años nos qu'apaecía vistíu de muyer. Esta performance, diz la fía de Emil, representa la "mamadera de gallu" y el "restole" del so pá y polo xeneral de tolos barranquilleros. Emil Castellanos morrió en 2000 a los 50 años, sicasí'l so personaxe coqueto yá ye parte esencial del antroxu barranquillero. ;Drácula Personaxe traíu al Antroxu de Barranquilla pol señor Benjamín García Galindo, natural del barriu L'Hipódromu de [[Soledad (Atlánticu)|Soledad]] inspiráu na famosa lleenda urbana de Drácula. Benjamín quedó impactáu con esti personaxe depués de ver nel teatru La Bamba al pie del so padre la famosa película "Drácula", protagonizada por Christopher Lee. La so almiración pol personaxe fizo que por 33 años ininterrumpíos amarutar mientres l'antroxu con capa negra, vistíu de pañu y dientes afilaos. Col tiempu Benjamín empezó a presentar problemes de personalidá y a confundir el so personaxe col so verdaderu yo. La so fía, Regina Visbal, describió que Benjamín empezó a tener comportamientos estraños como colgar un esperteyu de cauchu nel so cuartu o querer dormir nun ataúd. Ye por esto que'l so siquiatra ordenólu a Benjamín nun volver amarutar se de Drácula.<ref>{{Cita noticia |títulu=BENJAMN GARCA, DE TARRECIBLE VAMPIRU A INOFENSIVU PAYASU - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-863887 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Esti personaxe fíxose famosu na ciudá y en tol país gracies a la película "L'últimu antroxu" del famosu direutor y periodista cronista barranquillero [[Ernesto McCausland]], basada na vida de Benjamín García. ;La Lloca [[Ficheru:La_Loca.jpg|left|thumb|200px|La Lloca.]] Personaxe creáu pola cosmetóloga y estilista Ninfa Barros, natural del barriu Cevillar, pal antroxu de Barranquilla del añu 1989, quien decide amarutase con harapos, la cara puerca los güeyos tresmandaos, una llámpara de gas de la so bisagüela, zapato apache vieyos, una cabuya, un palu atopáu nel patiu de la so casa, una tula con cachos de cartón, vasos d'[[icopor]] y frascos d'aceite dientro y una piedra cola qu'amenacia a los espectadores del eventu. Con esti disfraz Ninfa diz que buscó romper el mieu al ridículu y oponese a la cordura. Col tiempu volvióse unu de los personaxes más queríos del Antroxu, llogrando recibir en delles ocasiones el premiu a meyor disfraz individual. Pal añu de 2003, Ninfa fixo una promesa de salú a Dios pa pidir pola recuperación del so únicu fíu, Fernando, quien s'atopaba careciendo cáncer. La so promesa basar no siguiente: Si'l mozu recuperábase, Ninfa nun volvería amarutar se de La Lloca. Como'l so fíu llogró recuperase, Ninfa abandonó esti personaxe, teniendo l'antroxu del 2004 la so última apaición.<ref>{{Cita noticia |títulu=MILAGRU SACÓ A LA LLOCA DEL ANTROXU - Archivo Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1581031 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> El disfraz orixinal de "La Lloca" atópase anguaño nel Muséu Románticu de Barranquilla. ;El Pirata Personaxe creáu por Jorge López orixinariu de Pereira, capital del departamentu de Risaralda nel añu 2003, quien llegó a Barranquilla en 1976 col enfotu de escaecer a una muyer que la faía sufrir. Esti personaxe ye básicamente un disfraz de pirata con más de 200 discos compactos pegaos al so paxellu, faciéndolo bien brillosu y vistosu. Pasando por un ensin númberu d'amarutes como El Faraón y El Caballeru de la Paz, a Jorge López asocedióse-y la idea del disfraz cuando pasaba por un puestu onde vendíen discos compactos "pirates" o "non orixinales".<ref name="Lauris_1">{{Cita web |url=http://laurismguerrero.blogspot.com/2011/04/disfraz-del gorila.html |títulu=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu: disfraz del gorila!! |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Guerreru |nome=Lauris M. |fecha=4 d'abril de 2011 |sitiuweb=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu}}</ref> Esti personaxe xuega cola paradoxa de la orixinalidá, yá que pa munchos lo que ye orixinal nun ye tan orixinal, ente que pa otros les copies pueden ser bien orixinales. Otros dicen que "El Pirata" ye una burlla al mesmu Jorge quien intenta ser o paecer nes sos costumes a un barranquillero del común, pero siendo pereirano, termina siendo un "falsu barranquillero" o a cencielles un "pirata". ;El descabezado [[Ficheru:Carnavales 2007 028.jpg|thumb|250px|El descabezado.]] Personaxe creáu en 1954 por Ismael Escorcia Medina, pintor orixinariu del conceyu de Calamar, departamentu de Bolívar, quien comentó qu'El Descabezado nació de les masacres asocedíes nel país depués del magnicidiu de Jorge Eliécer Gaitán el vienres 9 d'abril de 1948 onde yera abondo común descabezar a machetazos a la xente como actu pa crear mieu na sociedá, drama que'l mesmu Ismael sufrió en carne propio depués de que la so familia fuera escorrida por ser lliberal nun pueblu apoderáu por conservadores. Movíu pola violencia llegó a Barranquilla y escurrió esti personaxe per un sitiu pa homenaxar a Jorge Eliécer Gaitán y per otru llau pa crear consciencia de les víctimes del conflictu.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/disfraz-el-descabezado.html |títulu=Disfraz El Descabezado |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=14 de marzu de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160314222535/http://www.carnavaldebarranquilla.org/l'antroxu/disfraz-el-descabezado.html |fechaarchivu=14 de marzu de 2016 }}</ref> Esti disfraz tien un cuerpu falsu que'l so torso despinta la cabeza del amarutáu, vistíu con ropes untaes de pintura colorada asemeyando sangre, una cabeza agarrada nuna mano fecha con icopor forráu con papel cementu y con pelotes de plásticu encuallaes como güeyos y na otra mano lleva un machete falsu col qu'amenacia torpemente a los espectadores. ;El Mohicanu Doráu Personaxe creáu en 1975 pol publicista Carlos Cervantes Muñoz, natural del barriu El Concord del conceyu de [[Malambo (Atlánticu)|Malambo]], quien como munchos otros atlanticenses esfrutaben del antroxu barranquillero y buscaben un disfraz qu'impactara y quedara na memoria de tolos barranquilleros. El disfraz basar nuna capa de betume doráu de pies a cabeza, con collares, nariguera y cargando un escudu y una llanza. La idea nació depués de ver la serie de televisión canadiense basada na novela El postreru de los mohicanos, escrita pol estauxunidense James F. Cooper. Sicasí la so idea ye homenaxar a la lleenda indíxena colombiana d'El Doráu, que centa la hestoria d'una cacique del pueblu indíxena chibcha que s'esnudaba y bañábase n'oru pa llevar, xuntu con dellos sacerdotes, ufriendes a los dioses na llaguna de Guatavita. El personaxe reflexa'l coraxe y la persistencia de la raza indíxena, representada nel so rellumu y la so fuercia. L'Indiu Doráu facer a Carlos merecedor de 22 Congos d'Oru.<ref>{{Cita noticia |títulu=Personaje del Antroxu de Barranquilla - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/CMS-12546902 |fechaaccesu=3 de febreru de 2017|periódicu=eltiempo.com}}</ref> Carlos Cervantes, el Mohicanu Doráu, foi designáu Rei Momo del Antroxu de Barranquilla 2015 al celebrar 20 años de crear esti personaxe. ;El Payasu Carasucia [[Ficheru:El_Payaso_Carasucia.jpg|left|thumb|200px|Payasu Carasucia.]] Personaxe creáu en 1970 por José Fernando Herrera, orixinariu de Cali, capital del departamentu del Valle del Cauca, quien llegó al barriu "El Silenciu" de Barranquilla pa superar una fuerte depresión na que vivía depués de ser abandonáu pola so esposa. Foi l'historiador y escritor Alfredo de la Espriella quien lu ayudar a ingresar al Antroxu de Barranquilla col so personaxe. El disfraz tien una peluca naranxa, sombreru verde, vistíu coloráu, cara blanca, ñariz colorada y un corbatín xigante de color negru. Según José Fernando, el Payasu Carasucia representa al adultu desnudu que cubre l'alma de neñu que toos tenemos y que guardamos secretamente. Esti personaxe ganó cuatro Congos d'Oru a meyor disfraz en distintes ediciones del Antroxu de Barranquilla.<ref>{{Cita web |url=http://www.zonacero.info/nota-destacada/48368-cara-puerca-saque-alantre-a-la mio-familia-y-carrera-a-punta-de-payasaes |títulu=Zonacero.info - ‘Cara puerca': saqué alantre a la mio familia y la mio carrera a punta de payasaes |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |fecha=3 de setiembre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140903113332/http://www.zonacero.info/nota-destacada/48368-cara-puerca-saque-alantre-a-la mio-familia-y-carrera-a-punta-de-payasaes |fechaarchivu=3 de setiembre de 2014 }}</ref> ;La Barriga y' Trapu y el Machoman [[Ficheru:Barriga e' trapo.png|thumb|250px|La barriga y' trapu.]] Dambos personaxes provienen del fechu insólitu qu'asocedió nel barriu La Manga de Barranquilla en payares de 1997. Liliana Cáceres, qu'entós daquella tenía 17 años, declaró ante'l so noviu, Alejandro Ferrans, la so familia, médicos y medios de comunicación qu'esperaba nueve nácaros . Esto fizo que la comunidá ya inclusive el gobernador del departamentu del Atlánticu movilizar pa consiguir fondos p'ayudar colos gastos a los mozos d'orixe humilde. Dicíase qu'Alejandro nun cabía de la felicidá y presumía de les sos increíbles dotes. Liliana pela so parte tenía-y prohibíu al so maríu de cualquier contautu físicu incluyendo explícitamente a les rellaciones sexuales yá que tarrecía que'l movimientu fixera dalgún dañu a los ñácaros. Sicasí'l 29 de payares afayó la farsa cuando-y diben a prauticar una ecografía a Liliana, que l'embaranzu múltiple yera en realidad pantalones, camises, toallas y hasta un pin de bolos que faía les vegaes d'embelicu. La nueva mintió-y a los so pareya pola medrana de perdelo. La noticia foi tan insólita que nos años posteriores popularizáronse dambos personaxes y agora son comunes nel antroxu: Per una parte la muyer embarazada de trapos que sufre de fuertes mareos, estomagaes y antoxos y pol otru, l'home que presume del so virilidad y de los sos "poderes sexuales". === Amarutes coleutivos === Al igual que los amarutes individuales, los coleutivos nun tienen nenguna danza específica que los acomuñar. Dalgunos d'estos amarutes más típicos y representativos del antroxu barranquillero son: <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="3" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background: blue; color: #FFF; font-size: 100%;" | '''Amarutes Coleutivos típicos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Negras Bollongas.JPG|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Disfraz de oso-Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Africano - Carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] | style="background: #FFF;" |[[Ficheru:Muñecona carnaval de Barranquilla.jpg|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Les Negres Bollongas'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Los Gorilas'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Los Indios Caribeños'' | style="background:#e9e9e9;" | ''Les Muñeconas'' |} </div> ;Les Negres bollongas [[Ficheru:Vendedoras de bollo Carnaval Barranquilla.jpg|thumb|left|280px|Negres Bollongas.]] Estos amarutes coleutivos fueron una iniciativa de Francisco Solano quien decide crear el so grupu "La Negres Bollongas" nel correximientu de Juan Mina pal añu de 1984. Cola muerte de Solano, la direición del grupu ye tomada pol señor Alejandro Agámez quien llogra realzar y dar importancia a esti grupu. El disfraz ye vistíu por homes quien asonsañen a les muyeres que vienden peles cais de la Mariña Caribe colombiana los [[Bollu (envueltu)|bollos]], envolubraos a base de maíz típicos de la rexón. Consta de polvu "juver" preparáu con aceite, pintalabio y crema de mano humectante, amás d'una [[ponchera]] llena de "bollos" y frutes, y un vistíu ampliu y coloríu, con una blusa manga llarga con volantes o arandeles, una falda ancha con tres arandeles, con adornos alegóricos al Antroxu. Como accesorios lleven collares, aretes, una pañoleta. Anguaño esti disfraz coleutivu participa de desfiles como'l Bandu, la Guacherna, tomar de la Ciudá, la Guacherna Gay, el Desfile de la 44, la Gran Parada pola 21 y nos desfiles de Fundicaba.<ref name="Hugo_1">{{cita llibru|apellíos=Alvarado Olaya |nome=Hugo |títulu=¿Ajá...! ¿Y cuál ye'l to disfraz? |isbn=9789584430557 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> ;Los gorilas [[Ficheru:Gorilas.jpg|thumb|300px|Gorilas.]] La primer apaición d'esti disfraz data del antroxu de 1942 per parte d'Enrique Salcedo, quien nel so tiempu foi famosu por amarutase de distintes maneres cada antroxu y decidió pal so primer desfile curiosamente llevar el disfraz de Gorila. Décades más tarde Fernando Certain cunta que'l so amigu Álvaro Jaramillo Buitrago, cansáu de ver los mesmos amarutes y comparses, decidió caminar solo nel antroxu de 1987 non de gorila sinón de muerte. Pal siguiente añu, Álvaro atopábase viviendo en Bogotá, sicasí animó a los sos amigos pa consiguir mázcares de muerte que según él vendíen nel barriu El Pueblito y asina amarutase toos de la mesma manera nel próximu antroxu. Los sos amigos al nun atopar estes mázcares mercaron les úniques que llograron consiguir: les de gorilas. Aplicando'l refrán "Más val palombu en mano que cien volandos", apoderar y empeñáronse a iguar el vistíu.<ref name="Lauris_1">{{Cita web |url=http://laurismguerrero.blogspot.com/2011/04/disfraz-del gorila.html |títulu=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu: disfraz del gorila!! |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |apellíu=Guerreru |nome=Lauris M. |fecha=4 d'abril de 2011 |sitiuweb=antroxu de barranquilla... una fiesta de colombia pal mundu}}</ref> D'esta manera dizse alicó'l costume d'amarutase colectivamente de Gorila. ;Los Indios Caribeños Esti disfraz coleutivu foi idea d'Héctor Molinares, quien viviendo nel barriu El Monte y desfilando en munchos antroxos amarutáu de congo, decide crear el coleutivu d'amarutes “Los Indios Caribeños” xuntu colos sos amigos cercanos nel añu de 1994. El disfraz obliga a que los desfilantes píntense tol cuerpu con maquillaxe color negru fumu, que entemecen con aceite y agua de panela o miel d'abeyes. Na cara maquillar de colores minerales colloráu, verde, mariellu al qu'entemecen con vaselina y cuélguense argolles na ñariz y nes oreyes. Esti disfraz lleva amás una llanza fabricada con madera d'árbol de corozo, que la so punta ye fecha con tubu de PVC. L'escudu tamién ta fechu con madera del mesmu árbol. Hugo Alvarado cunta que'l vistíu lleva un guayuco en tela de tigre, una petrina con una carabela de perru y collares fabricaos con güesos de perru o gatu y carabeles de icotea, que recueyen cuando s'enteren que l'animal morrió, soterrar y esperen p'atopar la cadarma, llavalo y llimpialo pal so usu.<ref name="Hugo_1">{{cita llibru|apellíos=Alvarado Olaya |nome=Hugo |títulu=¿Ajá...! ¿Y cuál ye'l to disfraz? |isbn=9789584430557 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> ;Les muñeconas [[Ficheru:Muñecona.jpg|thumb|200px|Muñecona na Casa del Antroxu.]] Amarutes creaos en 1948 por Jorge Altamiranda, natural del barriu Cevillar, quien-y pidió al so pá faer un "Joselito Antroxu" xigante d'a lo menos tres metros d'altu. El so padre quien fuera artesana o faía estructures y xarrés pal antroxu negar a ayudar al so fíu cola xustificación de que yera peligrosu faer un moñecu tan grande pos ésti podíase cayer, face-y dañu ya inclusive matalo. Pela cueta la esposa de Jorge, Adela, aceptó ayudar col so proyeutu, convirtiendo'l patiu de la casa nun taller. El so padre llogró trescalase col esfuerciu del so fíu, sicasí la xente corría espavorida. El disfraz llogró popularidá cuando la Cervecería Águila ufiertó-y a Jorge un jugoso contratu de publicidá nel qu'ésti tenía de construyir dos muñeconas col avisu de la cerveza nel pechu y nel llombu. Esti disfraz llogró ganase'l Congo d'Oru. En 1949 sacó un Rei Momo xigante y volvió trunfar. Anguaño ye abondo común ver muñeconas personificando xente famoso o pernomáu.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavalesbarranquilla.com/2013/08/disfraz-de-munecotas-y-cabezonos.html |títulu=DISFRAZ DE MUÑECOTAS Y CABEZONOS |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |sitiuweb=www.carnavalesbarranquilla.com}}</ref> ;Los Micos Los micos son amarutes que'l so orixe remontar a les antigües dances de los indíxenes qu'habitaben el territoriu. Dizse que la tradición de dir amarutáu en grupu como micos tien o más de 120 años y que fai presencia permanente nel Antroxu de Barranquilla dende hai unos 70 años. El disfraz consta d'una mázcara cola cara del primate ellaborada con madera de balso tallada, a la que depués-y resalten los furos de los güeyos ñariz la boca con pintura colorada. Quien porten del disfraz suelen llevar tarros, palos y diversos oxetos ya intentar roba-y pertenencies a los espectadores, teniendo en cuenta la fama que tienen estos animales d'entrar a les cases y tomar les coses ensin permisu. Dende 1967 la familia Pérez Barranco del conceyu de Soledad (Atlánticu), comandada por Vicente Pérez Barranco, caltién esta tradición magar les grandes dificultaes económiques que tien. Dizse qu'esti disfraz ta en procesu d'evolución escontra una danza al tar acompañáu por caxa vallenata y acordión, sicasí por cuenta de que nun tener coreografía y los movimientos son llibres ensin rellación dalguna cola música, esto inda nun ye bien claro.<ref>{{Cita web |url=http://www.barranquillabierta.com/historias/la-agonia-de-la danza-de-los-micos.html |títulu=barranquillabierta.com |fechaaccesu=3 de febreru de 2017 |idioma=en |sitiuweb=www.barranquillabierta.com}}</ref> === Personaxes representativos === <div align="center"> {| class="toc" cellpadding="0" cellspacing="1" style="width: 900px; margin: 0.5em 0.5em 0.5em 1em; padding: 0.5em; text-align: center; vertical-align: middle;" ! colspan="8" style="background:red; color: #FFF; font-size: 100%;" |'''Personaxes Representativos del Antroxu de Barranquilla''' |- | style="background: #FFF;" | [[Ficheru:Felfle1.JPG|200px]] |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Reina del Antroxu'' |- | style="background: #FFF;" | |- | style="background:#e9e9e9;" | ''Rei Momo'' |} </div> ;La Reina del Antroxu {{AP|Reina del Antroxu de Barranquilla}} [[Ficheru:Sivia Tcherassi wiki.jpg|thumb|200px|La diseñadora de modes barranquillera Silvia Tcherassi, reina del Antroxu de Barranquilla del añu 1986.]] La designación ye realizada añalmente pola Xunta Direutiva de la Fundación Antroxu de Barranquilla, entidá oficial qu'entama l'Antroxu, y ye promulgada nel segundu semestre del añu, con frecuencia nos meses d'agostu o setiembre.Por aciu la Llectura del Bandu, a mediaos del mes de xineru, la Reina del Antroxu promulga la única "llei" que tienen de cumplir los barranquilleros mientres les fiestes d'antroxu: baillar y gociar hasta que'l cuerpu aguante. El sábadu d'antroxu, la reina preside col so xarré'l desfile de la Batalla de Flores, siguida de numberosos grupos folclóricos, cumbiambas y comparses. Amás, mientres los precarnavales, asiste a bailles y verbenes populares, encabeza comparses como la Danza d'El Garabato y el desfile de la Guacherna, y en los mesmos antroxos tamién tien de presidir, amás de la Gran Parada y el Festival d'Orquestes, numberosos actos públicos populares y l'entierru simbólicu de Joselito Antroxu. Ente les reines del Antroxu de Barranquilla que se convirtieron en referentes de la cultura barranquillera atópense la diseñadora de modes [[Silvia Tcherassi]] y l'escritora feminista [[Marvel Moreno]]. ;Rei Momo {{AP|Rei Momo del Antroxu de Barranquilla}} Ye unu de los personaxes centrales que presiden l'antroxu, siendo la contraparte masculina de la reina, a quien acompaña nes distintes actividaes y desfiles. Tien el so orixe nel [[mitoloxía griega|dios griegu]] del [[Momo (mitoloxía)|mesmu nome]], que presidía la burlla y el sarcasmu, fíu del Suañu y de la Nueche. Como Rei Momo del antroxu de Barranquilla escuéyese añalmente a un home, xeneralmente mayor, que tuvo estrechamente amestáu a la festividá. Al pie de la reina recibe les llaves de la ciudá mientres la Llectura del Bandu. ;Les Reines Populares Son les soberanes de cada unu de los [[Barrios de Barranquilla|barrios populares de la ciudá]]. La reina ye llamada Reina de Reines. Hai de solliñar qu'esti reináu popular foi patrocináu pola sumida cadena de grandes superficies "Almacenes Viveru", pero dende 2010 ye patrocináu por [[Almacenes Ésitu]]. ;El Rei Momo y la Reina LGBT {{AP|Rei Momo y Reina LGBT del Antroxu de Barranquilla}} Estos personaxes convoquen a gran cantidá de persones sobremanera nel Antroxu Gay, que ye unu de los desfiles del precarnaval más allegaos. Polo xeneral, el Rei Momo ye un home homosexual y la reina ye una muyer transexual. Hasta'l momentu, nun se destacaron muyeres lesbianes como Reina LGBT (o a cencielles Reina Gay). ;Los Reis Infantiles Los reis infantiles -Rei Momo infantil y Reina infantil- cumplen la función de convocar a los neños mientres les actividaes del Antroxu de Barranquilla. Tienen un papel bien importante mientres l'Antroxu de los Neños, allugáu mientres el Precarnaval. ;Joselito Antroxu Personaxe ficticiu que simboliza l'allegría de les fiestes, quien "resucitáu" el Sábadu d'Antroxu, "muerre" l'últimu día cansáu y "enguayabado" (embriagado), pa "resucitar" l'añu siguiente nel próximu Antroxu. == Lletaníes == [[Ficheru:Letanías del Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|300px|Grupu de [[Lletanía (Antroxu de Barranquilla)|lletaníes]].]] {{AP|Lletanía (Antroxu de Barranquilla)}} Les lletaníes del Antroxu de Barranquilla son [[Poesía|verso]] senciellos de carauterística entonación de rezu [[Ilesia católica|católicu]] colos cualos satirícense, ventilan, critiquen y faise burlla de temes y personaxes de l'actualidá local, nacional ya internacional mientres la celebración.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/PDF/FICHES_DE_LETANIAS_WEB.pdf |títulu=Ficha d'identificación Grupo folclóricos y amarutes Antroxu de Barranquilla |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |autor=Fundación Antroxu de Barranquilla |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120606051656/http://www.carnavaldebarranquilla.org/PDF/FICHES_DE_LETANIAS_WEB.pdf |fechaarchivu=6 de xunu de 2012 }}</ref> Les lletaníes del Antroxu de Barranquilla son una parodia o contraposición a les oraciones [[Ilesia católica|católiques]] con que s'invoquen a [[Xesucristu]], a la [[Virxe María|Virxe]] o a los [[Santu#Catolicismu|Santos]] como mediadores.<ref>{{Cita web |url=http://simon.uis.edu.co/redescuela/paginasweb/ins_camilo_torres/experienciascpe_uis.htm |títulu=Cátedra Antroxu de Barranquilla - Árees integraes |fechaaccesu=26 d'avientu de 2011 |autor=Colexu Distrital Camilo Torres Tenorio }}</ref> Les lletaníes consten de dos partes. La primera ye'l rezu que consta de cuatro versos, y ye entonáu por solu unu de los integrantes del grupu de lletaníes. Cuando esti termina, vien el coru y llanza una sentencia de 2 versos. El siguiente ye un exemplu de lletanía: * '''REZU:''' Si tu te quies casar // porque dicen que yes machu // lo primeru que debes mercar // ye un serruchu pa' los cachos. * '''CORU:''' Quien pon la nota // son les llingua mocha.<ref>{{Cita web |url=http://www.carnavaldebarranquilla.org/cronicas/una-tradicion-relixosamente-carnavalera-el-sermon-del antroxu.html |títulu=Antroxu de Barranquilla S.A. |fechaaccesu=27 de xunu de 2013 |autor=María José Martínez |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130117002857/http://www.carnavaldebarranquilla.org/cronicas/una-tradicion-relixosamente-carnavalera-el-sermon-del antroxu.html |fechaarchivu=17 de xineru de 2013 }}</ref> == Otres influyencies == Dende los sos entamos, l'Antroxu de Barranquilla caracterizóse por ser una festividá qu'arreya corrientes de diverses procedencies. Estes influyencies fueron consecuencia de la inmigración que recibió Barranquilla a lo llargo del tiempu. Colonies como la árabe, la xudía y la china amosaron propuestes que la so finalidá ye trate representaos dientro d'esti antroxu incluyente. Estes otres influyencies, collaboraron de dalguna o otra manera nel afitamientu del antroxu y na creación de nueves propuestes folclóriques productu del amiestu coles tradiciones yá esistentes. === Colonia árabe === La contribución de la comunidá árabe (principalmente libaneses, sirios y palestinos) al Antroxu foi constante dende'l mesmu momentu nel que les migraciones traer a les tierres barranquilleras. Prueba d'esto ye la participación del xarré de la reina del Club Alhambra, Evelyn Deccarett, mientres los desfiles del Antroxu de Barranquilla de 1953. Esto ye, el Club Alhambra foi unu de los espacios más importantes pa esta colonia: {{cita|"El Club Alhambra, fundáu'l 20 d'abril de 1945, tenía la so sede nel barriu El Prau y gociaba d'una almirable arquiteutura orientalista. El club foi constituyíu por libaneses y palestinos, y darréu, sería tresformáu nel Club Campestre del Caribe, que allugó nos sos entamos a más de mil families árabes y qu'entá güei sigue de pies."<ref>{{Cita web|apellido1=Yidi David |nome1=Odette |títulu=Los Árabes de Barranquilla |url=http://rcientificas.uninorte.edu.co/index.php/memories/article/viewArticle/4671/3790|fechaaccesu=12 de febreru de 2016}}</ref> }} === Colonia china === [[Ficheru:Colonia China en el Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|350px|Lleón y dragón chinos nel antroxu de Barranquilla.]] Pal añu 2016, la colonia [[República Popular China|china]], sofitada pola embaxada d'esti país y el so consuláu en Barranquilla, propúnxose traer dances y amarutes típicos del país oriental por que participaren nel antroxu. D'esta manera, emigrantes chinos y la so descendencia que viven en Barranquilla -que se calcula son aproximao unes 1.000 persones- participaron nesti festexu con dances que rindíen cultu a dragones y lleones asiáticos, aprovechando qu'anguaño coincidíen les fiestes d'antroxu col [[Añu Nuevu Chinu|Nuevu Añu Chinu]]. Nesta ocasión, la firma china de teunoloxía ''[[Huawei]]'' dispunxo d'un xarré. {{cita|"El tambor chinu competía col ritmu de la champeta qu'interpretaben nel tráiler pero, una vegada pasaba este, toles miraes atropar el dragón doráu que se contorsionaba nel aire siguiendo a un home que portaba una esfera sobre un palu, elementu simbólicu que representa Perlla de la Sabiduría, na [[Cultura de China|cultura china]]."<ref name="L'Heraldu">{{Cita web|apellido1=MELÉNDEZ SOLANU |nome1=KATHERYN |títulu=Nun ye cuentu chinu... ¡Apaeció un dragón! |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/nun ye-cuentu-chinu-aparecio-un-dragon-242356 |fechaaccesu=11 de febreru de 2016}}</ref> }} Sicasí, esta nun foi la primer apaición de la colonia china nun Antroxu. Foi de fechu la cuarta vegada qu'esti país tuvo presencia na Batalla de Flores, porque'l primer xarré chinu que desfiló nel Antroxu facer nel añu 1975, la segunda foi nel añu 2007 y la tercera nel añu 2012. Roberto Stand Tang, un miembru d'esta comunidá comenta: {{cita|"La idea ye qu'esto se tresllade a les families que siguen naciendo equí. Yo soi descendiente y equí toi cola mio esposa [...] Ye la primer vegada [2016] que la nueva xeneración de la colonia china reafita la so cultura nesta ciudá.”<ref name="L'Heraldu">{{Cita web|apellido1=MELÉNDEZ SOLANU |nome1=KATHERYN |títulu=Nun ye cuentu chinu... ¡Apaeció un dragón! |url=http://www.elheraldo.co/tendencias/nun ye-cuentu-chinu-aparecio-un-dragon-242356 |fechaaccesu=11 de febreru de 2016}}</ref> |}} == Institucionalización == [[Ficheru:BquillaCasaCarnaval.jpg|300px|thumb|left|Casa del Antroxu de Barranquilla.]] Según les investigaciones realizaes por María M. Escobar Ramírez, l'Antroxu de Barranquilla institucionalizar nel añu 1959 al traviés d'estes organizaciones: {1. María M. Escobar. ''Reglamentos ya Impuestos pal Antroxu de Barranquilla, 1930-1970.'' En: Primer Alcuentru d'Investigadores del antroxu de Barranquilla, ediciones uniatlantico-Editorial Meyores. Barranquilla, 1999.} * A empiezos del sieglu XX funcionaben les llamaes '''Comisiones organizadores del Antroxu''' * Faía 1938 esistía la '''Xunta de Festexos del Antroxu''', establecida por decretu expedíu pola Alcaldía. Per otra parte, integróse'l Comité Femenín de Festexos, conformáu por distinguíes dames, cola cuenta de da-y a les fiestes mayor rellumanza y entusiasmu. * La Gobernación del Atlánticu crea en 1941 la Xunta Organizadora del Antroxu de Barranquilla. * En 1946 esiste la Xunta Organizadora del Antroxu. * En 1947, por aciu alcuerdu, créase la Xunta Municipal del Antroxu, integrada por trés miembros del Conseyu Municipal. * En 1958 créase la Xunta Organizadora del Antroxu de Barranquilla, que amiéstase al departamentu del Atlánticu. * En 1959 creóse la Xunta Permanente del Antroxu. * A principios del añu 1990 créase la Fundación Antroxu de Barranquilla, ente que regula l'Antroxu hasta la fecha. == Industria del antroxu == [[Ficheru:Torito Carnaval de Barranquilla.jpg|thumb|300px|Artesanía del torito.]] L'Antroxu de Barranquilla a lo llargo de tola so evolución tuvo'l financiamientu de la empresa público y privao, amás destácase cola creación de les artesaníes qu'en diversos xéneros dan-y vistosidá y elegancia a la fiesta, dándo-y un treme de cultura y tradición, cola creación de suntuosos vistíos, creación de mázcares, amarutes, mochiles, preseos musicales, etc. Los artesanos provenientes de distintos conceyos axuntar en feries artesanales y comercialicen los sos productos. Les sos creaciones artístiques son realizaos en distintos materiales: cerámica, madera, conches, cascoxos, fique, pita, bixutería, tela, lentejuelas, ente otros, onde se destacar lo carauterístico de la nuesa fiesta y la nuesa rexón Caribe. Munchos de los productos orixinales alusivos al Antroxu de Barranquilla atopar de venta nos distintos almacenes d'arte, misceláneas ya inclusive en puestos de venta ambulantes. Mientres la temporada del antroxu estos productos son bien vendíos y formen parte del alborecer y dinámica comercial citadina. La variedá de productos ye exótica, hai dende miniatures de mázcares, moñecos y accesorios hasta lo más completo d'amarutes, preseos musicales, adornos ya instrumentos p'allegrar la fiesta carnavalera. Según Fundesarrollo, nel periodu 2002-2008, los grupos (comparses, cumbiambas, dances, etc) pasaron de 350 a 539, con una tasa de crecedera xeométrica promediu añal del 11.8% y los sos participantes de 17.231 a 29.870 con una tasa de crecedera xeométrica añal del 9.6%. En rellación col añu 2003, añu en que la Unesco proclamó al Antroxu de Barranquilla como obra maestra del patrimoniu añal ya inmoral de la humanidá, en 2008 llogróse una crecedera de 56.9%. Del 2008, los facedores del Antroxu (músicos, confeccionistas de traxes y amarutes, auxiliares, etc.) pasaron de 11.633 en 2002 a 22.715 en 2008, con una tasa de crecedera xeométrica promediu añal del 11.8%. En rellación col 2003, la crecedera en 2008 foi de 62.6%. Esto amuesa un nivel importante d'ocupación de gran númberu de persones, xeneralmente probes, la mayoría desemplegaos. A valores reales del 2008, nel periodu analizáu 2002-2008, la inversión social foi de $23.130.000.000, con una tasa de crecedera xeométrica añal del 18.2%; si compara'l crecedera de la mesma con rellación al 2003, esta foi de 68.6%. Esto sofita la idea de que gran parte del desarrollu que tuvo la industria del Antroxu diose gracies a la proclamación del Antroxu de Barranquilla per parte de la Unesco como obra maestra del patrimoniu oral ya inmaterial de la humanidá nel añu 2003.<ref>{{cita llibru|apellíu=Grupo d'Investigación Pentápolis |nome=- |títulu=Antroxu, la industria cultural que se toma la ciudá. EN: Antroxu de Barranquilla: Una fiesta ensin fin |añu=2011 |editorial=Maremágnum |editor=José Antonio Carbonell Blanco |isbn=978-958-99788-0-1 |páxines=216-218 |allugamientu=Barranquilla}}</ref> L'Antroxu de Barranquilla xenera ganancies brutes calculaes en $13.473 millones de pesos (2001-2007), al traviés del aumentu de l'actividá comercial, como venta de comíes, bébores alcohóliques y refrescantes, teles, pasamanería, papelería, sombreros y tocaos, tresporte y preseos, y la publicidá que comercialicen el operadores, ensin cuntar colos servicios de hotelería que sirven a los múltiples turistes.<ref>{{cita llibru|apellíos=Fundesarrollo |títulu=Antroxu de Barranquilla. Impautu económicu local. |añu=2007}}</ref> == Antroxu de Barranquilla na lliteratura == [[Ficheru:Barranquilla_casa_del_carnaval.jpg|thumb|300px|Mural con marimondas y Negrines Puloy.]] Les siguientes son obres lliteraries (noveles, cuentos, cróniques, etc.) onde s'enceta o se recrea na so narrativa al Antroxu de Barranquilla:<ref>{{Cita web |autor=Ariel Castillo Mier |títulu=Antroxu y lliteratura |url=http://issuu.com/carnavaldebaq/docs/carrus_navalis_edit |fechaaccesu=9 d'ochobre de 2014 |obra=Carrus Navalis |fecha=Xineru, 2014}}</ref> * La casada d'una solombra (Novela, 1903), de Abraham Z. López-Penha. * Fruta tropical (Novela, 1919), d'Adolfo Sundheim. * Ablayamientu (Cuentu, 1947), Olga Salcedo de Medina. * Un vieyu cuentu d'escopeta (Cuentu, 1950), José Félix Fuenmayor. * Domingo d'antroxu (Cuentu, 1966), Néstor Madrid Malu. * L'emperador africanu (Cuentu, 1974) Álvaro Medina. * Daqué tan feu na vida d'una señora bien (Cuentu, 1980), Marvel Moreno. * La nueche feliz de Madame Yvonne (Cuentu, 1977), Marvel Moreno. * El cadabre de pá (Novela, 1978), Jaime Manrique Ardila. * Los domingu de Charito (Novela, 1986), Julio Olaciregui. * N'avientu llegaben los orales (Novela, 1987), Marvel Moreno. * La última batalla de flores (Novela, 1993), Hipólita Palencia. * La nueche de la Guacherna (Novela, 1993), Alfonso Hilarián S. * El pexe nel espeyu (Novela, 1984), Alberto Duque López. * La muerte nun trunfó equí (Teatru, 1995), Mario Zapata. * A lo escuro metí la mano (Cuentu, 1996), Guillermo Henríquez. * Amarútate como quieras (Novela, 2002), Ramón Illán Bacca. * Rebolo n'Antroxu (Cuentu, 1999), Fabio Osorio. * Antroxu sabrosu y encesu (Crónica, 2001), Fabio Osorio. * Antroxu que cuerre poles venes (Rellatu autobiográficu, 2004), Fabio Osorio. * Tres el antifaz hai un arume (Cuentu, 2003), Guillermo Redio. * Esa gordina si bailla - Sancocho de Capuchón y arroz de Monocuco (Novela, 2004), Lya Sierra. == Ver tamién == * [[Patrimoniu de la Humanidá en Colombia]] * [[Monumentos Nacionales de Colombia]] * [[Antroxu en Colombia]] * [[Festivales en Colombia]] * [[El Pollín Corcoveón]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.carnavaldebarranquilla.org Páxina oficial del Antroxu de Barranquilla] * [http://www.carnivalbarranquilla.com Antroxu de Barranquilla Noticies n'inglés] {{Tradubot|Carnaval de Barranquilla}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Antroxu de Barranquilla]] [[Categoría:Cultura de Barranquilla]] [[Categoría:Fiestes de Colombia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] k5xylcir8ntsgs2fthnxcd0lq1bc15f 0 111125 3713342 3384765 2022-08-25T10:39:06Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| style="width: 22.7em; line-height: 1.4em; text-align: left; padding: 0.23em;" class="infobox" ! style="text-align: center; background-color: rgb(204, 204, 255); color: black;" id="6" colspan="3" class="cabecera deporte" |Participantes Independientes nos Xuegos Olímpicos |- id="8" | style="text-align: center;" id="9" colspan="3" | [[Archivu:Olympic_flag.svg|180x180px]]<span><br /> Bandera de Participantes Independientes</span><br /> <br /> |- id="14" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="15" |Códigu COI | id="18" colspan="2" | IOA, IOP, OAR, ROT |- id="20" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="21" |Medayes | id="23" colspan="2" | {| id="24" | style="background: gold none repeat scroll 0% 0%; width: 4em; text-align: center;" id="27" |[[Archivu:Gold_medal.svg|vínculu=|20x20px]]1<br /> <br /> | style="background: silver none repeat scroll 0% 0%; width: 4em; text-align: center;" id="31" |[[Archivu:Silver_medal.svg|vínculu=|20x20px]]1<br /> <br /> | style="background: rgb(204, 153, 102) none repeat scroll 0% 0%; width: 4em; text-align: center;" id="35" |[[Archivu:Bronze_medal.svg|vínculu=|20x20px]]3<br /> <br /> | style="width: 4em; text-align: center; border-top: 1px solid rgb(170, 170, 170);" id="39" |[[Archivu:GoldSilverBronze_medals.svg|vínculu=|40x40px]]5<br /> <br /> |} |- id="43" ! style="text-align: center; background: rgb(204, 204, 255) none repeat scroll 0% 0%;" id="44" colspan="3" |Hestoria olímpica |- id="47" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="48" |[[Xuegos Olímpicos de branu|Xuegos de branu]] | id="51" colspan="2" | Participantes Olímpicos Independientes (1992) • Atletes Olímpicos Individuales (2000) &#x2022; Atletes Olímpicos Independientes (2012) &#x2022; Atletes Olímpicos Independientes (2016) &#x2022; Equipu Olímpicu d'Atletes Refuxaos (2016) |- id="58" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="59" |Xuegos d'iviernu | id="62" colspan="2" | Atletes Olímpicos de Rusia (2018) |- id="65" | style="text-align: left;" id="66" colspan="3" |<small>[editar datos en Wikidata]</small> |} Los '''Participantes Independientes''' son un equipu que compitieron nos [[Xuegos Olímpicos]] ensin representar al so país, bien porque esti nun ta reconocíu o s'atopa sancionáu.<ref name="FindlingPelle2004">Scharenberg, Swantje (2004). [https://books.google.com/books?id=QmXi_-Jujj0C&pg=PA310 «1940 Olympic Winter Games (Never Held)»]. En John E. Findling, Kimberly D. Pelle. ''Encyclopedia of the Modern Olympic Movement''. Greenwood Publishing Group. p.&nbsp;310. ISBN 9780313322785.{{cita llibru |apellíu=Scharenberg|nome=Swantje|editor=John E. Findling, Kimberly D. Pelle|títulu=Encyclopedia of the Modern Olympic Movement|url=https://books.google.com/books?id=QmXi_-Jujj0C&pg=PA310|añu=2004|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=9780313322785|páxina=310|capítulo=1940 Olympic Winter Games (Never Held)}}</ref><ref name="Espy1981">Espy, Richard (1981). [https://books.google.com/books?id=JEA_Ss_2wK0C&pg=PA168 ''The Politics of the Olympic Games: With and Epilogue, 1976–1980'']. [//es.wikipedia.org/wiki/University_of_California_Press University of California Press]. pp.&nbsp;168-9. ISBN 9780520043954.{{cita llibru |apellíu=Espy|nome=Richard|títulu=The Politics of the Olympic Games: With and Epilogue, 1976–1980|url=https://books.google.com/books?id=JEA_Ss_2wK0C&pg=PA168|añu=1981|editorial=[[University of California Press]]|isbn=9780520043954|páxines=168–9}}</ref> == Códigos Olímpicos == {| {{tablaguapa}} ! Edición ! Nome ! Códigu |- | [[Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992|Barcelona 1992]] | Participantes Olímpicos Independientes | IOP |- | Sydney 2000 | Atletes Olímpicos Individuales | IOA |- | [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012|Londres 2012]] | Atletes Olímpicos Independientes | IOA |- | [[Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio de Janeiro 2016]] | Atletes Olímpicos Independientes |IOA |- | [[Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio de Janeiro 2016]] | Equipu Olímpicu d'Atletes Refuxaos | ROT |- | Pyeongchang 2018 | Atletes Olímpicos de Rusia | OAR |} == Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992 == Mientres la celebración de los [[Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992]], Yugoslavia atopábase sancionada por [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] por cuenta de les Guerres [[Yugoslavia|yugoslaves]], y los sos atletes nun podíen participar en competiciones internacionales. L'equipu de los Participantes Olímpicos Independientes, tuvo formada naquella ocasión por deportistes de la República Federal de Yugoslavia y de la [[República de Macedonia]].<ref>[http://www.sports-reference.com/olympics/countries/IOA/summer/1992/ «Participantes Olímpicos Independientes en los Juegos Olímpicos de Barcelona 1992»]. Sports-Reference.com (SR/Olympic Sports) {{En}}.</ref> {| width="100%" | valign="top" | ; Medayeru por edición {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | {{bandera|ESP}}&nbsp;[[Juegos Olímpicos de Barcelona 1992|Barcelona 1992]] ||0||1||2||3 |- || '''TOTAL''' ||0||1||2||3 |} | valign="top" | ; Medayeru por deporte {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | [[Tiro en los Juegos Olímpicos|Tiro]] ||0||1||2||3 |- || '''TOTAL''' ||0||1||2||3 |} |} == Xuegos Olímpicos de Sydney 2000 == Nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000, designáronse como Atletes Olímpicos Individuales a los cuatro deportistes de [[Timor Oriental]].<ref>[https://web.archive.org/web/20090427072117/http://www.olympic.org/uk/games/past/innovations_uk.asp?OLGT=1&OLGY=2000 «Individual Athletes»]. Comité Olímpicu Internacional {{En}}.</ref><ref>[http://www.sports-reference.com/olympics/countries/IOA/summer/2000/ «Atletas Olímpicos Individuales en los Juegos Olímpicos de Sydney 2000»]. Sports-Reference.com (SR/Olympic Sports) {{En}}.</ref> ; Medayeru por edición == Xuegos Olímpicos de Londres 2012 == Nel añu [[2011]] foi eslleíu'l Comité Olímpicu de les Antilles Neerlandeses tres la desapaición de [[Antilles Neerlandeses|dicha colonia Neerlandesa]], asocedida en 2010. Sicasí, los atletes de la ex Antilla Neerlandesa de Curaçao, según un atleta de [[Sudán del Sur]], compiten como Atletes Olímpicos Independientes. Coles mesmes, los deportistes de les antigües Antilles Holandeses teníen la opción de competir so la bandera d'Holanda (como por casu Churandy Martina) o so la bandera d'[[Aruba]].<ref>{{Cita web|url=http://freakyphenomena.com/article/independent-olympic-athletes-olympians-without-country|títulu=Independent Olympic Athletes: Olympians Without A Country|títulu=Independent Olympic Athletes: Olympians Without A Country|títulu=Independent Olympic Athletes: Olympians Without A Country|editorial=Freaky Phenomena|publisher=Freaky Phenomena}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.topendsports.com/events/summer/countries/independent.htm|títulu=Independent Independent / Individual Olympic Participants|títulu=Independent Independent / Individual Olympic Participants|títulu=Independent Independent / Individual Olympic Participants|editorial=Top end sports|publisher=Top end sports}}</ref><ref>[http://www.sports-reference.com/olympics/countries/IOA/summer/2012/ «Atletas Olímpicos Independientes en los Juegos Olímpicos de Londres 2012»]. Sports-Reference.com (SR/Olympic Sports) {{En}}.</ref> ; Medayeru por edición == Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016 == === Atletes Olímpicos Independientes === L'equipu tuvo conformáu por deportistes de Kuwait que compitieron so la bandera olímpica, una y bones el Comité Olímpicu de [[Kuwait nos Xuegos Olímpicos|Kuwait]] foi suspendíu pol Comité Olímpicu Internacional por cuenta de la interferencia gubernamental.<ref>[http://www.usatoday.com/story/sports/olympics/2015/10/26/sheikh-ahmad-kuwait-olympic-body-to-be-suspended/74665084/ «IOC suspends Kuwait's national Olympic committee»]. [//es.wikipedia.org/wiki/USA_Today USA Today]. 27 d'ochobre de 2015. Consultáu'l 4 de payares de 2015.{{cite news|títulu=IOC suspends Kuwait's national Olympic committee|url=http://www.usatoday.com/story/sports/olympics/2015/10/26/sheikh-ahmad-kuwait-olympic-body-to-be-suspended/74665084/|publisher=[[USA Today]]|date=27 d'ochobre de 2015|fechaaccesu=4 de payares de 2015}}</ref><ref>[http://www.olympic.org/news/suspension-of-the-kuwait-olympic-committee/247383 «Suspension of the Kuwait Olympic Committee»]. [//es.wikipedia.org/wiki/Olympics Olympics]. 27 d'ochobre de 2015. Consultáu'l 4 de payares de 2015.{{cite news|títulu=Suspension of the Kuwait Olympic Committee|url=http://www.olympic.org/news/suspension-of-the-kuwait-olympic-committee/247383|publisher=[[Olympics]]|date=27 d'ochobre de 2015|fechaaccesu=4 de payares de 2015}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20160815202125/https://www.rio2016.com/en/ioa «Independent Olympic Athletes»]. rio2016.com. Archivado desde [https://www.rio2016.com/en/ioa el original] el 15 d'agostu de 2016. Consultáu'l 3 d'agostu de 2016.{{cite news|títulu=Independent Olympic Athletes|url=https://www.rio2016.com/en/ioa|publisher=rio2016.com|fechaaccesu=3 d'agostu de 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160815202125/https://www.rio2016.com/en/ioa|archivedate=15 d'agostu de 2016}}</ref> Participaron un total de nueve deportistes: cinco en tiru, trés en natación y unu n'esgrima.<ref>{{Cita web|url=https://www.rio2016.com/es/ioa|autor=Rio 2016|títulu=Equipo del IOA en los Juegos Olímpicos 2016|fechaaccesu=3 d'agostu de 2016 {{n'idioma|es}}}}</ref> {| width="100%" | valign="top" | ; Medayeru por edición {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | {{bandera|BRA}}&nbsp;[[Juegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio de Janeiro 2016]] ||1||0||1||2 |- || '''TOTAL''' ||1||0||1||2 |} | valign="top" | ; Medayeru por deporte {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | [[Tiro en los Juegos Olímpicos|Tiro]] ||1||0||1||2 |- || '''TOTAL''' ||1||0||1||2 |} |} === Equipu Olímpicu d'Atletes Refuxaos === L'equipu tuvo formáu por cinco deportistes de [[Sudán del Sur]] (atletismu), dos de la [[República Democrática d'El Congu]] (yudu), dos de [[Siria]] (natación) y unu d'Etiopía (atletismu).<ref name="team">{{Cita web|url=https://www.olympic.org/news/refugee-olympic-team-to-shine-spotlight-on-worldwide-refugee-crisis|títulu=Refugee Olympic Team to Shine Spotlight On Worldwide Refugee Crisis|títulu=Refugee Olympic Team to Shine Spotlight On Worldwide Refugee Crisis|títulu=Refugee Olympic Team to Shine Spotlight On Worldwide Refugee Crisis|editorial=International Olympic Committee {{en}}|publisher=International Olympic Committee {{en}}}}</ref> ; Medayeru por edición == Referencies == {{llistaref|2}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xuegos Olímpicos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] cmz3wk8pzlo8r4xpozqtba46bomvzng 3713343 3713342 2022-08-25T10:39:17Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {| style="width: 22.7em; line-height: 1.4em; text-align: left; padding: 0.23em;" class="infobox" ! style="text-align: center; background-color: rgb(204, 204, 255); color: black;" id="6" colspan="3" class="cabecera deporte" |Participantes Independientes nos Xuegos Olímpicos |- id="8" | style="text-align: center;" id="9" colspan="3" | [[Archivu:Olympic_flag.svg|180x180px]]<span><br /> Bandera de Participantes Independientes</span><br /> <br /> |- id="14" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="15" |Códigu COI | id="18" colspan="2" | IOA, IOP, OAR, ROT |- id="20" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="21" |Medayes | id="23" colspan="2" | {| id="24" | style="background: gold none repeat scroll 0% 0%; width: 4em; text-align: center;" id="27" |[[Archivu:Gold_medal.svg|vínculu=|20x20px]]1<br /> <br /> | style="background: silver none repeat scroll 0% 0%; width: 4em; text-align: center;" id="31" |[[Archivu:Silver_medal.svg|vínculu=|20x20px]]1<br /> <br /> | style="background: rgb(204, 153, 102) none repeat scroll 0% 0%; width: 4em; text-align: center;" id="35" |[[Archivu:Bronze_medal.svg|vínculu=|20x20px]]3<br /> <br /> | style="width: 4em; text-align: center; border-top: 1px solid rgb(170, 170, 170);" id="39" |[[Archivu:GoldSilverBronze_medals.svg|vínculu=|40x40px]]5<br /> <br /> |} |- id="43" ! style="text-align: center; background: rgb(204, 204, 255) none repeat scroll 0% 0%;" id="44" colspan="3" |Historia olímpica |- id="47" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="48" |[[Xuegos Olímpicos de branu|Xuegos de branu]] | id="51" colspan="2" | Participantes Olímpicos Independientes (1992) • Atletes Olímpicos Individuales (2000) &#x2022; Atletes Olímpicos Independientes (2012) &#x2022; Atletes Olímpicos Independientes (2016) &#x2022; Equipu Olímpicu d'Atletes Refuxaos (2016) |- id="58" ! style="text-align: left; background: rgb(221, 221, 255) none repeat scroll 0% 0%;" scope="row" id="59" |Xuegos d'iviernu | id="62" colspan="2" | Atletes Olímpicos de Rusia (2018) |- id="65" | style="text-align: left;" id="66" colspan="3" |<small>[editar datos en Wikidata]</small> |} Los '''Participantes Independientes''' son un equipu que compitieron nos [[Xuegos Olímpicos]] ensin representar al so país, bien porque esti nun ta reconocíu o s'atopa sancionáu.<ref name="FindlingPelle2004">Scharenberg, Swantje (2004). [https://books.google.com/books?id=QmXi_-Jujj0C&pg=PA310 «1940 Olympic Winter Games (Never Held)»]. En John E. Findling, Kimberly D. Pelle. ''Encyclopedia of the Modern Olympic Movement''. Greenwood Publishing Group. p.&nbsp;310. ISBN 9780313322785.{{cita llibru |apellíu=Scharenberg|nome=Swantje|editor=John E. Findling, Kimberly D. Pelle|títulu=Encyclopedia of the Modern Olympic Movement|url=https://books.google.com/books?id=QmXi_-Jujj0C&pg=PA310|añu=2004|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=9780313322785|páxina=310|capítulo=1940 Olympic Winter Games (Never Held)}}</ref><ref name="Espy1981">Espy, Richard (1981). [https://books.google.com/books?id=JEA_Ss_2wK0C&pg=PA168 ''The Politics of the Olympic Games: With and Epilogue, 1976–1980'']. [//es.wikipedia.org/wiki/University_of_California_Press University of California Press]. pp.&nbsp;168-9. ISBN 9780520043954.{{cita llibru |apellíu=Espy|nome=Richard|títulu=The Politics of the Olympic Games: With and Epilogue, 1976–1980|url=https://books.google.com/books?id=JEA_Ss_2wK0C&pg=PA168|añu=1981|editorial=[[University of California Press]]|isbn=9780520043954|páxines=168–9}}</ref> == Códigos Olímpicos == {| {{tablaguapa}} ! Edición ! Nome ! Códigu |- | [[Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992|Barcelona 1992]] | Participantes Olímpicos Independientes | IOP |- | Sydney 2000 | Atletes Olímpicos Individuales | IOA |- | [[Xuegos Olímpicos de Londres 2012|Londres 2012]] | Atletes Olímpicos Independientes | IOA |- | [[Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio de Janeiro 2016]] | Atletes Olímpicos Independientes |IOA |- | [[Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio de Janeiro 2016]] | Equipu Olímpicu d'Atletes Refuxaos | ROT |- | Pyeongchang 2018 | Atletes Olímpicos de Rusia | OAR |} == Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992 == Mientres la celebración de los [[Xuegos Olímpicos de Barcelona 1992]], Yugoslavia atopábase sancionada por [[Organización de les Naciones Xuníes|Naciones Xuníes]] por cuenta de les Guerres [[Yugoslavia|yugoslaves]], y los sos atletes nun podíen participar en competiciones internacionales. L'equipu de los Participantes Olímpicos Independientes, tuvo formada naquella ocasión por deportistes de la República Federal de Yugoslavia y de la [[República de Macedonia]].<ref>[http://www.sports-reference.com/olympics/countries/IOA/summer/1992/ «Participantes Olímpicos Independientes en los Juegos Olímpicos de Barcelona 1992»]. Sports-Reference.com (SR/Olympic Sports) {{En}}.</ref> {| width="100%" | valign="top" | ; Medayeru por edición {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | {{bandera|ESP}}&nbsp;[[Juegos Olímpicos de Barcelona 1992|Barcelona 1992]] ||0||1||2||3 |- || '''TOTAL''' ||0||1||2||3 |} | valign="top" | ; Medayeru por deporte {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | [[Tiro en los Juegos Olímpicos|Tiro]] ||0||1||2||3 |- || '''TOTAL''' ||0||1||2||3 |} |} == Xuegos Olímpicos de Sydney 2000 == Nos Xuegos Olímpicos de Sydney 2000, designáronse como Atletes Olímpicos Individuales a los cuatro deportistes de [[Timor Oriental]].<ref>[https://web.archive.org/web/20090427072117/http://www.olympic.org/uk/games/past/innovations_uk.asp?OLGT=1&OLGY=2000 «Individual Athletes»]. Comité Olímpicu Internacional {{En}}.</ref><ref>[http://www.sports-reference.com/olympics/countries/IOA/summer/2000/ «Atletas Olímpicos Individuales en los Juegos Olímpicos de Sydney 2000»]. Sports-Reference.com (SR/Olympic Sports) {{En}}.</ref> ; Medayeru por edición == Xuegos Olímpicos de Londres 2012 == Nel añu [[2011]] foi eslleíu'l Comité Olímpicu de les Antilles Neerlandeses tres la desapaición de [[Antilles Neerlandeses|dicha colonia Neerlandesa]], asocedida en 2010. Sicasí, los atletes de la ex Antilla Neerlandesa de Curaçao, según un atleta de [[Sudán del Sur]], compiten como Atletes Olímpicos Independientes. Coles mesmes, los deportistes de les antigües Antilles Holandeses teníen la opción de competir so la bandera d'Holanda (como por casu Churandy Martina) o so la bandera d'[[Aruba]].<ref>{{Cita web|url=http://freakyphenomena.com/article/independent-olympic-athletes-olympians-without-country|títulu=Independent Olympic Athletes: Olympians Without A Country|títulu=Independent Olympic Athletes: Olympians Without A Country|títulu=Independent Olympic Athletes: Olympians Without A Country|editorial=Freaky Phenomena|publisher=Freaky Phenomena}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.topendsports.com/events/summer/countries/independent.htm|títulu=Independent Independent / Individual Olympic Participants|títulu=Independent Independent / Individual Olympic Participants|títulu=Independent Independent / Individual Olympic Participants|editorial=Top end sports|publisher=Top end sports}}</ref><ref>[http://www.sports-reference.com/olympics/countries/IOA/summer/2012/ «Atletas Olímpicos Independientes en los Juegos Olímpicos de Londres 2012»]. Sports-Reference.com (SR/Olympic Sports) {{En}}.</ref> ; Medayeru por edición == Xuegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016 == === Atletes Olímpicos Independientes === L'equipu tuvo conformáu por deportistes de Kuwait que compitieron so la bandera olímpica, una y bones el Comité Olímpicu de [[Kuwait nos Xuegos Olímpicos|Kuwait]] foi suspendíu pol Comité Olímpicu Internacional por cuenta de la interferencia gubernamental.<ref>[http://www.usatoday.com/story/sports/olympics/2015/10/26/sheikh-ahmad-kuwait-olympic-body-to-be-suspended/74665084/ «IOC suspends Kuwait's national Olympic committee»]. [//es.wikipedia.org/wiki/USA_Today USA Today]. 27 d'ochobre de 2015. Consultáu'l 4 de payares de 2015.{{cite news|títulu=IOC suspends Kuwait's national Olympic committee|url=http://www.usatoday.com/story/sports/olympics/2015/10/26/sheikh-ahmad-kuwait-olympic-body-to-be-suspended/74665084/|publisher=[[USA Today]]|date=27 d'ochobre de 2015|fechaaccesu=4 de payares de 2015}}</ref><ref>[http://www.olympic.org/news/suspension-of-the-kuwait-olympic-committee/247383 «Suspension of the Kuwait Olympic Committee»]. [//es.wikipedia.org/wiki/Olympics Olympics]. 27 d'ochobre de 2015. Consultáu'l 4 de payares de 2015.{{cite news|títulu=Suspension of the Kuwait Olympic Committee|url=http://www.olympic.org/news/suspension-of-the-kuwait-olympic-committee/247383|publisher=[[Olympics]]|date=27 d'ochobre de 2015|fechaaccesu=4 de payares de 2015}}</ref><ref>[https://web.archive.org/web/20160815202125/https://www.rio2016.com/en/ioa «Independent Olympic Athletes»]. rio2016.com. Archivado desde [https://www.rio2016.com/en/ioa el original] el 15 d'agostu de 2016. Consultáu'l 3 d'agostu de 2016.{{cite news|títulu=Independent Olympic Athletes|url=https://www.rio2016.com/en/ioa|publisher=rio2016.com|fechaaccesu=3 d'agostu de 2016|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160815202125/https://www.rio2016.com/en/ioa|archivedate=15 d'agostu de 2016}}</ref> Participaron un total de nueve deportistes: cinco en tiru, trés en natación y unu n'esgrima.<ref>{{Cita web|url=https://www.rio2016.com/es/ioa|autor=Rio 2016|títulu=Equipo del IOA en los Juegos Olímpicos 2016|fechaaccesu=3 d'agostu de 2016 {{n'idioma|es}}}}</ref> {| width="100%" | valign="top" | ; Medayeru por edición {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | {{bandera|BRA}}&nbsp;[[Juegos Olímpicos de Rio de Janeiro 2016|Rio de Janeiro 2016]] ||1||0||1||2 |- || '''TOTAL''' ||1||0||1||2 |} | valign="top" | ; Medayeru por deporte {| {{Medayeru|tipo=3|ancho=60%}} |- | [[Tiro en los Juegos Olímpicos|Tiro]] ||1||0||1||2 |- || '''TOTAL''' ||1||0||1||2 |} |} === Equipu Olímpicu d'Atletes Refuxaos === L'equipu tuvo formáu por cinco deportistes de [[Sudán del Sur]] (atletismu), dos de la [[República Democrática d'El Congu]] (yudu), dos de [[Siria]] (natación) y unu d'Etiopía (atletismu).<ref name="team">{{Cita web|url=https://www.olympic.org/news/refugee-olympic-team-to-shine-spotlight-on-worldwide-refugee-crisis|títulu=Refugee Olympic Team to Shine Spotlight On Worldwide Refugee Crisis|títulu=Refugee Olympic Team to Shine Spotlight On Worldwide Refugee Crisis|títulu=Refugee Olympic Team to Shine Spotlight On Worldwide Refugee Crisis|editorial=International Olympic Committee {{en}}|publisher=International Olympic Committee {{en}}}}</ref> ; Medayeru por edición == Referencies == {{llistaref|2}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Xuegos Olímpicos]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] jjhcblmuetmyn2pzg5avjbxk9y75jb7 0 112584 3713318 3712310 2022-08-25T10:15:27Z XabatuBot 43102 iguo testu: Músicu mueyu => Música salsa wikitext text/x-wiki {{estremar|Vera Cruz}} {{otrosusos}} {{llocalidá}} '''Veracruz''' ye un [[conceyu]] y la [[ciudá]] más grande ya importante del estáu de [[Veracruz de Ignacio de la Llave]], según la ciudá central que da nome al área urbana denomada como [[Zona Metropolitana de Veracruz]].<ref>{{cita web |url=http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf |títulu=El Puertu de Veracruz movilizó mientres el mes de xineru del presente añu, un millón 308 mil tonelaes de carga, lo que representa una medría del 16 per cientu, comparáu con xineru del 2010, que foi d'un millón 128 mil tonelaes |fechaaccesu=6 de febreru de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120731124213/http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf |fechaarchivu=31 de xunetu de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.veracruz.gob.mx/el nuesu-estáu/informacion-general-del-estado/ |títulu=Información xeneral del estáu de Veracruz <nowiki>|</nowiki> Gobiernu del Estáu de Veracruz |fechaaccesu=2 d'avientu de 2015 |autor=Gobierno del Estáu de Veracruz |fecha=5 de xunetu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130705214634/http://www.veracruz.gob.mx/el nuesu-estáu/informacion-general-del estáu/ |fechaarchivu=5 de xunetu de 2013 }}</ref> Tien el [[Puertu (navegación)|puertu]] marítimu comercial más importante de [[Méxicu]]. Con una población de 552,156 habitantes para [[2010]]. Ta allugada a 90 km de distancia de la capital del estáu [[Xalapa-Enríquez|Xalapa]] y a 400 km de distancia de la [[Ciudá de Méxicu]]. Colinda al norte col conceyu de [[L'Antigua (Veracruz)|L'Antigua]] y el [[golfu de Méxicu]]; al sur colos conceyos de [[Medellín (conceyu)|Medellín]] y [[Boca del Ríu (conceyu)|Boca del Ríu]]; al este col golfu de Méxicu y al oeste colos conceyos de [[Manlio Fabio Altamirano (conceyu)|Manlio Fabio Altamirano]] y [[Pasu d'Oveyes]]. El so clima ye [[Clima tropical|tropical templáu]], con una temperatura medio añal de 25.3&nbsp;°C y con una precipitación media añal de 1500 mm. Históricamente esta ciudá y puertu destacar por haber sío fundada por [[Hernán Cortés]], atopándose na rexón pola que los españoles desembarcaron pa entamar la conquista de [[Tenochtitlan]]. Amás recibió'l nomamientu de ''Cuatro veces heroica'' por decretu presidencial, arriendes d'haber engarráu cuatro distintes invasiones estranxeres.<ref>{{cita web |url=http://www.veracruzalavainilla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=78&Itemid=99&lang=es |títulu=Veracruz Destín |fechaaccesu=22 d'abril de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110206234500/http://www.veracruzalavainilla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=78&Itemid=99&lang=es |fechaarchivu=6 de febreru de 2011 }}</ref> == Demografía == Acordies col Censu de Población y Vivienda 2010 ([[11 de xineru]] de [[2011]]) efectuáu pol [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|INEGI]], la población total del conceyu de Veracruz yera de 552,156 habitantes.<ref> [http://www.inegi.org.mx/sistemes/mexicocifras/default.aspx?ent=30 Censu de Población y Vivienda 2010.] </ref> === Zona Metropolitana de Veracruz === {{AP|Zona Metropolitana de Veracruz}} Per otra parte, la [[Zona Metropolitana de Veracruz]] '''(ZMV)''' foi definida pol [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|INEGI]], [[Conseyu Nacional de Población|CONAPO]] y [[Secretaría de Desenvolvimientu Social (Méxicu)|SEDESOL]] como la integración de los conceyos de Veracruz, [[Boca del Ríu (conceyu)|Boca del Ríu]], [[Medellín (conceyu)|Medellín]], [[Alvarado (Veracruz)|Alvarado]] y [[Jamapa]], que la so población en 2010 xubía a 811,671 hab.<ref> [http://www.conapo.gob.mx/work/models/CONAPO/zones_metropolitanes_2010/mapes/ZM47.pdf Zona Metropolitana de Veracruz.] </ref><ref> [http://www.inegi.org.mx/sistemes/biblioteca/detalle.aspx?c=265&s=inegi&upc=702825003884&pf=Prod&f=2&cl=0&tg=0 INEGI - Delimitación de les Zones Metropolitanes de Méxicu 2010.] </ref><ref> [http://www.conapo.gob.mx/en/CONAPO/Zones_metropolitanes_2010 CONAPO - Delimitación de les Zones Metropolitanes de Méxicu 2010.] </ref><ref> [http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/wp-content/uploads/2015/10/Normes-Xenerales-d'Ordenamientu Territorial-en-formatu-TXT.txt Programa parcial estratéxicu de gran visión del sur poniente de la ciudá de Veracruz.] </ref> === Población histórica === Oncenu Censu (1990): Heroica Veracruz (conceyu): 328,607 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 551,494 hab. Primer Conteo (1995): Heroica Veracruz (conceyu): 425,140 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 641,518 hab. Docenu Censu (14/02/2000): Heroica Veracruz (conceyu): 457,377 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 677,851 hab. Segundu Conteo (17/10/2005): Heroica Veracruz (conceyu): 512,310 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 741,234 hab. Censu de Población y Vivienda 2010 (20/01/2011): Heroica Veracruz (conceyu): 552,156 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 811,671 hab. === Llocalidaes === Les llocalidaes importantes del conceyu son: * Ciudá de Veracruz: {{coord|19|12|N|96|08|W}}, 10 [[msnm]], 90 km de distancia de [[Xalapa-Enríquez|Xalapa]] y 400 [[km]] de distancia de la [[Méxicu, D. F.|Ciudá de Méxicu]]. La ciudá ye la cabecera municipal, y ellí allúgase'l Puertu más importante de Méxicu. == Xeografía == [[Ficheru:Veracruz satelital.jpg|thumb|Imaxe satelital de la Ciudá y Puertu de Veracruz.]] * Altitú: 1 [[msnm]]. * Llatitú: 19º 12' 30" N * Llargor: 096º 07' 59" O === Llendes municipales === Tien llendes alministratives colos siguientes conceyos y/o accidentes xeográficos, según el so allugamientu:<ref>Fonte: INEGI. Marcu Geoestadístico Municipal 2005.</ref> {{Allugamientu xeográficu | Centru = Veracruz | Norte = [[La_Antigua_(Veracruz)|L'Antigua]], [[Golfu de Méxicu]] | Este = [[Golfu de Méxicu]] | Sureste = [[Boca del Ríu (conceyu)|Boca del Ríu]] | Sur = [[Medellín (conceyu)|Medellín]] | Suroeste = [[Manlio Fabio Altamirano (conceyu)|Manlio Fabio Altamirano]] | Oeste = [[Pasu d'Oveyes]] | Noroeste = [[La_Antigua_(Veracruz)|L'Antigua]] }} === Clima === El clima ye tropical templáu, con una temperatura medio añal de 25.3&nbsp;°C y precipitación media añal de 1500 mm. Mientres los meses de setiembre, ochobre, payares, avientu, xineru y febreru preséntase'l fenómenu conocíu como "norte", que son raches de vientu provenientes del [[Norte]] y qu'algamen velocidaes aprosimao dende los 50 hasta los 130 [[quilómetru per hora|quilómetros per hora]]. En delles ocasiones la temperatura baxa dellos graos, anque la so duración ye curtia; d'unu a tres díes. {{clima |ubicación=Veracruz, Méxicu |metric first = Y |single line = Y |Xin record high C = 34.7 |Feb record high C = 33.2 |Mar record high C = 39.2 |Abr record high C = 39.5 |May record high C = 39.5 |Xun record high C = 36.7 |Xnt record high C = 37.0 |Ago record high C = 36.0 |Set record high C = 35.4 |Och record high C = 35.0 |Pay record high C = 34.0 |Avi record high C = 36.0 |year record high C = 39.5 |Xin high C = 24.3 |Feb high C = 24.6 |Mar high C = 26.5 |Abr high C = 28.7 |May high C = 30.4 |Xun high C = 30.8 |Xnt high C = 30.9 |Ago high C = 31.2 |Set high C = 30.8 |Och high C = 29.6 |Pay high C = 27.6 |Avi high C = 25.5 |year high C = 28.4 |Xin mean C = 21.2 |Feb mean C = 21.6 |Mar mean C = 23.4 |Abr mean C = 25.6 |May mean C = 27.4 |Xun mean C = 28.0 |Xnt mean C = 27.6 |Ago mean C = 28.0 |Set mean C = 27.6 |Och mean C = 26.5 |Pay mean C = 24.5 |Avi mean C = 22.5 |year mean C = 25.3 |Xin low C = 18.1 |Feb low C = 18.5 |Mar low C = 20.6 |Abr low C = 22.8 |May low C = 24.6 |Xun low C = 24.5 |Xnt low C = 23.6 |Ago low C = 23.9 |Set low C = 23.6 |Och low C = 22.7 |Pay low C = 20.9 |Avi low C = 19.3 |year low C = 21.9 |Xin record low C = 5.8 |Feb record low C = 7.2 |Mar record low C = 2.0 |Abr record low C = 9.0 |May record low C = 14.5 |Xun record low C = 17.0 |Xnt record low C = 19.8 |Ago record low C = 13.2 |Set record low C = 17.0 |Och record low C = 12.0 |Pay record low C = 2.0 |Avi record low C = 0.2 |year record low C = 0.2 |rain colour = green |Xin rain mm = 37.9 |Feb rain mm = 17.8 |Mar rain mm = 13.1 |Abr rain mm = 24.4 |May rain mm = 74.2 |Xun rain mm = 196.3 |Xnt rain mm = 385.1 |Ago rain mm = 320.5 |Set rain mm = 292.6 |Och rain mm = 130.7 |Pay rain mm = 32.0 |Avi rain mm = 39.6 |year rain mm = 1564.0 |unit rain days = 0.1 mm |Xin rain days = 5.3 |Feb rain days = 3.1 |Mar rain days = 3.8 |Abr rain days = 3.8 |May rain days = 5.0 |Xun rain days = 12.8 |Xnt rain days = 18.5 |Ago rain days = 16.4 |Set rain days = 15.4 |Och rain days = 10.6 |Pay rain days = 6.2 |Avi rain days = 5.7 |year rain days = 106.7 |Xin humidity = 80 |Feb humidity = 80 |Mar humidity = 81 |Abr humidity = 80 |May humidity = 78 |Xun humidity = 79 |Xnt humidity = 79 |Ago humidity = 78 |Set humidity = 78 |Och humidity = 74 |Pay humidity = 77 |Avi humidity = 80 |year humidity = 79 |Xin sun = 145.7 |Feb sun = 158.1 |Mar sun = 189.1 |Abr sun = 207.0 |May sun = 204.6 |Xun sun = 207.0 |Xnt sun = 204.6 |Ago sun = 223.2 |Set sun = 186.0 |Och sun = 192.2 |Pay sun = 180.0 |Avi sun = 145.7 |year sun = 2243.4 |source 1 = Hong Kong Observatory<ref name = HKO > {{cita web |url=http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/s_america/mx_cam/veracruz_y.htm |títulu=Climatological Information for Veracruz, Mexico |fechaaccesu=12 de xineru de 2013 |editorial=[[Hong Kong Observatory]]}}</ref> |source 2 = Colexu de Postgraduados,<ref name=clima>{{cita web |url=http://www.cm.colpos.mx/meteoru/progde/norm/norm24/33066.htm |títulu=Normales climatolóxiques pa Veracruz, Veracruz (1951-1980) |fechaaccesu=12 de xineru de 2013 |editorial=Colexu de Postgraduados |idioma=español |urlarchivu=https://archive.is/20130221032138/http://www.cm.colpos.mx/meteoru/progde/norm/norm24/33066.htm |fechaarchivu=21 de febreru de 2013 }}</ref> Serviciu Meteorolóxicu Nacional <ref name=SMN>{{cita web |url=http://smn.cna.gob.mx/observatorios/historica/veracruz.pdf |títulu=Veracruz Normales climatolóxiques 1981-2000 |fechaaccesu=12 de xineru de 2013 |editorial=Comision Nacional Del Enagua |idioma=español |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141207111453/http://smn.cna.gob.mx/observatorios/historica/veracruz.pdf |fechaarchivu=7 d'avientu de 2014 }}</ref> |fecha=August 2010}} === Hidrografía === Regáu polos regatos Mediu, Grande y Tenoya, cuntando con bones [[Playa|playa]] ya islles como la de Sacrificios y Verde. Coles mesmes nel interior de la ciudá atópense numberoses llagunes como la de Llagartos, La Ilusión, Malibrán, Real, Los Llagos, El Vergel, etc. === Orografía === Asitiáu na zona central del Estáu na mariña del [[Golfu de Méxicu]], el so suelu ye de pequeños altores insignificantes y de valles, con una altitú promediu de 10 msnm, cuntando con bones sableres ya islles, como les de [[Isla de Sacrificios|Sacrificios]], Verde, de Páxaros, Les Blancuques, y la Gallega; onde mientres el [[Virreinatu de Nueva España|Virreinatu de la Nueva España]] foi construyíu'l fuerte de [[San Juan d'Ulúa]]. === Xeoloxía === Los minerales consiguíos del conceyu son el [[mármol]] llabráu, [[cal]], [[cementu]], [[arena]] y [[magre]]. ==== Suelos ==== Los tipos de suelu del conceyu son ''[[feozem]]'' y ''luvisol''. El primeru tien una capa superficial ricu en materia orgánico y nutrientes, susceptible a la erosión. El segundu atropa magre nel sosuelu, tamién ye susceptible a la erosión, el so usu ta distribuyíu de la siguiente manera: Na superficie agrícola 2766 [[hectárea|ha]], 2241 hai ejidal y 525 hai pequeña propiedá; na superficie ganadera 19.379 hai, 5921 hai ejidal y 13.458 hai pequeña propiedá; na superficie urbana 1955 hai, lo que fai una superficie total de 24.100 hai. === Vexetación === La so vexetación ye de tipo selva baxa caducifolia, constituyida por árboles que pierden les sos fueyes mientres la dómina iverniza y atópense árboles como'l [[liquidámbar]] y el [[ocote]]. === Fauna === Hai una gran variedá d'animales monteses, ente los que s'atopen principalmente la garza, gavilueta, coneyu, [[tlacuache]], esguil, xaguar, tuza y [[Trichechus|Manatíes]] ente otros, amás d'una gran variedá d'inseutos. === Parque ecolóxicu El Arrecifal === Área natural protexía considerada unu de los petones más importantes de Méxicu. Esti sistema de petones allugar nes mariñes veracruzanas. Tien una dimensión de 52,238 hectárees. Nesta estensa área'l desenvolvimientu de delles especies de corales pedreses conformen la estructura pal establecimientu de moluscos como amasueles y cascoxos; viermes marinos, estrelles de mar, corpuspinos y galletes de mar, amás d'una infinidá de plantes ente les que destaquen les camperes marines. Ye'l llar de miles de pexes y crustáceos como camarones y llagostes. == Historia == {{AP|Historia de Veracruz}} [[Ficheru:Ciudad de Veracruz y San Juán de Ulúa en 1615 - Veracruz, Veracruz. México.png|thumb|350px|Dibuxu de la Ciudá de Veracruz y [[San Juan d'Ulúa]] en [[1615]]. Llamábase-y '''Ciudá de Tables''' por cuenta de que les cases yeren de madera con techos de palma.]] En [[1518]] el capitán español [[Juan de Grijalva]] enriba al castru que llamó [[San Juan d'Ulúa]]. La Villa Rica de la Vera Cruz foi fundada pol conquistador español [[Hernán Cortés]], por [[Francisco de Montejo]] y Alonso Hernández de Portocarrero, el 22 d'abril de 1519 nes sableres que s'atopaben frente al castru de San Juan d'Ulúa, llamaes Chalchihuecan; fundando'l mesmu día<ref> [http://gaceta.diputados.gob.mx/Black/Gaceta/Anteriores/62/2014/mar/20140327-VII/Iniciativa-5.html Gaceta Parllamentaria, Númberu 3990-VII, xueves 27 de marzu de 2014.] </ref> como '''Villa Rica de la Vera Cruz''' lo que se convirtió nel primer [[Conceyu]] d'[[América]] continental y la primer ciudá fundada por europeos en toa América Continental. Los sos primeros alcaldes fueron [[Francisco de Montejo]] y [[Alonso Hernández de Portocarrero]]. L'emperador [[Carlos I d'España]], da por aciu [[Real Cédula]] l'escudu d'armes a la Villa Rica de la Vera Cruz el [[14 de xunetu]] de [[1523]]. En [[1524]], Veracruz volvió camudar d'asentamientos escontra onde güei s'atopa [[L'Antigua (Veracruz)|L'Antigua]], a veres del ''ríu Huitzilapan''; hasta [[1599]], el rei [[Felipe II d'España]] decretó que Veracruz fora tresferida de l'Antigua al so primitivu y actual llugar d'orixe. En [[1535]] enriba Antonio de Mendoza, primer [[virréi]] de la [[Nueva España]]. Mientres los trés sieglos de virreinatu la ciudá de Veracruz foi escenariu de diversos acontecimientos ente los que destaquen: los ataques de los pirates qu'infestaben los mares en [[1568]]. Mientres el virreinatu la ciudá foi de gran importancia yá que yera llugar de partida pa les naves que diben a [[España]] cargaes d'oru, ayalgues y de mercancíes na denomada [[Carrera de Indias]], lo cual valió-y pa ser atacada en delles ocasiones por pirates. Pa repeler los ataques, la ciudá foi cercada y construyéronse una serie de fuertes y baluartes, destacar el ''Fuerte de San Juan d'Ulúa'', construyíu en [[1590]]. Dende 1607 el Puertu de Veracruz adquirió'l títulu de ''ciudá'', confirmáu en [[1640]] pol Rei [[Felipe IV d'España|Felipe IV]] siendo una de les ciudaes más antigües de Méxicu. [[Ficheru:Plano de la Ciudad de Veracruz de 1777 - Veracruz, Veracruz. México.jpg|thumb|350px|Planu de la ciudá [[muralla|cercada]] del añu [[1777]].]] A entamos del [[sieglu XVII]] apaecieron dellos edificios, en 1608 construyéronse la casa de cabildru (güei palaciu municipal) y el conventu de La nuesa Señora de la Mercé, de la que se siguía la fortificación de San Juan d'Ulúa y empecipiábase la obra del Hospital de la nuesa Señora de Loreto. En [[1640]] fundóse l'armada de Barloventu pa defender la mariña de los pirates. El ''Jornal Económicu Mercantil de Veracruz'' foi'l primer periódicu, publicáu en [[1806]]. El [[8 d'avientu]] de [[1816]], el gobernador García Dávila, designa a Antonio López de Santa Anna como comandante d'extra murios p'ablayar a los insurxentes. [[Ficheru:Veracruz 1854.png|thumb|350px|Mapa de la Ciudá de Veracruz en 1854.]] Francisco Arrillaga llogra en 1837 concesión pa construyir el Ferrocarril ente Veracruz y la [[Méxicu, D. F.|Ciudá de Méxicu]]. El [[4 de mayu]] de [[1857]] [[Benito Juárez]] llegó al puertu de Veracruz, Juárez expede en [[1859]] les lleis de nacionalización de bienes eclesiásticos, del matrimoniu como contratu civil, del rexistru civil, secularización de los campusantos y de lliberación de cultos. Veracruz foi en dos causes sede del Poder Executivu de la Federación: En [[1858]] y en [[1914]], tando al frente del Gobierno Don [[Benito Juárez]] y Don [[Venustiano Carranza]] respeutivamente. En [[1862]] tropes españoles al mandu del xeneral Juan Prim retirar del puertu de Veracruz, que ocuparen por cuenta de la suspensión de pagu de la delda esterna, decretada por Benito Juárez. En [[1864]] lleguen a la ciudá de Veracruz l'Archiduque [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano d'Habsburgu]] y la so esposa la princesa [[Carlota de Bélxica]], quien desembarcaron de la ''Fragata Novara''. Esta dómina de Veracruz foi recreada en 1954 na famosa película de ''[[western]]'' ''[[Vera Cruz (película)|Vera Cruz]]'', dirixida por [[Robert Aldrich]] con estrelles de Hollywood como [[Gary Cooper]], [[Burt Lancaster]], [[Cesar Romero]] y una nueva [[Sara Montiel]]. Un socesu de trescendencia produció'l 1 de xineru de [[1873]] col apuerto del primer tren del ferrocarril mexicanu, procedente de la ciudá de Méxicu'l tren Jarocho fixo'l so viaxe inaugural llevando a bordu al presidente Sebastián Lerdo de Tejada. En [[1897]] fúndase la [[Heroica Escuela Naval]] a iniciativa de José María de Vega, xefe del Departamentu de Marina. En [[1911]] el xeneral [[Porfirio Díaz]] llegó de retirada al puertu pa embarcar nel barcu ''Ypiranga'' camín d'Europa. El 21 d'abril de [[1914]] el puertu sufre un nuevu ya inxustificáu ataque per parte d'[[Estaos Xuníos]]. El [[6 de xineru]] de [[1915]], [[Venustiano Carranza]] presidente de la república, expede la [[Llei Agraria (Carranza)|Llei agraria]] qu'estableció la restitución y la dotación de tierres. El [[12 de febreru]] de [[1924]] el gobernador interín Ángel Cazarín decreta como capital provisional del estáu, a la ciudá de Veracruz. [[Ficheru:02puertoDeVeracruzDetalle.png|thumb|350px|Imaxe del llibru "Álbum del Ferrocarril Mexicanu". Pintures: [[Casimiro Castro]]. Testu: Antonio García Cubes. Publicáu por Víctor Debray. Añu 1877. Edición billingüe inglés-español.]] [[Ficheru:Palacio Veracruz 1880-1900.tif|miniaturadeimagen|Palaciu Municipal ente 1880 y 1900.]] === Cuatro veces heroica === En [[1826]] concédese-y a Veracruz per primer vegada'l títulu d'Heroica pol so defensa en [[1823]]. En [[1898]] la Llexislatura del Estáu da a Veracruz por segunda y tercer ocasión el títulu d'Heroica. El [[16 d'avientu]] de [[1948]], siendo presidente de la república [[Miguel Alemán Valdés]], expedióse'l decretu númberu 73 declarándola '''Cuatro Veces Heroica Veracruz''' por ser escenariu de cuatro de los acontecimientos más importantes na defensa de la soberanía nacional; nos que la población lluchó heroicamente contra invasores estranxeros: * ''El [[18 de payares]] de [[1825]], cola rindición de les últimes fuercies españoles guarníes na fortaleza de San Juan d'Ulúa.'' * ''El [[27 de payares]] de [[1838]], pol bombardéu de les fuercies franceses mientres la [[Guerra de los Pasteles]].'' * ''El [[22 de marzu]] de [[1847]], pol bombardéu de les fuercies estauxunidenses na [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu|Guerra d'intervención estauxunidense]].'' * ''El 21 y 22 d'abril de [[1914]] pola defensa mientres el desembarcu de les tropes estauxunidenses.''<ref> [http://dai.mx/index.php?option=com_k2&view=item&id=650:veracruz-cuatro-veces-heroica&Itemid=138 VERACRUZ, CUATRO VECES HEROICA] </ref><ref> [https://web.archive.org/web/20111203033322/http://www.lavillaricadeveracruz.com.mx/Nota1.asp Veracruz, primer puertu de Méxicu] </ref><ref> [https://web.archive.org/web/20120322145808/http://www.uv.mx/usbi_ver/alci10/index.php/turismo/s/13 Principiu de la Historia.] </ref> === Toponimia === [[Ficheru:Ver-malecon.jpg|right|250px|thumb|Malecón de Veracruz, con vista a dellos barcos.]] El nome de '''Villa Rica de la [[Vera Cruz (cristianismu)|Vera-Cruz]]''', deber a la cantidá d'oru tomao de los amerindios y la pallabra ''Vera Cruz'' amestar por cuenta de que los conquistadores desembarcaron nos arenales, asitiaos frente a la islla de San Juan d'Ulúa el 22 d'abril de 1519, que foi [[Vienres Santu]] (''día de la Verdadera Cruz''). === Historia heráldica === L'escudu de la Ciudá de Veracruz ye d'estilu Castellanu, sofitar nun motivu medieval, anque la heráldica namái fai constar los atributos qu'esisten na orla del centru, ta cortáu en dos campos: el superior n'esmalte verde, l'inferior n'azul, coronáu por una cruz malteada de colloráu, teniendo escritu sobre los brazales Cimeros la Pallabra Llatina Vera (Verdadera); Nel campu Verde y con esmalte n'oru hai un torrexón con dos almenes (prismes que coronen los murios de les antigües fortaleces); en campu azul destacar con esmalte blancu dos columnes de Hércules, simbolísmo netamente hispanu, que'l so lema ''Plus ultra'' (más allá) vien grabáu sobre les visu que lu cinxen; la orla d'oru ta llarada con trelce estrelles d'esmalte azul, de cinco puntes caúna que simbolicen el númberu de provincies que nesi entós pertenecíen a la xurisdicción del Gobiernu de Veracruz; el torrexón d'oru con dos almenes significa abellugu de Indias y tien trés significaos n'heráldica, poder, fortaleza y grandor; el lema llatín Plus ultra, grabáu sobre les cintes qu'envolubren les columnes de Hércules, traducir pol Poderíu más allá ” y como se recuestan nel campu azul, esti campu ye'l mar y esto significa Poderíu más allá del mar ó del Ultramar; esti escudu d'armes foi concedíu a Veracruz por Cédula Real qu'expedió Carlos V en Valladolid, España, el 4 de xunetu de 1523. === Personaxes destacaos === [[Ficheru:Portales del Palacio Federal.jpg|right|250px|thumb|Portales del Palaciu Federal de la Ciudá de Veracruz.]] [[Ficheru:Parque Zamora.jpg|right|250px|thumb|Parque Zamora nel centru de la Ciudá de Veracruz.]] * Historiador y filósofu [[Francisco Javier Clavijero]]. * Historiador y filósofu [[Francisco Javier Alegre]]. * Militar [[Ciriaco Vázquez]]. * Políticu [[Miguel Lerdo de Tejada]]. * Arqueólogu [[Francisco del Pasu y Troncoso]]. * Políticu [[Manuel Gutiérrez Zamora]]. * Comodoro [[Manuel Azueta|Manuel Azueta Perillos]]. * Políticu, poeta y catedráticu [[Salvador Díaz Mirón]]. * Políticu [[Adolfo Ruiz Cortines]] (Presidente de Méxicu). [[Ficheru:Placa Conmemorativa.JPG|thumb|Placa conmemorativa que señala'l llugar onde nació quien sería'l presidente Adolfo Ruiz Cortines na ciudá y puertu de Veracruz.]] * Escritor, historiador y políticu [[José Mancisidor]]. * Gobernador [[Llión Aillaud]]. * Xugador de béisbol [[Roberto Ávila|Roberto Francisco Ávila González]]. ("Beto" Ávila). * Futbolista [[Luis de la Fuente y Hoyos]]. ("Pirata" Fuente). * Cantante [[Yuri (cantante)|Yuridia Valenzuela Canseco]]. ("Yuri"). * Cantante [[Toña la Negra|María Antonieta del Carmen Pelegrín Álvarez]]. ("Toña La Negra"). * Actor [[Ernesto Gómez Cruz]]. * Actriz [[Ana de la Reguera]]. * Actriz [[Adriana Fonseca]]. == Economía == [[Ficheru:Paseo del Malecon.jpg|right|250px|thumb|Vista de Remolcadores atracaos nel Malecón]] Ye conocíu como ''La Puerta de Méxicu al Mundu'', una y bones el puertu ye y foi'l más importante del país dende los sos entamos na dómina virreinal hasta la dómina actual, mientres 250 años foi l'únicu Puertu pol cual podíen entrar y salir mercancíes d'América Continental escontra Europa. Anguaño entámase la espansión de la Cortil Portuaria con terrenes ganaos al mar y otros vencíos pol gobiernu federal, y espérase que de 19.5 millones de tonelaes que tien de capacidá na actualidá pase a 118 millones, y de 19 posiciones d'atraque a 48. El conceyu de Veracruz pertenez a la rexón económica '''[[Sotaventu (mar)|Sotaventu]]'''. Los sos ingresos principalmente provienen del comerciu, cuidao que ye un puertu comercial, siguíu del turismu que ye tamién bien importante yá que nesta ciudá realiza'l [[Antroxu de Veracruz]] el cual ye consideráu'l más importante de [[Méxicu]]. Otres actividaes comunes son la industria automotriz, la siderúrxica y la pesca. El 2.01% de la población municipal dedicar al sector primariu, el 24% al sector secundariu y el 67% al sector terciariu. [[Ficheru:APIV.JPG|thumb|Edificiu de l'Alministración Portuaria Integral de Veracruz.]] == Infraestructura == La ciudá de '''Veracruz''' cuenta con tres arteries bien importantes como son Rafael Cuervu-Cuauhtémoc, Allende-Miguel Alemán y Díaz Mirón; les aveníes bazcuyen ente los 6 y 10 carriles de doble sentíu; tien 6 pontes esistentes na ciudá que son: Puente Circunvalación, Cuauhtémoc, Jiménez, Morelos (el más antiguu de la ciudá), Xalapa, Allende y 2 distribuidores viales J.B.Llobos (Aeropuertu) y Olmeca. Anguaño tiense entamáu construyir dos distribuidores viales más, unu na Boticaria y otru a la salida a Medellín, y la construcción del periféricu veracruzano de Santa Fe a Pasu del Toru. === Vivienda === Según resultancies preliminares del censu 2000, atopáronse edificaes nel conceyu 123.544 viviendes, con un promediu de 3,68 d'ocupantes por vivienda, la mayoría son mesmes y de tipu afita, los materiales utilizaos principalmente pa la so construcción son el cementu, el tabique, el lladriyu, el block, la madera, la llámina. Según tamién s'utilicen materiales propios de la rexón. === Medios de comunicación === El periódicu de mayor circulación ye'l "Notiver", el más antiguu "El Dictame" (reconocíu como "el decanu de la prensa nacional mexicana"). La ciudá cunta con 10 estaciones d'AM, ente les que destaca una de les más antigües de Méxicu como lo ye la XEU-AM 930 kHz, fundada en 1930 por don Fernando Palacios Sosa; y otres 8 de FM. Según 2 canales de televisión [[Televisa]] y [[TV Azteca]] (unu local y otru pol sistema de bloquéu d'una señal nacional). Nel conceyu hai serviciu telefónicu por marcación automática na cabecera y 12 llocalidaes, según telefonía móvil. El conceyu cunta con 113 oficines postales y 3 de telégrafos. Un altu porcentaxe de la población cunta con serviciu de televisión per cable y satelital ya internet a velocidaes hasta de 20 Mbps. === Caminos === El conceyu cunta con 1000 km aprosimao de víes de comunicación y son comunicaciones intermunicipales, estos comuniquen internamente al conceyu ente sigo. Amás de tener accesu per mediu d'importantes carreteres y autopistes escontra'l sur a Coatzacoalcos, escontra'l norte a Tampico, escontra'l poniente a Córdoba o Orizaba y a Xalapa. Cuenta con caminos de terracería, recubiertos con material recicláu, caminos con revestimiento d'asfaltu y caminos de concretu hidráulicu. === Tresportes === Coles mesmes tien serviciu de terminal d'Autotransporte Federal de pasaxeros [[Autobuses d'Oriente|ADO]] y una Capitanía de Puertu, cuenta amás col serviciu del [[Aeropuertu Internacional Xeneral Heriberto Jara|Aeropuertu Internacional “Heriberto Jara Corona”]] que ye'l tercer aeropuertu más allegáu del sur de Méxicu, namái superáu pol de [[Cancún]] y el de [[Mérida (Yucatán)|Mérida]]. == Cultura == [[Ficheru:Ver-Pal Mpal.jpg|right|250px|thumb|Palaciu Municipal de Veracruz.]] [[Ficheru:AreasVerdesDelRegistroCivil VeraruzVeracruzMexico.jpeg|right|250px|thumb|Árees verdes del [[Rexistru Civil]] y Camellón d'Av. Morelos. Vista dende la planta alta del Rexistru Civil.]] [[Ficheru:Isla de Sacrificios.jpg|right|250px|thumb|Isla de Sacrificios frente a les sableres de Veracruz.]] Toos aquellos qu'esfruten de visitar Veracruz, reciben un candial tratu per parte de los sos habitantes conocíos como [[Jarocho|"jarochos"]], que siempres tán prestos a dar la mano y un templáu recibimientu a tou aquel que visita esta ciudá. La música tradicional son el [[danzón]] y el [[son jarocho|son]], la [[Música salsa|mueyu]], la [[marimba]], la Internacional Bamba, y la música de vientu. Artesanos veracruzanos faen gran variedá de figures decoratives, utilizando como materia primo la madera, les conches y los cascoxos de mar, ente les que destaquen los barcos, mázcares, veleros, collares, alhaxes, pulseres y aretes. Tamién ellaboren artesaníes típiques de la rexón como les [[alcancía (recipiente)|alcancías]] y les figurines feches cola corteza del cocu. La ciudá ye sede del ''Institutu Veracruzano de la Cultura'', órganu de calter estatal fundáu en 1987. Coles mesmes, en 2005, fundóse'l Centru Veracruzano de les Artes, con participación de los trés niveles del gobiernu mexicanu: federal, estatal y municipal. == Alcaldes de la ciudá de Veracruz == '''''Cronoloxía de los Presidentes Municipales.'''''<ref> [http://siglo.inafed.gob.mx/enciclopedia/EMM30veracruz/conceyos/30193a.html Cronoloxía de los Presidentes Municipales.] </ref> *(2017-2021) [[Fernando Yunes Márquez]] * (2013-2017) [[Ramón Po Gil]] * (2010-2013) [[Carolina Gudiño Cuerro|Luz Carolina Gudiño Cuerro]] * (2007-2010) Jon Gurutz Rementería Sempé * (2004-2007) Julen Rementería del Puertu * (2000-2004) José Ramón Gutiérrez de Velasco * (1997-2000) Francisco Juan Ávila Camberos * (1994-1997) Roberto Bonu Campos * (1991-1994) Efrén López Meza * (1988-1991) Guillermo González Díaz * (1985-1988) Gerardo Po Ulibarri * (1982-1985) Adalberto Tejeda Patraca * (1979-1982) Virgilio Cruz Parra * (1976-1979) [[Roberto Ávila|Roberto Francisco Ávila González]] * (1973-1976) Juan Maldonado Pereda * (1970-1973) Ramón Garzón Arcos * (1967-1970) Mario Vargas Saldaña * (1964-1967) Manlio Fabio Tapia Camacho * (1961-1964) Manuel Caldelas García * (1958-1961) Tomás Tejeda Llagos * (1955-1958) Francisco Ramírez Gobea * (1952-1955) Arturo Llorente González * (1949-1952) Ramón Padilla Sandoval * (1946-1949) Raúl Zamorano Cruz == Cortiles culturales == [[Ficheru:Mujer haciendo baile típico del estado de Veracruz, México..JPG|thumb|Muyer faciendo baille típicu del estáu de Veracruz, Méxicu.]] * Edificiu Sede del Institutu Veracruzano de la Cultura [IVEC]. * Les Atarazanas. * Casa Principal. * Cortil de la Reforma. * Muséu de la Ciudá. * Centru Veracruzano de les Artes. * Casa Museo Agustín Lara. * Muséu Naval. * Archivu y Bilioteca Históricos. [[Ficheru:Catedral de Veracruz.2.jpg|thumb|La catedral del formosu puertu de Veracruz.]] === Educación === [[Ficheru:USBI-V.jpg|right|250px|thumb|USBI-Veracruz.]] Los centros d'estudios cimeros más conocíos de la ciudá son: * [[Universidá Veracruzana]]. * [[Institutu Teunolóxicu de Veracruz]]. * [[Universidá Cristóbal Colón]]. === Tradiciones locales === ==== Fiestes, celebraciones y evento ==== Fiestes del [[Antroxu de Veracruz]] el ''Más Allegre del Mundu'' y l'antroxu más importante del país, [[Selmana Santa]], Tornéu de Sépalo de Plata, Regata d'amigos de [[Galveston (Texas)|Galveston]], [[Texas]]; les tradicionales [[Caña (tradición)|cañes]] con [[guitarra]] en direuto como parte de les Fiestes Decembrines, El Viejo y el renacer del modernu [[Quetzalcóatl]]. ==== Gastronomía ==== Tradicionalmente afamada nacional y internacionalmente pola so riqueza y variedá, la cocina Jarocha ye una sabrosa síntesis de la cocina española y la costeña, la so doble riqueza naz de la combinación de lo meyor de la comida tropical y lo meyor de la comida marítima, atopamos dende los antojitos típicos hasta los más esquisitos platillos de [[mariscos]] y pexes frescos n'infinita variedá y toa clase de refrescantes y duces frutes tropicales, como base d'alimentación considérase'l maíz, ingrediente principal en munchos de los sos guisos ente los que pueden preparar: '''Platillos de Tierra''' Tortielles , Gordes , Picaes , Empanaes , Chilaquiles , Tamales (de masa y d'elote, tamal de cazuela, torta d'elote, etc.) , Bocoles , Zacahuil , Pulacles , Glories , Panuchos , Bomba Turrada. '''Platillos de Mar''' Les jaibas rellenes , El chilpachole de [[cámbaru|jaiba]] , Pescáu n'escabeche, Huachinango a la Veracruzana, Pescáu a la Veracruzana , Sopa de mariscos, [[Octopoda|pulpos]] na so tinta , Jaibas enchilpotladas , Güeva de llisa y de naca frita , Arroz a la baltada , Empanaes de camarón , Él “vuelve a la vida” , Langostinos al mueyo d'ayu. Dientro de la gastronomía veracruzana hai verdures como los quelites, verdolagas, tarmos o cojollos d'izote, los guajilotes, chompines, calabacitas, pipiancitos y ejotes, d'igual manera la gran variedá de frutes d'alcuerdu a la temporada como la piña, sandía, cocu, mamey, mangu, nanche, papaya, uves, llimes y llimones, chirimoyes, plátanos y guanábanas. El café tomao con una canía nel [[Gran Café de La Parroquia]] que fundáu dende 1808 ye un iconu de la tradición veracruzana, y hai un dichu que diz: "Si vienes a Veracruz y nun vienes al Café de la Parroquia a tomar un café, ye como si nun vinieres a Veracruz". El dir a los portales, a escuchar música dende sones jarochos, danzón, mueyu, marimba, acompañáu d'una cerveza y un quesu de hebra preparáu... "si non te enfilasti nos portales, ye como si nun vinieres a Veracruz". === Edificios === * [[Baluarte de Santiago]]. * [[Teatru de la Reforma]]. * [[Faru Venustiano Carranza]]. * [[Palaciu del Rexistru Civil (Veracruz)|Palaciu del Rexistru Civil]]. * [[Palaciu Federal (Veracruz)|Palaciu Federal]]. * [[Archivu y Biblioteca Históricos]]. * Los [[portales de Lerdo]]. * [[Les Atarazanas]]. * [[San Juan d'Ulúa]]. * [[Palaciu del Conceyu (Veracruz)|Palaciu del Conceyu]]. * [[Catedral de Veracruz]]. * [[Edificiu de Correos y Telégrafos (Veracruz)|Edificiu de Correos y Telégrafos]]. * [[Teatro Francisco Javier Clavijero]]. * [[Cortil de la Reforma]]. * [[Ilesia del Cristu del Bon Viaxe]]. * [[Palaciu Municipal (Veracruz)|Palaciu Municipal]]. * [[Portal de Miranda]]. * [[Estación del Ferrocarril (Veracruz)|Estación del Ferrocarril]]. * [[Institutu Veracruzano de Cultura]]. * [[Antigua Heroica Escuela Naval Militar]]. * [[Ilesia de la Sagrada Familia (Veracruz)|Ilesia de la Sagrada Familia]]. * [[Ilesia de la Pastora (Veracruz)|Ilesia de la Pastora]]. * [[Ilesia de Santa Rita de Casia (Veracruz)|Ilesia de Santa Rita de Casia]]. * [[Ilesia La Gran Madre de Dios]]. * [[Ilesia de San José Obreru (Veracruz)|Ilesia de San José Obreru]]. * [[Ilesia del Sagráu Corazón de Jesús (Veracruz)|Ilesia del Sagráu Corazón de Jesús]]. * [[Ilesia Estella Maris]]. * [[Ilesia de la Divina Providencia (Veracruz)|Ilesia de la Divina Providencia]]. * [[Ilesia La Guadalupana]]. * [[Ilesia de San José (Veracruz)|Ilesia de San José]]. * [[Torre de Pemex (Veracruz)|Torre de Pemex]]. * [[Faru Benito Juárez]]. <gallery> Archivu:Baluarte Santiago2.jpg|[[Baluarte de Santiago]]. Archivu:Teatro de la Reforma2.jpg|Teatru de la Reforma. Archivu:Faro Venustiano Carranza.jpg|[[Faru Venustiano Carranza]]. Archivu:Registro Civil.jpg|Rexistru Civil. Archivu:Palacio Federal Veracruz.jpg|Palaciu federal. Archivu:Archivo y Biblioteca Historicos.jpg|Archivu y biblioteca históricos. Archivu:Portales de Lerdo.jpg|Los portales de Lerdo. Archivu:Las Atarazanas.jpg|[[Les Atarazanas]]. Archivu:Mexico.Ver.Veracruz.01.jpg|[[Faru Venustiano Carranza]] nel malecón de la Ciudá de Veracruz. Archivu:CastilloSanJuandeUlua.jpg|Fortaleza de [[San Juan d'Ulúa]]. Archivu:Torre de Pemex.jpg|Torre de [[PEMEX]]. Archivu:Café de La Parroquia.jpg|[[Gran Café de La Parroquia]]. Archivu:FacadeAquariumVeracruz2.JPG|[[Acuariu de Veracruz]]. Archivu:Catedral de Veracruz.jpg|[[Catedral de Veracruz]]. Archivu:Antiguo colegio de la Compañía de Jesús Veracruz.JPG|Antiguu colexu de la Compañía de Xesús, na cai Ignacio Zaragoza, esquina Aquiles Serdán. Archivu:Instituto Veracruzano de Cultura, antiguo Convento Hospital de Nuestra Señora de Belén.JPG|Fachada del Institutu Veracruzano de Cultura, antiguu Conventu Hospital de los Santos Reyes o de La nuesa Señora de Belén. Archivu:Museo de la Ciudad, antiguo Hospicio de la Ciudad, hacia 1861.JPG|Muséu de la Ciudá, antiguu Hospiciu de la Ciudá, escontra 1861, claustru. Archivu:Fachada IIV.jpg|Antiguu Plantel del [[Pernomáu Institutu Veracruzano]]. File:Portal de Miranda Ver.jpg|[[Portal de Miranda]]. Archivu:Malecon Antiguo.jpg|Boulevard Manuel Ávila Camacho. </gallery> === Monumentos === Estatues de: Venustiano Carranza, Miguel Hidalgo, José María Morelos, Adolfo Ruiz Cortines, Cuauhtémoc, Francisco Javier Clavijero, Benito Juárez, Monumentu a la Madre, Bustu de Washington, Bustu de Cristóbal Colón, de José Martí, Agustín Lara, Manuel Gutiérrez Zamora, Salvador Díaz Mirón, del Xeneral Álvaro Obregón, Ciriaco Vázquez, Francisco I. Madero, Nicolás Bravo, Monumentos a los Héroes Veracruzanos, Ignacio Zaragoza, Miguel Ángel de Quevedo, a los Bomberos, Toña la Negra, Rotonda, la Cabeza Olmeca. Fuentes de: Los Neños Pescadores (puesta en serviciu'l 20 de mayu de 1969), Los Flamingos (puesta en serviciu'l 20 de mayu de 1969 y destruyida ente'l 2011 y 2012), Salvador Díaz Mirón, El Mundo, Plaza de la República, de la Madre, Plaza Naciones Xuníes, Plazuela de la Campana, Parque Ecolóxicu Adolfo Ruiz Cortines, Caleyón la Lagunilla, Plaza de la Concordia. === Museos === [[Ficheru:Museo Historico Naval.JPG|thumb|Entrada principal del Muséu Naval Méxicu na ciudá y puertu de Veracruz.]] * El [[Acuariu de Veracruz]]. * Muséu de la Ciudá de Veracruz. * Muséu de la Cortil de la Reforma. * [[Muséu Naval Méxicu]].<ref> [http://noticieros.televisa.com/mexico-estaos/1404/se-reinaugura-muséu-historico-naval-veracruz/ Reinauguran muséu de la Secretaría de Marina en Veracruz.] </ref> * Casa Principal. * Muséu de Cera.<ref> [http://museodecera.com.mx/?page_id=282 Muséu de Cera.] </ref> * Muséu de Ripley.<ref> [http://museodecera.com.mx/?page_id=83 Muséu de Ripley.] </ref> * Muséu Baluarte de Santiago. * Casa Museo Agustín Lara. * Casa Museo Salvador Díaz Mirón. * Archivu y Galería del Arte. * Muséu de la Revolución Mexicana. === Otros === * [[Gran Café de La Parroquia]]. * [[Gran Café del Portal]]. * [[Fábrica de Puros "La Prueba"]]. * [[Fábrica de Puros "Tabacalera Veracruzana"]]. * [[El Malecón (Veracruz)|El Malecón]]. * [[Parque Zamora]]. * [[El Boulevard Manuel Ávila Camacho]]. * [[Mercáu d'Artesaníes]]. * [[Nevería "El Güero"]]. * [[Los Portales de Veracruz]]. * [[Portal de Miranda]]. == Salú == Los centros de salú pública municipales son: 46 de la [[Secretaría de Salú (Méxicu)|Secretaría de Salú]], 4 del [[IMSS]], 4 del [[ISSSTE]], 1 de la [[Cruz Roxa]], 2 de la [[Secretaría de la Defensa Nacional (Méxicu)|Secretaría de la Defensa Nacional]], 1 de [[Petróleos Mexicanos|PEMEX]] y 2 de la [[Secretaría de Marina (Méxicu)|Secretaría de Marina]]. Nel conceyu empresten servicios de consulta esterna, hospitalización y especialidaes; dellos centros de salú privaos son bien importantes nel conceyu. == Deportes == {{AP|Categoría:Deporte en Veracruz}} La 4 vegaes heroica ciudá y puertu de Veracruz cuntó nel so momentu col equipu de los [[Rojos del Águila de Veracruz]] na [[Lliga Mexicana de Béisbol]], amás de los [[Ferres Coloraos Veracruz]] na [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu|Lliga Nacional de Baloncestu Profesional]], según los [[Colloraos de Veracruz]] (sucursal del [[Rojos del Águila de Veracruz|''"Águila"'']]) na [[Lliga Iverniza Veracruzana]]. Anguaño'l so únicu representante deportivu ye'l club [[Tiburones Coloraos de Veracruz]] que participa na [[Primer División de Méxicu]].<ref> [http://www.fctiburonesrojos.com/nota.cfm?i=10931 Tiburones Coloraos de Veracruz, en Primer División.] </ref><ref> [https://web.archive.org/web/20130607174047/http://www.ligamx.net/home/noticia.html?id=4126 La LLIGA MX Informa: Pa l'Apertura 2013, San Luis Va Xugar en Chiapas y La Piedá en Veracruz.] </ref> <center> {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Equipu!!Deporte!!Fundación!!Lliga!!Escenariu |- | [[Rojos del Águila de Veracruz]] | [[Ficheru:Baseball pictogram.svg|20px]] [[Béisbol]] |align="center" | [[1903]] | [[Lliga Mexicana de Béisbol]] | [[Parque Deportivu Universitariu "Beto Ávila"]] |- | [[Tiburones Coloraos de Veracruz]] | [[Ficheru:Football pictogram.svg|20px]] [[Fútbol]] |align="center" | [[1943]] | [[Primer División de Méxicu|Lliga BBVA Bancomer MX]] | [[Estadiu Luis "Pirata" Fuente]] |- | [[Ferres Coloraos Veracruz]] | [[Ficheru:Basketball pictogram.svg|20px]] [[Baloncestu]] |align="center" | [[2005]] | [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu|Lliga Nacional de Baloncestu Profesional]] | [[Auditoriu "Benito Juárez"]] |- | [[Colloraos de Veracruz]] | [[Ficheru:Baseball pictogram.svg|20px]] [[Béisbol]] |align="center" | [[2006]] | [[Lliga Iverniza Veracruzana]] | [[Parque Deportivu Universitariu "Beto Ávila"]] |} </center> Cabo señalar que la ciudá de Veracruz ye de les poques ciudaes del país, que los sos equipos consiguieron campeonatos en tolos deportes profesionales, nes lligues de la máxima categoría; una y bones el llogru de los títulos de los ''Ferres Coloraos Veracruz'' na [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu 2011-2012|Temporada 2011-2012]],<ref> [http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=11873 ¡CAMPEONES!] {{Wayback|url=http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=11873 |fecha=20121103210253 }} </ref> y el de la [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu 2013-2014|Temporada 2013-2014 de la LNBP]],<ref> [http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=14488 FERRES COLORAOS CAMPEÓN 2013-2014.] {{Wayback|url=http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=14488 |fecha=20140413130743 }} </ref><ref> [http://www.fibaamericas.com/noticiasread4.asp?r=7D8FA3A420F741Y2A96C6D03934C9597 MEX - Ferres Coloraos campeón de la LNBP.] </ref> xunir a los 6 gallardetes que los ''Rojos del Águila de Veracruz'' ganaron na [[Lliga Mexicana de Béisbol]],<ref> [http://www.milb.com/news/article.jsp?ymd=20120830&content_id=37586638&vkey=news_l125&fext=.jsp&sid=l125 Colloraos de la Águila, campeón 2012 de la LMB.] </ref> y a los 2 campeonatos que los ''Tiburones Coloraos de Veracruz'' conquistaron na [[Primer División de Méxicu]].<ref> [http://www.eluniversalveracruz.com.mx/16819.html Veracruz apodera deportes de conxuntu en Méxicu.] </ref> Na ciudá de Veracruz nacieron el xugador de béisbol [[Roberto Ávila|"Beto" Ávila]], el primer xugador llatinoamericanu en ser campeón bateador nes [[Grandes Lligues de Béisbol]], al cual n'homenaxe nomaron al [[Parque Deportivu Universitariu "Beto Ávila"]]; y el futbolista [[Luis de la Fuente y Hoyo|Luis "Pirata" Fuente]], el primer xugador mexicanu en xugar n'[[Europa]], que'l so nome púnxose-y al estadiu de los ''"Tiburones Coloraos"'' que ye'l [[Estadiu Luis "Pirata" Fuente]]. Per otru llau, l'escenariu onde xugaben los ''"Ferres Coloraos"'' ye'l [[Auditoriu "Benito Juárez"]]. En [[2008]], foi designada como sede de los [[XXII Xuegos Centroamericanos y del Caribe]] del añu [[2014]]. Coles mesmes, en [[2012]] foi designada como la primer sede de la [[Serie Llatinoamericana]] de [[Béisbol]], la [[Serie Llatinoamericana 2013|Serie Llatinoamericana Veracruz 2013]].<ref> [http://www.liv.com.mx/index.php/noticies-menu/232-veracruz-see-de-la serie llatinoamericana-de-beisbol.html Veracruz, sede de la Serie Llatinoamericana de Beisbol.] </ref><ref> [http://www.liv.com.mx/index.php/noticies-menu/508-presenten-la serie final-de-2012-13-ramon-arano.html Presenten la Serie Llatinoamericana.] </ref> == Rellaciones Internacionales == === Consulaos === La ciudá de Veracruz tien [[Consulaos]] de 17 países los cualos 12 son Honorarios, 4 son Xenerales y 1 ye una Axencia Consular.<ref name="9deed077">{{enllaz rotu|1=http://radiomexicointernacional.imer.gob.mx/index.php?option=com_content&view=article&id=203:consulaos-acreditaos-en-mexico&catid=50:servicios&Itemid=37 |2=http://radiomexicointernacional.imer.gob.mx/index.php?option=com_content&view=article&id=203:consulaos-acreditaos-en-mexico&catid=50:servicios&Itemid=37 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] (Consuláu Honorariu)<ref name="9deed077" /> * {{bandera|Bélxica}} [[Bélxica]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://embassy-finder.com/es/belgium_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Cuba}} [[Cuba]] (Consuláu Xeneral)<ref>http://embassy-finder.com/es/cuba_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Dinamarca}} [[Dinamarca]] (Consuláu Honorariu)<ref name="7b7f1hala9">http://www.espacioturistico.com.mx/buscar/consulaos/veracruz/</ref> * {{bandera|El Salvador}} [[El Salvador]] (Consuláu Xeneral)<ref name="7b7f1hala9" /> * {{bandera|España}} [[España]] (Consuláu Honorariu)<ref name="7b7f1hala9" /> * {{bandera|Finlandia}} [[Finlandia]] (Consuláu Honorariu)<ref name="7b7f1hala9" /> * {{bandera|Hondures}} [[Hondures]] (Consuláu Xeneral)<ref>http://embassy-finder.com/es/honduras_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Italia}} [[Italia]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://embassy-finder.com/es/italy_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Noruega}} [[Noruega]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://www.embajada-consulado.com/consulaos-de-noruega_en_mexico.html</ref> * {{bandera|Países Baxos}} [[Países Baxos]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://embassy-finder.com/es/netherlands_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Panamá}} [[Panamá]] (Consuláu Xeneral)<ref>http://embpanamamexico.com/panama/PAsp/cons/cons.html</ref> * {{bandera|Portugal}} [[Portugal]] (Consuláu Honorariu)<ref>https://web.archive.org/web/20070212140033/http://www.sre.gob.mx/acreditaes/consulaos/c_por.htm</ref> * {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Reinu Xuníu]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://www.embajada-consulado.com/consulaos-de-el reinu xuníu_en_mexico.html</ref> * {{bandera|Rumanía}} [[Rumanía]] (Consuláu Honorariu)<ref>https://web.archive.org/web/20070212135932/http://www.sre.gob.mx/acreditaes/consulaos/c_rum.htm</ref> * {{bandera|Suecia}} [[Suecia]] (Consuláu Honorariu)<ref>https://web.archive.org/web/20070212135548/http://www.sre.gob.mx/acreditaes/consulaos/c_sue.htm</ref> * {{bandera|Suiza}} [[Suiza]] (Axencia Consular)<ref>http://embassy-finder.com/es/switzerland_in_veracruz_mexico</ref> === Ciudaes hermanaes === La ciudá y puertu de Veracruz ta hermanada coles siguientes ciudaes:<ref> [http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf El Conceyu y Ciudá de Veracruz, Veracruz: Ciudaes hermanaes.] {{Wayback|url=http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf |fecha=20120131065333 }} </ref> {| |valign="top"| * {{bandera|Méxicu}} [[San Francisco de Campeche|Campeche]], [[Campeche]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Méxicu}} [[Xalapa-Enríquez|Xalapa]], [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Méxicu}} [[Ensenada (Baxa California)|Ensenada]], [[Baxa California]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Méxicu}} [[Tijuana]], [[Baxa California]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Honolulu]], [[Ḥawai]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Condáu de Miami-Dade|Miami-Dade]], [[Florida]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[San José (California)|San José]], [[California]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Corpus Christi (Texas)|Corpus Christi]], [[Texas]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Mobile (Alabama)|Mobile]], [[Alabama]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Galveston]], [[Texas]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Laredo (Texas)|Laredo]], [[Texas]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Perú}} [[Callao]], [[Provincia Constitucional del Callao|Callao]], [[Perú]]. |width="100"|&nbsp; |valign="top"| * {{bandera|España}} [[Valencia]], [[Provincia de Valencia|Valencia]], [[España]]. * {{bandera|España}} [[Almería]], [[Provincia d'Almería|Almería]], [[España]]. * {{bandera|España}} [[Uviéu]], [[Asturies]]. * {{bandera|España}} [[Cádiz]], [[Provincia de Cádiz|Cádiz]], [[España]].<ref name="mexico-cádiz-veracruz">{{cita publicación |url=http://www.diariobahiadecadiz.com/detalle-noticia-2264| editorial=Diariu Badea de Cádiz |títulu=Méxicu DF, otru hermanu pa Cádiz.|nome=Redacción Cádiz|cita=Cádiz sumó nos últimos años diversos hermanamientos nel continente suramericanu: con Veracruz (Méxicu); Montevideo (Uruguái); San Pedro de Cholula y Puebla (Méxicu); Cartagena de Indias (Colombia); La Dorada (Colombia); y con Bogotá, Guaduas, Honda, Maruxu y Ambalema, ciudaes toes colombianes integrantes de la Ruta Mutis, n'homenaxe al bicentenariu del fallecimientu del botánicu gaditano.}}</ref> * {{bandera|España}} [[Órdenes]], [[Provincia de La Coruña|La Coruña]], [[España]] * {{bandera|Eslovaquia}} [[Bratislava]], [[Rexón de Bratislava|Bratislava]], [[Eslovaquia]]. * {{bandera|Chile}} [[Valparaíso]], [[Rexón de Valparaíso|Valparaíso]], [[Chile]]. * {{bandera|Cuba}} [[L'Habana]], [[Provincia de L'Habana|L'Habana]], [[Cuba]]. * {{bandera|Colombia}} [[Cartagena de Indias]], [[Bolívar (Colombia)|Bolívar]], [[Colombia]]. * {{bandera|Inglaterra}} [[Brístol]], [[Sudoeste d'Inglaterra]], [[Inglaterra]]. * {{bandera|Brasil}} [[Santos]], [[Estáu de São Paulo|São Paulo]], [[Brasil]].<ref> [http://www.elmercuriodeveracruz.mx/sitio/noticia.php?nId=4164#.VMadwdKG9qU VERACRUZ Y SANTOS: HERMANAOS.] </ref> * {{bandera|Guatemala}} [[Quetzaltenango]], [[Quetzaltenango (departamentu)|Quetzaltenango]], [[Guatemala]].<ref> [http://www.turismoenveracruz.mx/2012/04/roblen-alcuerdu-de-hermanamiento-les ciudaes-de-veracruz-y-quetzaltenango-guatemala/ Roblen alcuerdu de hermanamiento les ciudaes de Veracruz y Quetzaltenango, Guatemala.]</ref> |} == Ver tamién == <div style="clear:right; float:right; border:solid #aaaaaa 1px; margin:0 2px 2px;"> {| cellspacing="0" style="width:238px; background:#f9f9f9" |style="width:45px;height:45px;text-align:center;"|[[Ficheru:{{{2|portal.svg}}}|36px|Portal]] |style="font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.3em;"| <div style="font-size:9pt;font-weight:bold;font-style:italic;">[[Portal:Méxicu]]</div>Artículos rellacionaos con [[Méxicu]]. |}</div> * [[Historia de Veracruz]]. * [[Centru históricu de Veracruz]]. * [[Antroxu de Veracruz]]. * [[Zona Metropolitana de Veracruz]]. * [[Catedral de Veracruz]]. * [[Baluarte de Santiago]]. * [[Parque Xeneral Manuel Gutiérrez Zamora]]. * [[Ocupación estauxunidense de Veracruz de 1914]]. * [[Institutu Teunolóxicu de Veracruz]]. * [[Pernomáu Institutu Veracruzano]]. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Veracruz (Veracruz)|Ciudá y Puertu de Veracruz}} {{commonscat|Veracruz (Veracruz)_historia|Semeyes antigües de la Ciudá y Puertu de Veracruz}} {{wikiviajes}} * [https://web.archive.org/web/20100509042233/http://costumbresmexico.com/tag/veracruz/ La meyor información detallada sobre Veracruz] * [http://www.veracruzmunicipio.gob.mx Páxina oficial del H. Conceyu de la Ciudá y Puertu de Veracruz] * [http://portal.veracruz.gob.mx/portal/page?_pageid=153,4493464&_dad=portal&_schema=PORTAL&conceyu=veracruz.pdf Datos Xenerales actualizaos de Veracruz] * [http://www.amiweb.com.mx/mc/ Muséu de la ciudá de Veracruz] * [http://www.lavillaricadeveracruz.com.mx/ La Villa Rica de la Veracruz] * [http://www.johntoddjr.com/42%20DomBur/dombur0esp.html Don Domingo Bureau] L'Arquiteutu de Veracruz Modernu. Páxina con descripciones de múltiples sitios del Puertu Jarocho. * [http://www.veracruzvirtual.com.mx/veracruz Historia del Puertu de Veracruz] {{Tradubot|Veracruz}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Méxicu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] a6e3pfoh9pyola8728jrpn84tzduv94 3713323 3713318 2022-08-25T10:17:01Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa wikitext text/x-wiki {{estremar|Vera Cruz}} {{otrosusos}} {{llocalidá}} '''Veracruz''' ye un [[conceyu]] y la [[ciudá]] más grande ya importante del estáu de [[Veracruz de Ignacio de la Llave]], según la ciudá central que da nome al área urbana denomada como [[Zona Metropolitana de Veracruz]].<ref>{{cita web |url=http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf |títulu=El Puertu de Veracruz movilizó mientres el mes de xineru del presente añu, un millón 308 mil tonelaes de carga, lo que representa una medría del 16 per cientu, comparáu con xineru del 2010, que foi d'un millón 128 mil tonelaes |fechaaccesu=6 de febreru de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120731124213/http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf |fechaarchivu=31 de xunetu de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.veracruz.gob.mx/el nuesu-estáu/informacion-general-del-estado/ |títulu=Información xeneral del estáu de Veracruz <nowiki>|</nowiki> Gobiernu del Estáu de Veracruz |fechaaccesu=2 d'avientu de 2015 |autor=Gobierno del Estáu de Veracruz |fecha=5 de xunetu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130705214634/http://www.veracruz.gob.mx/el nuesu-estáu/informacion-general-del estáu/ |fechaarchivu=5 de xunetu de 2013 }}</ref> Tien el [[Puertu (navegación)|puertu]] marítimu comercial más importante de [[Méxicu]]. Con una población de 552,156 habitantes para [[2010]]. Ta allugada a 90 km de distancia de la capital del estáu [[Xalapa-Enríquez|Xalapa]] y a 400 km de distancia de la [[Ciudá de Méxicu]]. Colinda al norte col conceyu de [[L'Antigua (Veracruz)|L'Antigua]] y el [[golfu de Méxicu]]; al sur colos conceyos de [[Medellín (conceyu)|Medellín]] y [[Boca del Ríu (conceyu)|Boca del Ríu]]; al este col golfu de Méxicu y al oeste colos conceyos de [[Manlio Fabio Altamirano (conceyu)|Manlio Fabio Altamirano]] y [[Pasu d'Oveyes]]. El so clima ye [[Clima tropical|tropical templáu]], con una temperatura medio añal de 25.3&nbsp;°C y con una precipitación media añal de 1500 mm. Históricamente esta ciudá y puertu destacar por haber sío fundada por [[Hernán Cortés]], atopándose na rexón pola que los españoles desembarcaron pa entamar la conquista de [[Tenochtitlan]]. Amás recibió'l nomamientu de ''Cuatro veces heroica'' por decretu presidencial, arriendes d'haber engarráu cuatro distintes invasiones estranxeres.<ref>{{cita web |url=http://www.veracruzalavainilla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=78&Itemid=99&lang=es |títulu=Veracruz Destín |fechaaccesu=22 d'abril de 2016 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110206234500/http://www.veracruzalavainilla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=78&Itemid=99&lang=es |fechaarchivu=6 de febreru de 2011 }}</ref> == Demografía == Acordies col Censu de Población y Vivienda 2010 ([[11 de xineru]] de [[2011]]) efectuáu pol [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|INEGI]], la población total del conceyu de Veracruz yera de 552,156 habitantes.<ref> [http://www.inegi.org.mx/sistemes/mexicocifras/default.aspx?ent=30 Censu de Población y Vivienda 2010.] </ref> === Zona Metropolitana de Veracruz === {{AP|Zona Metropolitana de Veracruz}} Per otra parte, la [[Zona Metropolitana de Veracruz]] '''(ZMV)''' foi definida pol [[Institutu Nacional d'Estadística y Xeografía|INEGI]], [[Conseyu Nacional de Población|CONAPO]] y [[Secretaría de Desenvolvimientu Social (Méxicu)|SEDESOL]] como la integración de los conceyos de Veracruz, [[Boca del Ríu (conceyu)|Boca del Ríu]], [[Medellín (conceyu)|Medellín]], [[Alvarado (Veracruz)|Alvarado]] y [[Jamapa]], que la so población en 2010 xubía a 811,671 hab.<ref> [http://www.conapo.gob.mx/work/models/CONAPO/zones_metropolitanes_2010/mapes/ZM47.pdf Zona Metropolitana de Veracruz.] </ref><ref> [http://www.inegi.org.mx/sistemes/biblioteca/detalle.aspx?c=265&s=inegi&upc=702825003884&pf=Prod&f=2&cl=0&tg=0 INEGI - Delimitación de les Zones Metropolitanes de Méxicu 2010.] </ref><ref> [http://www.conapo.gob.mx/en/CONAPO/Zones_metropolitanes_2010 CONAPO - Delimitación de les Zones Metropolitanes de Méxicu 2010.] </ref><ref> [http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/wp-content/uploads/2015/10/Normes-Xenerales-d'Ordenamientu Territorial-en-formatu-TXT.txt Programa parcial estratéxicu de gran visión del sur poniente de la ciudá de Veracruz.] </ref> === Población histórica === Oncenu Censu (1990): Heroica Veracruz (conceyu): 328,607 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 551,494 hab. Primer Conteo (1995): Heroica Veracruz (conceyu): 425,140 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 641,518 hab. Docenu Censu (14/02/2000): Heroica Veracruz (conceyu): 457,377 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 677,851 hab. Segundu Conteo (17/10/2005): Heroica Veracruz (conceyu): 512,310 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 741,234 hab. Censu de Población y Vivienda 2010 (20/01/2011): Heroica Veracruz (conceyu): 552,156 hab. Veracruz (Zona Metropolitana): 811,671 hab. === Llocalidaes === Les llocalidaes importantes del conceyu son: * Ciudá de Veracruz: {{coord|19|12|N|96|08|W}}, 10 [[msnm]], 90 km de distancia de [[Xalapa-Enríquez|Xalapa]] y 400 [[km]] de distancia de la [[Méxicu, D. F.|Ciudá de Méxicu]]. La ciudá ye la cabecera municipal, y ellí allúgase'l Puertu más importante de Méxicu. == Xeografía == [[Ficheru:Veracruz satelital.jpg|thumb|Imaxe satelital de la Ciudá y Puertu de Veracruz.]] * Altitú: 1 [[msnm]]. * Llatitú: 19º 12' 30" N * Llargor: 096º 07' 59" O === Llendes municipales === Tien llendes alministratives colos siguientes conceyos y/o accidentes xeográficos, según el so allugamientu:<ref>Fonte: INEGI. Marcu Geoestadístico Municipal 2005.</ref> {{Allugamientu xeográficu | Centru = Veracruz | Norte = [[La_Antigua_(Veracruz)|L'Antigua]], [[Golfu de Méxicu]] | Este = [[Golfu de Méxicu]] | Sureste = [[Boca del Ríu (conceyu)|Boca del Ríu]] | Sur = [[Medellín (conceyu)|Medellín]] | Suroeste = [[Manlio Fabio Altamirano (conceyu)|Manlio Fabio Altamirano]] | Oeste = [[Pasu d'Oveyes]] | Noroeste = [[La_Antigua_(Veracruz)|L'Antigua]] }} === Clima === El clima ye tropical templáu, con una temperatura medio añal de 25.3&nbsp;°C y precipitación media añal de 1500 mm. Mientres los meses de setiembre, ochobre, payares, avientu, xineru y febreru preséntase'l fenómenu conocíu como "norte", que son raches de vientu provenientes del [[Norte]] y qu'algamen velocidaes aprosimao dende los 50 hasta los 130 [[quilómetru per hora|quilómetros per hora]]. En delles ocasiones la temperatura baxa dellos graos, anque la so duración ye curtia; d'unu a tres díes. {{clima |ubicación=Veracruz, Méxicu |metric first = Y |single line = Y |Xin record high C = 34.7 |Feb record high C = 33.2 |Mar record high C = 39.2 |Abr record high C = 39.5 |May record high C = 39.5 |Xun record high C = 36.7 |Xnt record high C = 37.0 |Ago record high C = 36.0 |Set record high C = 35.4 |Och record high C = 35.0 |Pay record high C = 34.0 |Avi record high C = 36.0 |year record high C = 39.5 |Xin high C = 24.3 |Feb high C = 24.6 |Mar high C = 26.5 |Abr high C = 28.7 |May high C = 30.4 |Xun high C = 30.8 |Xnt high C = 30.9 |Ago high C = 31.2 |Set high C = 30.8 |Och high C = 29.6 |Pay high C = 27.6 |Avi high C = 25.5 |year high C = 28.4 |Xin mean C = 21.2 |Feb mean C = 21.6 |Mar mean C = 23.4 |Abr mean C = 25.6 |May mean C = 27.4 |Xun mean C = 28.0 |Xnt mean C = 27.6 |Ago mean C = 28.0 |Set mean C = 27.6 |Och mean C = 26.5 |Pay mean C = 24.5 |Avi mean C = 22.5 |year mean C = 25.3 |Xin low C = 18.1 |Feb low C = 18.5 |Mar low C = 20.6 |Abr low C = 22.8 |May low C = 24.6 |Xun low C = 24.5 |Xnt low C = 23.6 |Ago low C = 23.9 |Set low C = 23.6 |Och low C = 22.7 |Pay low C = 20.9 |Avi low C = 19.3 |year low C = 21.9 |Xin record low C = 5.8 |Feb record low C = 7.2 |Mar record low C = 2.0 |Abr record low C = 9.0 |May record low C = 14.5 |Xun record low C = 17.0 |Xnt record low C = 19.8 |Ago record low C = 13.2 |Set record low C = 17.0 |Och record low C = 12.0 |Pay record low C = 2.0 |Avi record low C = 0.2 |year record low C = 0.2 |rain colour = green |Xin rain mm = 37.9 |Feb rain mm = 17.8 |Mar rain mm = 13.1 |Abr rain mm = 24.4 |May rain mm = 74.2 |Xun rain mm = 196.3 |Xnt rain mm = 385.1 |Ago rain mm = 320.5 |Set rain mm = 292.6 |Och rain mm = 130.7 |Pay rain mm = 32.0 |Avi rain mm = 39.6 |year rain mm = 1564.0 |unit rain days = 0.1 mm |Xin rain days = 5.3 |Feb rain days = 3.1 |Mar rain days = 3.8 |Abr rain days = 3.8 |May rain days = 5.0 |Xun rain days = 12.8 |Xnt rain days = 18.5 |Ago rain days = 16.4 |Set rain days = 15.4 |Och rain days = 10.6 |Pay rain days = 6.2 |Avi rain days = 5.7 |year rain days = 106.7 |Xin humidity = 80 |Feb humidity = 80 |Mar humidity = 81 |Abr humidity = 80 |May humidity = 78 |Xun humidity = 79 |Xnt humidity = 79 |Ago humidity = 78 |Set humidity = 78 |Och humidity = 74 |Pay humidity = 77 |Avi humidity = 80 |year humidity = 79 |Xin sun = 145.7 |Feb sun = 158.1 |Mar sun = 189.1 |Abr sun = 207.0 |May sun = 204.6 |Xun sun = 207.0 |Xnt sun = 204.6 |Ago sun = 223.2 |Set sun = 186.0 |Och sun = 192.2 |Pay sun = 180.0 |Avi sun = 145.7 |year sun = 2243.4 |source 1 = Hong Kong Observatory<ref name = HKO > {{cita web |url=http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/s_america/mx_cam/veracruz_y.htm |títulu=Climatological Information for Veracruz, Mexico |fechaaccesu=12 de xineru de 2013 |editorial=[[Hong Kong Observatory]]}}</ref> |source 2 = Colexu de Postgraduados,<ref name=clima>{{cita web |url=http://www.cm.colpos.mx/meteoru/progde/norm/norm24/33066.htm |títulu=Normales climatolóxiques pa Veracruz, Veracruz (1951-1980) |fechaaccesu=12 de xineru de 2013 |editorial=Colexu de Postgraduados |idioma=español |urlarchivu=https://archive.is/20130221032138/http://www.cm.colpos.mx/meteoru/progde/norm/norm24/33066.htm |fechaarchivu=21 de febreru de 2013 }}</ref> Serviciu Meteorolóxicu Nacional <ref name=SMN>{{cita web |url=http://smn.cna.gob.mx/observatorios/historica/veracruz.pdf |títulu=Veracruz Normales climatolóxiques 1981-2000 |fechaaccesu=12 de xineru de 2013 |editorial=Comision Nacional Del Enagua |idioma=español |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141207111453/http://smn.cna.gob.mx/observatorios/historica/veracruz.pdf |fechaarchivu=7 d'avientu de 2014 }}</ref> |fecha=August 2010}} === Hidrografía === Regáu polos regatos Mediu, Grande y Tenoya, cuntando con bones [[Playa|playa]] ya islles como la de Sacrificios y Verde. Coles mesmes nel interior de la ciudá atópense numberoses llagunes como la de Llagartos, La Ilusión, Malibrán, Real, Los Llagos, El Vergel, etc. === Orografía === Asitiáu na zona central del Estáu na mariña del [[Golfu de Méxicu]], el so suelu ye de pequeños altores insignificantes y de valles, con una altitú promediu de 10 msnm, cuntando con bones sableres ya islles, como les de [[Isla de Sacrificios|Sacrificios]], Verde, de Páxaros, Les Blancuques, y la Gallega; onde mientres el [[Virreinatu de Nueva España|Virreinatu de la Nueva España]] foi construyíu'l fuerte de [[San Juan d'Ulúa]]. === Xeoloxía === Los minerales consiguíos del conceyu son el [[mármol]] llabráu, [[cal]], [[cementu]], [[arena]] y [[magre]]. ==== Suelos ==== Los tipos de suelu del conceyu son ''[[feozem]]'' y ''luvisol''. El primeru tien una capa superficial ricu en materia orgánico y nutrientes, susceptible a la erosión. El segundu atropa magre nel sosuelu, tamién ye susceptible a la erosión, el so usu ta distribuyíu de la siguiente manera: Na superficie agrícola 2766 [[hectárea|ha]], 2241 hai ejidal y 525 hai pequeña propiedá; na superficie ganadera 19.379 hai, 5921 hai ejidal y 13.458 hai pequeña propiedá; na superficie urbana 1955 hai, lo que fai una superficie total de 24.100 hai. === Vexetación === La so vexetación ye de tipo selva baxa caducifolia, constituyida por árboles que pierden les sos fueyes mientres la dómina iverniza y atópense árboles como'l [[liquidámbar]] y el [[ocote]]. === Fauna === Hai una gran variedá d'animales monteses, ente los que s'atopen principalmente la garza, gavilueta, coneyu, [[tlacuache]], esguil, xaguar, tuza y [[Trichechus|Manatíes]] ente otros, amás d'una gran variedá d'inseutos. === Parque ecolóxicu El Arrecifal === Área natural protexía considerada unu de los petones más importantes de Méxicu. Esti sistema de petones allugar nes mariñes veracruzanas. Tien una dimensión de 52,238 hectárees. Nesta estensa área'l desenvolvimientu de delles especies de corales pedreses conformen la estructura pal establecimientu de moluscos como amasueles y cascoxos; viermes marinos, estrelles de mar, corpuspinos y galletes de mar, amás d'una infinidá de plantes ente les que destaquen les camperes marines. Ye'l llar de miles de pexes y crustáceos como camarones y llagostes. == Historia == {{AP|Historia de Veracruz}} [[Ficheru:Ciudad de Veracruz y San Juán de Ulúa en 1615 - Veracruz, Veracruz. México.png|thumb|350px|Dibuxu de la Ciudá de Veracruz y [[San Juan d'Ulúa]] en [[1615]]. Llamábase-y '''Ciudá de Tables''' por cuenta de que les cases yeren de madera con techos de palma.]] En [[1518]] el capitán español [[Juan de Grijalva]] enriba al castru que llamó [[San Juan d'Ulúa]]. La Villa Rica de la Vera Cruz foi fundada pol conquistador español [[Hernán Cortés]], por [[Francisco de Montejo]] y Alonso Hernández de Portocarrero, el 22 d'abril de 1519 nes sableres que s'atopaben frente al castru de San Juan d'Ulúa, llamaes Chalchihuecan; fundando'l mesmu día<ref> [http://gaceta.diputados.gob.mx/Black/Gaceta/Anteriores/62/2014/mar/20140327-VII/Iniciativa-5.html Gaceta Parllamentaria, Númberu 3990-VII, xueves 27 de marzu de 2014.] </ref> como '''Villa Rica de la Vera Cruz''' lo que se convirtió nel primer [[Conceyu]] d'[[América]] continental y la primer ciudá fundada por europeos en toa América Continental. Los sos primeros alcaldes fueron [[Francisco de Montejo]] y [[Alonso Hernández de Portocarrero]]. L'emperador [[Carlos I d'España]], da por aciu [[Real Cédula]] l'escudu d'armes a la Villa Rica de la Vera Cruz el [[14 de xunetu]] de [[1523]]. En [[1524]], Veracruz volvió camudar d'asentamientos escontra onde güei s'atopa [[L'Antigua (Veracruz)|L'Antigua]], a veres del ''ríu Huitzilapan''; hasta [[1599]], el rei [[Felipe II d'España]] decretó que Veracruz fora tresferida de l'Antigua al so primitivu y actual llugar d'orixe. En [[1535]] enriba Antonio de Mendoza, primer [[virréi]] de la [[Nueva España]]. Mientres los trés sieglos de virreinatu la ciudá de Veracruz foi escenariu de diversos acontecimientos ente los que destaquen: los ataques de los pirates qu'infestaben los mares en [[1568]]. Mientres el virreinatu la ciudá foi de gran importancia yá que yera llugar de partida pa les naves que diben a [[España]] cargaes d'oru, ayalgues y de mercancíes na denomada [[Carrera de Indias]], lo cual valió-y pa ser atacada en delles ocasiones por pirates. Pa repeler los ataques, la ciudá foi cercada y construyéronse una serie de fuertes y baluartes, destacar el ''Fuerte de San Juan d'Ulúa'', construyíu en [[1590]]. Dende 1607 el Puertu de Veracruz adquirió'l títulu de ''ciudá'', confirmáu en [[1640]] pol Rei [[Felipe IV d'España|Felipe IV]] siendo una de les ciudaes más antigües de Méxicu. [[Ficheru:Plano de la Ciudad de Veracruz de 1777 - Veracruz, Veracruz. México.jpg|thumb|350px|Planu de la ciudá [[muralla|cercada]] del añu [[1777]].]] A entamos del [[sieglu XVII]] apaecieron dellos edificios, en 1608 construyéronse la casa de cabildru (güei palaciu municipal) y el conventu de La nuesa Señora de la Mercé, de la que se siguía la fortificación de San Juan d'Ulúa y empecipiábase la obra del Hospital de la nuesa Señora de Loreto. En [[1640]] fundóse l'armada de Barloventu pa defender la mariña de los pirates. El ''Jornal Económicu Mercantil de Veracruz'' foi'l primer periódicu, publicáu en [[1806]]. El [[8 d'avientu]] de [[1816]], el gobernador García Dávila, designa a Antonio López de Santa Anna como comandante d'extra murios p'ablayar a los insurxentes. [[Ficheru:Veracruz 1854.png|thumb|350px|Mapa de la Ciudá de Veracruz en 1854.]] Francisco Arrillaga llogra en 1837 concesión pa construyir el Ferrocarril ente Veracruz y la [[Méxicu, D. F.|Ciudá de Méxicu]]. El [[4 de mayu]] de [[1857]] [[Benito Juárez]] llegó al puertu de Veracruz, Juárez expede en [[1859]] les lleis de nacionalización de bienes eclesiásticos, del matrimoniu como contratu civil, del rexistru civil, secularización de los campusantos y de lliberación de cultos. Veracruz foi en dos causes sede del Poder Executivu de la Federación: En [[1858]] y en [[1914]], tando al frente del Gobierno Don [[Benito Juárez]] y Don [[Venustiano Carranza]] respeutivamente. En [[1862]] tropes españoles al mandu del xeneral Juan Prim retirar del puertu de Veracruz, que ocuparen por cuenta de la suspensión de pagu de la delda esterna, decretada por Benito Juárez. En [[1864]] lleguen a la ciudá de Veracruz l'Archiduque [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano d'Habsburgu]] y la so esposa la princesa [[Carlota de Bélxica]], quien desembarcaron de la ''Fragata Novara''. Esta dómina de Veracruz foi recreada en 1954 na famosa película de ''[[western]]'' ''[[Vera Cruz (película)|Vera Cruz]]'', dirixida por [[Robert Aldrich]] con estrelles de Hollywood como [[Gary Cooper]], [[Burt Lancaster]], [[Cesar Romero]] y una nueva [[Sara Montiel]]. Un socesu de trescendencia produció'l 1 de xineru de [[1873]] col apuerto del primer tren del ferrocarril mexicanu, procedente de la ciudá de Méxicu'l tren Jarocho fixo'l so viaxe inaugural llevando a bordu al presidente Sebastián Lerdo de Tejada. En [[1897]] fúndase la [[Heroica Escuela Naval]] a iniciativa de José María de Vega, xefe del Departamentu de Marina. En [[1911]] el xeneral [[Porfirio Díaz]] llegó de retirada al puertu pa embarcar nel barcu ''Ypiranga'' camín d'Europa. El 21 d'abril de [[1914]] el puertu sufre un nuevu ya inxustificáu ataque per parte d'[[Estaos Xuníos]]. El [[6 de xineru]] de [[1915]], [[Venustiano Carranza]] presidente de la república, expede la [[Llei Agraria (Carranza)|Llei agraria]] qu'estableció la restitución y la dotación de tierres. El [[12 de febreru]] de [[1924]] el gobernador interín Ángel Cazarín decreta como capital provisional del estáu, a la ciudá de Veracruz. [[Ficheru:02puertoDeVeracruzDetalle.png|thumb|350px|Imaxe del llibru "Álbum del Ferrocarril Mexicanu". Pintures: [[Casimiro Castro]]. Testu: Antonio García Cubes. Publicáu por Víctor Debray. Añu 1877. Edición billingüe inglés-español.]] [[Ficheru:Palacio Veracruz 1880-1900.tif|miniaturadeimagen|Palaciu Municipal ente 1880 y 1900.]] === Cuatro veces heroica === En [[1826]] concédese-y a Veracruz per primer vegada'l títulu d'Heroica pol so defensa en [[1823]]. En [[1898]] la Llexislatura del Estáu da a Veracruz por segunda y tercer ocasión el títulu d'Heroica. El [[16 d'avientu]] de [[1948]], siendo presidente de la república [[Miguel Alemán Valdés]], expedióse'l decretu númberu 73 declarándola '''Cuatro Veces Heroica Veracruz''' por ser escenariu de cuatro de los acontecimientos más importantes na defensa de la soberanía nacional; nos que la población lluchó heroicamente contra invasores estranxeros: * ''El [[18 de payares]] de [[1825]], cola rindición de les últimes fuercies españoles guarníes na fortaleza de San Juan d'Ulúa.'' * ''El [[27 de payares]] de [[1838]], pol bombardéu de les fuercies franceses mientres la [[Guerra de los Pasteles]].'' * ''El [[22 de marzu]] de [[1847]], pol bombardéu de les fuercies estauxunidenses na [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu|Guerra d'intervención estauxunidense]].'' * ''El 21 y 22 d'abril de [[1914]] pola defensa mientres el desembarcu de les tropes estauxunidenses.''<ref> [http://dai.mx/index.php?option=com_k2&view=item&id=650:veracruz-cuatro-veces-heroica&Itemid=138 VERACRUZ, CUATRO VECES HEROICA] </ref><ref> [https://web.archive.org/web/20111203033322/http://www.lavillaricadeveracruz.com.mx/Nota1.asp Veracruz, primer puertu de Méxicu] </ref><ref> [https://web.archive.org/web/20120322145808/http://www.uv.mx/usbi_ver/alci10/index.php/turismo/s/13 Principiu de la Historia.] </ref> === Toponimia === [[Ficheru:Ver-malecon.jpg|right|250px|thumb|Malecón de Veracruz, con vista a dellos barcos.]] El nome de '''Villa Rica de la [[Vera Cruz (cristianismu)|Vera-Cruz]]''', deber a la cantidá d'oru tomao de los amerindios y la pallabra ''Vera Cruz'' amestar por cuenta de que los conquistadores desembarcaron nos arenales, asitiaos frente a la islla de San Juan d'Ulúa el 22 d'abril de 1519, que foi [[Vienres Santu]] (''día de la Verdadera Cruz''). === Historia heráldica === L'escudu de la Ciudá de Veracruz ye d'estilu Castellanu, sofitar nun motivu medieval, anque la heráldica namái fai constar los atributos qu'esisten na orla del centru, ta cortáu en dos campos: el superior n'esmalte verde, l'inferior n'azul, coronáu por una cruz malteada de colloráu, teniendo escritu sobre los brazales Cimeros la Pallabra Llatina Vera (Verdadera); Nel campu Verde y con esmalte n'oru hai un torrexón con dos almenes (prismes que coronen los murios de les antigües fortaleces); en campu azul destacar con esmalte blancu dos columnes de Hércules, simbolísmo netamente hispanu, que'l so lema ''Plus ultra'' (más allá) vien grabáu sobre les visu que lu cinxen; la orla d'oru ta llarada con trelce estrelles d'esmalte azul, de cinco puntes caúna que simbolicen el númberu de provincies que nesi entós pertenecíen a la xurisdicción del Gobiernu de Veracruz; el torrexón d'oru con dos almenes significa abellugu de Indias y tien trés significaos n'heráldica, poder, fortaleza y grandor; el lema llatín Plus ultra, grabáu sobre les cintes qu'envolubren les columnes de Hércules, traducir pol Poderíu más allá ” y como se recuestan nel campu azul, esti campu ye'l mar y esto significa Poderíu más allá del mar ó del Ultramar; esti escudu d'armes foi concedíu a Veracruz por Cédula Real qu'expedió Carlos V en Valladolid, España, el 4 de xunetu de 1523. === Personaxes destacaos === [[Ficheru:Portales del Palacio Federal.jpg|right|250px|thumb|Portales del Palaciu Federal de la Ciudá de Veracruz.]] [[Ficheru:Parque Zamora.jpg|right|250px|thumb|Parque Zamora nel centru de la Ciudá de Veracruz.]] * Historiador y filósofu [[Francisco Javier Clavijero]]. * Historiador y filósofu [[Francisco Javier Alegre]]. * Militar [[Ciriaco Vázquez]]. * Políticu [[Miguel Lerdo de Tejada]]. * Arqueólogu [[Francisco del Pasu y Troncoso]]. * Políticu [[Manuel Gutiérrez Zamora]]. * Comodoro [[Manuel Azueta|Manuel Azueta Perillos]]. * Políticu, poeta y catedráticu [[Salvador Díaz Mirón]]. * Políticu [[Adolfo Ruiz Cortines]] (Presidente de Méxicu). [[Ficheru:Placa Conmemorativa.JPG|thumb|Placa conmemorativa que señala'l llugar onde nació quien sería'l presidente Adolfo Ruiz Cortines na ciudá y puertu de Veracruz.]] * Escritor, historiador y políticu [[José Mancisidor]]. * Gobernador [[Llión Aillaud]]. * Xugador de béisbol [[Roberto Ávila|Roberto Francisco Ávila González]]. ("Beto" Ávila). * Futbolista [[Luis de la Fuente y Hoyos]]. ("Pirata" Fuente). * Cantante [[Yuri (cantante)|Yuridia Valenzuela Canseco]]. ("Yuri"). * Cantante [[Toña la Negra|María Antonieta del Carmen Pelegrín Álvarez]]. ("Toña La Negra"). * Actor [[Ernesto Gómez Cruz]]. * Actriz [[Ana de la Reguera]]. * Actriz [[Adriana Fonseca]]. == Economía == [[Ficheru:Paseo del Malecon.jpg|right|250px|thumb|Vista de Remolcadores atracaos nel Malecón]] Ye conocíu como ''La Puerta de Méxicu al Mundu'', una y bones el puertu ye y foi'l más importante del país dende los sos entamos na dómina virreinal hasta la dómina actual, mientres 250 años foi l'únicu Puertu pol cual podíen entrar y salir mercancíes d'América Continental escontra Europa. Anguaño entámase la espansión de la Cortil Portuaria con terrenes ganaos al mar y otros vencíos pol gobiernu federal, y espérase que de 19.5 millones de tonelaes que tien de capacidá na actualidá pase a 118 millones, y de 19 posiciones d'atraque a 48. El conceyu de Veracruz pertenez a la rexón económica '''[[Sotaventu (mar)|Sotaventu]]'''. Los sos ingresos principalmente provienen del comerciu, cuidao que ye un puertu comercial, siguíu del turismu que ye tamién bien importante yá que nesta ciudá realiza'l [[Antroxu de Veracruz]] el cual ye consideráu'l más importante de [[Méxicu]]. Otres actividaes comunes son la industria automotriz, la siderúrxica y la pesca. El 2.01% de la población municipal dedicar al sector primariu, el 24% al sector secundariu y el 67% al sector terciariu. [[Ficheru:APIV.JPG|thumb|Edificiu de l'Alministración Portuaria Integral de Veracruz.]] == Infraestructura == La ciudá de '''Veracruz''' cuenta con tres arteries bien importantes como son Rafael Cuervu-Cuauhtémoc, Allende-Miguel Alemán y Díaz Mirón; les aveníes bazcuyen ente los 6 y 10 carriles de doble sentíu; tien 6 pontes esistentes na ciudá que son: Puente Circunvalación, Cuauhtémoc, Jiménez, Morelos (el más antiguu de la ciudá), Xalapa, Allende y 2 distribuidores viales J.B.Llobos (Aeropuertu) y Olmeca. Anguaño tiense entamáu construyir dos distribuidores viales más, unu na Boticaria y otru a la salida a Medellín, y la construcción del periféricu veracruzano de Santa Fe a Pasu del Toru. === Vivienda === Según resultancies preliminares del censu 2000, atopáronse edificaes nel conceyu 123.544 viviendes, con un promediu de 3,68 d'ocupantes por vivienda, la mayoría son mesmes y de tipu afita, los materiales utilizaos principalmente pa la so construcción son el cementu, el tabique, el lladriyu, el block, la madera, la llámina. Según tamién s'utilicen materiales propios de la rexón. === Medios de comunicación === El periódicu de mayor circulación ye'l "Notiver", el más antiguu "El Dictame" (reconocíu como "el decanu de la prensa nacional mexicana"). La ciudá cunta con 10 estaciones d'AM, ente les que destaca una de les más antigües de Méxicu como lo ye la XEU-AM 930 kHz, fundada en 1930 por don Fernando Palacios Sosa; y otres 8 de FM. Según 2 canales de televisión [[Televisa]] y [[TV Azteca]] (unu local y otru pol sistema de bloquéu d'una señal nacional). Nel conceyu hai serviciu telefónicu por marcación automática na cabecera y 12 llocalidaes, según telefonía móvil. El conceyu cunta con 113 oficines postales y 3 de telégrafos. Un altu porcentaxe de la población cunta con serviciu de televisión per cable y satelital ya internet a velocidaes hasta de 20 Mbps. === Caminos === El conceyu cunta con 1000 km aprosimao de víes de comunicación y son comunicaciones intermunicipales, estos comuniquen internamente al conceyu ente sigo. Amás de tener accesu per mediu d'importantes carreteres y autopistes escontra'l sur a Coatzacoalcos, escontra'l norte a Tampico, escontra'l poniente a Córdoba o Orizaba y a Xalapa. Cuenta con caminos de terracería, recubiertos con material recicláu, caminos con revestimiento d'asfaltu y caminos de concretu hidráulicu. === Tresportes === Coles mesmes tien serviciu de terminal d'Autotransporte Federal de pasaxeros [[Autobuses d'Oriente|ADO]] y una Capitanía de Puertu, cuenta amás col serviciu del [[Aeropuertu Internacional Xeneral Heriberto Jara|Aeropuertu Internacional “Heriberto Jara Corona”]] que ye'l tercer aeropuertu más allegáu del sur de Méxicu, namái superáu pol de [[Cancún]] y el de [[Mérida (Yucatán)|Mérida]]. == Cultura == [[Ficheru:Ver-Pal Mpal.jpg|right|250px|thumb|Palaciu Municipal de Veracruz.]] [[Ficheru:AreasVerdesDelRegistroCivil VeraruzVeracruzMexico.jpeg|right|250px|thumb|Árees verdes del [[Rexistru Civil]] y Camellón d'Av. Morelos. Vista dende la planta alta del Rexistru Civil.]] [[Ficheru:Isla de Sacrificios.jpg|right|250px|thumb|Isla de Sacrificios frente a les sableres de Veracruz.]] Toos aquellos qu'esfruten de visitar Veracruz, reciben un candial tratu per parte de los sos habitantes conocíos como [[Jarocho|"jarochos"]], que siempres tán prestos a dar la mano y un templáu recibimientu a tou aquel que visita esta ciudá. La música tradicional son el [[danzón]] y el [[son jarocho|son]], la [[Música salsa|salsa]], la [[marimba]], la Internacional Bamba, y la música de vientu. Artesanos veracruzanos faen gran variedá de figures decoratives, utilizando como materia primo la madera, les conches y los cascoxos de mar, ente les que destaquen los barcos, mázcares, veleros, collares, alhaxes, pulseres y aretes. Tamién ellaboren artesaníes típiques de la rexón como les [[alcancía (recipiente)|alcancías]] y les figurines feches cola corteza del cocu. La ciudá ye sede del ''Institutu Veracruzano de la Cultura'', órganu de calter estatal fundáu en 1987. Coles mesmes, en 2005, fundóse'l Centru Veracruzano de les Artes, con participación de los trés niveles del gobiernu mexicanu: federal, estatal y municipal. == Alcaldes de la ciudá de Veracruz == '''''Cronoloxía de los Presidentes Municipales.'''''<ref> [http://siglo.inafed.gob.mx/enciclopedia/EMM30veracruz/conceyos/30193a.html Cronoloxía de los Presidentes Municipales.] </ref> *(2017-2021) [[Fernando Yunes Márquez]] * (2013-2017) [[Ramón Po Gil]] * (2010-2013) [[Carolina Gudiño Cuerro|Luz Carolina Gudiño Cuerro]] * (2007-2010) Jon Gurutz Rementería Sempé * (2004-2007) Julen Rementería del Puertu * (2000-2004) José Ramón Gutiérrez de Velasco * (1997-2000) Francisco Juan Ávila Camberos * (1994-1997) Roberto Bonu Campos * (1991-1994) Efrén López Meza * (1988-1991) Guillermo González Díaz * (1985-1988) Gerardo Po Ulibarri * (1982-1985) Adalberto Tejeda Patraca * (1979-1982) Virgilio Cruz Parra * (1976-1979) [[Roberto Ávila|Roberto Francisco Ávila González]] * (1973-1976) Juan Maldonado Pereda * (1970-1973) Ramón Garzón Arcos * (1967-1970) Mario Vargas Saldaña * (1964-1967) Manlio Fabio Tapia Camacho * (1961-1964) Manuel Caldelas García * (1958-1961) Tomás Tejeda Llagos * (1955-1958) Francisco Ramírez Gobea * (1952-1955) Arturo Llorente González * (1949-1952) Ramón Padilla Sandoval * (1946-1949) Raúl Zamorano Cruz == Cortiles culturales == [[Ficheru:Mujer haciendo baile típico del estado de Veracruz, México..JPG|thumb|Muyer faciendo baille típicu del estáu de Veracruz, Méxicu.]] * Edificiu Sede del Institutu Veracruzano de la Cultura [IVEC]. * Les Atarazanas. * Casa Principal. * Cortil de la Reforma. * Muséu de la Ciudá. * Centru Veracruzano de les Artes. * Casa Museo Agustín Lara. * Muséu Naval. * Archivu y Bilioteca Históricos. [[Ficheru:Catedral de Veracruz.2.jpg|thumb|La catedral del formosu puertu de Veracruz.]] === Educación === [[Ficheru:USBI-V.jpg|right|250px|thumb|USBI-Veracruz.]] Los centros d'estudios cimeros más conocíos de la ciudá son: * [[Universidá Veracruzana]]. * [[Institutu Teunolóxicu de Veracruz]]. * [[Universidá Cristóbal Colón]]. === Tradiciones locales === ==== Fiestes, celebraciones y evento ==== Fiestes del [[Antroxu de Veracruz]] el ''Más Allegre del Mundu'' y l'antroxu más importante del país, [[Selmana Santa]], Tornéu de Sépalo de Plata, Regata d'amigos de [[Galveston (Texas)|Galveston]], [[Texas]]; les tradicionales [[Caña (tradición)|cañes]] con [[guitarra]] en direuto como parte de les Fiestes Decembrines, El Viejo y el renacer del modernu [[Quetzalcóatl]]. ==== Gastronomía ==== Tradicionalmente afamada nacional y internacionalmente pola so riqueza y variedá, la cocina Jarocha ye una sabrosa síntesis de la cocina española y la costeña, la so doble riqueza naz de la combinación de lo meyor de la comida tropical y lo meyor de la comida marítima, atopamos dende los antojitos típicos hasta los más esquisitos platillos de [[mariscos]] y pexes frescos n'infinita variedá y toa clase de refrescantes y duces frutes tropicales, como base d'alimentación considérase'l maíz, ingrediente principal en munchos de los sos guisos ente los que pueden preparar: '''Platillos de Tierra''' Tortielles , Gordes , Picaes , Empanaes , Chilaquiles , Tamales (de masa y d'elote, tamal de cazuela, torta d'elote, etc.) , Bocoles , Zacahuil , Pulacles , Glories , Panuchos , Bomba Turrada. '''Platillos de Mar''' Les jaibas rellenes , El chilpachole de [[cámbaru|jaiba]] , Pescáu n'escabeche, Huachinango a la Veracruzana, Pescáu a la Veracruzana , Sopa de mariscos, [[Octopoda|pulpos]] na so tinta , Jaibas enchilpotladas , Güeva de llisa y de naca frita , Arroz a la baltada , Empanaes de camarón , Él “vuelve a la vida” , Langostinos al mueyo d'ayu. Dientro de la gastronomía veracruzana hai verdures como los quelites, verdolagas, tarmos o cojollos d'izote, los guajilotes, chompines, calabacitas, pipiancitos y ejotes, d'igual manera la gran variedá de frutes d'alcuerdu a la temporada como la piña, sandía, cocu, mamey, mangu, nanche, papaya, uves, llimes y llimones, chirimoyes, plátanos y guanábanas. El café tomao con una canía nel [[Gran Café de La Parroquia]] que fundáu dende 1808 ye un iconu de la tradición veracruzana, y hai un dichu que diz: "Si vienes a Veracruz y nun vienes al Café de la Parroquia a tomar un café, ye como si nun vinieres a Veracruz". El dir a los portales, a escuchar música dende sones jarochos, danzón, salsa, marimba, acompañáu d'una cerveza y un quesu de hebra preparáu... "si non te enfilasti nos portales, ye como si nun vinieres a Veracruz". === Edificios === * [[Baluarte de Santiago]]. * [[Teatru de la Reforma]]. * [[Faru Venustiano Carranza]]. * [[Palaciu del Rexistru Civil (Veracruz)|Palaciu del Rexistru Civil]]. * [[Palaciu Federal (Veracruz)|Palaciu Federal]]. * [[Archivu y Biblioteca Históricos]]. * Los [[portales de Lerdo]]. * [[Les Atarazanas]]. * [[San Juan d'Ulúa]]. * [[Palaciu del Conceyu (Veracruz)|Palaciu del Conceyu]]. * [[Catedral de Veracruz]]. * [[Edificiu de Correos y Telégrafos (Veracruz)|Edificiu de Correos y Telégrafos]]. * [[Teatro Francisco Javier Clavijero]]. * [[Cortil de la Reforma]]. * [[Ilesia del Cristu del Bon Viaxe]]. * [[Palaciu Municipal (Veracruz)|Palaciu Municipal]]. * [[Portal de Miranda]]. * [[Estación del Ferrocarril (Veracruz)|Estación del Ferrocarril]]. * [[Institutu Veracruzano de Cultura]]. * [[Antigua Heroica Escuela Naval Militar]]. * [[Ilesia de la Sagrada Familia (Veracruz)|Ilesia de la Sagrada Familia]]. * [[Ilesia de la Pastora (Veracruz)|Ilesia de la Pastora]]. * [[Ilesia de Santa Rita de Casia (Veracruz)|Ilesia de Santa Rita de Casia]]. * [[Ilesia La Gran Madre de Dios]]. * [[Ilesia de San José Obreru (Veracruz)|Ilesia de San José Obreru]]. * [[Ilesia del Sagráu Corazón de Jesús (Veracruz)|Ilesia del Sagráu Corazón de Jesús]]. * [[Ilesia Estella Maris]]. * [[Ilesia de la Divina Providencia (Veracruz)|Ilesia de la Divina Providencia]]. * [[Ilesia La Guadalupana]]. * [[Ilesia de San José (Veracruz)|Ilesia de San José]]. * [[Torre de Pemex (Veracruz)|Torre de Pemex]]. * [[Faru Benito Juárez]]. <gallery> Archivu:Baluarte Santiago2.jpg|[[Baluarte de Santiago]]. Archivu:Teatro de la Reforma2.jpg|Teatru de la Reforma. Archivu:Faro Venustiano Carranza.jpg|[[Faru Venustiano Carranza]]. Archivu:Registro Civil.jpg|Rexistru Civil. Archivu:Palacio Federal Veracruz.jpg|Palaciu federal. Archivu:Archivo y Biblioteca Historicos.jpg|Archivu y biblioteca históricos. Archivu:Portales de Lerdo.jpg|Los portales de Lerdo. Archivu:Las Atarazanas.jpg|[[Les Atarazanas]]. Archivu:Mexico.Ver.Veracruz.01.jpg|[[Faru Venustiano Carranza]] nel malecón de la Ciudá de Veracruz. Archivu:CastilloSanJuandeUlua.jpg|Fortaleza de [[San Juan d'Ulúa]]. Archivu:Torre de Pemex.jpg|Torre de [[PEMEX]]. Archivu:Café de La Parroquia.jpg|[[Gran Café de La Parroquia]]. Archivu:FacadeAquariumVeracruz2.JPG|[[Acuariu de Veracruz]]. Archivu:Catedral de Veracruz.jpg|[[Catedral de Veracruz]]. Archivu:Antiguo colegio de la Compañía de Jesús Veracruz.JPG|Antiguu colexu de la Compañía de Xesús, na cai Ignacio Zaragoza, esquina Aquiles Serdán. Archivu:Instituto Veracruzano de Cultura, antiguo Convento Hospital de Nuestra Señora de Belén.JPG|Fachada del Institutu Veracruzano de Cultura, antiguu Conventu Hospital de los Santos Reyes o de La nuesa Señora de Belén. Archivu:Museo de la Ciudad, antiguo Hospicio de la Ciudad, hacia 1861.JPG|Muséu de la Ciudá, antiguu Hospiciu de la Ciudá, escontra 1861, claustru. Archivu:Fachada IIV.jpg|Antiguu Plantel del [[Pernomáu Institutu Veracruzano]]. File:Portal de Miranda Ver.jpg|[[Portal de Miranda]]. Archivu:Malecon Antiguo.jpg|Boulevard Manuel Ávila Camacho. </gallery> === Monumentos === Estatues de: Venustiano Carranza, Miguel Hidalgo, José María Morelos, Adolfo Ruiz Cortines, Cuauhtémoc, Francisco Javier Clavijero, Benito Juárez, Monumentu a la Madre, Bustu de Washington, Bustu de Cristóbal Colón, de José Martí, Agustín Lara, Manuel Gutiérrez Zamora, Salvador Díaz Mirón, del Xeneral Álvaro Obregón, Ciriaco Vázquez, Francisco I. Madero, Nicolás Bravo, Monumentos a los Héroes Veracruzanos, Ignacio Zaragoza, Miguel Ángel de Quevedo, a los Bomberos, Toña la Negra, Rotonda, la Cabeza Olmeca. Fuentes de: Los Neños Pescadores (puesta en serviciu'l 20 de mayu de 1969), Los Flamingos (puesta en serviciu'l 20 de mayu de 1969 y destruyida ente'l 2011 y 2012), Salvador Díaz Mirón, El Mundo, Plaza de la República, de la Madre, Plaza Naciones Xuníes, Plazuela de la Campana, Parque Ecolóxicu Adolfo Ruiz Cortines, Caleyón la Lagunilla, Plaza de la Concordia. === Museos === [[Ficheru:Museo Historico Naval.JPG|thumb|Entrada principal del Muséu Naval Méxicu na ciudá y puertu de Veracruz.]] * El [[Acuariu de Veracruz]]. * Muséu de la Ciudá de Veracruz. * Muséu de la Cortil de la Reforma. * [[Muséu Naval Méxicu]].<ref> [http://noticieros.televisa.com/mexico-estaos/1404/se-reinaugura-muséu-historico-naval-veracruz/ Reinauguran muséu de la Secretaría de Marina en Veracruz.] </ref> * Casa Principal. * Muséu de Cera.<ref> [http://museodecera.com.mx/?page_id=282 Muséu de Cera.] </ref> * Muséu de Ripley.<ref> [http://museodecera.com.mx/?page_id=83 Muséu de Ripley.] </ref> * Muséu Baluarte de Santiago. * Casa Museo Agustín Lara. * Casa Museo Salvador Díaz Mirón. * Archivu y Galería del Arte. * Muséu de la Revolución Mexicana. === Otros === * [[Gran Café de La Parroquia]]. * [[Gran Café del Portal]]. * [[Fábrica de Puros "La Prueba"]]. * [[Fábrica de Puros "Tabacalera Veracruzana"]]. * [[El Malecón (Veracruz)|El Malecón]]. * [[Parque Zamora]]. * [[El Boulevard Manuel Ávila Camacho]]. * [[Mercáu d'Artesaníes]]. * [[Nevería "El Güero"]]. * [[Los Portales de Veracruz]]. * [[Portal de Miranda]]. == Salú == Los centros de salú pública municipales son: 46 de la [[Secretaría de Salú (Méxicu)|Secretaría de Salú]], 4 del [[IMSS]], 4 del [[ISSSTE]], 1 de la [[Cruz Roxa]], 2 de la [[Secretaría de la Defensa Nacional (Méxicu)|Secretaría de la Defensa Nacional]], 1 de [[Petróleos Mexicanos|PEMEX]] y 2 de la [[Secretaría de Marina (Méxicu)|Secretaría de Marina]]. Nel conceyu empresten servicios de consulta esterna, hospitalización y especialidaes; dellos centros de salú privaos son bien importantes nel conceyu. == Deportes == {{AP|Categoría:Deporte en Veracruz}} La 4 vegaes heroica ciudá y puertu de Veracruz cuntó nel so momentu col equipu de los [[Rojos del Águila de Veracruz]] na [[Lliga Mexicana de Béisbol]], amás de los [[Ferres Coloraos Veracruz]] na [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu|Lliga Nacional de Baloncestu Profesional]], según los [[Colloraos de Veracruz]] (sucursal del [[Rojos del Águila de Veracruz|''"Águila"'']]) na [[Lliga Iverniza Veracruzana]]. Anguaño'l so únicu representante deportivu ye'l club [[Tiburones Coloraos de Veracruz]] que participa na [[Primer División de Méxicu]].<ref> [http://www.fctiburonesrojos.com/nota.cfm?i=10931 Tiburones Coloraos de Veracruz, en Primer División.] </ref><ref> [https://web.archive.org/web/20130607174047/http://www.ligamx.net/home/noticia.html?id=4126 La LLIGA MX Informa: Pa l'Apertura 2013, San Luis Va Xugar en Chiapas y La Piedá en Veracruz.] </ref> <center> {| class="wikitable sortable" |- bgcolor="#CCCCCC" ! Equipu!!Deporte!!Fundación!!Lliga!!Escenariu |- | [[Rojos del Águila de Veracruz]] | [[Ficheru:Baseball pictogram.svg|20px]] [[Béisbol]] |align="center" | [[1903]] | [[Lliga Mexicana de Béisbol]] | [[Parque Deportivu Universitariu "Beto Ávila"]] |- | [[Tiburones Coloraos de Veracruz]] | [[Ficheru:Football pictogram.svg|20px]] [[Fútbol]] |align="center" | [[1943]] | [[Primer División de Méxicu|Lliga BBVA Bancomer MX]] | [[Estadiu Luis "Pirata" Fuente]] |- | [[Ferres Coloraos Veracruz]] | [[Ficheru:Basketball pictogram.svg|20px]] [[Baloncestu]] |align="center" | [[2005]] | [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu|Lliga Nacional de Baloncestu Profesional]] | [[Auditoriu "Benito Juárez"]] |- | [[Colloraos de Veracruz]] | [[Ficheru:Baseball pictogram.svg|20px]] [[Béisbol]] |align="center" | [[2006]] | [[Lliga Iverniza Veracruzana]] | [[Parque Deportivu Universitariu "Beto Ávila"]] |} </center> Cabo señalar que la ciudá de Veracruz ye de les poques ciudaes del país, que los sos equipos consiguieron campeonatos en tolos deportes profesionales, nes lligues de la máxima categoría; una y bones el llogru de los títulos de los ''Ferres Coloraos Veracruz'' na [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu 2011-2012|Temporada 2011-2012]],<ref> [http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=11873 ¡CAMPEONES!] {{Wayback|url=http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=11873 |fecha=20121103210253 }} </ref> y el de la [[Lliga Nacional de Baloncestu Profesional de Méxicu 2013-2014|Temporada 2013-2014 de la LNBP]],<ref> [http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=14488 FERRES COLORAOS CAMPEÓN 2013-2014.] {{Wayback|url=http://www.lnbp.com.mx/web2/nota.php?idnota=14488 |fecha=20140413130743 }} </ref><ref> [http://www.fibaamericas.com/noticiasread4.asp?r=7D8FA3A420F741Y2A96C6D03934C9597 MEX - Ferres Coloraos campeón de la LNBP.] </ref> xunir a los 6 gallardetes que los ''Rojos del Águila de Veracruz'' ganaron na [[Lliga Mexicana de Béisbol]],<ref> [http://www.milb.com/news/article.jsp?ymd=20120830&content_id=37586638&vkey=news_l125&fext=.jsp&sid=l125 Colloraos de la Águila, campeón 2012 de la LMB.] </ref> y a los 2 campeonatos que los ''Tiburones Coloraos de Veracruz'' conquistaron na [[Primer División de Méxicu]].<ref> [http://www.eluniversalveracruz.com.mx/16819.html Veracruz apodera deportes de conxuntu en Méxicu.] </ref> Na ciudá de Veracruz nacieron el xugador de béisbol [[Roberto Ávila|"Beto" Ávila]], el primer xugador llatinoamericanu en ser campeón bateador nes [[Grandes Lligues de Béisbol]], al cual n'homenaxe nomaron al [[Parque Deportivu Universitariu "Beto Ávila"]]; y el futbolista [[Luis de la Fuente y Hoyo|Luis "Pirata" Fuente]], el primer xugador mexicanu en xugar n'[[Europa]], que'l so nome púnxose-y al estadiu de los ''"Tiburones Coloraos"'' que ye'l [[Estadiu Luis "Pirata" Fuente]]. Per otru llau, l'escenariu onde xugaben los ''"Ferres Coloraos"'' ye'l [[Auditoriu "Benito Juárez"]]. En [[2008]], foi designada como sede de los [[XXII Xuegos Centroamericanos y del Caribe]] del añu [[2014]]. Coles mesmes, en [[2012]] foi designada como la primer sede de la [[Serie Llatinoamericana]] de [[Béisbol]], la [[Serie Llatinoamericana 2013|Serie Llatinoamericana Veracruz 2013]].<ref> [http://www.liv.com.mx/index.php/noticies-menu/232-veracruz-see-de-la serie llatinoamericana-de-beisbol.html Veracruz, sede de la Serie Llatinoamericana de Beisbol.] </ref><ref> [http://www.liv.com.mx/index.php/noticies-menu/508-presenten-la serie final-de-2012-13-ramon-arano.html Presenten la Serie Llatinoamericana.] </ref> == Rellaciones Internacionales == === Consulaos === La ciudá de Veracruz tien [[Consulaos]] de 17 países los cualos 12 son Honorarios, 4 son Xenerales y 1 ye una Axencia Consular.<ref name="9deed077">{{enllaz rotu|1=http://radiomexicointernacional.imer.gob.mx/index.php?option=com_content&view=article&id=203:consulaos-acreditaos-en-mexico&catid=50:servicios&Itemid=37 |2=http://radiomexicointernacional.imer.gob.mx/index.php?option=com_content&view=article&id=203:consulaos-acreditaos-en-mexico&catid=50:servicios&Itemid=37 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Alemaña}} [[Alemaña]] (Consuláu Honorariu)<ref name="9deed077" /> * {{bandera|Bélxica}} [[Bélxica]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://embassy-finder.com/es/belgium_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Cuba}} [[Cuba]] (Consuláu Xeneral)<ref>http://embassy-finder.com/es/cuba_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Dinamarca}} [[Dinamarca]] (Consuláu Honorariu)<ref name="7b7f1hala9">http://www.espacioturistico.com.mx/buscar/consulaos/veracruz/</ref> * {{bandera|El Salvador}} [[El Salvador]] (Consuláu Xeneral)<ref name="7b7f1hala9" /> * {{bandera|España}} [[España]] (Consuláu Honorariu)<ref name="7b7f1hala9" /> * {{bandera|Finlandia}} [[Finlandia]] (Consuláu Honorariu)<ref name="7b7f1hala9" /> * {{bandera|Hondures}} [[Hondures]] (Consuláu Xeneral)<ref>http://embassy-finder.com/es/honduras_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Italia}} [[Italia]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://embassy-finder.com/es/italy_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Noruega}} [[Noruega]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://www.embajada-consulado.com/consulaos-de-noruega_en_mexico.html</ref> * {{bandera|Países Baxos}} [[Países Baxos]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://embassy-finder.com/es/netherlands_in_veracruz_mexico</ref> * {{bandera|Panamá}} [[Panamá]] (Consuláu Xeneral)<ref>http://embpanamamexico.com/panama/PAsp/cons/cons.html</ref> * {{bandera|Portugal}} [[Portugal]] (Consuláu Honorariu)<ref>https://web.archive.org/web/20070212140033/http://www.sre.gob.mx/acreditaes/consulaos/c_por.htm</ref> * {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Reinu Xuníu]] (Consuláu Honorariu)<ref>http://www.embajada-consulado.com/consulaos-de-el reinu xuníu_en_mexico.html</ref> * {{bandera|Rumanía}} [[Rumanía]] (Consuláu Honorariu)<ref>https://web.archive.org/web/20070212135932/http://www.sre.gob.mx/acreditaes/consulaos/c_rum.htm</ref> * {{bandera|Suecia}} [[Suecia]] (Consuláu Honorariu)<ref>https://web.archive.org/web/20070212135548/http://www.sre.gob.mx/acreditaes/consulaos/c_sue.htm</ref> * {{bandera|Suiza}} [[Suiza]] (Axencia Consular)<ref>http://embassy-finder.com/es/switzerland_in_veracruz_mexico</ref> === Ciudaes hermanaes === La ciudá y puertu de Veracruz ta hermanada coles siguientes ciudaes:<ref> [http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf El Conceyu y Ciudá de Veracruz, Veracruz: Ciudaes hermanaes.] {{Wayback|url=http://www.veracruzmunicipio.gob.mx/tresparencia/pdf/veracruz.pdf |fecha=20120131065333 }} </ref> {| |valign="top"| * {{bandera|Méxicu}} [[San Francisco de Campeche|Campeche]], [[Campeche]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Méxicu}} [[Xalapa-Enríquez|Xalapa]], [[Veracruz de Ignacio de la Llave|Veracruz]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Méxicu}} [[Ensenada (Baxa California)|Ensenada]], [[Baxa California]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Méxicu}} [[Tijuana]], [[Baxa California]], [[Méxicu]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Honolulu]], [[Ḥawai]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Condáu de Miami-Dade|Miami-Dade]], [[Florida]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[San José (California)|San José]], [[California]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Corpus Christi (Texas)|Corpus Christi]], [[Texas]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Mobile (Alabama)|Mobile]], [[Alabama]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Galveston]], [[Texas]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Laredo (Texas)|Laredo]], [[Texas]], [[Estaos Xuníos]]. * {{bandera|Perú}} [[Callao]], [[Provincia Constitucional del Callao|Callao]], [[Perú]]. |width="100"|&nbsp; |valign="top"| * {{bandera|España}} [[Valencia]], [[Provincia de Valencia|Valencia]], [[España]]. * {{bandera|España}} [[Almería]], [[Provincia d'Almería|Almería]], [[España]]. * {{bandera|España}} [[Uviéu]], [[Asturies]]. * {{bandera|España}} [[Cádiz]], [[Provincia de Cádiz|Cádiz]], [[España]].<ref name="mexico-cádiz-veracruz">{{cita publicación |url=http://www.diariobahiadecadiz.com/detalle-noticia-2264| editorial=Diariu Badea de Cádiz |títulu=Méxicu DF, otru hermanu pa Cádiz.|nome=Redacción Cádiz|cita=Cádiz sumó nos últimos años diversos hermanamientos nel continente suramericanu: con Veracruz (Méxicu); Montevideo (Uruguái); San Pedro de Cholula y Puebla (Méxicu); Cartagena de Indias (Colombia); La Dorada (Colombia); y con Bogotá, Guaduas, Honda, Maruxu y Ambalema, ciudaes toes colombianes integrantes de la Ruta Mutis, n'homenaxe al bicentenariu del fallecimientu del botánicu gaditano.}}</ref> * {{bandera|España}} [[Órdenes]], [[Provincia de La Coruña|La Coruña]], [[España]] * {{bandera|Eslovaquia}} [[Bratislava]], [[Rexón de Bratislava|Bratislava]], [[Eslovaquia]]. * {{bandera|Chile}} [[Valparaíso]], [[Rexón de Valparaíso|Valparaíso]], [[Chile]]. * {{bandera|Cuba}} [[L'Habana]], [[Provincia de L'Habana|L'Habana]], [[Cuba]]. * {{bandera|Colombia}} [[Cartagena de Indias]], [[Bolívar (Colombia)|Bolívar]], [[Colombia]]. * {{bandera|Inglaterra}} [[Brístol]], [[Sudoeste d'Inglaterra]], [[Inglaterra]]. * {{bandera|Brasil}} [[Santos]], [[Estáu de São Paulo|São Paulo]], [[Brasil]].<ref> [http://www.elmercuriodeveracruz.mx/sitio/noticia.php?nId=4164#.VMadwdKG9qU VERACRUZ Y SANTOS: HERMANAOS.] </ref> * {{bandera|Guatemala}} [[Quetzaltenango]], [[Quetzaltenango (departamentu)|Quetzaltenango]], [[Guatemala]].<ref> [http://www.turismoenveracruz.mx/2012/04/roblen-alcuerdu-de-hermanamiento-les ciudaes-de-veracruz-y-quetzaltenango-guatemala/ Roblen alcuerdu de hermanamiento les ciudaes de Veracruz y Quetzaltenango, Guatemala.]</ref> |} == Ver tamién == <div style="clear:right; float:right; border:solid #aaaaaa 1px; margin:0 2px 2px;"> {| cellspacing="0" style="width:238px; background:#f9f9f9" |style="width:45px;height:45px;text-align:center;"|[[Ficheru:{{{2|portal.svg}}}|36px|Portal]] |style="font-size:8pt;padding:4pt;line-height:1.3em;"| <div style="font-size:9pt;font-weight:bold;font-style:italic;">[[Portal:Méxicu]]</div>Artículos rellacionaos con [[Méxicu]]. |}</div> * [[Historia de Veracruz]]. * [[Centru históricu de Veracruz]]. * [[Antroxu de Veracruz]]. * [[Zona Metropolitana de Veracruz]]. * [[Catedral de Veracruz]]. * [[Baluarte de Santiago]]. * [[Parque Xeneral Manuel Gutiérrez Zamora]]. * [[Ocupación estauxunidense de Veracruz de 1914]]. * [[Institutu Teunolóxicu de Veracruz]]. * [[Pernomáu Institutu Veracruzano]]. == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Veracruz (Veracruz)|Ciudá y Puertu de Veracruz}} {{commonscat|Veracruz (Veracruz)_historia|Semeyes antigües de la Ciudá y Puertu de Veracruz}} {{wikiviajes}} * [https://web.archive.org/web/20100509042233/http://costumbresmexico.com/tag/veracruz/ La meyor información detallada sobre Veracruz] * [http://www.veracruzmunicipio.gob.mx Páxina oficial del H. Conceyu de la Ciudá y Puertu de Veracruz] * [http://portal.veracruz.gob.mx/portal/page?_pageid=153,4493464&_dad=portal&_schema=PORTAL&conceyu=veracruz.pdf Datos Xenerales actualizaos de Veracruz] * [http://www.amiweb.com.mx/mc/ Muséu de la ciudá de Veracruz] * [http://www.lavillaricadeveracruz.com.mx/ La Villa Rica de la Veracruz] * [http://www.johntoddjr.com/42%20DomBur/dombur0esp.html Don Domingo Bureau] L'Arquiteutu de Veracruz Modernu. Páxina con descripciones de múltiples sitios del Puertu Jarocho. * [http://www.veracruzvirtual.com.mx/veracruz Historia del Puertu de Veracruz] {{Tradubot|Veracruz}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Méxicu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] aqe0xeqpk2oivra06pcmmprijb8kclv 0 112819 3713286 3702290 2022-08-25T09:57:22Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki La '''Música de baille''' ye [[música]] específicamente compuesta pa facilitar o acompañar [[Danza|el baille.]] Pue ser cualquier pieza musical completa o parte d'un arreglu musical más grande. Dende les últimes décades del sieglu XX la ''música de baille'' acomúñase de normal a la música con ritmu y acordes especialmente concebíos pa baillar y que ye xeneralmente denomada música [[dance]] o similar. Les músiques de baille tradicional y clásica suelen llevar el nome de la so danza correspondiente y de cutiu ye difícil saber si'l nome de la música llegó primero o'l nome del baille. Dellos xéneros musicales tienen una forma de danza en paralelu, como la ''música barroca'' cola ''danza barroca'', ente qu'otros, como la ''música clásica'' y ''balé clásicu'', desenvolviéronse por separáu. Hai ocasiones en que se crea una [[coreografía]] a partir d'una tema musical que primeramente nun foi concebíu pa baillar polo que'l xéneru de música utilizada na danza non necesariamente va llevar el mesmu estilu. == Elementos de la música de baille == El ''baille'' o [[danza]] componer de cinco elementos: movimientu, espaciu, espresión corporal, estilu y ritmu. La [[música]] pela so parte tien tres elementos principales que son la melodía, l'harmonía y el ritmu. D'alcuerdu al tipu y xéneru de baille, van acentuase l'usu d'unos o otros elementos del baille al respective de la música tomando práuticamente cualesquier [[xéneru musical]]. Los elementos más importantes pa la descripción de cada estilu vien marcáu pol [[ritmu]] y el [[Compás (música)|compás]]. == Tipos de Música de baille == {{AP|Categoría:Estilos de baille|l1=Ver llista completa d'Estilos de baille}} El baille o [[danza]] foi evolucionando en munchos estilos, dende la música pa balé, hasta la música electrónica de baille. Les definiciones que constitúin a cada estilu dependen de factores sociales, culturales, estéticos, artísticos y morales, según tamién del rangu de preseos utilizaos (como la [[música folclórica]]) hasta les composiciones más complexes (como nel [[balé]]). Tola música de baille, nun importa l'estilu, tien daqué de mancomún, yá que na mayor parte de los casos implica tener el ritmu, harmonía y melodía necesarios pa complementar los movimientos del cuerpu según la espresividá deseyada del conxuntu. === Clásicos === Principalmente lleven elementos harmoniosos y nidios: * [[Balé]] * [[Dances antigües|Danza Medieval, Barroca, Renacentista]] * [[Danza contemporánea]] * [[Balé contemporaneu]] === Folclóricos === La [[Música tradicional]] o folclórica ye la música que se tresmite de xeneración en xeneración per vía oral (y güei día tamién de manera académica) como una parte más de los valores y de la cultura d'un pueblu. Con éses tien un marcáu calter étnicu que de normal non la fai bono d'entender a escala internacional. Son particulares el [[Timbre (acústica)|timbre]], de según los preseos que sían usaos, y los [[acordes]]. Hai munches y sirven d'exemplu: {{llista de columnes|2| * [[Rumba]] * [[Tangu]] * [[Charlestón]] * [[Pasudoble]] * [[fandangu (baille)|Fandangu]] * [[Tarantela]] * [[Danza del banduyu]] * [[Danza africana]] * [[Lakalaka]] * [[Marinera]] * [[Bacchu-ber]] * [[Danza griega]] * [[Danza azteca]] * Polska, de Suecia * Schuhplattler, del sur d'Alemaña * [[Flamencu]] * [[Xota (música)|Xota]] * ''Vira'', de Portugal * Dances de conquista * [[cumbia (Colombia)|cumbia]] * [[joropo]] }}<ref>{{cita llibru |apellíos = Jáuregui|nome = Jesús y Bonfiglioli|enllaceautor = Baille de conquista|títulu = Les dances de conquista. I Méxicu contemporaneu|url = http://www.fondodeculturaeconomica.com/librerias/Detalle.aspx?ctit=017258HALA|fechaaccesu = 12 d'avientu de 2015|añu = 1996|editorial = Fondu de Cultura Económica FCE|isbn = ISBN 968-16-4441-7|editor = Conseyu Nacional pa la Cultura y les Artes|ubicación = Méxicu|páxina = http://www.fondodeculturaeconomica.com/|idioma = español|capítulo = Introducción: El complexu dancístico-teatral de la Conquista.}}</ref> === Modernos === La música de baille moderna naz d'una evolución artística empecipiada n'EEXX y el Caribe al empezar a integrase la música y cantaraes de los antiguos esclavos de raza negra cola música de les bandes musicales. La música moderna ruempe coles regles y criterios de la [[música clásica]]. Nun sigue estructures de mano. Dalgunes d'elles son: {{llista de columnes|3| * [[Jazz]] * [[Swing]] * [[Soul]] * [[Música discu]] * [[Salsa (baille)|Salsa]] * [[Rock 'n' roll (baille)|Rock n' Roll]] * [[Twist]] * [[Reggae]] * [[Pop]] * [[Chachachá]] * [[Samba (música)|Samba]] * [[Foxtrot (baille)|Foxtrot]] * [[Funky]] * [[Techno]] * [[Electro Dance]] * [[Ska]] * [[Dancehall]] * [[K-Pop]] }} (ver tamién [[Danza#Tipos_de_danza|danza]]) == Historia de la música de baille clásica == === Antigüedá === Créese que la [[danza]] empezó como un preséu de comunicación cola naturaleza. Dende la prehistoria'l ser humanu tuvo la necesidá de comunicase corporalmente, con movimientos qu'espresaben sentimientos y estaos d'ánimu. Estos primeros movimientos rítmicos sirvieron igualmente pa ritualizar acontecimientos importantes (nacencies, fallecimientos, bodes). En principiu, la danza tenía un componente ritual, celebrada en ceremonies de fecundidá, caza o guerra, o de diversa índole relixosa, onde apaez la música con rudimentarios oxetos (güesos, cañes, tueros, conches...) pa producir soníos. Hai constancia de qu'escontra'l 3000 e.C. en Sumeria yá cuntaben con preseos de percusión y cuerda (llira y arpa). Nes primeres civilizaciones como n'Exiptu<ref>{{cita web |url=http://www.jimena.com/egipto/estremaos/musica2.htm|títulu=http://www.jimena.com/egipto/estremaos/musica2.htm|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> o en Mesopotamia yá se cuntaba con variedá de preseos destacando l'arpa y l'oboe doble. De fechu la espresión musical de Mesopotamia ye considerada orixe de la cultura musical occidental. Na Antigua Grecia, la música viose influyida por toles civilizaciones que la arrodiaben, como la mesopotámica, etrusca, exipcia o inclusive les indoeuropees, y fueron d'importante influencia tantu nes sos músiques como nos sos preseos. Hai manifestaciones pictóriques qu'asina lo manifiesten,<ref name="corazonistas1". De fechu el conceutu de música foi evolucionando dende'l so orixe na Antigua Grecia, en que s'axuntaba ensin distinción a la poesía, la música y la danza como arte unitario|url="http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html">{{cita web |url=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|títulu=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> por casu [[Cerámica griega|xarrones griegos Antiguos]] con baillarinos acompañaos por músicos. A partir de la fundación de Roma asocede un finxu musical, los ''ludiones''. Estos yeren unos actores d'orixe etruscu que baillaben al ritmu de la ''tibia'' (una especie d'[[aulós]]). Los romanos asonsañen estos artes y añeden l'elementu de la música vocal. Nenguna música d'esti estilu llegó hasta nós salvo un pequeñu fragmentu d'una comedia de Terencio. Cuando Roma conquistó Grecia dambes cultures fundiéronse, pero Roma nun apurrió nada a la música griega. Davezu utilizábase la música nes grandes fiestes. La función principal de los preseos na Antigüedá yera la d'acompañar a la danza, al cantar y a la poesía. Hasta'l sieglu V (D.C.), empiezu de la [[Edá media]] ye bien raru atopar a los preseos como solistes. === Edá Media === {{Multimedia | filename=Estampie Retrove Robertsbridge.ogg | títulu=Estampie "Retrove"|description=''Estampie'' anónima del [[Codex Robertsbridge]], interpretada por Ulrich Metzner|format=[[Ogg]] }} Na Edá Media, el [[cantar Gregoriano]] ye la música principal n'Europa. La [[Música_de_la Edá Media#M.C3.BAsica_instrumental|música instrumental]] ye tratada pola Ilesia Católica como daqué que namái sirve p'afatar y distrayer a los creyentes<ref name="corazonistas.edurioja_1">{{cita web |url=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|títulu=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> y anque yera habitual el cantar y el baille ente la población nun hai muertes al nun perpetuase por escritu.<ref>{{cita web |url=http://www.arteguias.com/musicamedieval.htm|títulu=http://www.arteguias.com/musicamedieval.htm|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> De toes formes hai conocencia de dances místiques, so la forma de cortexos espiatorios y procesiones ya inclusive una danza denomada ''macabra''.<ref>{{cita web |url=http://www.ciudaddeladanza.com/bibliodanza/historia-de-ballet/la danza-en-la edá media.html|títulu=http://www.ciudaddeladanza.com/bibliodanza/historia-de-ballet/la danza-en-la edá media.html|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> La música de baille Occidental más temprana que puede reproducise con un grau de certidume son los [[Danza medieval|bailles medievales]] [[Estampie]], [[carol]], [[Saltarello]], ''Trotto'' y ''Ductia'' a la fin de la baxa Edá Media (sieglos XIII y XIV). === Renacimientu === {{Multimedia | encabezáu = | archivu = Basse Danse Attaignant.ogg | títulu = ''Baxa danza'' | descripción = de la Suite de dances arrexuntada por Attaignant | formatu = [[Ogg]] }} El sieglu XV foi'l resurdir de la [[Música_d'el_Renacimientu#M.C3.BAsica_instrumental|música instrumental]]. Per primer vegada na hestoria compónse música instrumental ensin nengún otru fin que'l prestu del oyíu. La danza toma una gran importancia, sobremanera ente les clases altes y, anque coesiste cola danza menos refinada y más allegre del pueblu llanu, empieza a estremase la danza de la corte de la puramente popular.<ref>{{cita web |url=https://danzasdelmundo.wordpress.com/historia/|títulu=https://danzasdelmundo.wordpress.com/hestoria/|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> Gran parte de la música instrumental dedicar a esti xéneru y, amás, cola invención de la imprenta editen llibros de coreografíes. Les [[Danza renacentista|dances principales del Renacimientu]] son la [[Zarabanda]], l'[[alemanda]], la [[pavana]], la [[gayarda]] el [[branle]], la [[Danza Morris]], la [[tarantela]], la [[baxa danza]], el [[Turdión]], el [[courante]]<ref name="corazonistas.edurioja_1">{{cita web |url=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|títulu=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> y la ''spagnoletta''. Hai que tener en cuenta'l gran númberu de dances d'orixe español, lo que reflexa la so influencia cultural nesa dómina. === Barrocu === [[Ficheru:Minuet-G-Major-BWV-Anh-114.ogv|thumbnail|Minuet in G Major]] La [[Música_del Barrocu#La_m.C3.BAsica_instrumental|música instrumental]], que na dómina anterior dio'l primer asomu na música académica, tuvo una puxanza ensin precedentes nos sieglos XVII y XVIII; per primer vegada na hestoria, la música vocal y presea taben en plena igualdá L'estilu más documentáu de danza barroca desenvolver na corte francesa mientres el sieglu XVII. El términu «danza barroca» utilízase de cutiu pa referise específicamente a esti estilu francés, que reflexa'l poder dominante de la dómina. Les [[Danza barroca|dances barroques]] que se baillaben nos salones europeos siguíen siendo básicamente les mesmes que se dieren a lo llargo de la Renacencia coles incorporaciones del [[bourrée]], la [[gavota]], la [[Giga (danza)|Giga]] y el [[paspié]], pero a partir metá del sieglu XVII surde'l [[minueto]], convertíu rápido nel baille cortesanu por excelencia polos sos movimientos sobrios y refinaos ya intercambios de pareya. Apaez la [[ópera]] qu'axunta nuna sola forma les distintes artes: poesía, música, teatru, danza,... y consolídase como unu de les formes con más protagonismu a lo llargo de los posteriores sieglos.<ref name="corazonistas.edurioja_1">{{cita web |url=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|títulu=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> Nes primeres décades del sieglu XVIII, creóse y perfeccionó el sistema de notación de danza y ésta foi adquiriendo una reglamentación que daría llugar al [[balé]], que va dixebrase darréu de la ''ópera''. === Clasicismu === [[Ficheru:Polyphon Donauwalze.ogg|thumb|225px|El [[Danubiu azul]] de [[Johann Strauss (fíu)]] nuna [[caxa de música]].]] La [[Música_del Clasicismu#Formes_instrumentales|música instrumental]] d'esta dómina empobinar escontra melodíes equilibraes y llimpies y una harmonía senciella de bona comprensión.<ref name="corazonistas.edurioja_1">{{cita web |url=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|títulu=http://www.corazonistas.edurioja.org/haro/recursos/hmusica/intro.html|fechaaccesu=5 d'abril de 2017 }}</ref> Nun principiu siguíen boailándose les mesmes pieces que nel ''Barrocu'' salvo la inclusión de la [[contradanza]] hasta que la burguesía pasa a adquirir un papel importante y apaez el [[valse]] na alta sociedá, refinando los sos movimientos orixinales de dellos sieglos tras de les zones rurales y burgueses. Ye la mayor revolución de tola historia de los bailles pos l'home abraza a la muyer pola cintura y baillen dambos frente por frente, en posición zarrada, daqué enxamás vistu ente xente "educada" hasta entós. Na América colonial, la música popular yá dende finales del sieglu XVIII empezó a amosar signos de la formación d'un soníu carauterísticu con gran influencia africana y, particularmente n'España, primero'l [[Fandangu (baille)|Fandangu]] y darréu el [[Flamencu]]. === Romanticismu === {{Listen | filename = Offenbach - Orpheus in the Underworld - Overture, Can Can section.ogg | títulu = Seición Cancán de la obertura de ''Orphée aux enfers'' (1:47) | description = Cortesía de [[Musopen]] }} El ''Valse'' continua siendo'l baille principal de los salones de baille, anque escontra metá de sieglu derivando de formes más antigües o d'otres dances anteriores poner de moda nuevos bailles como la [[barcarola]], la [[mazurca]], la [[polca]], la [[escocesa]] del que deriva'l [[Chotis]], [[Balada (música)|balada]], la [[polonesa]], el [[cancán]] y la [[Cuadriella (danza)|cuadriella]] (una variante de la contradanza). En Cuba apaecen la [[habanera]], el [[boleru]] y , más avanzáu'l sieglu, el [[danzón]]. Per otra parte, fáense composiciones especiales pa balé con música llixera, decorativa, rítmicamente clara y con una variedá casi ilimitada de contaxoses melodíes conteníes nes sos partitures, incluyíos los ''valses'' y con frecuencia utiliza'l [[Leitmotiv#M.C3.BAsica|Leitmotiv]]. El cambéu de los costumes y del gustu a fines del sieglu XIX dieron pasu a la nueva concepción de música de baille más acorde col conceutu actual. === Contemporánea === A finales del sieglu XIX apaez en Francia'l [[Impresionismu musical]] que ye costantemente cambiante ya impredicible, creada a partir d'un motivu musical senciellu y repetitivu al empiezu, que va variando a lo llargo de tola obra, y anque nun se perciba a güeyu, ta presente en toes y cada una de les frases d'esta. La [[música modernista]] dio continuidá a esa llinia y tien como principiu principal la rotura cola tradición, y la permanente innovación. Por cuenta de esto ta estrechamente amestada al [[vanguardismu]]. El balé empezó a dar más importancia a la espresión sobre la téunica inaugurando'l "balé atmosféricu" –solo danza, ensin filo argumental–. La danza espresionista supunxo una rotura col balé clásicu, buscando nueves formes d'espresión basaes na llibertá del xestu corporal, lliberáu de les atadures de la métrica y el ritmu, onde cobra mayor relevancia la autoexpresión corporal y la rellación col espaciu. La [[danza contemporánea]] o ''danza moderna'' busca espresar, al traviés del baillarín , una idea, un sentimientu, una emoción, al igual que'l balé clásicu, pero entemeciendo movimientos corporales propios del sieglu XX y XXI con músiques populares modernes como ''jazz'', ''hip hop'' o ''ritmos llatinos''. == Historia de la música de baille moderna == La [[música popular]] entiende un conxuntu de xéneros musicales que resulten curiosos pal gran públicu y que xeneralmente son distribuyíos a grandes audiencies al traviés de la [[industria de la música]]. Frente a la ''música tradicional'' o ''folclórica'', la música popular nun s'identifica con naciones o etnies específiques sinón que tien un calter internacional. Ente los xéneros más representativos de la música popular del nuesu tiempu pueden destacar el ''pop'', el ''rock'', el ''dance'' o la ''música llatina'', ente otros.<ref>Arnold, Denis (1983). The New Oxford Companion Music, Volume 1: A-J. [[Oxford University Press]]. p. 111. ISBN 0-19-311316-3.</ref> === La era de los Bailles de Salón === Los bailles en pareya siguieron evolucionando a brazos enxareyaos y miraes de frente, siguiendo la llinia empecipiada col ''Valse'' un sieglu tras, que seguió baillándose hasta los entamos del sieglu XX. {{Multimedia | archivu = Maple_Leaf_RagQ.ogg | títulu = Maple Leaf Rag (''Ragtime de la fueya de pládanu'') | descripción = Autor: [[Scott Joplin]] | formatu = [[Ogg]] }} La música de baille moderna naz d'una evolución artística empecipiada n'América a finales del sieglu XIX principalmente n'EEXX, al empezar a integrase los ritmos de la música africana de los antiguos esclavos de raza negra coles [[marches]] de les bandes musicales. Esta fusión dio llugar al [[blues]] urbanu (deriváu del blues primitivu que yera cantáu nel rural), el [[ragtime]]<ref>Rudi Blesh, "Scott Joplin: Black-American Classicist", Collected Pianu Works, New York Public Library, 1981, páxines xv & xvi.</ref> que derivó al [[jazz]] y el ''Two step'', con pasos rápidos y saltos y basáu na música negra americana qu'evolucionó al [[Foxtrot]]. {{Multimedia |fichero = La_Cumparsita_(tangu).ogg |títulu = La cumparsita (1915/16) |descripción = Creada pol músicu uruguayu Gerardo Matos Rodríguez. Iguada (previu al so estrenu) pol arxentín Roberto Firpo }} En Brasil, por derivación de la ''polca'' afaciéndola al estilu brasilanu, apaez el [[Maxixe]].<ref>http://cifrantiga3.blogspot.com/2006/02/maxixe-dana-proibida.html Maxixe, a dança proibida.</ref> N'Arxentina, con raigaños afrorioplatenses, gauchescas, hispanes, africanes ya italianes, apaez el [[Tangu]] con influencia de la [[habanera cubana]], el [[candombe]], el [[tangu (flamencu)|tangu andaluz]], la [[milonga]], la [[mazurca]], la [[polka]] europea y l'enorme diversidá étnica de la gran fola inmigratoria llegada principalmente d'Europa.<ref>[[Eduardo Giorlandini|Giorlandini, Eduardo]]. «Raigaños del tangu. Cronoloxía». Universidá Teunolóxica Nacional. Consultáu'l 10 de xunu de 2015.</ref> A empiezos del sieglu XX el [[baille de salón]] ganó muncha popularidá ente la [[clase obrera]] como resultancia del desenvolvimientu de la [[Revolución Industrial]].<ref> The New Grove Dictionary of Music and Musicians, volume 15, p.87</ref> Nel so orixe estos bailles yeren puramente lúdicos y populares y la so repercusión social foi de tal magnitú que dio llugar a la creación de sales específiques que dotaes d'una orquesta y un pavimentu fayadizo facilitaren la so práutica. La invención del [[fonógrafu]] primero, y de la [[radio (mediu de comunicación)|radio]] dempués, dexen un espardimientu ensin precedentes d'estos nuevos xéneros musicales ufiertando agora a una música popular fundada más sobre la práutica que sobre la escritura la oportunidá de ser tresmitida y heredada en cuenta de ser escaecida. {{ Multimedia|filename=Samba_de_fato_1932.ogg|títulu=Samba de fato (1932)|description=Pixinguinha y Cícero de Almeida }} En 1917 grabar en Brasil la primer tema de [[Samba (música)|Samba]]<ref>«As Origens do Samba» (en portugués). Folha da Manhã. 6 d'agostu de 1950. Consultáu'l 15 d'agostu de 2013.</ref> y tres la 1ª Guerra Mundial apaez el [[Charlestón]], una variante del ''Foxtrot'' de gran éxtito nos [[Años 1920]]. Pela so parte, el ''jazz'' sigue desenvolviéndose mientres les primeres décades del sieglu XX, aportando a una música de gran consumu nos años 20, 30 y 40 en diversos formatos. Nesta década tamién tomen notoriedá creciente xéneros tradicionales de gran influencia posterior como'l [[Hillbilly]] n'EEXX y el [[Mento (música)|Mento]] y el [[Calipso (música)|Calipso]] nel Caribe. Los [[años 1930]] fueron llamaos la dómina del [[Swing (jazz)|Swing]],<ref>Berendt, Joachim Y.: El Jazz: De Nueva Orleans al Jazz Rock. Fondu de Cultura Económica. Méxicu, 1986.</ref> de normal executáu por una [[Big band]], que revaloriza'l ''blues'' ya inclúi influencies europees y del ''music hall''. Nestos años apaez el [[cine sonoru]] y contribúi descomanadamente a la internacionalización de xéneros yá esistentes al incluyiles na [[Banda_sonora#La banda sonora_en_el cine|banda sonora]] de les películes como'l [[Quickstep]] (fox rápido) y el [[claqué]], aniciáu a partir de la fusión de les dances de zuecos d'Irlanda, el norte d'Inglaterra y Escocia, combináu colos bailles practicaos polos afroamericanos, como la [[juba]] nel sieglu XVIII. {{ Multimedia|filename=Rede Dog Shuffle - Colin Ross Quartet.ogv|títulu=Rede Dog Shuffle|description=Un boogie woogie contemporaneu|format=[[ogv]] }} Al llegar los [[años 1940]] el ''swing'' evolucionara al [[Jive]], el [[Bebop]] y el [[Boogie-woogie]] y yá darréu al [[West Coast jazz]]. Tamién empezaron a ser conocíos más internacionalmente gracies al cine los ritmos llatinos presistentes como la [[Rumba]], la [[Conga (baille)|Conga]], el [[Son cubanu]], el [[Merengue (xéneru musical)|Merengue]], la [[Cumbia (Colombia)|Cumbia]], la [[Bachata]] y el [[Mambo]], apaeciendo tamién nesta década'l [[Chachachá]] a partir del ''danzón''.<ref>Giro, Radamés 2007. Diccionariu enciclopédicu de la música en Cuba. L'Habana. p. 281</ref> Esi mesmu añu introduz el [[R&B]] sustituyendo al términu "race records" (discos de raza, referíu a la raza negra). Foi'l predecesor del rock and roll y, de la mesma, el socesor del rockabilly (al entemecese con corrientes varies del country). Tien fuertes influencies del ''jazz'' y el ''jump'', amás de la música gospel, y compases africanos. === La era del rock y del pop === Na segunda metá del sieglu la música de baille de salón entra en decadencia, y anque sigui gociando de popularidá, va venciendo terrenal sobremanera ente la xente nuevo, ante la meyora del ''rock'' y del ''pop''. Nos [[años 1950]] aparecío el [[Rock and roll|rock & roll]] y pocu dempués el so subxéneru, el [[Rockabilly]]. Esta nueva música yera una síntesis de [[blues]], [[rhythm and blues]], [[gospel]] y [[country]], y supunxo un revulsivo na historia de la música moderna con lletres que falaben d'amorecer, siendo la insinia de la primer revolución xuvenil.<ref>«Rockabilly on allmusic».</ref> Como una derivación ''del rock and roll''<ref>Encyclopedia of Cleveland History. Rock'n'Roll.</ref> y en combinación con otros xéneros musicales que taben de moda naquel momentu apaez el [[Pop]],<ref>«Historia de la música Pop». pianored. Consultáu'l 18 d'agostu de 2010.</ref> el cual va dir tomando emprestáu elementos d'otros estilos nel futuru calteniendo la estructura de [[cantar]] de curtia a media duración, escrites nun formatu básicu (de cutiu la estructura trato-estribillu). En Xamaica, derivando principalmente de la fusión de la música afroamericana de la dómina con ritmos populares puramente xamaicanos, apaez el [[Ska]],<ref>«Ska». Enciclopedia Británica. Hussey Dermot. pp. http://www.search.eb.com/eb/article-9118222.</ref> y en Brasil, de la ''samba'' y con una fuerte influencia del ''jazz'' la [[Bossa nova]].<ref> Bossa Nova</ref> Nos [[años 1960]] surde'l [[Twist (baille)|Twist]], como una nueva variante del ''Rock & Roll'', qu'a parte del so torción de cadriles y torso, foi unu de los primeros bailles ensin necesidá de cuntar con pareya. Pela so parte, el ''rhythm & blues tradicional'' conxugar col [[gospel]] dando llugar a estilos como'l [[soul]]<ref>All Black - Magacín online dedicáu a la música negra: Soul, Urban, R&B, Jazz, Funk y Blues.</ref> y unos años más tarde el [[funk]] al añedir ''jazz'' y ''ritmos llatinos'' al ''soul''. El [[boogaloo]], un ritmu llatín nacíu de la fusión de ritmos afrocubanos y ''soul'', tamién tien gran ésitu nesta década. Mientres, n'Inglaterra surdió'l [[Música beat|Beat]] y con ésti una folada de grupos británicos que recibieren la influencia del ''rock and roll'' dando llugar al [[Pop rock]]<ref>W. Everet, Expression in Pop-rock Music: A Collection of Critical and Analytical Essays (Taylor & Francis, 2000).</ref> y al [[Rock]], como términu ampliu, qu'arrexunta a una gran variedá de xéneros musicales: ''rhythm and blues'', ''country'', '' blues'' y ''folk'', ya influencies del ''jazz'', ''música clásica'' y otres fontes. Foi l'empiezu de la "yera dorada" o [[Rock clásicu]], surdiendo distintos subxéneros distintivos del xéneru como'l [[Blues rock]], [[Folk rock]], [[Country rock]], [[Jazz rock]], [[rock sicodélicu]] y [[Hard rock]]. {{listen|filename=Salsa Music Example2.mid|títulu= Exemplu de músicu Salsa|description=}} En Centroamérica, el ''Ska'' evoluciona al [[rocksteady]] y rematando la década'l [[Reggae]] y el [[Dub]]. La [[Salsa (xéneru musical)|Salsa]] apaez dende finales de los años 1960 pa definir un xéneru musical hispanu, resultante de la síntesis del ''son cubanu'' y otros xéneros de música caribeña, col ''jazz'' y otros ritmos estauxunidenses. Tamién nesta década apaecen les [[discoteques]] n'Alemaña y los soldaos estauxunidenses emplazados na Alemaña Occidental llevaron al so país el formatu al rematar la década. Nos [[años 1970]] apaez, a partir del [[Garage rock]] y del [[Glam rock]], el [[Punk]], un tipu de rock senciellu, con melodíes agresives de duraciones curties, soníos de guitarres amplificaos, ruidosos y aburuyaos y, polo xeneral, de compases y tiempos rápidos. El [[Reggae]] adquier reconocencia internacional y apaez la [[Lambada]] qu'adquirió fama mundial una década dempués. === La era de les discoteques === L'apaición de les ''discoteques'' empezó a faese popular n'EEXX nos ''años 70'' creándose la cultura del club con discos [[Amiestu_(audiu)#Amiestu_sincronizáu_de temes musicales|entemecíos]] por [[Disc-jockey]]s (DJ). En ''Nueva York'' empezaron a desenvolver téuniques de [[turntablism]]. Eses mesmes téuniques contribuyeron a la popularización de los [[remixes]], como una espresión "paralela" al ''dub'', y al [[Break_(música)#Break_beat|break beat]] del que nacen el [[Rap]] y el [[Breaking|Break dance]] inspirando los sos movimientos na ''Salsa'' y la ''Capoeira'', dándose asina a conocer la cultura [[Hip hop]]. Na segunda metá de la década la [[Música discu]] o ''Discu'' como xéneru de música de baille derivada del soul y el funk algama'l so apoxéu, con toques llatinos en munchos casos, popularizandose nes ''discoteques''. Per otra parte, la [[música electrónica]] adquier un gran desenvolvimientu dende la invención del [[sintetizador]] y tres unos años d'esperimentación apaecen los primeros trabayos de música de baille electrónica a partir del [[Eurodisco]]. A la fin de la década'l ''Discu'' va incorporando ritmos y melodíes con preseos electónicos dando llugar al [[Boogie (xéneru musical)|boogie]], [[Italo discu]] y [[Hi-NRG]]. El ''rock'' y el ''punk'' tamién los incorporen denominándose de manera xenérica [[New Wave]] y col ''pop'' dan llugar al [[Synth pop]]. La música ''Pop'' se internacionaliza , remaneciendo estilos qu'entemecen elementos del pop/rock occidental cola música popular local (asina tomen forma'l ''Afropop'', el ''rock llatín'', el ''J-Pop'', el ''pop rusu'', etc.). Tamién tien puxanza a principios de la década'l [[Bubblegum pop]] de calter melódicu y ritmu animáu, de gran influecia en décades posteriores. Nos [[años 1980]] van apaeciendo cada vez más estilos bailladeros de música a partir de la introducción preseos electrónicos más algamadizos y asistíos por ordenador denominándose [[post-discu]] polo xeneral. Apaecen el ''dance-rock'' y el [[Dance pop]] como antoxana a la música [[Dance]] o ''EDM'', el [[Electro funk]], el [[Freestyle]] el [[R&B contemporaneu]], el [[Europop]] y, a finales de la década, el [[New jack swing]]. {{Multimedia |títulu=Amuesa de ritmu del Heavy metal |filename=Heavy rythmic pattern audiu.ogg }} El [[Heavy metal]] aniciáu años tras adquier notoriedá al esaniciar les últimes influencies del blues ya incluyendo dellos elementos del punk rock, dándo-y un nuevu énfasis na agresividá y velocidá. === La era de la música electrónica de baille === La incorporación de los soníos sintetizaos y la popularidá del [[videoclip]] marcaron la evolución de la ''música de baille'' de los 80, destacando la busca de soníos alternativos. Delles pequeñes discográfiques independientes graben, gracies al abaratamientu de costos y de les meyores teunolóxiques, xéneros musicales locales que les grandes multinacionales ignoren. Nes ''discoteques'', la ''música discu'' dexó pasu pasu ente pasu a la música electrónica de baille. A principios de los años 90 la gran industria discográfico empieza a poner atención a estos xéneros qu'empiecen a tener cada vez más popularidá.<ref>El cine dempués del cine: filme y música global</ref> ==== 1980s ==== En 1980, un grupu de músicos y fabricantes punxéronse d'alcuerdu pa estandarizar una interfaz al traviés del que distintos preseos pudieren comunicase ente ellos y l'ordenador principal, el [[MIDI#MIDI_y_los ordenadores|MIDI]], y arriendes de ello ye posible l'apaición de la música [[House (música)|House]], de primeres n'EEXX, como un xéneru yá puramente electrónicu que les sos principales influencies tán nel ''electro'', ''synthpop'', ''hi-NRG'' y les variantes más 'soul' y 'funk' de la música ''discu''. Con variantes rexonales como'l [[Garage]] y con subestilos bien tempranos como'l [[Deep house]] o'l [[Acid house]] llega a Europa con gran ésitu y facilita, a finales de la década, la llegada del [[Techno]] como fusión del primer ''electro'' européu con ''italo-discu'', ''electro funk'' y [[P-Funk]]. Mentanto, el [[EBM]] desenvolver n'Europa carauterizáu pola fusión de ''música industrial'', ''electro minimal'','' electropunk'' y ''post-punk''. {{Multimedia | archivu = House_Music_Demo.ogg | títulu = Exemplu de música House | descripción = Autor: Wickethewok | formatu = [[Ogg]] }} Cola llegada del ''House'' a Europa, a partir de 1987, los discos de música de baille qu'utilizaben instrumentación puramente electrónica fixéronse cada vez más populares. Apaecen nuevos soníos como'l [[New beat]], [[Balearic beat]], [[Eurohouse]] (incluyíu'l ''Italo House'') o inflúi fuertemente nel acabante crear [[Dance pop]] y nel soníu [[Madchester]]. La música ''House'' empezó entós un lentu procesu d'integración con estilos de música bailladera más comercial, pasando a formar parte del repertoriu d'estrelles pop de talla internacional quien so la yá imparable influencia ''house'' definieron la escena bailladera de los años 1990. ==== 1990s ==== A principios de los [[años 1990]] cueye protagonismu la [[rave music]] tres la puxanza inicial de la música ''house''. Primeramente consistía nuna combinación de ''acid house'', [[breakbeat hardcore]] rápidu y [[Hardcore techno]] y darréu derivaría en [[Hard house]], [[Makina]] y [[happy hardcore]]. {{Multimedia | archivu = Uplifting_Trance_Sidechain.ogg | títulu = Exemplu de música Trance (Uplifting Trance) | descripción = Autor: Kesean Beat | formatu = [[Ogg]] }} Paralelamente fai la so apaición el [[Trance (música)|Trance]] y el [[Goa trance]] que darréu diríen adquiriendo fama con distintes subestilos como [[Hard trance]], [[Dream trance]], [[progressive trance]], [[psytrance]], [[Balearic Trance]], [[uplifting trance]], [[Euru trance]] y [[Vocal trance]]. El ''dance pop'' toma bases rítmiques más contundentes dando llugar al [[Eurodance]] a metá de década, que nel so cayente fundir con otros ritmos dando llugar otros tipos de música [[Dance]] y de la mesma inflúi nel [[Europop]] yá esistente. Pela so parte apaecen dellos estilos de ''House'', el [[progressive house]] que funde de la mesma con otros xéneros, el [[French house]] que se desenvuelve escontra'l [[Funky house]] y el [[UK garage]], deriváu del ''garage house'', que de la mesma se funde col ''jungle'' pa crear el [[Speed garage]]. Entemeciendo con bases electróniques, sintetizadores y/o samples con orientación ''dance'', les músiques llatines o'l ''rock'' esperimenten colos nuevos soníos apaeciendo nueves variantes electróniques como'l [[Merengue house]] o'l [[Alternative dance]] respeutivamente. El ''heavy metal'' pierde popularidá y diversifícase en múltiples [[:Categoría:Subxéneros del metal|subxéneros]]. El [[Big beat]] tamién fai la so apaición presentando un nuevu pasu na conexón de la música electrónica de baille y el ''rock''. {{Multimedia | archivu = Aces.R - Temple Dab.ogg | títulu = Exemplu de música Drum & Bass | descripción = Autor: Aces R. | formatu = [[Ogg]] }} En cuanto al ''Rap'' desenvuélvese'l [[G-funk]] (Gangsta-funk o Ghetto-funk) que surde a partir del [[gangsta rap]] de la mariña oeste a principios de la década de los 90. El [[Miami bass]] y el ''Jungle'' de finales de la década anterior inflúin nel desenvolvimientu del [[Drum and bass]]. Nesta década apaez la música [[Glitch (música)|Glitch]] d'influencia nos xéneros de les subsiguientes décades. ==== 2000s ==== La teunoloxía informática faise más accesible y el [[software]] musical avanza, faciéndose posible la producción musical utilizando medios que nun guarden nenguna rellación coles práutiques tradicionales. Nes discoteques ta n'alza'l ''vocal trance'', el ''french house'', el ''funky house'', el ''nu-discu'' y el ''nu-italo'' nos primeros años, y van perdiendo popularidá en favor del [[Electro house]] y de nuevos ritmos llatinos electrónicos ente los que destaca'l [[Reggaeton]] con fuerte énfasis en pulsos y ritmos pa discoteca con estructura basada nel pop. {{Multimedia | archivu = Free_Bee_by_Dynabee.ogg | títulu = Exemplu de música dubstep | descripción = Autor: Dynabee | formatu = [[Ogg]] }} Evolucionando del ''UK Garage apaecen nel [[Grime]] y [[Bassline]]. Nel ''hip hop'' desenvuélvese'l [[crunk]], y combinandose col nuevu ''electro'', surde'l [[Electro hop]]. A lo llargo de la década créase'l [[Dubstep]], consideráu como la culminación d'un llinaxe d'estilos como'l [[2-step garage]], [[broken beat]], ''drum and bass'', ''jungle'', ''dub'' y ''reggae''. Apaecen subxéneros derivaos de la combinación de les nueves teunoloxíes con movimientos musicales de los ''años 1980'' como'l [[electroclash]], a principios de la década, como una reaición frente a la música electrónica del momentu inspirándose nel ''new wave'', o'l [[electropop]], a finales de la década, con un soníu más empobináu escontra la música electrónica de baille y con gran ésitu internacional pola gran acoyida d'artistes internacionales de la música ''dance''. ==== 2010s ==== Gracies a les meyores na teunoloxía de microprocesadores, faise posible crear música d'elevada calidá utilizando pocu más qu'un solu ordenador. Estes meyores democratizaron la creación musical llevando a una medría masiva na producción musical casera disponible pal públicu n'internet. Mientres los primeros años de la década'l mainstream de la música de baille siguir acopando'l ''electropop'' qu'empieza a derivar escontra soníos más ''r&b'' o ''electrorock'' y escontra ritmos llatinos, dando llugar al [[Electro llatín]]. {{Multimedia | archivu = Bigroom_house_drop_loop_30_sec.ogg | títulu = Exemplu de música Big Room House | descripción = Autor: Shadiac | formatu = [[Ogg]] }} El ''electro house'' fundir con otros xéneros, apaeciendo'l [[Complextro]], el [[Big room house]], el [[Dutch house]] y el [[moombahton]], del cual deriven el [[moombahcore]] (tamién conocíu como moombahstep), con influencies del ''dubstep'' o ''dutch house'' y el [[Moombahsoul]], con influencies del ''soul'' y ''deep house''. Esti postreru funde soníos tropicales surdiendo'l [[house tropical]], o soníos más electro dando llugar al [[Future house]]. De finales de la década anterior cueye fuerza'l [[chillwave]], marcáu por un altu usu de procesadores d'efeutos, sintetizadores, looping, samplers, y llinies vocales con bastantes efeutos y melodíes simples,<ref>«Is Chillwave the Next Big Music Trend? - Speakeasy - WSJ». The Wall Street Journal.</ref> del cual surde'l [[vaporwave]].<ref>Szatan, Gabriel (22 de xunetu de 2013). «Interview: CFCF on New Age, Japanese Music and the Almighty Panpipe». Red Bull Music Academy. Consultáu'l 10 d'abril de 2014.</ref> El [[Trap (música)|trap]], yá conocíu nos 90 como un amiestu de ''Hip Hop'' con música futuristica (música electrónica) con soníu agresivu y conteníu llírico, empezar a incorporar en producciones con influencies del [[southern hip hop]], [[hardcore hip hop]], ''crunk'', ''house'', ''moombahton'', ''dubstep'', ''electro house'' y ''big room house''. == Músiques de baille del mundu == [[Música d'América Llatina]], [[Música africana]], [[Música de Xapón]], [[Música de China]], [[Arte del Sudeste Asiáticu]], [[Música de los países islámicos]], [[Música de la India]]. == Llistáu de formes musicales de baille clásicu == :Ver tamién: ''[[Formes musicales por periodu|Formes musicales per periodu, llinia de tiempu]]'' {| border="0" style="background:#ffffff" align="top" class="sortable wikitable" |+ align="center" style="background:DarkSlateBlue; color:white" |'''Llista de formes musicales''' |- ! width="180 px" style="background:Lavender; color:Black"|Dómina !style="background:Lavender; color:Black"| Forma musical ! style="background:Lavender; color:Black"| Definición |- | Medieval || [[Estampie]] || Danza medieval, orixinaria de la Provenza, bien en boga dende'l sieglu XII. |- | Medieval || [[Saltarello]] || Danza allegre que se desenvolvió a partir de la gaillarde de Nápoles, nel XIII n'Italia. |- | Renacentista || [[Branle]] || Estilu de danza y forma musical del sieglu XVI orixinariu de Francia nel que'l movimientu principal ye llateral, y baillábase en pareyes o nun grupu formando llinies o círculos. |- | Renacentista || [[Gayarda]] || Danza de pareya de tres tiempos apaecida en Lombardía hacia 1480. Frente a la so solemnidá inicial, nel intre gana popularidá y conviértese nuna danza de baille bien apreciada nel XVI, siguiendo davezu a la pavana nes suites de danza. |- | Renacentista || [[Pavana]] || Danza procesional común n'Europa mientres el sieglu XVI. |- | Renacentista y barroca || [[Courante]] || Tamién llamada "corrente", "coranto" o "corant" ye'l nome dau a una familia de dances ternaries de finales del Renacimientu y principios del periodu Barrocu. |- | Barroca || [[Alemanda]] || Danza alemana barroca (sieglu XVIII) de compás cuaternariu o binariu y simple. Términu que tamién ye usáu pa denominar un elementu estándar de la suite, de normal el primer o segundu movimientu. Tamién puede denominase Allemanda, Almán o Almaín. |- | Barroca || [[Musette]] || Una de les munches pieces básiques pa componer una suite. Ye una danza francesa de los sieglos XVII y XVIII, pastoril, que tomó'l nome del preséu col cual executábase: musette o cornamusa. Tamién se refier a un estilu musical predominante en París, onde l'acordión yera'l preséu principal. |- | Barroca || [[Tarantela]] || Forma musical tradicional del sur Italia. Conocida dende'l XVII, particularmente viviegu, acompañada d'una danza desenfrenada, yera tocada en ceremonies qui podíen durar xornaes enteres, pa curar a quien se creía víctimes de mordedura d'una araña llexendaria, la tarántula. Les cualidaes terapéutiques que se-y pretendíen yeren una sida con cuenta de perpetuar les dances paganes na Italia católica rigorista del XVII. |- | Barroca || [[Gavota]] || Danza popular francesa, bien popular na corte de Lluis XIV de Francia, onde Jean-Baptiste Lully yera'l principal compositor. |- | Barroca || [[Giga (danza)|Giga]] || Danza rápida o bien rápida, d'orixe probablemente inglés (jig). Cronológicamente, foi la última danza en ser integrada como elementu básicu de la suite baroque. Tócase d'últimes, dempués de la zarabanda, pero cola posibilidá d'entrepolar ente elles delles dances opcionales, como'l minueto, gavotta, bourrée, passepied, rigaudon, etc. |- | Barroca || [[Chacona]] || Danza en tres tiempos d'orixe hispanoamericanu que, al traviés d'España, espublizar por Europa. Mientres el sieglu XVII, la Chacona desenvuelve una tema melódica al que s'aplicaba variaciones nel baxu (basso ostinato). Monteverdi y Frescobaldi utilizaron ritmos más lentos del tipu zarabanda, bien del gustu de Couperin y Lully, que la utilizaben nes sos obres escéniques. |- | Barroca || [[Minueto]] || Antigua danza tradicional de la música barroca orixinaria de la rexón francesa de Poitou qu'algamó'l so desenvolvimientu ente 1670 y 1750. Foi introducida na corte francesa por Jean-Baptiste Lully (1673) que la incluyó nes sos óperes y, a partir d'esi momentu, formó parte d'óperes y balés. |- | Barroca || [[Zarabanda]] || Danza lenta, orixinaria d'América Central, que se popularizó nes colonies españoles, antes de cruciar l'Atlánticu pa llegar a España. Darréu, convertir nun movimientu tradicional na suite mientres el Barrocu. |- | Barroca || [[Bourrée]] || Danza tradicional de pareyes, d'orixe francés, sieglu XVI. La bourrée ye una danza rápida que s'utilizó na suite barroca y nos balés y les óperes franceses del sieglu XVII y el sieglu XVIII. |- | Barroca, clásica y romántica || [[Barcarola]] || Cantar folclóricu cantada polos gondoleros venecianos, o una obra musical escrita naquel estilu. Na música clásica, les dos más famoses son la de la ópera Los cuentos de Hoffmann de Jacques Offenbach, y la Barcarola en fa sosteníu mayor, pa pianu, Opus 60 de Frédéric Chopin. |- | Barroca, clásica y romántica || [[Divertimento]] || Forma musical que foi bien popular mientres el sieglu XVIII, compuesta pa un amenorgáu númberu de preseos. De forma similar a la suite, y al igual qu'ésta, taba formada por movimientos de danza, anque más curtios y simples, y más llibres nel so conxuntu. |- | Clásica y romántica || [[Balé]] || Xéneru dramáticu que la so aición ye representada per mediu de pantomimes y dances. El balé cortesanu francés, ye contemporaneu de los primeros ensayos de la monodía dramática de Florencia (los entemedios, de finales del sieglu XVI). De les representaciones de los ballets de la corte nacen la [[ópera-balé]] y la [[comedia-balé]] de Lully y de Molière. El balé entrepoláu, ensertáu nuna ópera, ye específicu del arte llírico francés, como se reflexa nes representaciones de les traxedies llíriques de Lully y de Rameau. La reforma de Noverre ([[balé d'aición]]) ya inclusive les de Gluck. |- | Clásica || [[Valse]] || Elegante baille musical orixinariu del sieglu XII. La so carauterística más significativa ye que les sos compases son de 3/4. |- | Clásica y romántica || [[Mazurca]] || Danza animada de pareya, tradicional de Polonia, del sieglu XVI, daqué más rápida que la polonesa. Orixinalmente un baille de salón, convertir nuna danza popular. Dar a conocer por toa Europa, xuntu cola polca (d'estructura similar), mientres la segunda metá del sieglu XIX. Paecer al valse y al minué (d'orixe francés, la más famosa danza mientres el sieglu XVIII) tocantes a la so estructura y al so movimientu moderáu. Especialmente foi Frédéric Chopin el precursor d'esta forma musical na música clásica y de conciertu. |- | Clásica y romántica || [[Polonesa]] || Danza polaca de movimientu moderáu y en compás de 3/4. Nel so orixe (sieglu XVI) yera una marcha solemne que daba principiu y fin a les fiestes de la nobleza; les pareyes, tomaes de les manes y empuestes pol dueñu de la casa, travesaben sales, galeríes y xardinos, faciendo los más estravagantes movimientos. Mientres el sieglu XVIII produció la estilización de la polonesa. Ye nesta dómina onde la polonesa se entronca dientro de la Suite, tomando la forma de Zarabanda o de Rondó. |- | Clásica y romántica || [[Scherzo]] || Desenvolver a partir del minueto, y gradualmente ser sustituyendo nel tercer (o dacuando segundu) movimientu de la sonata, el cuartetu de cuerdes y la sinfonía. Tradicionalmente caltién la forma ternaria del minueto, pero ye más rápidu y casi siempres de naturaleza allegre. |- | Romántica || [[Rapsodia (música)|Rapsodia]] || Pieza musical carauterística del romanticismu compuesta per distintos partes temátiques xuníes llibremente y ensin rellación dalguna ente elles. Ye frecuente que tean estremaes en dos seiciones, una dramática y lenta y otra más rápida y dinámica, consiguiendo asina una composición d'efeutu brillosu. |- | Romántica || [[Boleru]] || Xéneru musical d'orixe español, desenvueltu en dellos países hispanoamericanos como Arxentina, Colombia, Cuba, Ecuador, España, Méxicu, Perú, Puertu Ricu, Venezuela, y otros. El ritmu del boleru ye d'un compás de cuatro tiempos. La so forma de baillar tan simple facer popular en tol mundu, en tolos ambientes y ente toles clases sociales. |- | Romántica || [[Polka]] || Danza popular apaecía en Bohemia hacia 1830. La so forma deriva direutamente del minué, con una instrucción que prepara la entrada de la tema y una coda que sirve de final a la obra. |- |} == Llistáu de formes musicales de baille modernu == {| border="0" style="background:#ffffff" align="top" class="sortable wikitable" |+ align="center" style="background:Blue; color:white" |'''Llista de formes musicales''' |- ! width="200 px" style="background:Cyan; color:Black"|Dómina !style="background:Cyan; color:Black"| Forma musical ! style="background:Cyan; color:Black"| Definición |- | Siglo XIX || [[Tangu]] || Xéneru musical y danza, carauterísticos de la rexón del Río de la Plata que revolucionó'l baille popular introduciendo una danza sensual de pareya abrazada. El tangu tien compás de 4/4 (a pesar de que se-y llama «El dos por cuatro») y forma binaria (tema y estribillu). |- | Sieglu XIX || [[Ragtime]] || Xéneru musical estauxunidense deriváu de la marcha y de ritmos provenientes de la música africana. Usualmente lleva un metro de 2/4 o 4/4 con un patrón de baxu d'octaves na manzorga nos tiempos impares y acordes triada usualmente executaos en primer o segunda inversión nos tiempos pares, acompañáu d'una melodía sincopada na mano derecha. |- | Sieglu XIX y primer metá del sieglu XX|| [[Jazz]] || Xéneru musical nacíu a finales del sieglu XIX n'Estaos Xuníos a partir del ''Ragtime'', ''Blues'' y música africana, con una cualidá rítmica especial conocida como swing, improvisación y un soníu y un fraseo que reflexen la personalidá de los músicos ejecutantes. La so identidá musical ye complexa y nun puede ser delimitada con facilidá creándose [[estándares del jazz]] de temes musicales qu'adquirieron cierta notoriedá. |- | Década 1900 d'equí p'arriba || [[Samba (baille)|Samba]] || Xéneru musical aniciáu en Brasil de raigaños africanos incorporando ''polca'', ''maxixe'', ''lundu'' y ''xote'', adquiriendo un calter singular. El so ritmu ye rápido de 50 a 54 tiempo/minuto. Estremar pol so compás binariu de gran vivacidad con predominiu de la síncopa. |- | Década 1910 y 1920 || [[Foxtrot (baille)|Foxtrot]] || Baille estauxunidense, que naz en 1912 coles primeres orquestes de jazz. El so nome significa, lliteralmente, «trote del foín» y alude a les primitives dances negres. Na década de 1920 el [[Charlestón]], una variedá del ''foxtrot'' fixo raxón por ser unu de los bailles más estravagantes y conocíos hasta esa fecha. El fox lentu baillar a 32 compases per minutu. El Quickstep, sicasí, tien ente 50 y 52 compases per minutu. |- | Década 1940 d'equí p'arriba || [[Música d'América Llatina]] || Entiende xéneros autóctonos de la rexón como [[Boleru]], [[Salsa (xéneru musical)|Salsa]], [[Bossa nova]], [[música tropical]], [[merengue (xéneru musical)|merengue]] o [[bachata]], ente otros, y tamién los xéneros llatín y tropical que deriven d'estilos más internacionales como'l ''pop'', ''rock'' y ''jazz'' llatinos''. Específicamente, les formes españoles de composición de cantares, los ritmos africanos y l'harmonía europea son partes importantes de la música tropical y llatina. |- | Década 1940 d'equí p'arriba|| [[Rhythm and blues]] || Xéneru de música popular afroamericana que tuvo'l so orixe n'EEXX a partir del ''blues'', el ''jazz'' y el ''gospel''. A partir de 1980 hai un resurdimientu cola llegada de la música electrónica na que combina elementos de [[hip hop]], [[soul]], [[R&B]] clásicu, [[pop]] y [[funk]]. Al tener influencies del ''jazz'' la so identidá musical ye complexa y nun puede ser delimitada con facilidá. |- | Década 1950 || [[Rock and roll]] || Xéneru musical de ritmu marcáu, deriváu d'un amiestu de diversos xéneros música folclórica estauxunidense, (''doo wop'', ''rhythm and blues'', ''hillbilly'', ''blues'', ''country'' y ''western'' son los más destacaos). Sigue la estructura del blues de compases (8,12,16 o combinaos). En munchos casos, el rock and roll clásicu foi una aceleración del blues en tonu mayor col pesu rítmicu recayendo sobre los tiempos 2 y 4. |- | Década 1950 d'equí p'arriba|| [[Pop]] || Xéneru musical desenvueltu nos países anglosaxones so la influencia del ''rythm and blues'', y de la música ''folk'' británica. Puede tomar emprestáu de cutiu elementos d'otros estilos calteniendo la estructura trato-estribillu. Xeneralmente marcáu por un rítmo constante, un estilu allegáu a la corriente dominante y una estructura tradicional de trenta y dos compases. L'harmonía coincide cola de la tonalidá europea clásica, utilizando ciclos de subdominante-dominante-tónica o la escala de blues. |- | Década 1960 d'equí p'arriba|| [[Rock]] || Términu ampliu qu'arrexunta a una gran variedá de xéneros musicales centraos na guitarra llétrica. Subxéneros distintivos por apaición son ''garage rock'', ''blues rock'', ''folk rock'', ''country rock'', ''jazz rock fusión'', ''rock sicodélicu'', ''rock progresivu'', ''glam rock'', ''heavy metal'' y derivaos, ''punk'' y derivaos, ''new wave'', ''rock alternativu'' y derivaos... Típicamente, el rock ye una música centrada nos cantares, davezu con compás de 4/4 y usando una estructura trato-estribillu, pero'l xéneru volvióse desaxeradamente diversu y les carauterístiques musicales comunes son difíciles de definir. |- | Década 1960 || [[Soul]] || Xéneru musical orixinariu d'Estaos Xuníos que combina elementos del [[Góspel]] y del [[Rhythm and blues]]. Los ritmos pegadizos, acentuaos por palmes y movimientos corporales bonales, la llamada y respuesta ente'l solista y el coru y un soníu vocal particularmente tirante son importantes elementos del soul. |- | Década 1960 || [[Funk]] || Xéneru musical fusión de ''soul'', ''jazz'', ''ritmos llatinos'' y ''R&B'' qu'amenorga'l protagonismu de la melodía y de l'harmonía y da mayor pesu a la percusión y a la llinia de baxu llétricu dando llugar a una nueva forma musical rítmica y bailladera. |- | Década 1970 d'equí p'arriba|| [[Breakbeat]] || Agrupación de dellos subxéneros de música electrónica, xeneralmente carauterizaos pol usu de patrones rítmicos distintos del 4/4, primero'l [[Hip hop]], nos 80 [[Jungle]], nos 90 [[Big beat]] y [[Drum and bass]], nos 2000 [[Dubstep]] o nos 2010 [[Moombahton]]. Trátase, n'esencia, d'una secuencia de breaks o "frayatos" d'una base rítmica formada por golpes de batería, en forma de compás cuaternariu con subdivisión binaria 4/4, combinando ritmos [[four-to-the-floor]] con breaks. |- | Década 1970 || [[Música discu|Discu]] || Xéneru musical de baille deriváu del ''rhythm & blues'' qu'entemeció elementos de xéneros anteriores, como'l ''soul'' y el ''funk'', con toques ''llatinos''. Compás de 4/4, marcáu por una figura de charres, d'ocho o dieciséis tiempos, y una llinia predominante de baxu sincopado, con voces fuertemente llastíes. Ritmos repetitivos ente 110 y 136 bpm, pegadizos y con frecuencia inspiraos por ritmos d'orixe llatín como ''merengue'', ''rumba'' o ''samba''. |- | Década 1980 d'equí p'arriba|| [[Música electrónica de baille]] || El ''EDM'' o, a cencielles, ''dance'', ye un conxuntu de xéneros de música electrónica, como'l [[Italo discu]], l'híbridu [[dance pop]], [[house (música)|house]], [[techno]] o [[trance]], ente otros. Ritmos bien marcaos y repetitivos [4-on-the-floor] conxugándolos con soníos simples dando llugar dende melodíes allegres a loops monótonos sincopados y bien sintéticos. La música Dance puede combinar con cualesquier otra música de baille como'l ''pop'' (Dance Pop), ''breakbeat'' (drum & bass o dubstep), ''llatina'' (reggaeton o moombahton), ''rock'' (rock electrónicu) ya inclusive ''jazz'' (Nu jazz). |- |} == Bailles rexonales d'España == Dellos bailles con [[música folclórica]] d'España son: * [[Xota (música)|Xota]], danza popular bien estendida n'España * [[Baille de cayaos]], danza popular bien estendida per Cataluña y Aragón * [[Baille de cossis]] de Tarragona * [[Baille de Diaños Malditos de Salou]], (en catalán: Ball de diables maleïts de Salou) * [[Baille de diaños]], tradición catalana * [[Baille de les cintes]], tradicional de delles cultures * [[Baille de los cossiers]], grupu de dances populares mallorquines * [[Baille de los pollos]], típicu del norte de Llión y sur d'Asturies * [[Baille de mayordomos]], tradicional del Altu Aragón, España * [[Malagueña (baille)]], de les Islles Canaries (España) * [[Isa (folclor)|Isa]], de les Islles Canaries (España) * [[Rondón (baille)]], típicu de la Sierra de Gredos y del Valle del Alberche == Ver tamién == {{AP|Categoría:Xéneros y formes musicales de danza|l1=Ver llista completa de Xéneros y formes musicales de danza}} <br /> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == https://prezi.com/nmvbs1nuvv34/bailles-de-salon-del sieglu-xix/ https://danzasdelmundo.wordpress.com/glosariu/ {{Tradubot|Música de baile}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música]] [[Categoría:Wikipedia:Tradubot]] 6hlr05k9x5yl9pvyhmbp49jblfew595 0 112827 3713287 3656167 2022-08-25T09:57:29Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Ficha de xéneru musical |orixe musical = {{Llista horizontal |1= * [[Funk]] * [[Soul (música)|soul]] * [[R&B contemporaneu|R&B]] * [[Música sicodélica|sicodélica]] * [[Música llatina|llatina]] (especialmente [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]]) * [[pop]] * [[pop rock]] * [[soca]] (tamién música [[Música de Cuba|afro-cubana]]) * [[Swing (jazz)|swing]] * [[big band]] * [[philadelphia sound]] }} |orixe cultural = Entamos de los [[Años 1970|1970]] o finales de los [[Años 1960|1960]], [[Estaos Xuníos]] |preseos = [[Tecláu electrónicu|Tecláu]], [[Batería (preséu)|batería]], [[caxa de ritmos]], [[sintetizador]], [[violín]], [[guitarra llétrica]], [[pianu]], [[Cuerda (música)|seición de cuerda]], [[Preséu de viento|seición de vientu]], [[Voz (música)|voz]], [[Preséu de percusión|percusión]] |popularidá = Bien alta, en tol mundu polo xeneral, especialmente en [[estaos xuníos]], [[europa]] y llatinoamérica]] mientres los [[Años 1970|70]], unu de los xéneros más populares de tolos tiempos derivaos = [[Synth pop]], [[hip hop]], [[Dance|EDM]], [[House (música)|house]], [[new wave]], [[freestyle rap|freestyle]], [[funky house]] |subxéneros = {{Llista horizontal |1= * [[Space discu]] * [[post-discu]] * [[italo discu]] * [[euru discu]] * [[discu polu]] * [[cosmic discu]] * [[nu-discu]] }} |fusiones = {{Llista horizontal |1= * [[Dance-punk]] * [[Hi-NRG]] * [[Electro (música)|Electro]] * [[Dance-pop]] * [[Nu-discu|Discu house]] * [[Dance-rock]] * [[French house]] }} |xéneros rexonales = {{Llista horizontal |1= * Soníu Philadelphia * Soníu Nueva York * Soníu Los Angeles * Soníu Munich * Soníu Manila }} }} [[Ficheru:Disco ball 1.jpg|thumb|300px|[[Bola d'espeyos]] representativa de la dómina discu.]] La '''Música discu''' o a cencielles '''Discu''' ye un [[xéneru musical|xéneru]] de música de [[baille]] derivada del [[rhythm and blues]] qu'entemeció elementos de xéneros anteriores, como'l [[soul]] y el [[funk]], con toques llatinos en munchos casos, y que se popularizó nes sales de fiesta ([[discoteca|discoteques]]) na segunda metá de los [[años 1970]]. == Carauterístiques xenerales de la música discu == === Estructura musical de la música discu === ==== Ritmu musical ==== [[Ficheru:04232012dae jpg semana de la cultura159.JPG|thumb|Alumnos del [[Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros de Monterrey, Campus Ciudá de Méxicu]] interpreten baille discu mientres un eventu cultural en campus]] La música [[pop]] apoderó la escena musical hasta l'empiezu del "discu", na primer metá de los [[Años 1970|años 70]]. Los cantares discu de normal taben estructuradas sobre un repetitivu [[4/4|compás de 4/4]], marcáu por una figura de [[hi hat|charres]], d'ocho o dieciséis tiempos, con [[hi hat]] abiertu nos tiempos llibres, y una llinia predominante de [[baxu (harmonía musical)|baxu]] [[síncopa (música)|sincopado]], con voces fuertemente llastíes. Son fácilmente reconocibles polos sos ritmos repetitivos (xeneralmente ente 110 y 136 [[Pulsaciones per minutu|bpms]] per minutu) y pegadizos, con frecuencia inspiraos por ritmos d'orixe llatín como [[Merengue (xéneru musical)|merengue]], [[rumba]] o [[samba (música)|samba]]. L'usu del ''open hi-hat'' a un '''ritmu 4/4''' percíbese claramente en temes como ''"The Love I Lost"'', de [[Harold Melvin & The Blue Notes]] en 1973, una producción de Gamble y Huff, y el baterista responsable de presentar esi sellu foi Earl Young de la banda de sesión de Philly Records, [[MFSB]].<ref name=Guardian>[http://www.discomusic.com/forums/showthread.php/24874-The-Discu-High-Hat-Pattern]''</ref> ==== Harmoníes y arreglos ==== El soníu [[orquesta]]l usualmente conocíu como ''soníu discu'' encontar na presencia de seiciones de cuerda ([[violin]]es, [[viola|violes]], [[cellos]]...) y metales, que desenvolvíen frases lliniales en [[unísonu]], tres la base instrumental formada pol [[pianu llétricu]] y la [[guitarra llétrica]] (con toques sincopados claramente tomaos del [[funk]]). Al contrariu que nel [[Música rock|rock]], la [[guitarra]] solista ye inusual La resultancia yera una especie de ''muriu de soníu'', brillante, colos grupos orquestales tomando los papeles [[solista|solistes]] y con un ''background'' [[Harmonía|harmónicu]], encontáu nuna progresión d'[[acorde]]s bien definida (menor/séptima/menor), con predominiu de los acordes de séptima mayor. === Ámbitu temporal === La música discu tien la so etapa de mayor proyeición nun periodu d'ocho años entendíu ente 1974 y 1982 aprosimao, con un [[revival]] nos [[años 1990]]. Precisamente escontra la metá de los [[años 1970|70]], llograron los sos principales ésitos los intérpretes más carauterísticos de la música discu, como [[MFSB]], [[Donna Summer]], [[The Jackson 5]], [[Chic]], [[Gloria Gaynor]], [[Barry White]], [[The Bee Gees]], [[KC and The Sunshine Band]], [[Village People]], [[Boney M]] o [[ABBA]]. Otros munchos artistes que, de normal, nun trabayaben el xéneru, grabaron canciones disco nel visu de la so popularidá, como por casu [[Leo Sayer]] (''You Make me feel like dancing''), [[Rod Stewart]] (''Do you think i'm sexy?''), [[Electric Light Orchestra]] (''Last Train To London''), [[Kiss]] (''I Was Made for Lovin' You'') y [[Blondie]] (''Heart Of Glass''). Diverses [[film|películes]], como [[Fiebre del sábadu nueche]] y [[¡Por fin ye Vienres!]], contribuyeron al despegue de la música discu ente'l públicu. Anque la popularidá de la música discu tornó a empiezu de los [[Años 1980|años 80]], caltuvo una importante influencia nel desenvolvimientu de la música de baille electrónica de los años 80 y [[Años 1990|90]], según en xéneros como'l [[House (música)|House]] o'l [[Techno]]. == Historia == === Oríxenes === ==== Studio 54 y otres sales ==== [[Ficheru:Jackson 5 tv special 1972.JPG|thumb|left|The Jackson Five]] Si hubiera qu'identificar cada música con un llugar, el fortín de la música discu sería, ensin dulda, la célebre discoteca neoyorquina "[[Studio 54]]" onde los [[Disc jockey|djs]], cola cuenta d'enllargar la diversión, y utilizando pa ello dos [[giradisco|platos]] con una mesmu cantar, llograron estender considerablemente la duración de les temes d'ésitu. Eso dio como resultáu les versiones de 12 pulgaes, onde se convidaba a baillar, y movese esfrutando de la música, según el términu definitoriu del momentu: ''[[Boogie Woogie|Boogie]]''. Delles otres sales de fiestes tamién llograron prestíu: ''The Limelight'', ''Magique'', ''L'amour'', ''Sanctuary'', ''Paradise Garage'', etc. ==== Primeros ésitos nes llistes ==== La tema ''"[[Rock The Boat]]"'' de los californianos [[Hues Corporation]] ([[1974]]) foi nᵘ1 nos ''[[chart]]s'' de [[single]]s y vendió más de 2 millones de copies, convirtiéndose asina nel pioneru de los grandes ésitos de la música discu. Tamién algamaron esti privilexáu estatus otres temes como ''"[[Love's Theme]]"'', de [[Barry White]] & [[Love Unlimited Orchestra]], a empiezos de 1974. El mesmu Barry White a fines d'esi mesmu añu volvió imponer un nuevu ésitu con ''"[[You're the First, the Last, My Everything]]"''. Per otra parte el [[27 d'ochobre]] de 1974 [[Gloria Gaynor]] publicó'l so primera senciellu que yera una versión d'una tema de [[The Jackson 5]]: ''"[[Never Can Say Goodbye]]"''. La tema convertir en paradigma del [[xéneru musical|xéneru]] y amás foi'l primera senciellu del so primer álbum de vinilu con formatu [[discu mix]]: [[Never Can Say Goodbye (álbum de Gloria Gaynor)|Never Can Say Goodbye]] llanzáu'l [[23 de xineru]] de 1975. En [[1975]], ésitos como ''"The Hustle"'', de [[Van McCoy]] o ''"Love to Love You, Baby"'', de [[Donna Summer]], acabaron per consolidar la primacía de la música discu. Hubo otros munches temes de gran ésitu, a nivel mundial, ente 1974 y 1975: [[The Jackson 5]] con "[[Dancing Machine]]" (1974), [[George McCrae]] cola tema "[[Rock Your Baby]]" (1974), "[[Lady Marmalade (cantar de LaBelle)|Lady Marmalade]]" (1974) del tríu [[LaBelle]], [[The Four Seasons]] y el so "[[December, 1963 (Oh, What a Night)]]" (1975) o [[Silver Convention]], con "[[Fly Robin Fly]]" (1975) y "[[Get Up and Boogie]]" (1976), primeros exemplos europeos del xéneru. Sicasí, fueron los [[Bee Gees]] quien punxeron la cara más visible a la música discu. El grupu fuera popular na década anterior poles sos balaes, ya inclusive compitieren colos [[Beatles]] nos ''charts'', anque sumieren mientres dalgún tiempu. L'habilidá de [[Barry Gibb]] pa cantar en [[falsete]] y l'inmersión del grupu nel ''discu'', apurriéron-y el so primer nᵘ1 dempués de munchos años con ''Jive Talkin''' (1975) y, sobremanera, con ''You Should be Dancing'' (1976). Dambes temes incluyéronse, darréu, na banda sonora de la película ''Saturday night fever'' (1977) de John Badham y protagonizada por [[John Travolta]]. === 1975-1979: la edá d'oru === A partir de 1975, un gran númberu d'artistes que nunca antes tocaren el xéneru, empiecen a grabar cantares ''discu'', en munchos casos por imposición de les discográfiques, buscando un ''hit''. Exemplos notables d'esto, fueron temes como ''Silly love song'' ([[Wings (banda)|Wings]], 1976); ''Got to give it up'' ([[Marvin Gaye]], 1977);''You Make Me Feel Like Dancing'' ([[Leo Sayer]], 1977); ''Miss You'' ([[Rolling Stones]], 1978); "I was made for lovin' you" ([[KISS]], 1979); ''Copacabana'' ([[Barry Manilow]], 1978); ''I'm every woman'' ([[Chaka Khan]], 1978); ''Boogie Nights'' ([[Heatwave]] 1978); ''Do You Think I'm Sexy?'' ([[Rod Stewart]], 1979); ''Last train to London'' ([[Electric Light Orchestra]], 1979); o los ésitos de [[Michael Jackson]], ''Don't Stop 'til You Get Enough'' y ''Off the Wall'' (1979). La publicación de la [[Banda sonora]] de la [[película]] ''[[Fiebre del sábadu nueche]]'' (1977), unu de los álbumes más vendíos de la historia de la música popular, catapultó a los [[Bee Gees]], nuevamente, al númberu 1 de les ''llistes d'ésitos'' de tol mundu, con ocho senciellos distintos, ente los que destaquen ''[[Stayin' alive]]'', ''[[You Should Be Dancing]]'', ''[[Night Fever]]'' y ''[[Jive Talkin']]''. [[Ficheru:VillagePeople1978.jpg|thumb|Village People.]] Na mesma dómina en que'l xéneru consolidábase, delles agrupaciones ayenes al mesmu enfusaron na música discu, asimilando tantu elementos del soníu New York, como del de Filadelfia, y añediendo tamién toques llatinos; por casu, la [[Salsoul Orchestra]], dirixida por [[Vincent Montana Jr]]. Paralelamente'l xéneru n'Europa desenvuelve dellos ésitos na manera [[Italo discu|italo-discu]] col grupu [[La Bionda]]. Inclusive dellos grupos de rock de primera llinia publicaron temes con clares influencies ''discu'': ''Miss you'' de [[Rolling Stones]], ''I was made for lovin'you'' de [[Kiss]], etc. Tamién grandes [[factoría|factoríes]] de [[Hollywood]], como [[The Walt Disney Company|Disney]], viéronse influyíes pol xéneru. Los estudios Disney, publicaron, en 1979, un LP denomináu ''[[Mickey Mouse Discu]]'' con delles pistes que aportaron a bien conocíes, como ''Machu Duck'' (Coríu Machu, n'español) y ''Discu Mickey Mouse'' (con versiones n'inglés y castellán). El discu publicar en dambos idiomes y algamó un ésitu aceptable, constituyendo un acercamientu [[infantil]] a la música discu. De la mesma, publicóse [[Sesame Street Fever]] colos personaxes de [[Sesame Street]], que tamién interpretaben música discu de tipu familiar y onde tamién collaboró [[Robin Gibb]] de los [[Bee Gees]].Magar esto, pudo trate nun empiezu como una evidencia de la fuercia del fenómenu discu nos medios, el mesmu foi verdaderamente un aliciente al so inminente descreitu. [[Ficheru:Bee Gees 1977.JPG|thumb|right|Los Bee Gees.]] Les series y programes de TV de la dómina polo xeneral adopten pistes de presentación y d'acompañamientu d'escenes d'aición basaes na música discu. Ye'l casu de ''CI5 The Professionals (1977), [[CHiPs]] (1977), o [[Muyer Maravía (serie de televisión)|La Muyer Maravía]] (1977). === El cayente del xéneru === ==== Asonsañes ==== Delles parodies del estilu de vida disco fueron creaos. [[Rick Dees]], nel so tiempu como DJ radial en [[Memphis, Tennessee]], grabó "[[Discu Duck]]" y "Dis-Gorilla" (1977); el roqueru de vanguardia [[Frank Zappa]] asonsañó l'estilu de vida de los discotequeros de fin de selmana en la so "[[Discu Boy]]" del so álbum de 1976 ''[[Zoot Allures]]'' primero, y en "Dancin' Fool" del so álbum de 1979 ''[[Sheik Yerbouti]]''; nel so álbum debú de 1983 el músicu comediante [["Weird A el" Yankovic]] inclúi un cantar discu llamada "Gotta Boogie", xuegu de pallabres estendida na semeyanza de la discoteca movimientu a la pallabra de xíriga americana "booger" (mocu) y el so homólogu británicu "bogey". ==== Adautaciones al discu ==== La música clásica foi inclusive afecha pa les discoteques, especialmente por Walter Murphy na so hit "A Fifth of Beethoven" (1976, basáu nel primer movimientu de la [[Sinfonía nᵘ5 (Beethoven)|Quinta sinfonía]] de [[Ludwig van Beethoven]]) y "Flight 76" (1976, sobre la base de "El vuelu del moscardu" de Rimsky-Korsakov , y la serie d'álbumes y singles de "Hooked On Classics" de Louis Clark. Dellos artistes que grabaron y discotecaizaron dellos arreglos de big band incluyendo [[Perry Como]], quien regrabó el so hit de 1939 "Tentación" en 1975, según la yá bien mayor cantante [[Ethel Amenorguen]] que llanzó un álbum de cantares del discu tituláu "The Ethel Amenorguen Discu album" en 1979. Pa non pocos foi un casu risible. ==== Los antidisco ==== La popularidá de ''Fiebre del Sábadu Nueche'', llevó a les grandes [[discográfica|discográfiques]] a anubrir el mercáu de productos ''discu'' fechos de forma mecánica y homogeneizada pa cubrir la demanda creciente de l'audiencia. El adocenamiento d'estos productos y l'apaición d'alternatives de baille evolucionaes ([[Dance]], [[Techno]]...), crearon un sentimientu ''antidisco'' cada vez más perceptible. El emisores de radio empezaron a abandonar la ''música discu'', sobremanera a partir de 1980. La emerxencia d'escenes alternatives, tantu nel rock ([[Punk]], [[New wave]]...) como na música [[R&B]] ([[Rap]], [[Hip hop]]...) tamién contribuyeron al cayente del xéneru. El [[12 de xunetu]] de [[1979]], tuvo llugar una aición ''antidisco'' en [[Chicago]], impulsada por diversos [[Disc jockey|DJs]] d'emisores de rock, como [[Steve Dahl]], [[Gerry Meier]] o [[Michael Veeck]], y qu'adoptó formatu d'eventu, sol nome de ''Discu Demolition Night''. L'asuntu incluyó la quema d'álbumes de música discu y acabó con un fuerte enfrentamientu cola [[policía]], y numberosos arrestaos. Esti conflictu, influyó seriamente nel cambéu de paisaxe sonoro nos ''charts''. Sicasí, entá sigue habiendo dellos ésitos ''discu'' a empiezu de los ochenta, anque con un estilu evolucionao y simplificao: [[Lipps Inc.]] (''Funkytown'', 1980); [[Kool & The Gang]] (''Celebration'', 1980); [[Spargo]] (''Baby You and me'', 1980); [[The Weather Girls]] (''It's raining men'', 1982); [[The Pointer Sisters]] (''I'm so excited'', 1982); [[Michael Jackson]] (''[[Thriller (álbum)|Thriller]]'' y ''[[Billie Jean]]'', 1982); [[Queen]] (''Body Language'', 1982); [[Imagination]] (''Ilussion'', 1982); [[The Mary Jane Girls]] (''In My House'', 1983); [[Prince (músicu)|Prince]] (''1999'', 1983); [[Irene Cara]] (''Flashdance'', 1983); o [[Madonna (cantante)|Madonna]] (''Lucky Star'', 1983) , [[Baltimora]] (''Tarzan Boy'', 1984) y [[Gloria Estefan]] (''Conga'', 1985). ==== Del ''soníu discu'' al ''soníu house'' ==== La transición ente la ''música discu'' de los 70 y el ''Dance'' de los 80, produzse básicamente nos [[estudiu de grabación|estudio de grabación]]. Según afirmaciones de [[Gloria Gaynor]], el cambéu aníciase por cuenta de que los productores empiecen a tener sobrecostos nes sos ediciones. Asina que se sustitúin les enormes seiciones de cuerdes y vientu, y l'ampliu plantel de [[Músicu de sesión músicos de sesión]] por [[secuenciador]]es y [[Caxa de ritmo|caja de ritmos]]. D'esta miente nacen estilos primixenios del Dance como'l [[Hi-NRG]] y l'[[Electro (música)|electro]]. Paralelamente'l xéneru, yá decadente, asimila variaes influencies del [[jazz]] y el [[funk]] estilizado de [[George Clinton]], xenerando nueves víes de desenvolvimientu ([[Acid Jazz]], [[Groove]]) qu'anubren les discoteques de EE.&nbsp;UU. y Reinu Xuníu ente 1980 y 1983. Ente los primeros exemplos de ''Dance'' yá reconocible, atopamos a [[D.Train]], [[Kashif]] o [[Patrice Rushen]] El single ''Planet Rock'' d'[[Afrika Bambaataa]] (1982), producíu por [[Arthur Baker]], marca'l xiru definitivu del ''discu'' escontra'l ''[[hip-hop]]'' y el ''[[electro]]'', fuertemente influyíu, ente otros, polos xermanos [[Kraftwerk]] y el so ''[[Trans Europa Express]]'', según tamién los xaponeses [[Yellow Magic Orchestra]]. El nome del estilu foi ''[[Música electro|electro funk]]''. Seríen finalmente productores, como'l mesmu [[Giorgio Moroder]] n'Europa, y [[Larry Levan]] o [[Frankie Knuckles]] en EE.&nbsp;UU., quien, xugando con [[Loop (música)|loops]] y baxos poderosos, impulsaríen l'[[House (música)|house]], venceyáu a clubes como'l ''Paradise Garage'' ([[Nueva York]]) o'l ''Warehouse'', en [[Chicago]]. === El resurdimientu del discu nos años noventa === L'apaición de dellos discos d'artistes renombraos, a mediaos de los noventa, qu'incorporaben elementos claramente ''discu'', anició un curtiu resurdir del xéneru na década de los [[años 1990|90]]. Publicáronse cantares ''neo-discu'' según dellos amiestos ente [[Hip hop]] y Música Discu, con artistes como [[Pet Shop Boys]] (''New York City Boy'',1999), [[U2]] (''Lemon'',1993), [[Brand New Heavies]] (''Spend Some Time'', 1994), [[Spice Girls]] (''Who Do You Think You Are'', 1995), [[Jamiroquai]] (''Cosmic Girl'', 1996; ''Little L'',''Love Foolosophy'',''You Give Me Something'', 2001), [[N-Trance]] (''Stayin Alive'', ''D.I.S.C.O.'',1997), [[Will Smith]] (''Gettin Jiggy With It'' 1997), [[Kylie Minogue]] (''Spinning Around'', 2001) o [[Sophie Ellis Bextor]] (''Murder on The Dance Floor'', 2002) [[Justin Timberlake]] (''Rock Your Body'' 2004). Nesta mesma [[década]], una serie de [[videoxuegu|videoxuegos]] incluyeron dalgunos tarrezas discu, como ye'l casu, ente otros, de ''Dance Dance Revolution 4th Mix'' (''Shake Your Booty'' de [[KC and The Sunshine Band]]); ''[[Bust A Groove]]'' (''The Natural Playboy'') o '''[[Bust A Groove 2]]'' (''Lets the Music Take Control''), etc. Pa la saga ''Bust a Groove'', les temes fueron especialmente compuestos pa representar a un personaxe denomináu ''Hiro'', que ye un [[Fanatismu|fanáticu]] [[baillarín]] d'esti tipu de música. === El xéneru na actualidá === Les influencies de la ''música discu'' permanecen entá en temes recién, por casu, ''Big Girls(You Are Beautiful)'' de [[Mika (cantante)|Mika]] , ''Shut Up And Let Me Go'' de [[The Ting Tings]], ''Itsi Bitsy Bikini'' de [[Gummy Bear]] ) o daqué de lo que faen [[Scissors Sisters]] ([[2007]] y temes como "Hung Up" del [[Álbum musical|álbum]] de [[Madonna]], "Confessions on a Dance Floor" (2005). Asina mesmu'l [[J-Pop]], en [[Xapón]], tuvo curtios ésitos con influencies disco, como [[Puffy AmiYumi]], Cosmic Nefaretabi y Swimming Pool. Paralelamente sigue habiendo un mercáu d'aficionaos, que dexa que sigan editándose [[Discu compactu|CD]] clásicos, [[remix]]es de dellos cantares conocíos, y que se celebren grandes conciertos, de convocatoria ''"familiar"'', como'l realizáu pola [[Public Broadcasting Service|PBS]] en [[2004]], que xunió a estrelles y artistes d'aquel tiempu (como [[A Taste of Honey (banda)|A Taste Of Honey]], [[Leo Sayer]], [[Tavares]], [[Frankie Valli]], [[Yvonne Elliman]], [[HeatWave]], [[The Hues Corporation]] o [[Martha Wash]], ente otros), que "alicaron" munches de los cantares que fixeron dómina. En 2013 [[Bruno Mars]] llanzó [[Treasure (cantar)|Treasure]] ("ayalga") como homenaxe a la música discu de los años 70 y 80. == Subxéneros == === Variantes rexonales === Na dómina de mayor rellumanza (mediaos de los 70), apaecieron un gran númberu de variantes rexonales del xéneru, en dellos casos consecuencia de les carauterístiques especiales de dellos artistes, n'otros de resultes de conceutos de [[producción música|producción]] y/o [[arreglu musical|arreglos musicales]]. Ente estos subxéneros locales, cabo destacar: * El [[Soníu Filadelfia]], una creación de los productores y compositores Humble y Huff, y que xeneró una llarga llista de númberos unu, con grupos como [[MFSB]], [[The O'Jays]] o [[The Three Degrees]], y solistes como [[Patti Labelle]] o [[Billy Paul]]. * El [[Soníu Nueva York]], con temes de los artistes ''residentes'' de ''Studio 54'' según dalgunos d'orixe llatín, como [[Van McCoy]], [[Grace Jones]], [[The Salsoul Orchestra]], [[Amanda Lear]] o [[LaBelle]], col so espectacular ésitu ''[[Lady Marmalade (cantar de LaBelle)|Lady Marmalade]]''. * El [[Soníu Los Angeles]], qu'incluyía grupos como [[Tavares]], [[Love Unlimited Orchestra]] o [[Phyllis Hyman]]. * El [[Soníu de Miami]] surdíu de los [[Estudios Criteria]] * El [[Soníu Munich]], con artistes como [[Donna Summer]], [[Silver Convention]], [[Boney M]], [[Ginno Soccio]] o [[Giorgio Moroder]]. === Los DJs === El mesmu conceutu del xéneru, y la so estrecha vinculación coles pistes de baille, dieron un papel relevante a los [[Disc jockey|DJs]] na popularización de la ''música discu''. Col tiempu, los más relevantes, fueron incorporando elementos de creación al so trabayu colos vinilos, llegando a xenerar fórmules rítmiques propies que fueron asumíes polos productores. Una d'estes llinies de desenvolvimientu de la ''música discu'', enllaza direutamente col [[hip-hop]] ([[Afrika Bambaata]]). Ente los ''DJs'' más importantes, cabo recordar a [[Walter Gibbons]], [[David Mancuso]], [[John Benítez]] y [[Richie Kaczor]] (dambos de ''Studio 54''), [[Francis Grasso]], [[Ian Levine]], [[Mike Pace]], [[Preston Powell]], etc. === Música discu fora d'[[EE. XX.]] === Nun puede entendese la evolución de la música discu ensin la participación fundamental d'[[Europa]]. Gran parte de los ésitos de la segunda metá de la década cuayáronse, o se producieron direutamente, nel vieyu continente. Magar los artistes al otru llau del charcu bebíen de les influencies direutes del soul y la música negra, n'Europa les influencies son muncho más variaes: jazz, pop, estilos locales... y nótase una clara predilección y evolución na música discu europea escontra los soníos sintetizaos, fundamentales pa entender la música de baille de los años 1980 (euru/italo discu, House, Industrial, Electro...). Productores como l'italianu [[Giorgio Moroder]] van tar a la cabeza d'esta evolución, dientro del denomináu "Soníu Munich", con producciones pa [[Donna Summer]] o mesmes como ''"From Here To Eternity"''. La mayoría de les producciones europees tien vocación internacional, alloñaes de nacionalismos y señes d'identidá patries. Los artistes graben n'inglés y entemecen distintos estilos, sol ritmu típicu a una velocidá media de 120 [[Beats per minute|bpm]]. Esta ventaxosa indefinición nacional fai que llueu la mayoría sían absorbíos pol mercáu estauxunidense, lo que fadría que finalmente terminaren grabando y produciendo ellí: [[Alec R. Costandinos]], [[Jacques Morali]], o [[Giorgio Moroder]], seríen artífices d'éxito disco a entrambos llaos del [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]]. Ente los sos ésitos tán [[Village People]] (Morali), [[Donna Summer]] (Moroder), [[D.C. La Rue]] (Costandinos). L'estilu discu foi adoptáu rápido, al igual qu'asocedió n'[[EE. XX.]] por artistes europeos consagraos como [[ABBA]], claramente instalaos nel xéneru dende'l so ésitu ''"Dancing Queen"'', apoderando les llistes mientres finales de los 70 y empiezu de los 80. Tamién, la [[Electric Light Orchestra]], con temes claramente discu como ''[[Last Train To London]]'', o les sos incursiones na banda sonora de la película [[Xanadu]]. Inclusive cantantes tradicionales franceses como [[Dalida]] o [[Sheila]], ésta sol seudónimu [[Sheila B. Devotion]], que llograríen gran popularidá nel "discu sound". Al igual que n'[[EE. XX.]], n'[[Europa]] aprovechóse'l tirón de la música discu, pa despolvoriar ésitos de décades pasaes y llograr de nuevu un gran ésitu. Nesti capítulu caben destacar, dende [[Francia]], [[Santa Esmeralda]], con versiones de ''"The House Of The Rising Sun"'' o ''"Don't Let Me Be Misunderstood"'', dambos ésitos de [[The Animals]]; [[Belle Epoque (banda)|Belle Epoque]] col ''"Black Is Black"'' de [[Los Bravos]]; o dende [[Alemaña]], [[Boney M]] con ''[[Sunny]]'' de [[Bobby Hebb]], y [[Eruption (banda)|Eruption]] col ''"One Way Ticket"'' de [[Neil Sedaka]]. De la década dorada pueden destacar como esponentes europeos bien influyentes a [[Cerrone]] ([[Francia]]), [[Boney M]] ([[Alemaña]]), [[La Bionda]] ([[Italia]]), o [[Barrabas (banda)|Barrabas]] ([[España]]). ==== Alemaña ==== Alemaña de la mano de productores de la talla de [[Giorgio Moroder]], [[Frank Farian]] o [[Rolf Soya]], dende [[Múnich]] o [[Hamburgu]], ye con [[Francia]], unu de los países que más ésitos apurrió a la música Discu mundial. Estilos como'l [[Soníu Munich]] son sellos identitarios d'un estilu que se nutre del pop européu, la música de raigaños afroestauxunidenses, el jazz, y l'electrónica de vanguardia surdida nel [[Krautrock]]. [[Ficheru:Donna Summer 1977.JPG|left|thumb|230px|Donna Summer.]] La cantante [[Donna Summer]] que desembarcó n'Europa como integrante del musical Hair a principios de los 70, recala n'Alemaña y de la mano de Girogio Moroder empecipiando una carrera d'ésitos fundamentales pal ésitu masivu de la música discu. La erótica "Love To Love You Baby" ([[1975]]), o la electrónica "I Feel Love" ([[1977]]) son ésitos populares del xéneru en tol mundu. [[Boney M]], grupu integráu por cantantes y baillarinos de les [[Indies Occidentales]] y [[Xamaica]] , llanzaos de la mano del productor [[Frank Farian]], puédese-yos considerer esponentes d'una música discu popular, pensada pal consumu masivu, con estribillos pop fáciles pal gran públicu ("Brown Girl in The Ring", "Rivers of Babylon", "Gotta Go Home", "El Lute" o "Daddy Cool") que podrámos denominar [[Bubble Gum]]-Discu. Denominar ''Soníu Munich'' al estilu discu grabáu fundamentalmente nos [[Musicland Studios]] o nos [[Union Studio]] de [[Múnich]]. Polos Musicland, de los cualos foi fundador Giorgio Moroder, pasaríen un gran númberu y artistes internacionales, pero van ser recordaos siempres poles producciones discu, qu'incluyíen grandes partes de música electrónica, y con una vocación popular. Son esponentes [[Donna Summer]], [[Roberta Flack]], [[Boney M]], [[Silver Convention]], el mesmu [[Giorgio Moroder]], y proyeutos d'esti como la [[Munich Machine]]. Esti pasu del [[Krautrock]] electrónicu a la música discu tuvo tamién el so pasu inversu. Los alemanes [[Kraftwerk]] que s'empezaron a alloñar del soníu fríu del [[Krautrock]] dende l'ésitu [[Autobahn (álbum)|Autobahn]], asimilen de manera natural el so soníu electrónicu minimalista a la música discu, especialmente dende l'inesperáu ésitu nes discoteques de [[Trans Europe Express]]. L'álbum [[The Man Machine]] ([[1978]]) y [[Computer World]] ([[1981]]) inciden nesti soníu electrónicu discu que seria precursor ya inspirador de corrientes de los años 80 como'l [[Música Electro|Electro Funk]], del [[Tecno pop]] empobináu a la pista de baille, o'l [[House (musica)|House]] ==== España ==== Pela so parte, n'[[España]], na segunda metá de la década, y empiezu de los ochenta, hubo delles incursiones na música discu, destacando, ensin dala dulda, el grupu [[Barrabás (banda)|Barrabás]], una de les bandes de más ésitu internacional (más famosos n'[[EE. XX.]] qu'n'[[España]]), que producieron temes de corte disco pero fundiendo ensame d'estilos como'l [[jazz]], [[rock]] o soníos afro-llatinos. Ente los sos ésitos discu nos años 70 destaquen "[[Hi-Jack]]", "[[Desperately]]", o "[[Check-Mate]]", siendo unos de los precursores na publicación, en [[1975]], d'unu de los primeres [[maxi-single]] (formatu de vinilu de 12 pulgaes pensáu pa discoteques) de la hestoria. La tema escoyida foi "[[Mellow Blow]]", nel sellu [[Atlantic Records|Atlantic]] n'[[EE. XX.]] Amás de [[Barrabás (banda)|Barrabás]] hai que mentar al dúu [[Baccara]]. Magar los sos ésitos tiénense que considerar como producciones de música discu Alemanes, la so forma tan española de pronunciar l'inglés, y los sos oríxenes, fáen-yos un buecu nesta seición. Mayte Mateos y María Mendiola fueron llanzaes dende [[Hamburgu]], pol productor [[Rolf Soya]], que les bautizó [[Baccara]] (primeramente llamárense Venus) y foi l'artífiz de dos pieces fundamentales de la música discu de los 70, "Yes Sir I Can Boogie" y "Sorry I'm a Lady". Como tantos otros artistes de la música discu la so popularidá terminó llueu, siendo solu remarcable amás de estos ésitos mentaos, el so ésitu menor "The Devil Sent You To Laredo", y la so participación nel festival d'[[Festival del Cantar d'Eurovisión|Eurovision]], representando a [[Luxemburgu]]. Nesi festival fueron les introductoras del soníu discu, yá qu'[[Festival del Cantar d'Eurovisión|Eurovision]] hasta entós yera campera, salvu honroses esceiciones, de producciones de [[bubble-gum]] facilón, o balaes romántiques. El soníu discu instalar n'[[España]] fundamentalmente de la mano del denomináu fenómenu "Fans" (llanzamientos comerciales d'artistes adolescentes p'adolescentes, sobremanera femenines) ente 1979 y 1980. La resultancia ye un soníu pop con bases claramente "Discu", como puede escuchase nos llanzamientos d'artistes como [[Pedro Marin]] y el so ésitu "[[Aire (cantar de Pedro Marín)|Aire]]" ([[1979]]), [[Iván (cantante)|Iván]], colos sos ésitos "Ensin Amor"([[1979]]), (versión de la tema [[Dschinghis khan]] que'l grupu homónimu alemán interpretaría n'[[Festival del Cantar d'Eurovisión|Eurovision]] en 1979), y "Fotonovela" ([[1983]]), númberu 1 en países como [[Francia]] o [[Alemaña]]; o [[Miguel Bosé]], colos sos ésitos internacionales, [[Super-Superman]], y [[Anna (cantar de Miguel Bosé)|Anna]]. Otros representantes discu-ibéricos de la dómina son "[[Apache (banda)|Apache]]", o "[[Goma de Mazcar]]". Nel ámbitu de la música infantil, al igual que los sos compañeros adolescentes del fenómenu "Fans", introduzse'l soníu disc. El grupu [[Parchís (grupu)|Parchís]] introducir dellos cantares, como ''Mortadelo y Filemón'' o ''Na Armada'', ente otres. Amás el dúu infantil [[Enrique y Ana]] tamién tuvo la so incursión discu-kitsch en "Super Discu Chinu" Aprovechando'l tirón, arrodiáu de ciertu escándalu (p'aquellos años) d'artistes transexuales, o presuntamente transexuales, como [[Amanda Lear]], Bibiana Fernández, más conocida como [[Bibi Andersen]], publica en 1980 una tema de clara inspiración nel Munich Discu Sound, llamáu "Call Me Lady Champagne", de gran ésitu n'[[España]], y dellos países europeos como [[Alemaña]]. La tema foi l'empiezu d'una efímera carrera musical. Yá nos años 80 dalgunos apúntense al estilu [[italo discu]], faciendo producciones electróniques de similar factura y pretensiones internacionalistes. Dientro d'esti estilu podemos enmarcar al yá mentáu [[Iván (cantante)|Iván]], [[David Lyme]], [[Charlie Danone]], [[Atlanta (banda)|Atlanta]], los seudónimos del productor [[RT1]] tales como [[DJ Ventura - Mr Backer]] y [[Viciu Llatín]], [[Steve Clark (cantante)|Steve Clark]] (nada que ver col miembru homónimu de la banda de rock [[Def Leppard]]), [[Xalan]] o [[Lenroy]]. L'ésitu internacional del "The Night" d'[[Azul y Negro]] ye tamién incluyíu davezu ente los ésitos europeos del [[italo discu]], a pesar de que la so llinia diba más pola sienda del [[tecno pop]]. [[Alaska y Los Pegamoides]] consiguen un gran ésitu n'[[España]], a principios de los 80, cola tema "Baillando" ([[1981]]), de clara inspiración nel soníu de los franceses [[Gibson Brothers]], y que darréu aprovechando'l boom del [[Acid House]] volveríen grabar editando dellos amiestos distintos, dientro de los estilos puramente electrónicos de finales d'esa década. [[Ficheru:Barry White, Bestanddeelnr 927-0099.jpg|thumb|Barry White]] Curiosamente, el grupu español que meyor sintetizó'l ''soníu discu'', la [[Fundación Tony Manero]], apaez col ''revival'' de los años 90. Magar el so estilu, descomanadamente purista tocantes a la grabación del soníu, alloñar de los sos coetaneos estranxeros como Jamiroquai que lo afixeron a la dómina post-House. El so ésitu foi práuticamente local y débese sobremanera a la inclusión de la tema "Super Sexy Girl" como banda sonora del anunciu, pa les televisiones n'[[España]], del modelu de coche "Space Star" de la marca xaponesa [[Mitsubishi]]. ==== Francia ==== [[Francia]] ye l'otru gran productor d'éxito disco mundiales, magar quiciabes nun sía del tou conocíu. De [[Francia]] salieron un gran númberu de producciones de corte internacional, n'inglés, como los yá mentaos [[Cerrone]], [[Santa Esmeralda]] o [[Belle Epoque (banda)|Belle Epoque]]. [[Patrick Hernández]] sería númberu 1 en mediu mundu con "Born To Be Alive", añediendo l'interés de que Madonna llegó a tar nel cuerpu de baille que lu acompañaron en delles actuaciones de la so xira de 1980. [[Patrick Juvet]], con ésitos como "Lady Night" , "I Love America", o "Got A Feeling". [[Space]] col ésitu "Magic Fly" (representantes del [[Space Discu]], otra variante electrónica de la música discu, próxima'l Munich Sound, pero con sabor más puramente electrónicu, próximu a artistes como [[Jean-Michel Jarre]]). [[Voyage (banda)|Voyage]] y el so ésitu "Souvenirs" (consideráu unu de les meyores temes de la música discu de toos apondera tiempos), [[Gibson Brothers]], [[Otawan]] y una llarga llista d'artistes asitien a [[Francia]] como una de les grandes potencies de la música discu. La cantante [[Sheila (cantante)|Sheila]], en siendo una cantante d'ésitu nos años 60 convertir a la música discu cola denominación [[Sheila B. Devotion]], algamando fama internacional con ésitos como Spacer. Tamién ye de destacar el ''hit discu'' de la cantante [[Dalida]], otra cantante de pop francés clásicu, ''J'attendrai'', qu'ocupó los nᵘ1 de los ''charts'', o "llistes d'ésitos", n'ensame de países, como [[Canadá]] o [[Xapón]]. [[Francia]] apurrió amás d'artistes gran cantidá de productores de música discu internacional, tanto propios, como afincaos, ente los qu'hai que destacar [[Jacques Morali]] o [[Alec R. Costandinos]]. L'aportación francesa al [[euru discu]]/[[italo discu]], vien de la mano de [[Desireless]] y el so ésitu "[[Voyage Voyage]]", [[Bandoleru (banda)|Bandoleru]] y el so ésitu "Paris Llatín", o la [[Estefanía de Mónaco|Princesa Estefanía de Mónaco]] alies [[Estefanía de Mónaco|Stephanie]] col so ésitu "Irresistible". ==== Italia ==== N'[[Italia]] al igual qu'en [[Francia]] o n'[[Alemaña]], desenvolvióse música discu con pretensiones internacionales. Sicasí, el xéneru terminó desenvolviendo una variante especial denomada [[italo discu]] la cual evolucionó en parte gracies a la música electrónica que tamién-y dio un toque únicu al xéneru. El Italo-discu terminó siendo un estilu propiu, cantáu fundamentalmente n'inglés, cola música producida dafechu por preseos electrónicos y secuenciadores, que s'identificaba con Italia, ensin tener casi nenguna conexón cola música popular italiana anterior. Na década de los 70 son exemplu d'esti estilu'l grupu [[Easy Going]], con ésitos como "Fear", [[Tuliu De Piscopo]] con "Stop Bajon", [[La Bionda]], con ésitos como "One For you, One For Me" o'l discu-electro-pop "Wanna Be Your Lover" qu'amuesa claramente la transición al italo-discu. [[Difference]] con "High Fly" tamién tuvieron una cierta repercusión internacional. "Step By Step" de [[Koxo]] ye otru claru esponente italianu, de la transición del discu setenteru más ortodoxu al [[italo discu]] ochentero electrónicu puru. Nos años 80 hubo un cientu d'artistes italo discu, caben destacar [[Kano (banda)|Kano]], [[Kasso]], [[Silver Pozzoli]], [[Spagna]], [[P Lion]], [[Miko Mission]], [[Baltimora (cantante)|Baltimora]], [[Righiera]], [[Camaro's Gang]], [[Dean Harrow]], [[Gary Low]], [[Paul Mazzolini|Gazebo]], [[The Twins]] Artistes consagraos como [[Raffaella Carrà]] incursionaron tamién na música discu con temes de corte gayoleru tamién cantaos en castellán: ''Hai que venir al sur, 0303456, Nel amor too ye empezar, etc.'' Otru cantante italianu que al pasase a la música discu consiguió un únicu ya inesperáu ésitu internacional foi [[Pinu D'Angiò]], que con "Ma Quale Escurre", conquistó los primeros puestos d'innumberables "charts" internacionales. ==== Otros países europeos ==== Al músicu griegu Alexandre Garbis Sarkis Kouyoumdjian, meyor conocíu como [[Alec R. Costandinos]], como [[D.C. La Rue]] y con munchos otros seudónimos, puede consideráse-y, xuntu al tándem [[Giorgio Moroder]] - [[Pete Bellotte]], al productor francés [[Jacques Morali]] o al alemán [[Frank Farian]], unu de los reis de la música discu europea de la década de 1970. Afincáu en [[Francia]], compunxo y produció pa un cientu d'artistes y proyeutos propios, ente los que s'atopen [[Love and Kisses]], [[Don Ray]], [[Tony Arrallo]], [[Cerrone]], [[Paris Connection]], [[Sphinx]], [[Sumeria]] y [[Alan Hawkshaw]]. En [[Bélxica]], el grupu [[Two Man Sound]] desenvolvió'l so trabayu en diversos idiomes, de los cualos destacó'l so ésitu ''Discu Samba'', que los dio a conocer col so amiestu de ritmos brasilanos y ambientes discu electrónicos influyíos en parte pol estilu italo-discu. La so tema ''¡Qué tal, América!'', ye consideráu unu de los precursores del soníu [[house (música)|house]] de la década posterior. Coles mesmes, dende [[Bélxica]] el grupu [[Telex (banda)|Telex]] algamaría popularidá nes pistes de baille internacionales cola so tema electro-discu ''[[Moskow Discu]]'' ([[1978]]), de clares influencies nel Munich sound más electrónicu y sobremanera na tema ''[[We Are The Robots]]'', de los alemanes [[Kraftwerk]]. Esta tema ye consideráu como gran influencia pal soníu [[house (música)|house]], tamién. Dende Holanda, el músicu [[Harry Thumann]] consiguiría un gran ésitu internacional con ''Underwater'', y dende Austria'l grupu rock [[Ganymed]] llograría repercusión con temes como ''It Takes Me Higher'', dientro del estilu [[Space Discu]]. ==== Llatinoamérica ==== Tocantes a [[Llatinoamérica]], a finales de los 70, el [[Disc jockey|DJ]] José Luis Cortés "[[El Maromero]]", impulsa'l xéneru en [[Méxicu]], dándo-y un toque bien especial. Igualmente [[M.T.M]] realiza una versión n'español del cantar ''Double Dutch Bus'' Denominada ''El Peribus''. Pela so parte, el grupu [[Super Banda Machu]] de Virgilio Canales fixo versiones disco, integraes en [[Popurrí (música)|popurrís]], de cantares mexicanos tradicionales como [[Corríu (Méxicu)|corríu]]s o dellos cantares [[Veracruz|veracruzanas]], ente otros materiales mexicanos musicales. Tamién el grupu [[La mio Banda El Mexicanu]], incorpora dientro de la instrumentación de les sos [[tecnocumbia|tecnocumbies]], componentes derivaos d'esta música, Inclusive delles televisoras Locales de países como [[Guatemala]], [[Méxicu]], [[Arxentina]] ente otros nesta década usaron tarrezas discu pa los sos programes,. N'[[Arxentina]], el arreglista [[Bebu Silvetti]] tamién incursionó nel xéneru, llogrando dellos ésitos y collaborando con bandes como Salsoul Orchestra. En [[Venezuela]], el cantante [[José Luis Rodríguez "El Puma"]] algamó puxanza con una versión discu del [[Corríu (Venezuela)|corríu]] venezolanu "Pavu Real" y la tema "L'amor ye daqué más", dambos del álbum [[Atrévite]] en [[1980]]. El cantante [[Trino Mora]] tamién lleva al xéneru discu la tema "Esperecimientu" y a parte saca otres temes del xéneru discu. Los cantantes [[Rudy Márquez]] y [[Rudy la Scala]] llancen álbumes con puros tarrezas discu en [[1979]] y esi mesmu añu'l grupu [[Ambar]] llanza'l so LP [[Love Maniac]], y otros cantantes como [[Pecos Kanvas]], [[Nancy Ramos]], [[Mirla Castellanos]], [[Delia Dorta]] y ente otros entren nel xéneru ya inclusive la telenovela venezolana de [[Venevisión]] [[La señorita Elena]] tenía como tema principal el cantar "Love Theme" versión instrumental de la banda [[Love Unlimited Orchestra]] en [[1975]]. En [[Méxicu]], artistes como [[Juan Gabriel]] incursionan nesti xéneru y, ente 1978 y 1979, publicar l'álbum "Gústame baillar contigo", nel que dellos cantares tienen arreglos y ritmos alusivos a la música discu. Cantares como "Naide ye como tu", "Everybody dance in [[Acapulco de Juárez|Acapulco]]", "Bonos díes, señor sol" y "Gústame baillar contigo", ente otres, fueron atayantes ésitos nes discoteques de la dómina y sirvieron de base pa les sos producciones musicales futures. Ente 1978 y 1980 emítese'l programa de TV "Fiebre del Dos", so la conducción del animador [[Fito Girón]], nel que se realizaben concursos de baille y tocábense temes de música discu, la mayoría ésitos n'inglés ya instrumentales; foi un iconu na Televisión Mexicana de la cultura del discu. == Información adicional == === Otros artistes ''discu'' === Como complementu al conteníu del artículu, incorpórase un llistáu, non refechu, d'otros artistes significaos dientro del xéneru ''discu'' o que fixeron incursiones nél, y que nun fueron citaos nel artículu, indicando les sos temes más representatives dientro del xéneru. * [[A Taste of Honey (banda)|A Taste of Honey]]- ''Boogie Oogie Ooogie'' * [[ABBA]]- ''Dancing Queen, Voulez-Vous, Gimme Gimme Gimme, Summer Night City'' * [[Andy Gibb]]- ''I Just Want To Be Your Everything'' * [[Andrea True]]- ''More, More, More'' * [[Alaska y Dinarama]] - ''[[Un home de verdá]], [[Cómo pudisti faeme esto a mi]]'' * [[Alaska y los Pegamoides]] - ''[[Baillando (cantar d'Alaska y Los Pegamoides)|Baillando]]'' * [[Anita Ward]]- ''Ring My Bell'' * [[Amii Stewart]]- Knock on Wood'' * [[Arpeggio (banda)|Arpeggio]]- ''Saturday Night, Love And Desire'' * [[Bebu Silvetti]] - ''Agua de Primavera, Velvet Hands, SkyLab, Voyage Of Non Return'' * [[Blondie]]- ''Heart Of Glass'' * [[Carl Douglas]] - ''Kung Fu Fighting'' * [[Celi Bee]]- ''Superman'' * [[Charo (cantante)|Charo]]- ''Dance A Little Bit Closer'' * [[Cher]]- ''[[Take Me Home (álbum de Cher)|Take Me Home]]'', ''[[Prisioner (álbum)|Prisioner]]'', ''Hell On Wheels'' * [[Chic]]- ''-y Freak'', ''Good Times'', ''Dance Dance Dance'', My Forbidden Lover * [[City (banda)|City]]- ''Roller Discu'' * [[Dan Hartman]]- ''Relight My Fire'', ''Instant Replay'' * [[Dazz Band]]- ''Let It Whip'' * [[Diana Ross]] - ''I'm Coming Out'', ''[[Upside Down (cantar de Diana Ross)|Upside Down]]'' , ''The Boss'' * [[Earth, Wind & Fire]]- ''Let's Groove Tonight'', ''September'' * [[Edwin Starr]]- ''Happy Radio'', ''Contact'', ''War'' * [[Eruption (banda)|Eruption]]- ''I Can't Stand The Rain'' * [[France Joli]]- ''Come To Me'' * [[Gary's Gang]]- ''Keep On Dancing'' * [[Ginno Soccio]]- ''Dancer, It's All Right'' * [[González (banda)|González]]- ''Haven't Stopped Dancing'' * [[GQ]]- ''Discu Night'' * [[Heatwave]]- ''Boogie Nights'' * [[Jimmy Bo Horne]]- ''Spank, It Is In'' * [[Kano (cantante)|Kano]]- ''Ready'' * [[La Bionda]]- ''One For You, One For Me'' * [[Leif Garret]]- ''I Was Made For Dancing'' * [[Love and Kisses]]- ''Thank God It´s Friday'' * [[Michael Jackson]]- ''Don't Stop 'Till You Get Enough'', ''Billie Jean'', ''Rock With You'', ''Thriller'' * [[Musique]]- ''Keep On Jumping, In The Bush'' * [[Ottawan]]- ''Hands Up, D.I.S.C.O., Shalala Song'' * [[Patrick Hernández]]- ''Born To Be Alive'' * [[Patrick Juvet]]- ''I Love America'', ''Got A Feeling'' * Ray Dahrouge - Steppin Out * [[Rick James]]- ''Superfreak'' * [[Salsoul Orchestra]] - ''Tangerine'' * [[Silver Convention]]- ''Get Up And Boogie, Fly Robin Fly, Save Me, San Francisco Hustle'' * [[Sister Sledge]]- ''He's The Greatest Dancer'', ''We Are Family'' * [[Stellar All Stars]] - Let The Music Take Control * [[Sylvester]]- ''Dance (Discu Heat)'', ''You Make Me Feel Mighty Real'' * Tangerue - Tangerue, Doin Your Own Thing, Dance with Me * [[Teena Marie]]- ''I Need Your Lovin''' * The French Kiss - Panic * [[Tina Charles]]- ''Dance Little Lady Dance'' * [[The Emotions]]- ''Best Of My Love'' * [[The Trammps]]- ''Discu Infiernu'', ''Hold Back The Night'' * [[Thelma Houston]]- ''Don't Leave Me This Way'' * [[Tomoki Ishizuka]]- ''The Natural Playboy'' * [[Two Man Sound]]- ''Discu Samba, Que Tal America'' * [[Van McCoy]] - ''The [[Hustle]]'' * [[Walter Murphy]] - ''A Fifth Of Beethoven'' , ''California Strut'' * [[Yvonne Elliman]]- ''If I Can't Have You'' == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía de referencia == * Michaels, Mark (1990). ''The Billboard Book of Rock Arranging''. ISBN 0-8230-7537-0. * Jones, Alan and Kantonen, Jussi (1999). ''Saturday Night Forever: The Story of Disco''. Chicago, Illinois: A Cappella Books. ISBN 1-55652-411-0. * Brewster, Bill and Broughton, Frank (1999) ''Last Night a DJ Saved my Life: the History of the Disc Jockey'' Headline Book Publishing Ltd. ISBN 0-7472-6230-6. * Lawrence, Tim (2004). ''Love Saves the Day: A History of American Dance Music Culture, 1970-1979''. [[Duke University Press]]. ISBN 0-8223-3198-5. == Enllaces esternos == {{Commonscat|Discu}} * [http://ididnotknowthatyesterday.blogspot.com/2005/11/who-invented-discu.html Who invented Discu?] * [http://www.theoriginof.com/discu.html The origin of Disco] {{Tradubot|Música disco}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música discu|Música discu]] [[Categoría:Wikipedia:Tradubot]] l9dbinagpas4egp6wkfqoyuphwxs2sx 3713307 3713287 2022-08-25T10:10:44Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Ficha de xéneru musical |orixe musical = {{Llista horizontal |1= * [[Funk]] * [[Soul (música)|soul]] * [[R&B contemporaneu|R&B]] * [[Música sicodélica|sicodélica]] * [[Música llatina|llatina]] (especialmente [[Salsa (xéneru musical)|salsa]]) * [[pop]] * [[pop rock]] * [[soca]] (tamién música [[Música de Cuba|afro-cubana]]) * [[Swing (jazz)|swing]] * [[big band]] * [[philadelphia sound]] }} |orixe cultural = Entamos de los [[Años 1970|1970]] o finales de los [[Años 1960|1960]], [[Estaos Xuníos]] |preseos = [[Tecláu electrónicu|Tecláu]], [[Batería (preséu)|batería]], [[caxa de ritmos]], [[sintetizador]], [[violín]], [[guitarra llétrica]], [[pianu]], [[Cuerda (música)|seición de cuerda]], [[Preséu de viento|seición de vientu]], [[Voz (música)|voz]], [[Preséu de percusión|percusión]] |popularidá = Bien alta, en tol mundu polo xeneral, especialmente en [[estaos xuníos]], [[europa]] y llatinoamérica]] mientres los [[Años 1970|70]], unu de los xéneros más populares de tolos tiempos derivaos = [[Synth pop]], [[hip hop]], [[Dance|EDM]], [[House (música)|house]], [[new wave]], [[freestyle rap|freestyle]], [[funky house]] |subxéneros = {{Llista horizontal |1= * [[Space discu]] * [[post-discu]] * [[italo discu]] * [[euru discu]] * [[discu polu]] * [[cosmic discu]] * [[nu-discu]] }} |fusiones = {{Llista horizontal |1= * [[Dance-punk]] * [[Hi-NRG]] * [[Electro (música)|Electro]] * [[Dance-pop]] * [[Nu-discu|Discu house]] * [[Dance-rock]] * [[French house]] }} |xéneros rexonales = {{Llista horizontal |1= * Soníu Philadelphia * Soníu Nueva York * Soníu Los Angeles * Soníu Munich * Soníu Manila }} }} [[Ficheru:Disco ball 1.jpg|thumb|300px|[[Bola d'espeyos]] representativa de la dómina discu.]] La '''Música discu''' o a cencielles '''Discu''' ye un [[xéneru musical|xéneru]] de música de [[baille]] derivada del [[rhythm and blues]] qu'entemeció elementos de xéneros anteriores, como'l [[soul]] y el [[funk]], con toques llatinos en munchos casos, y que se popularizó nes sales de fiesta ([[discoteca|discoteques]]) na segunda metá de los [[años 1970]]. == Carauterístiques xenerales de la música discu == === Estructura musical de la música discu === ==== Ritmu musical ==== [[Ficheru:04232012dae jpg semana de la cultura159.JPG|thumb|Alumnos del [[Institutu Teunolóxicu y d'Estudios Cimeros de Monterrey, Campus Ciudá de Méxicu]] interpreten baille discu mientres un eventu cultural en campus]] La música [[pop]] apoderó la escena musical hasta l'empiezu del "discu", na primer metá de los [[Años 1970|años 70]]. Los cantares discu de normal taben estructuradas sobre un repetitivu [[4/4|compás de 4/4]], marcáu por una figura de [[hi hat|charres]], d'ocho o dieciséis tiempos, con [[hi hat]] abiertu nos tiempos llibres, y una llinia predominante de [[baxu (harmonía musical)|baxu]] [[síncopa (música)|sincopado]], con voces fuertemente llastíes. Son fácilmente reconocibles polos sos ritmos repetitivos (xeneralmente ente 110 y 136 [[Pulsaciones per minutu|bpms]] per minutu) y pegadizos, con frecuencia inspiraos por ritmos d'orixe llatín como [[Merengue (xéneru musical)|merengue]], [[rumba]] o [[samba (música)|samba]]. L'usu del ''open hi-hat'' a un '''ritmu 4/4''' percíbese claramente en temes como ''"The Love I Lost"'', de [[Harold Melvin & The Blue Notes]] en 1973, una producción de Gamble y Huff, y el baterista responsable de presentar esi sellu foi Earl Young de la banda de sesión de Philly Records, [[MFSB]].<ref name=Guardian>[http://www.discomusic.com/forums/showthread.php/24874-The-Discu-High-Hat-Pattern]''</ref> ==== Harmoníes y arreglos ==== El soníu [[orquesta]]l usualmente conocíu como ''soníu discu'' encontar na presencia de seiciones de cuerda ([[violin]]es, [[viola|violes]], [[cellos]]...) y metales, que desenvolvíen frases lliniales en [[unísonu]], tres la base instrumental formada pol [[pianu llétricu]] y la [[guitarra llétrica]] (con toques sincopados claramente tomaos del [[funk]]). Al contrariu que nel [[Música rock|rock]], la [[guitarra]] solista ye inusual La resultancia yera una especie de ''muriu de soníu'', brillante, colos grupos orquestales tomando los papeles [[solista|solistes]] y con un ''background'' [[Harmonía|harmónicu]], encontáu nuna progresión d'[[acorde]]s bien definida (menor/séptima/menor), con predominiu de los acordes de séptima mayor. === Ámbitu temporal === La música discu tien la so etapa de mayor proyeición nun periodu d'ocho años entendíu ente 1974 y 1982 aprosimao, con un [[revival]] nos [[años 1990]]. Precisamente escontra la metá de los [[años 1970|70]], llograron los sos principales ésitos los intérpretes más carauterísticos de la música discu, como [[MFSB]], [[Donna Summer]], [[The Jackson 5]], [[Chic]], [[Gloria Gaynor]], [[Barry White]], [[The Bee Gees]], [[KC and The Sunshine Band]], [[Village People]], [[Boney M]] o [[ABBA]]. Otros munchos artistes que, de normal, nun trabayaben el xéneru, grabaron canciones disco nel visu de la so popularidá, como por casu [[Leo Sayer]] (''You Make me feel like dancing''), [[Rod Stewart]] (''Do you think i'm sexy?''), [[Electric Light Orchestra]] (''Last Train To London''), [[Kiss]] (''I Was Made for Lovin' You'') y [[Blondie]] (''Heart Of Glass''). Diverses [[film|películes]], como [[Fiebre del sábadu nueche]] y [[¡Por fin ye Vienres!]], contribuyeron al despegue de la música discu ente'l públicu. Anque la popularidá de la música discu tornó a empiezu de los [[Años 1980|años 80]], caltuvo una importante influencia nel desenvolvimientu de la música de baille electrónica de los años 80 y [[Años 1990|90]], según en xéneros como'l [[House (música)|House]] o'l [[Techno]]. == Historia == === Oríxenes === ==== Studio 54 y otres sales ==== [[Ficheru:Jackson 5 tv special 1972.JPG|thumb|left|The Jackson Five]] Si hubiera qu'identificar cada música con un llugar, el fortín de la música discu sería, ensin dulda, la célebre discoteca neoyorquina "[[Studio 54]]" onde los [[Disc jockey|djs]], cola cuenta d'enllargar la diversión, y utilizando pa ello dos [[giradisco|platos]] con una mesmu cantar, llograron estender considerablemente la duración de les temes d'ésitu. Eso dio como resultáu les versiones de 12 pulgaes, onde se convidaba a baillar, y movese esfrutando de la música, según el términu definitoriu del momentu: ''[[Boogie Woogie|Boogie]]''. Delles otres sales de fiestes tamién llograron prestíu: ''The Limelight'', ''Magique'', ''L'amour'', ''Sanctuary'', ''Paradise Garage'', etc. ==== Primeros ésitos nes llistes ==== La tema ''"[[Rock The Boat]]"'' de los californianos [[Hues Corporation]] ([[1974]]) foi nᵘ1 nos ''[[chart]]s'' de [[single]]s y vendió más de 2 millones de copies, convirtiéndose asina nel pioneru de los grandes ésitos de la música discu. Tamién algamaron esti privilexáu estatus otres temes como ''"[[Love's Theme]]"'', de [[Barry White]] & [[Love Unlimited Orchestra]], a empiezos de 1974. El mesmu Barry White a fines d'esi mesmu añu volvió imponer un nuevu ésitu con ''"[[You're the First, the Last, My Everything]]"''. Per otra parte el [[27 d'ochobre]] de 1974 [[Gloria Gaynor]] publicó'l so primera senciellu que yera una versión d'una tema de [[The Jackson 5]]: ''"[[Never Can Say Goodbye]]"''. La tema convertir en paradigma del [[xéneru musical|xéneru]] y amás foi'l primera senciellu del so primer álbum de vinilu con formatu [[discu mix]]: [[Never Can Say Goodbye (álbum de Gloria Gaynor)|Never Can Say Goodbye]] llanzáu'l [[23 de xineru]] de 1975. En [[1975]], ésitos como ''"The Hustle"'', de [[Van McCoy]] o ''"Love to Love You, Baby"'', de [[Donna Summer]], acabaron per consolidar la primacía de la música discu. Hubo otros munches temes de gran ésitu, a nivel mundial, ente 1974 y 1975: [[The Jackson 5]] con "[[Dancing Machine]]" (1974), [[George McCrae]] cola tema "[[Rock Your Baby]]" (1974), "[[Lady Marmalade (cantar de LaBelle)|Lady Marmalade]]" (1974) del tríu [[LaBelle]], [[The Four Seasons]] y el so "[[December, 1963 (Oh, What a Night)]]" (1975) o [[Silver Convention]], con "[[Fly Robin Fly]]" (1975) y "[[Get Up and Boogie]]" (1976), primeros exemplos europeos del xéneru. Sicasí, fueron los [[Bee Gees]] quien punxeron la cara más visible a la música discu. El grupu fuera popular na década anterior poles sos balaes, ya inclusive compitieren colos [[Beatles]] nos ''charts'', anque sumieren mientres dalgún tiempu. L'habilidá de [[Barry Gibb]] pa cantar en [[falsete]] y l'inmersión del grupu nel ''discu'', apurriéron-y el so primer nᵘ1 dempués de munchos años con ''Jive Talkin''' (1975) y, sobremanera, con ''You Should be Dancing'' (1976). Dambes temes incluyéronse, darréu, na banda sonora de la película ''Saturday night fever'' (1977) de John Badham y protagonizada por [[John Travolta]]. === 1975-1979: la edá d'oru === A partir de 1975, un gran númberu d'artistes que nunca antes tocaren el xéneru, empiecen a grabar cantares ''discu'', en munchos casos por imposición de les discográfiques, buscando un ''hit''. Exemplos notables d'esto, fueron temes como ''Silly love song'' ([[Wings (banda)|Wings]], 1976); ''Got to give it up'' ([[Marvin Gaye]], 1977);''You Make Me Feel Like Dancing'' ([[Leo Sayer]], 1977); ''Miss You'' ([[Rolling Stones]], 1978); "I was made for lovin' you" ([[KISS]], 1979); ''Copacabana'' ([[Barry Manilow]], 1978); ''I'm every woman'' ([[Chaka Khan]], 1978); ''Boogie Nights'' ([[Heatwave]] 1978); ''Do You Think I'm Sexy?'' ([[Rod Stewart]], 1979); ''Last train to London'' ([[Electric Light Orchestra]], 1979); o los ésitos de [[Michael Jackson]], ''Don't Stop 'til You Get Enough'' y ''Off the Wall'' (1979). La publicación de la [[Banda sonora]] de la [[película]] ''[[Fiebre del sábadu nueche]]'' (1977), unu de los álbumes más vendíos de la historia de la música popular, catapultó a los [[Bee Gees]], nuevamente, al númberu 1 de les ''llistes d'ésitos'' de tol mundu, con ocho senciellos distintos, ente los que destaquen ''[[Stayin' alive]]'', ''[[You Should Be Dancing]]'', ''[[Night Fever]]'' y ''[[Jive Talkin']]''. [[Ficheru:VillagePeople1978.jpg|thumb|Village People.]] Na mesma dómina en que'l xéneru consolidábase, delles agrupaciones ayenes al mesmu enfusaron na música discu, asimilando tantu elementos del soníu New York, como del de Filadelfia, y añediendo tamién toques llatinos; por casu, la [[Salsoul Orchestra]], dirixida por [[Vincent Montana Jr]]. Paralelamente'l xéneru n'Europa desenvuelve dellos ésitos na manera [[Italo discu|italo-discu]] col grupu [[La Bionda]]. Inclusive dellos grupos de rock de primera llinia publicaron temes con clares influencies ''discu'': ''Miss you'' de [[Rolling Stones]], ''I was made for lovin'you'' de [[Kiss]], etc. Tamién grandes [[factoría|factoríes]] de [[Hollywood]], como [[The Walt Disney Company|Disney]], viéronse influyíes pol xéneru. Los estudios Disney, publicaron, en 1979, un LP denomináu ''[[Mickey Mouse Discu]]'' con delles pistes que aportaron a bien conocíes, como ''Machu Duck'' (Coríu Machu, n'español) y ''Discu Mickey Mouse'' (con versiones n'inglés y castellán). El discu publicar en dambos idiomes y algamó un ésitu aceptable, constituyendo un acercamientu [[infantil]] a la música discu. De la mesma, publicóse [[Sesame Street Fever]] colos personaxes de [[Sesame Street]], que tamién interpretaben música discu de tipu familiar y onde tamién collaboró [[Robin Gibb]] de los [[Bee Gees]].Magar esto, pudo trate nun empiezu como una evidencia de la fuercia del fenómenu discu nos medios, el mesmu foi verdaderamente un aliciente al so inminente descreitu. [[Ficheru:Bee Gees 1977.JPG|thumb|right|Los Bee Gees.]] Les series y programes de TV de la dómina polo xeneral adopten pistes de presentación y d'acompañamientu d'escenes d'aición basaes na música discu. Ye'l casu de ''CI5 The Professionals (1977), [[CHiPs]] (1977), o [[Muyer Maravía (serie de televisión)|La Muyer Maravía]] (1977). === El cayente del xéneru === ==== Asonsañes ==== Delles parodies del estilu de vida disco fueron creaos. [[Rick Dees]], nel so tiempu como DJ radial en [[Memphis, Tennessee]], grabó "[[Discu Duck]]" y "Dis-Gorilla" (1977); el roqueru de vanguardia [[Frank Zappa]] asonsañó l'estilu de vida de los discotequeros de fin de selmana en la so "[[Discu Boy]]" del so álbum de 1976 ''[[Zoot Allures]]'' primero, y en "Dancin' Fool" del so álbum de 1979 ''[[Sheik Yerbouti]]''; nel so álbum debú de 1983 el músicu comediante [["Weird A el" Yankovic]] inclúi un cantar discu llamada "Gotta Boogie", xuegu de pallabres estendida na semeyanza de la discoteca movimientu a la pallabra de xíriga americana "booger" (mocu) y el so homólogu británicu "bogey". ==== Adautaciones al discu ==== La música clásica foi inclusive afecha pa les discoteques, especialmente por Walter Murphy na so hit "A Fifth of Beethoven" (1976, basáu nel primer movimientu de la [[Sinfonía nᵘ5 (Beethoven)|Quinta sinfonía]] de [[Ludwig van Beethoven]]) y "Flight 76" (1976, sobre la base de "El vuelu del moscardu" de Rimsky-Korsakov , y la serie d'álbumes y singles de "Hooked On Classics" de Louis Clark. Dellos artistes que grabaron y discotecaizaron dellos arreglos de big band incluyendo [[Perry Como]], quien regrabó el so hit de 1939 "Tentación" en 1975, según la yá bien mayor cantante [[Ethel Amenorguen]] que llanzó un álbum de cantares del discu tituláu "The Ethel Amenorguen Discu album" en 1979. Pa non pocos foi un casu risible. ==== Los antidisco ==== La popularidá de ''Fiebre del Sábadu Nueche'', llevó a les grandes [[discográfica|discográfiques]] a anubrir el mercáu de productos ''discu'' fechos de forma mecánica y homogeneizada pa cubrir la demanda creciente de l'audiencia. El adocenamiento d'estos productos y l'apaición d'alternatives de baille evolucionaes ([[Dance]], [[Techno]]...), crearon un sentimientu ''antidisco'' cada vez más perceptible. El emisores de radio empezaron a abandonar la ''música discu'', sobremanera a partir de 1980. La emerxencia d'escenes alternatives, tantu nel rock ([[Punk]], [[New wave]]...) como na música [[R&B]] ([[Rap]], [[Hip hop]]...) tamién contribuyeron al cayente del xéneru. El [[12 de xunetu]] de [[1979]], tuvo llugar una aición ''antidisco'' en [[Chicago]], impulsada por diversos [[Disc jockey|DJs]] d'emisores de rock, como [[Steve Dahl]], [[Gerry Meier]] o [[Michael Veeck]], y qu'adoptó formatu d'eventu, sol nome de ''Discu Demolition Night''. L'asuntu incluyó la quema d'álbumes de música discu y acabó con un fuerte enfrentamientu cola [[policía]], y numberosos arrestaos. Esti conflictu, influyó seriamente nel cambéu de paisaxe sonoro nos ''charts''. Sicasí, entá sigue habiendo dellos ésitos ''discu'' a empiezu de los ochenta, anque con un estilu evolucionao y simplificao: [[Lipps Inc.]] (''Funkytown'', 1980); [[Kool & The Gang]] (''Celebration'', 1980); [[Spargo]] (''Baby You and me'', 1980); [[The Weather Girls]] (''It's raining men'', 1982); [[The Pointer Sisters]] (''I'm so excited'', 1982); [[Michael Jackson]] (''[[Thriller (álbum)|Thriller]]'' y ''[[Billie Jean]]'', 1982); [[Queen]] (''Body Language'', 1982); [[Imagination]] (''Ilussion'', 1982); [[The Mary Jane Girls]] (''In My House'', 1983); [[Prince (músicu)|Prince]] (''1999'', 1983); [[Irene Cara]] (''Flashdance'', 1983); o [[Madonna (cantante)|Madonna]] (''Lucky Star'', 1983) , [[Baltimora]] (''Tarzan Boy'', 1984) y [[Gloria Estefan]] (''Conga'', 1985). ==== Del ''soníu discu'' al ''soníu house'' ==== La transición ente la ''música discu'' de los 70 y el ''Dance'' de los 80, produzse básicamente nos [[estudiu de grabación|estudio de grabación]]. Según afirmaciones de [[Gloria Gaynor]], el cambéu aníciase por cuenta de que los productores empiecen a tener sobrecostos nes sos ediciones. Asina que se sustitúin les enormes seiciones de cuerdes y vientu, y l'ampliu plantel de [[Músicu de sesión músicos de sesión]] por [[secuenciador]]es y [[Caxa de ritmo|caja de ritmos]]. D'esta miente nacen estilos primixenios del Dance como'l [[Hi-NRG]] y l'[[Electro (música)|electro]]. Paralelamente'l xéneru, yá decadente, asimila variaes influencies del [[jazz]] y el [[funk]] estilizado de [[George Clinton]], xenerando nueves víes de desenvolvimientu ([[Acid Jazz]], [[Groove]]) qu'anubren les discoteques de EE.&nbsp;UU. y Reinu Xuníu ente 1980 y 1983. Ente los primeros exemplos de ''Dance'' yá reconocible, atopamos a [[D.Train]], [[Kashif]] o [[Patrice Rushen]] El single ''Planet Rock'' d'[[Afrika Bambaataa]] (1982), producíu por [[Arthur Baker]], marca'l xiru definitivu del ''discu'' escontra'l ''[[hip-hop]]'' y el ''[[electro]]'', fuertemente influyíu, ente otros, polos xermanos [[Kraftwerk]] y el so ''[[Trans Europa Express]]'', según tamién los xaponeses [[Yellow Magic Orchestra]]. El nome del estilu foi ''[[Música electro|electro funk]]''. Seríen finalmente productores, como'l mesmu [[Giorgio Moroder]] n'Europa, y [[Larry Levan]] o [[Frankie Knuckles]] en EE.&nbsp;UU., quien, xugando con [[Loop (música)|loops]] y baxos poderosos, impulsaríen l'[[House (música)|house]], venceyáu a clubes como'l ''Paradise Garage'' ([[Nueva York]]) o'l ''Warehouse'', en [[Chicago]]. === El resurdimientu del discu nos años noventa === L'apaición de dellos discos d'artistes renombraos, a mediaos de los noventa, qu'incorporaben elementos claramente ''discu'', anició un curtiu resurdir del xéneru na década de los [[años 1990|90]]. Publicáronse cantares ''neo-discu'' según dellos amiestos ente [[Hip hop]] y Música Discu, con artistes como [[Pet Shop Boys]] (''New York City Boy'',1999), [[U2]] (''Lemon'',1993), [[Brand New Heavies]] (''Spend Some Time'', 1994), [[Spice Girls]] (''Who Do You Think You Are'', 1995), [[Jamiroquai]] (''Cosmic Girl'', 1996; ''Little L'',''Love Foolosophy'',''You Give Me Something'', 2001), [[N-Trance]] (''Stayin Alive'', ''D.I.S.C.O.'',1997), [[Will Smith]] (''Gettin Jiggy With It'' 1997), [[Kylie Minogue]] (''Spinning Around'', 2001) o [[Sophie Ellis Bextor]] (''Murder on The Dance Floor'', 2002) [[Justin Timberlake]] (''Rock Your Body'' 2004). Nesta mesma [[década]], una serie de [[videoxuegu|videoxuegos]] incluyeron dalgunos tarrezas discu, como ye'l casu, ente otros, de ''Dance Dance Revolution 4th Mix'' (''Shake Your Booty'' de [[KC and The Sunshine Band]]); ''[[Bust A Groove]]'' (''The Natural Playboy'') o '''[[Bust A Groove 2]]'' (''Lets the Music Take Control''), etc. Pa la saga ''Bust a Groove'', les temes fueron especialmente compuestos pa representar a un personaxe denomináu ''Hiro'', que ye un [[Fanatismu|fanáticu]] [[baillarín]] d'esti tipu de música. === El xéneru na actualidá === Les influencies de la ''música discu'' permanecen entá en temes recién, por casu, ''Big Girls(You Are Beautiful)'' de [[Mika (cantante)|Mika]] , ''Shut Up And Let Me Go'' de [[The Ting Tings]], ''Itsi Bitsy Bikini'' de [[Gummy Bear]] ) o daqué de lo que faen [[Scissors Sisters]] ([[2007]] y temes como "Hung Up" del [[Álbum musical|álbum]] de [[Madonna]], "Confessions on a Dance Floor" (2005). Asina mesmu'l [[J-Pop]], en [[Xapón]], tuvo curtios ésitos con influencies disco, como [[Puffy AmiYumi]], Cosmic Nefaretabi y Swimming Pool. Paralelamente sigue habiendo un mercáu d'aficionaos, que dexa que sigan editándose [[Discu compactu|CD]] clásicos, [[remix]]es de dellos cantares conocíos, y que se celebren grandes conciertos, de convocatoria ''"familiar"'', como'l realizáu pola [[Public Broadcasting Service|PBS]] en [[2004]], que xunió a estrelles y artistes d'aquel tiempu (como [[A Taste of Honey (banda)|A Taste Of Honey]], [[Leo Sayer]], [[Tavares]], [[Frankie Valli]], [[Yvonne Elliman]], [[HeatWave]], [[The Hues Corporation]] o [[Martha Wash]], ente otros), que "alicaron" munches de los cantares que fixeron dómina. En 2013 [[Bruno Mars]] llanzó [[Treasure (cantar)|Treasure]] ("ayalga") como homenaxe a la música discu de los años 70 y 80. == Subxéneros == === Variantes rexonales === Na dómina de mayor rellumanza (mediaos de los 70), apaecieron un gran númberu de variantes rexonales del xéneru, en dellos casos consecuencia de les carauterístiques especiales de dellos artistes, n'otros de resultes de conceutos de [[producción música|producción]] y/o [[arreglu musical|arreglos musicales]]. Ente estos subxéneros locales, cabo destacar: * El [[Soníu Filadelfia]], una creación de los productores y compositores Humble y Huff, y que xeneró una llarga llista de númberos unu, con grupos como [[MFSB]], [[The O'Jays]] o [[The Three Degrees]], y solistes como [[Patti Labelle]] o [[Billy Paul]]. * El [[Soníu Nueva York]], con temes de los artistes ''residentes'' de ''Studio 54'' según dalgunos d'orixe llatín, como [[Van McCoy]], [[Grace Jones]], [[The Salsoul Orchestra]], [[Amanda Lear]] o [[LaBelle]], col so espectacular ésitu ''[[Lady Marmalade (cantar de LaBelle)|Lady Marmalade]]''. * El [[Soníu Los Angeles]], qu'incluyía grupos como [[Tavares]], [[Love Unlimited Orchestra]] o [[Phyllis Hyman]]. * El [[Soníu de Miami]] surdíu de los [[Estudios Criteria]] * El [[Soníu Munich]], con artistes como [[Donna Summer]], [[Silver Convention]], [[Boney M]], [[Ginno Soccio]] o [[Giorgio Moroder]]. === Los DJs === El mesmu conceutu del xéneru, y la so estrecha vinculación coles pistes de baille, dieron un papel relevante a los [[Disc jockey|DJs]] na popularización de la ''música discu''. Col tiempu, los más relevantes, fueron incorporando elementos de creación al so trabayu colos vinilos, llegando a xenerar fórmules rítmiques propies que fueron asumíes polos productores. Una d'estes llinies de desenvolvimientu de la ''música discu'', enllaza direutamente col [[hip-hop]] ([[Afrika Bambaata]]). Ente los ''DJs'' más importantes, cabo recordar a [[Walter Gibbons]], [[David Mancuso]], [[John Benítez]] y [[Richie Kaczor]] (dambos de ''Studio 54''), [[Francis Grasso]], [[Ian Levine]], [[Mike Pace]], [[Preston Powell]], etc. === Música discu fora d'[[EE. XX.]] === Nun puede entendese la evolución de la música discu ensin la participación fundamental d'[[Europa]]. Gran parte de los ésitos de la segunda metá de la década cuayáronse, o se producieron direutamente, nel vieyu continente. Magar los artistes al otru llau del charcu bebíen de les influencies direutes del soul y la música negra, n'Europa les influencies son muncho más variaes: jazz, pop, estilos locales... y nótase una clara predilección y evolución na música discu europea escontra los soníos sintetizaos, fundamentales pa entender la música de baille de los años 1980 (euru/italo discu, House, Industrial, Electro...). Productores como l'italianu [[Giorgio Moroder]] van tar a la cabeza d'esta evolución, dientro del denomináu "Soníu Munich", con producciones pa [[Donna Summer]] o mesmes como ''"From Here To Eternity"''. La mayoría de les producciones europees tien vocación internacional, alloñaes de nacionalismos y señes d'identidá patries. Los artistes graben n'inglés y entemecen distintos estilos, sol ritmu típicu a una velocidá media de 120 [[Beats per minute|bpm]]. Esta ventaxosa indefinición nacional fai que llueu la mayoría sían absorbíos pol mercáu estauxunidense, lo que fadría que finalmente terminaren grabando y produciendo ellí: [[Alec R. Costandinos]], [[Jacques Morali]], o [[Giorgio Moroder]], seríen artífices d'éxito disco a entrambos llaos del [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]]. Ente los sos ésitos tán [[Village People]] (Morali), [[Donna Summer]] (Moroder), [[D.C. La Rue]] (Costandinos). L'estilu discu foi adoptáu rápido, al igual qu'asocedió n'[[EE. XX.]] por artistes europeos consagraos como [[ABBA]], claramente instalaos nel xéneru dende'l so ésitu ''"Dancing Queen"'', apoderando les llistes mientres finales de los 70 y empiezu de los 80. Tamién, la [[Electric Light Orchestra]], con temes claramente discu como ''[[Last Train To London]]'', o les sos incursiones na banda sonora de la película [[Xanadu]]. Inclusive cantantes tradicionales franceses como [[Dalida]] o [[Sheila]], ésta sol seudónimu [[Sheila B. Devotion]], que llograríen gran popularidá nel "discu sound". Al igual que n'[[EE. XX.]], n'[[Europa]] aprovechóse'l tirón de la música discu, pa despolvoriar ésitos de décades pasaes y llograr de nuevu un gran ésitu. Nesti capítulu caben destacar, dende [[Francia]], [[Santa Esmeralda]], con versiones de ''"The House Of The Rising Sun"'' o ''"Don't Let Me Be Misunderstood"'', dambos ésitos de [[The Animals]]; [[Belle Epoque (banda)|Belle Epoque]] col ''"Black Is Black"'' de [[Los Bravos]]; o dende [[Alemaña]], [[Boney M]] con ''[[Sunny]]'' de [[Bobby Hebb]], y [[Eruption (banda)|Eruption]] col ''"One Way Ticket"'' de [[Neil Sedaka]]. De la década dorada pueden destacar como esponentes europeos bien influyentes a [[Cerrone]] ([[Francia]]), [[Boney M]] ([[Alemaña]]), [[La Bionda]] ([[Italia]]), o [[Barrabas (banda)|Barrabas]] ([[España]]). ==== Alemaña ==== Alemaña de la mano de productores de la talla de [[Giorgio Moroder]], [[Frank Farian]] o [[Rolf Soya]], dende [[Múnich]] o [[Hamburgu]], ye con [[Francia]], unu de los países que más ésitos apurrió a la música Discu mundial. Estilos como'l [[Soníu Munich]] son sellos identitarios d'un estilu que se nutre del pop européu, la música de raigaños afroestauxunidenses, el jazz, y l'electrónica de vanguardia surdida nel [[Krautrock]]. [[Ficheru:Donna Summer 1977.JPG|left|thumb|230px|Donna Summer.]] La cantante [[Donna Summer]] que desembarcó n'Europa como integrante del musical Hair a principios de los 70, recala n'Alemaña y de la mano de Girogio Moroder empecipiando una carrera d'ésitos fundamentales pal ésitu masivu de la música discu. La erótica "Love To Love You Baby" ([[1975]]), o la electrónica "I Feel Love" ([[1977]]) son ésitos populares del xéneru en tol mundu. [[Boney M]], grupu integráu por cantantes y baillarinos de les [[Indies Occidentales]] y [[Xamaica]] , llanzaos de la mano del productor [[Frank Farian]], puédese-yos considerer esponentes d'una música discu popular, pensada pal consumu masivu, con estribillos pop fáciles pal gran públicu ("Brown Girl in The Ring", "Rivers of Babylon", "Gotta Go Home", "El Lute" o "Daddy Cool") que podrámos denominar [[Bubble Gum]]-Discu. Denominar ''Soníu Munich'' al estilu discu grabáu fundamentalmente nos [[Musicland Studios]] o nos [[Union Studio]] de [[Múnich]]. Polos Musicland, de los cualos foi fundador Giorgio Moroder, pasaríen un gran númberu y artistes internacionales, pero van ser recordaos siempres poles producciones discu, qu'incluyíen grandes partes de música electrónica, y con una vocación popular. Son esponentes [[Donna Summer]], [[Roberta Flack]], [[Boney M]], [[Silver Convention]], el mesmu [[Giorgio Moroder]], y proyeutos d'esti como la [[Munich Machine]]. Esti pasu del [[Krautrock]] electrónicu a la música discu tuvo tamién el so pasu inversu. Los alemanes [[Kraftwerk]] que s'empezaron a alloñar del soníu fríu del [[Krautrock]] dende l'ésitu [[Autobahn (álbum)|Autobahn]], asimilen de manera natural el so soníu electrónicu minimalista a la música discu, especialmente dende l'inesperáu ésitu nes discoteques de [[Trans Europe Express]]. L'álbum [[The Man Machine]] ([[1978]]) y [[Computer World]] ([[1981]]) inciden nesti soníu electrónicu discu que seria precursor ya inspirador de corrientes de los años 80 como'l [[Música Electro|Electro Funk]], del [[Tecno pop]] empobináu a la pista de baille, o'l [[House (musica)|House]] ==== España ==== Pela so parte, n'[[España]], na segunda metá de la década, y empiezu de los ochenta, hubo delles incursiones na música discu, destacando, ensin dala dulda, el grupu [[Barrabás (banda)|Barrabás]], una de les bandes de más ésitu internacional (más famosos n'[[EE. XX.]] qu'n'[[España]]), que producieron temes de corte disco pero fundiendo ensame d'estilos como'l [[jazz]], [[rock]] o soníos afro-llatinos. Ente los sos ésitos discu nos años 70 destaquen "[[Hi-Jack]]", "[[Desperately]]", o "[[Check-Mate]]", siendo unos de los precursores na publicación, en [[1975]], d'unu de los primeres [[maxi-single]] (formatu de vinilu de 12 pulgaes pensáu pa discoteques) de la hestoria. La tema escoyida foi "[[Mellow Blow]]", nel sellu [[Atlantic Records|Atlantic]] n'[[EE. XX.]] Amás de [[Barrabás (banda)|Barrabás]] hai que mentar al dúu [[Baccara]]. Magar los sos ésitos tiénense que considerar como producciones de música discu Alemanes, la so forma tan española de pronunciar l'inglés, y los sos oríxenes, fáen-yos un buecu nesta seición. Mayte Mateos y María Mendiola fueron llanzaes dende [[Hamburgu]], pol productor [[Rolf Soya]], que les bautizó [[Baccara]] (primeramente llamárense Venus) y foi l'artífiz de dos pieces fundamentales de la música discu de los 70, "Yes Sir I Can Boogie" y "Sorry I'm a Lady". Como tantos otros artistes de la música discu la so popularidá terminó llueu, siendo solu remarcable amás de estos ésitos mentaos, el so ésitu menor "The Devil Sent You To Laredo", y la so participación nel festival d'[[Festival del Cantar d'Eurovisión|Eurovision]], representando a [[Luxemburgu]]. Nesi festival fueron les introductoras del soníu discu, yá qu'[[Festival del Cantar d'Eurovisión|Eurovision]] hasta entós yera campera, salvu honroses esceiciones, de producciones de [[bubble-gum]] facilón, o balaes romántiques. El soníu discu instalar n'[[España]] fundamentalmente de la mano del denomináu fenómenu "Fans" (llanzamientos comerciales d'artistes adolescentes p'adolescentes, sobremanera femenines) ente 1979 y 1980. La resultancia ye un soníu pop con bases claramente "Discu", como puede escuchase nos llanzamientos d'artistes como [[Pedro Marin]] y el so ésitu "[[Aire (cantar de Pedro Marín)|Aire]]" ([[1979]]), [[Iván (cantante)|Iván]], colos sos ésitos "Ensin Amor"([[1979]]), (versión de la tema [[Dschinghis khan]] que'l grupu homónimu alemán interpretaría n'[[Festival del Cantar d'Eurovisión|Eurovision]] en 1979), y "Fotonovela" ([[1983]]), númberu 1 en países como [[Francia]] o [[Alemaña]]; o [[Miguel Bosé]], colos sos ésitos internacionales, [[Super-Superman]], y [[Anna (cantar de Miguel Bosé)|Anna]]. Otros representantes discu-ibéricos de la dómina son "[[Apache (banda)|Apache]]", o "[[Goma de Mazcar]]". Nel ámbitu de la música infantil, al igual que los sos compañeros adolescentes del fenómenu "Fans", introduzse'l soníu disc. El grupu [[Parchís (grupu)|Parchís]] introducir dellos cantares, como ''Mortadelo y Filemón'' o ''Na Armada'', ente otres. Amás el dúu infantil [[Enrique y Ana]] tamién tuvo la so incursión discu-kitsch en "Super Discu Chinu" Aprovechando'l tirón, arrodiáu de ciertu escándalu (p'aquellos años) d'artistes transexuales, o presuntamente transexuales, como [[Amanda Lear]], Bibiana Fernández, más conocida como [[Bibi Andersen]], publica en 1980 una tema de clara inspiración nel Munich Discu Sound, llamáu "Call Me Lady Champagne", de gran ésitu n'[[España]], y dellos países europeos como [[Alemaña]]. La tema foi l'empiezu d'una efímera carrera musical. Yá nos años 80 dalgunos apúntense al estilu [[italo discu]], faciendo producciones electróniques de similar factura y pretensiones internacionalistes. Dientro d'esti estilu podemos enmarcar al yá mentáu [[Iván (cantante)|Iván]], [[David Lyme]], [[Charlie Danone]], [[Atlanta (banda)|Atlanta]], los seudónimos del productor [[RT1]] tales como [[DJ Ventura - Mr Backer]] y [[Viciu Llatín]], [[Steve Clark (cantante)|Steve Clark]] (nada que ver col miembru homónimu de la banda de rock [[Def Leppard]]), [[Xalan]] o [[Lenroy]]. L'ésitu internacional del "The Night" d'[[Azul y Negro]] ye tamién incluyíu davezu ente los ésitos europeos del [[italo discu]], a pesar de que la so llinia diba más pola sienda del [[tecno pop]]. [[Alaska y Los Pegamoides]] consiguen un gran ésitu n'[[España]], a principios de los 80, cola tema "Baillando" ([[1981]]), de clara inspiración nel soníu de los franceses [[Gibson Brothers]], y que darréu aprovechando'l boom del [[Acid House]] volveríen grabar editando dellos amiestos distintos, dientro de los estilos puramente electrónicos de finales d'esa década. [[Ficheru:Barry White, Bestanddeelnr 927-0099.jpg|thumb|Barry White]] Curiosamente, el grupu español que meyor sintetizó'l ''soníu discu'', la [[Fundación Tony Manero]], apaez col ''revival'' de los años 90. Magar el so estilu, descomanadamente purista tocantes a la grabación del soníu, alloñar de los sos coetaneos estranxeros como Jamiroquai que lo afixeron a la dómina post-House. El so ésitu foi práuticamente local y débese sobremanera a la inclusión de la tema "Super Sexy Girl" como banda sonora del anunciu, pa les televisiones n'[[España]], del modelu de coche "Space Star" de la marca xaponesa [[Mitsubishi]]. ==== Francia ==== [[Francia]] ye l'otru gran productor d'éxito disco mundiales, magar quiciabes nun sía del tou conocíu. De [[Francia]] salieron un gran númberu de producciones de corte internacional, n'inglés, como los yá mentaos [[Cerrone]], [[Santa Esmeralda]] o [[Belle Epoque (banda)|Belle Epoque]]. [[Patrick Hernández]] sería númberu 1 en mediu mundu con "Born To Be Alive", añediendo l'interés de que Madonna llegó a tar nel cuerpu de baille que lu acompañaron en delles actuaciones de la so xira de 1980. [[Patrick Juvet]], con ésitos como "Lady Night" , "I Love America", o "Got A Feeling". [[Space]] col ésitu "Magic Fly" (representantes del [[Space Discu]], otra variante electrónica de la música discu, próxima'l Munich Sound, pero con sabor más puramente electrónicu, próximu a artistes como [[Jean-Michel Jarre]]). [[Voyage (banda)|Voyage]] y el so ésitu "Souvenirs" (consideráu unu de les meyores temes de la música discu de toos apondera tiempos), [[Gibson Brothers]], [[Otawan]] y una llarga llista d'artistes asitien a [[Francia]] como una de les grandes potencies de la música discu. La cantante [[Sheila (cantante)|Sheila]], en siendo una cantante d'ésitu nos años 60 convertir a la música discu cola denominación [[Sheila B. Devotion]], algamando fama internacional con ésitos como Spacer. Tamién ye de destacar el ''hit discu'' de la cantante [[Dalida]], otra cantante de pop francés clásicu, ''J'attendrai'', qu'ocupó los nᵘ1 de los ''charts'', o "llistes d'ésitos", n'ensame de países, como [[Canadá]] o [[Xapón]]. [[Francia]] apurrió amás d'artistes gran cantidá de productores de música discu internacional, tanto propios, como afincaos, ente los qu'hai que destacar [[Jacques Morali]] o [[Alec R. Costandinos]]. L'aportación francesa al [[euru discu]]/[[italo discu]], vien de la mano de [[Desireless]] y el so ésitu "[[Voyage Voyage]]", [[Bandoleru (banda)|Bandoleru]] y el so ésitu "Paris Llatín", o la [[Estefanía de Mónaco|Princesa Estefanía de Mónaco]] alies [[Estefanía de Mónaco|Stephanie]] col so ésitu "Irresistible". ==== Italia ==== N'[[Italia]] al igual qu'en [[Francia]] o n'[[Alemaña]], desenvolvióse música discu con pretensiones internacionales. Sicasí, el xéneru terminó desenvolviendo una variante especial denomada [[italo discu]] la cual evolucionó en parte gracies a la música electrónica que tamién-y dio un toque únicu al xéneru. El Italo-discu terminó siendo un estilu propiu, cantáu fundamentalmente n'inglés, cola música producida dafechu por preseos electrónicos y secuenciadores, que s'identificaba con Italia, ensin tener casi nenguna conexón cola música popular italiana anterior. Na década de los 70 son exemplu d'esti estilu'l grupu [[Easy Going]], con ésitos como "Fear", [[Tuliu De Piscopo]] con "Stop Bajon", [[La Bionda]], con ésitos como "One For you, One For Me" o'l discu-electro-pop "Wanna Be Your Lover" qu'amuesa claramente la transición al italo-discu. [[Difference]] con "High Fly" tamién tuvieron una cierta repercusión internacional. "Step By Step" de [[Koxo]] ye otru claru esponente italianu, de la transición del discu setenteru más ortodoxu al [[italo discu]] ochentero electrónicu puru. Nos años 80 hubo un cientu d'artistes italo discu, caben destacar [[Kano (banda)|Kano]], [[Kasso]], [[Silver Pozzoli]], [[Spagna]], [[P Lion]], [[Miko Mission]], [[Baltimora (cantante)|Baltimora]], [[Righiera]], [[Camaro's Gang]], [[Dean Harrow]], [[Gary Low]], [[Paul Mazzolini|Gazebo]], [[The Twins]] Artistes consagraos como [[Raffaella Carrà]] incursionaron tamién na música discu con temes de corte gayoleru tamién cantaos en castellán: ''Hai que venir al sur, 0303456, Nel amor too ye empezar, etc.'' Otru cantante italianu que al pasase a la música discu consiguió un únicu ya inesperáu ésitu internacional foi [[Pinu D'Angiò]], que con "Ma Quale Escurre", conquistó los primeros puestos d'innumberables "charts" internacionales. ==== Otros países europeos ==== Al músicu griegu Alexandre Garbis Sarkis Kouyoumdjian, meyor conocíu como [[Alec R. Costandinos]], como [[D.C. La Rue]] y con munchos otros seudónimos, puede consideráse-y, xuntu al tándem [[Giorgio Moroder]] - [[Pete Bellotte]], al productor francés [[Jacques Morali]] o al alemán [[Frank Farian]], unu de los reis de la música discu europea de la década de 1970. Afincáu en [[Francia]], compunxo y produció pa un cientu d'artistes y proyeutos propios, ente los que s'atopen [[Love and Kisses]], [[Don Ray]], [[Tony Arrallo]], [[Cerrone]], [[Paris Connection]], [[Sphinx]], [[Sumeria]] y [[Alan Hawkshaw]]. En [[Bélxica]], el grupu [[Two Man Sound]] desenvolvió'l so trabayu en diversos idiomes, de los cualos destacó'l so ésitu ''Discu Samba'', que los dio a conocer col so amiestu de ritmos brasilanos y ambientes discu electrónicos influyíos en parte pol estilu italo-discu. La so tema ''¡Qué tal, América!'', ye consideráu unu de los precursores del soníu [[house (música)|house]] de la década posterior. Coles mesmes, dende [[Bélxica]] el grupu [[Telex (banda)|Telex]] algamaría popularidá nes pistes de baille internacionales cola so tema electro-discu ''[[Moskow Discu]]'' ([[1978]]), de clares influencies nel Munich sound más electrónicu y sobremanera na tema ''[[We Are The Robots]]'', de los alemanes [[Kraftwerk]]. Esta tema ye consideráu como gran influencia pal soníu [[house (música)|house]], tamién. Dende Holanda, el músicu [[Harry Thumann]] consiguiría un gran ésitu internacional con ''Underwater'', y dende Austria'l grupu rock [[Ganymed]] llograría repercusión con temes como ''It Takes Me Higher'', dientro del estilu [[Space Discu]]. ==== Llatinoamérica ==== Tocantes a [[Llatinoamérica]], a finales de los 70, el [[Disc jockey|DJ]] José Luis Cortés "[[El Maromero]]", impulsa'l xéneru en [[Méxicu]], dándo-y un toque bien especial. Igualmente [[M.T.M]] realiza una versión n'español del cantar ''Double Dutch Bus'' Denominada ''El Peribus''. Pela so parte, el grupu [[Super Banda Machu]] de Virgilio Canales fixo versiones disco, integraes en [[Popurrí (música)|popurrís]], de cantares mexicanos tradicionales como [[Corríu (Méxicu)|corríu]]s o dellos cantares [[Veracruz|veracruzanas]], ente otros materiales mexicanos musicales. Tamién el grupu [[La mio Banda El Mexicanu]], incorpora dientro de la instrumentación de les sos [[tecnocumbia|tecnocumbies]], componentes derivaos d'esta música, Inclusive delles televisoras Locales de países como [[Guatemala]], [[Méxicu]], [[Arxentina]] ente otros nesta década usaron tarrezas discu pa los sos programes,. N'[[Arxentina]], el arreglista [[Bebu Silvetti]] tamién incursionó nel xéneru, llogrando dellos ésitos y collaborando con bandes como Salsoul Orchestra. En [[Venezuela]], el cantante [[José Luis Rodríguez "El Puma"]] algamó puxanza con una versión discu del [[Corríu (Venezuela)|corríu]] venezolanu "Pavu Real" y la tema "L'amor ye daqué más", dambos del álbum [[Atrévite]] en [[1980]]. El cantante [[Trino Mora]] tamién lleva al xéneru discu la tema "Esperecimientu" y a parte saca otres temes del xéneru discu. Los cantantes [[Rudy Márquez]] y [[Rudy la Scala]] llancen álbumes con puros tarrezas discu en [[1979]] y esi mesmu añu'l grupu [[Ambar]] llanza'l so LP [[Love Maniac]], y otros cantantes como [[Pecos Kanvas]], [[Nancy Ramos]], [[Mirla Castellanos]], [[Delia Dorta]] y ente otros entren nel xéneru ya inclusive la telenovela venezolana de [[Venevisión]] [[La señorita Elena]] tenía como tema principal el cantar "Love Theme" versión instrumental de la banda [[Love Unlimited Orchestra]] en [[1975]]. En [[Méxicu]], artistes como [[Juan Gabriel]] incursionan nesti xéneru y, ente 1978 y 1979, publicar l'álbum "Gústame baillar contigo", nel que dellos cantares tienen arreglos y ritmos alusivos a la música discu. Cantares como "Naide ye como tu", "Everybody dance in [[Acapulco de Juárez|Acapulco]]", "Bonos díes, señor sol" y "Gústame baillar contigo", ente otres, fueron atayantes ésitos nes discoteques de la dómina y sirvieron de base pa les sos producciones musicales futures. Ente 1978 y 1980 emítese'l programa de TV "Fiebre del Dos", so la conducción del animador [[Fito Girón]], nel que se realizaben concursos de baille y tocábense temes de música discu, la mayoría ésitos n'inglés ya instrumentales; foi un iconu na Televisión Mexicana de la cultura del discu. == Información adicional == === Otros artistes ''discu'' === Como complementu al conteníu del artículu, incorpórase un llistáu, non refechu, d'otros artistes significaos dientro del xéneru ''discu'' o que fixeron incursiones nél, y que nun fueron citaos nel artículu, indicando les sos temes más representatives dientro del xéneru. * [[A Taste of Honey (banda)|A Taste of Honey]]- ''Boogie Oogie Ooogie'' * [[ABBA]]- ''Dancing Queen, Voulez-Vous, Gimme Gimme Gimme, Summer Night City'' * [[Andy Gibb]]- ''I Just Want To Be Your Everything'' * [[Andrea True]]- ''More, More, More'' * [[Alaska y Dinarama]] - ''[[Un home de verdá]], [[Cómo pudisti faeme esto a mi]]'' * [[Alaska y los Pegamoides]] - ''[[Baillando (cantar d'Alaska y Los Pegamoides)|Baillando]]'' * [[Anita Ward]]- ''Ring My Bell'' * [[Amii Stewart]]- Knock on Wood'' * [[Arpeggio (banda)|Arpeggio]]- ''Saturday Night, Love And Desire'' * [[Bebu Silvetti]] - ''Agua de Primavera, Velvet Hands, SkyLab, Voyage Of Non Return'' * [[Blondie]]- ''Heart Of Glass'' * [[Carl Douglas]] - ''Kung Fu Fighting'' * [[Celi Bee]]- ''Superman'' * [[Charo (cantante)|Charo]]- ''Dance A Little Bit Closer'' * [[Cher]]- ''[[Take Me Home (álbum de Cher)|Take Me Home]]'', ''[[Prisioner (álbum)|Prisioner]]'', ''Hell On Wheels'' * [[Chic]]- ''-y Freak'', ''Good Times'', ''Dance Dance Dance'', My Forbidden Lover * [[City (banda)|City]]- ''Roller Discu'' * [[Dan Hartman]]- ''Relight My Fire'', ''Instant Replay'' * [[Dazz Band]]- ''Let It Whip'' * [[Diana Ross]] - ''I'm Coming Out'', ''[[Upside Down (cantar de Diana Ross)|Upside Down]]'' , ''The Boss'' * [[Earth, Wind & Fire]]- ''Let's Groove Tonight'', ''September'' * [[Edwin Starr]]- ''Happy Radio'', ''Contact'', ''War'' * [[Eruption (banda)|Eruption]]- ''I Can't Stand The Rain'' * [[France Joli]]- ''Come To Me'' * [[Gary's Gang]]- ''Keep On Dancing'' * [[Ginno Soccio]]- ''Dancer, It's All Right'' * [[González (banda)|González]]- ''Haven't Stopped Dancing'' * [[GQ]]- ''Discu Night'' * [[Heatwave]]- ''Boogie Nights'' * [[Jimmy Bo Horne]]- ''Spank, It Is In'' * [[Kano (cantante)|Kano]]- ''Ready'' * [[La Bionda]]- ''One For You, One For Me'' * [[Leif Garret]]- ''I Was Made For Dancing'' * [[Love and Kisses]]- ''Thank God It´s Friday'' * [[Michael Jackson]]- ''Don't Stop 'Till You Get Enough'', ''Billie Jean'', ''Rock With You'', ''Thriller'' * [[Musique]]- ''Keep On Jumping, In The Bush'' * [[Ottawan]]- ''Hands Up, D.I.S.C.O., Shalala Song'' * [[Patrick Hernández]]- ''Born To Be Alive'' * [[Patrick Juvet]]- ''I Love America'', ''Got A Feeling'' * Ray Dahrouge - Steppin Out * [[Rick James]]- ''Superfreak'' * [[Salsoul Orchestra]] - ''Tangerine'' * [[Silver Convention]]- ''Get Up And Boogie, Fly Robin Fly, Save Me, San Francisco Hustle'' * [[Sister Sledge]]- ''He's The Greatest Dancer'', ''We Are Family'' * [[Stellar All Stars]] - Let The Music Take Control * [[Sylvester]]- ''Dance (Discu Heat)'', ''You Make Me Feel Mighty Real'' * Tangerue - Tangerue, Doin Your Own Thing, Dance with Me * [[Teena Marie]]- ''I Need Your Lovin''' * The French Kiss - Panic * [[Tina Charles]]- ''Dance Little Lady Dance'' * [[The Emotions]]- ''Best Of My Love'' * [[The Trammps]]- ''Discu Infiernu'', ''Hold Back The Night'' * [[Thelma Houston]]- ''Don't Leave Me This Way'' * [[Tomoki Ishizuka]]- ''The Natural Playboy'' * [[Two Man Sound]]- ''Discu Samba, Que Tal America'' * [[Van McCoy]] - ''The [[Hustle]]'' * [[Walter Murphy]] - ''A Fifth Of Beethoven'' , ''California Strut'' * [[Yvonne Elliman]]- ''If I Can't Have You'' == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía de referencia == * Michaels, Mark (1990). ''The Billboard Book of Rock Arranging''. ISBN 0-8230-7537-0. * Jones, Alan and Kantonen, Jussi (1999). ''Saturday Night Forever: The Story of Disco''. Chicago, Illinois: A Cappella Books. ISBN 1-55652-411-0. * Brewster, Bill and Broughton, Frank (1999) ''Last Night a DJ Saved my Life: the History of the Disc Jockey'' Headline Book Publishing Ltd. ISBN 0-7472-6230-6. * Lawrence, Tim (2004). ''Love Saves the Day: A History of American Dance Music Culture, 1970-1979''. [[Duke University Press]]. ISBN 0-8223-3198-5. == Enllaces esternos == {{Commonscat|Discu}} * [http://ididnotknowthatyesterday.blogspot.com/2005/11/who-invented-discu.html Who invented Discu?] * [http://www.theoriginof.com/discu.html The origin of Disco] {{Tradubot|Música disco}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música discu|Música discu]] [[Categoría:Wikipedia:Tradubot]] tdix5ewbgnyitbq6zgplfy3hixouqha 0 112900 3713180 3613522 2022-08-24T15:38:36Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Compiègne (60), palais, chambre de l'Impératrice 1.jpg|miniaturadeimagen|Cuartu de la Emperatriz en [[Palaciu de Compiègne|La Compiègne]], de [[François-Honoré-Georges Jacob-Desmalter]].]] [[Ficheru:Château de Malmaison - Salle à manger 002.jpg|miniaturadeimagen|Comedor nel [[Castillo de Malmaison|Château de La Malmaison]].]] [[Ficheru:Charles Percier - L'Une des Faces de la Chambre à Coucher de Mme G. à Pari - Google Art Project.jpg|miniaturadeimagen|Diseño pa un cuartu, de [[Charles Percier]].]] El '''estilu Imperiu''' (en [[Idioma francés|francés]]: '''''style Empire''''') ye un estilu artísticu dominante, esencialmente, en decoración d'interiores, moblame y moda, que s'enserta dientro del [[Neoclasicismu|movimientu neoclásicu]], y en concretu del neoclasicismu tardíu. Toma'l so nome del periodu de gobiernu de [[Napoleón]] en [[Francia]], conocíu como [[Primer Imperiu Francés]]. A pesar del so nome, l'estilu desenvuélvese antes de la proclamación del Imperiu en 1804, teniendo'l so puntu d'orixe nes campañes militares d'[[Campañes italianes de les guerres revolucionaries franceses|Italia (1797)]] y [[Campaña napoleónica n'Exiptu y Siria|Exiptu (1798)]]. En Francia, al estilu Imperiu antecédelu'l [[estilu Directoriu]] y asocéde-y l'[[estilo Restauración (Francia)|estilo Restauración]]. L'estilu Imperiu espresóse sobremanera na redecoración de la residencies imperiales como les [[Palaciu de les Tullerías|Tullerías]], [[Palaciu de Saint-Cloud|Saint-Cloud]], [[Palaciu de Fontainebleau|Fontainebleau]], [[Palaciu de Compiègne|La Compiègne]] o'l [[Gran Trianón|Grand Trianon]], amás d'en residencies particulares como [[Castillo de Malmaison|la Malmaison]] o'l [[Hôtel de Beauharnais]]. == Desarrollu y definición == Nel puntu álgido de la Revolución Francesa, mientres el [[El Terror Reináu del Terror]], los miembros de la [[Convención Nacional (Revolución francesa)|Convención]] y el "[[Maximilien Robespierre|incorruptible Robespierre]]", buscaron inspirase na Antigua Roma. Pa ellos, la [[República romana|República Romana]], cola so idealizada austeridá, cencellez y estoicismu fueron el modelu a siguir. Sicasí, cola llegada al poder de Napoléon foi la pómpara del [[Imperiu romanu|Imperiu Romanu]] la que tomó'l relevu. L'estilu Imperiu refugó les formes primitivu y puru que caracterizaren el neoclasicismu del sieglu XVIII, y n'especial del [[estilu Lluis XVI]], p'abrazar les formes reiterativas, la estravagancia y la contundencia. Tamién [[Napoleón Bonaparte|Napoléon]], como nel so momentu los líderes revolucionarios, vía un poder propagandístico nel arte. La omnipresencia y repetición de los mesmos símbolos ("Ns", abeyes imperiales, l'águila) nel estilu Imperiu recordaba al mapa decorativu del reináu de [[Lluis XIV de Francia|Lluis XIV]] nel [[Palaciu del Louvre|Louvre]] y [[Palaciu de Versalles|Versalles]]. Pal nuevu emperador de Francia, y de parte d'Europa, l'arte yá nun tenía un valor educativu, sinón que sirvía pa espresar la gloria del Imperiu, amás, l'arte yá nun taba lideráu por intelectuales, sinón por [[Percier y Fontaine|servidores y funcionarios del réxime]]. Polo tanto l'estilu Imperiu nun se desenvolvió namái na corte imperial de París, sinón que s'espandió con fuercia poles capitales de los estaos satélites. Rápido, los palacios de Nápoles, [[Reinu d'Italia (1805-1814)|Milán]], [[Reinu de Etruria|Florencia]], [[Reinu de Westfalia|Kassel]] o [[Reinu d'Holanda|Ámsterdam]] recibieron un suntuosu moblame que andaba a la tema col de les Tullerías. En resume, podemos afirmar que sol estilu Imperiu la influencia de l'Antigüedá borrar de conteníu coles mesmes que s'acentúa'l valor de lo formal y teatral, el so decorativismo anuncia yá, los [[Arquiteutura historicista|''revivals'']] del sieglu XIX. == Carauterístiques esenciales == [[Ficheru:Cradle of the King of Rome.jpg|thumb|150px|Trubiecu del [[Napoleón II Bonaparte|rei de Roma]] (1811), obra de [[Jean-Baptiste-Claude Odiot]] y [[Pierre-Philippe Thomire]] según un diseñu de [[Pierre-Paul Prud'hon]], [[Kunsthistorisches Museum]], [[Viena]]]] * estricta simetría nes composiciones murales y organización de les estancies. * los muebles alloñar de les formes tropezoses del [[estilu Lluis XV]] o llixeres del [[estilu Lluis XVI]], adopten una apariencia ríxida, maciza y formes xeométriques básiques. * los motivos son esencialmente guerreros (trofeos, llances, [[fasces]]...) o clásicos ([[Esfinxe (mitoloxía)|esfinxes]], lleones, águiles, ninfes...). * dacuando incorpórense motivos exóticos del [[Antiguu Exiptu]]. * recupérense'l colores intensu y encher perdíos mientres el sieglu XVIII, que prefirió'l blancu o los tonos pastel. * los muebles facer en madera vista, ensin pintar, como la caoba o'l nozal. * ausencia de marquetería. * predominiu d'ellaboraes incrustaciones de bronce. * muebles nuevos: ''lit en bateau'', ''psyché'' o sielles en "''pied en sabre''". == Post 1815 == Dempués de la cayida de Napoleón, l'estilu foi adoptáu per otros países [[Europa|europeos]], deseosos d'emular la gloria imperial napoleónica. Caben destacar: * la [[Rusia imperial]], onde foi utilizáu pa celebrar la victoria sobre Napoleón n'estructures monumentales como la [[Catedral de Kazán]], la [[Columna d'Alejandro]] y la [[Plaza del Palaciu (San Petersburgo)|Plaza del Palaciu]] o la [[Arcu de Trunfu de Narva|Puerta de Narva]]; según más tarde na construcción de [[Muséu del Hermitage|Nuevu Hermitage]]. * nel [[Reinu de Baviera]], sol reináu de [[Lluis I de Baviera|Lluis I]], qu'aspiró a convertir [[Múnich]] na "Atenes del [[Ríu Isar|Isar]]", construyendo la [[Königsplatz]], la [[Ludwigstrasse|Ludwigsstrasse]] o nuevos aposentos na [[Residencia de Múnich|Residenz]], destacó sobremanera l'arquiteutu [[Leo von Klenze]]. * en [[Reinu Xuníu]], sol reináu de [[Jorge IV del Reinu Xuníu|Jorge IV]] encargar grandes proyeutos urbanísticos como la [[Regent Street]] o'l [[Regent's Park]], amás de la redecoración de los palacios reales de [[Carlton House]] y [[Palaciu de Buckingham|Buckingham House]] obra de [[John Nash (arquiteutu)|John Nash]]. En dichu país, l'estilu Imperiu adoptó'l nome d'[[Estilo Regencia (Reinu Xuníu)|estilo Regencia]]. Nel centru-europa xermanu, l'estilu Imperiu foi conocíu como'l [[Biedermeier|estilu Biedermeier]]. L'estilu sobrevivió n'[[Italia]] muncho más que nel restu d'Europa, debíu en parte a les sos asociaciones col Imperiu romanu, y tamién porque foi establecíu como estilu nacional arquiteutónicu dempués del so [[Unificación d'Italia|unificación]] en 1870. El críticu [[Mario Praz]] referir a esti estilu como ''Imperiu Italianu''. == Galería: en Francia == <gallery mode="packed"> Ficheru:Athenienne-OA 10424-IMG 0665-white.jpg|''Athénienne'' de [[Napoleón]] (h. 1800-1804), de [[Martin-Guillaume Biennais]]. Ficheru:Napoleon-Throne.480.jpg|El tronu de [[Napoleón Bonaparte|Napoleón]] nes Tullerías. Ficheru:Trône de Napoléon 1er pour le Sénat - Exposition Versailles.jpg|Tronu de Napoléon nel Senáu, de [[François-Honoré-Georges Jacob-Desmalter]]. Ficheru:Percier-Fontaine.jpg|Butaca estilo Imperiu. Ficheru:Bedroom of the emperor.jpg|Habitación de Napoleón en [[Fontainebleau]]. File:Serre-bijoux de l'impératrice Joésphine.jpg|Xoyeru de la emperatriz Josefina. Ficheru:Clock Thomire Louvre OA9511.jpg|Reló de mesa. Ficheru:Sevres Egyptian Service.JPG|Serviciu de mesa de Napoleón con motivos exipcios (1804-1806). Ficheru:Table Empire.jpg|Mesa. </gallery> == Galería: fora de Francia == <gallery mode="packed"> Ficheru:München Residenz Thronsaal.jpg|Salón del Tronu del Rei na Residenz, Múnich. Ficheru:Apartamento de la Reina, Palacio de Nymphenburg, Múnich, Alemania2.JPG|Cuartu de la Reina en Nymphenburg, Múnich. Ficheru:State Study of Alexander I - fireplace 01.jpg|Despachu del Zar en Tsarskoye Selo. Ficheru:Hau. Interiors of the New Hermitage. The Upper Landing of the Staircase.jpg|Entrada al Nuevu Hermitage, San Petersburgu. Ficheru:Carlton House, Crimson Drawing Room, by Charles Wild, 1816 - royal coll 922176 313730 ORI 2.jpg|Crimson Drawing Room na Carlton House, Londres. Ficheru:KN-C26240B.jpg|Blue Drawing Room na Casa Blanca, Washington. Ficheru:SilkLampas.jpg|Tapicería nuna siella de la Blue Drawing Room. </gallery> ==Ver tamién== *[[Indumentaria estilu imperiu]] *[[Estilu fernandino]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Commons|Empire (style)|preposición=sobre'l}} {{Tradubot|Estilo Imperio}} [[Categoría:Movimientos artísticos]] [[Categoría:Arte]] [[Categoría:Neoclasicismu]] [[Categoría:Artes decoratives]] [[Categoría:Primer Imperiu Francés]] [[Categoría:Historia del moblame]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] gox7gz1chqnc6tesj3ol2iq24023cbm 0 114369 3713162 3675893 2022-08-24T14:07:36Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{país}} L''''Estáu Llibre del Congo''' o '''Estáu Independiente del Congo''' (en [[idioma francés|francés]]: ''État Indépendant du Congo'') foi una antigua unión personal [[colonialismu|colonial]] [[África|africanu]], gobernáu pol rei [[Leopoldu II de Bélxica]], que les sos fronteres coinciden cola actual [[República Democrática d'El Congu]]. El Congu foi alministráu pol rei Leopoldu II ente [[1885]] y [[1908]], añu en que'l territoriu foi vencíu a [[Bélxica]]. Mientres el periodu en que foi alministráu por Leopoldu II, el territoriu foi oxetu d'una esplotación sistemática ya indiscriminada de los sos recursos naturales (especialmente'l [[marfil]] y el [[cauchu]]), na que s'utilizó puramente mano d'obra [[indíxena]] en condiciones d'[[esclavitú]]. Pa caltener el so control sobre la población nativa, l'alministración colonial instauró un réxime de terror, nel que fueron frecuentes los asesinatos en masa y les mutilaciones. Por cuenta de esto y otros factores rellacionaos, hubo un elevadísimo númberu de víctimes mortales: anque ye imposible realizar cálculos exactos, la mayoría de los autores menten cifres d'ente cinco y diez millones de muertos.{{ensin referencies}} A partir de 1900, la prensa [[europea]] y d'[[Estaos Xuníos]] empezó a informar alrodiu de les dramátiques condiciones en que vivía la población nativa del territoriu. Les maniobres diplomátiques y la presión de la [[opinión pública]] consiguieron que'l rei belga arrenunciara al so dominiu personal sobre'l Congo, que pasó a convertise nuna [[Colonia alministrativa|colonia]] de Bélxica, sol nome de [[Congo Belga]]. == Historia == === Antecedentes === [[Ficheru:Mercator Congo map.jpg|thumb|300px|Mapa históricu del [[Reinu del Congo]] (esistente mientres los ss. XV, XVI y XVII), y asitiáu na rexón del estuariu del ríu Congo.]] En [[1482]], el navegante [[Portugal|portugués]] [[Diogo Cão]] afayó la desaguada del [[ríu Congu]]. Tres años dempués, en [[1485]], remontó'l ríu hasta l'actual ciudá de [[Matadi]]. Los portugueses, qu'establecieron un granible contautu col [[reinu del Congo]], convirtieron la rexón n'unu de los centros del [[comerciu d'esclavos]].<ref group="lower-alpha">Según l'historiador Hugh Thomas, del Congo y Angola salieron, mientres los cuatro sieglos que duró tratar transatlántica, un total de 3.000.000 d'esclavos, cuasi la cuarta parte del total de los salíos de puertos africanos (Hugh Thomas, ''Trátase d'esclavos'', 1998; p. 799. Mientres el sieglu XVII esportábense añalmente unos 15.000 esclavos procedentes del reinu del Kongo (Hochschild, p. 31).</ref> Sicasí, por cuenta de les presiones de los países [[abolicionismu|abolicionistes]], a mediaos del sieglu XIX el tráficu d'esclavos con destín a [[Brasil]] y al [[Caribe (zona)|Caribe]] quedó atayáu. Tres l'abolición de tratar siguió na rexón el llamáu ''legitimate trade'' ("comerciu lexítimu") de productos como'l [[aceite de palma|aceite]] y les pebíes de [[Elaeis|palma]], el [[marfil]] y el [[cauchu]]. Na zona de la desaguada del Congo establecieren les sos bases cases comerciales de distintos países europeos ([[Francia]], [[Portugal]], [[Inglaterra]] y [[Países Baxos]], principalmente). Anque les empreses comerciales más prósperes yeren les d'ingleses y neerlandeses, el dominiu políticu del territoriu correspondía a los portugueses —descubridores de la zona, y a los que correspondía teóricamente la [[soberanía]] de tol territoriu ente [[Cabinda]] y [[Moçamedes]]— y franceses, establecíos en [[Gabón]]. La rexón oriental del Congo taba apoderada por comerciantes [[musulmán|musulmanes]] de llingua [[suaḥili]] procedentes de [[Zanzíbar]] que s'abastecíen d'esclavos na zona. El más poderosu d'estos comerciantes foi [[Tippu Tip]], soberanu d'un reinu xuntu al [[ríu Lualaba]].<ref>Wesseling, p. 100</ref> Teóricamente, acabar col comerciu d'esclavos n'África Central sería unu de los oxetivos de los colonizadores europeos. === La creación del Estáu Llibre === ==== Leopoldu II de Bélxica ==== [[Ficheru:LeopoldIIBelgien.jpg|thumb|200px|Leopoldu II de Bélxica.]] [[Bélxica]], un estáu recién que s'independizara de los [[Países Baxos]] en [[1830]], yera na segunda metá del sieglu XIX unu de los países más desenvueltos d'Europa, que la so prosperidá basar más na industria que nel comerciu. Escarecía de colonies, y l'opinión pública yera fuertemente anticolonialista. Sicasí, el rei de Bélxica, [[Leopoldu II de Bélxica|Leopoldu II]], nun yera de la mesma opinión que los sos compatriotes. Dende antes d'aportar al tronu amosara un gran interés pola empresa colonial. El so modelu yera la esplotación holandesa de [[Java (isla)|Java]], a la que consideraba "una perenal mina d'oru".<ref>Wesseling, p. 106</ref> El rei centró la so atención primero n'Oriente, pero llueu se convenció de que nun esistía n'Asia nengún llugar disponible que-y dexara faer realidá los sos falambaldres proyeutos.<ref group="lower-alpha">Dalgunos de los planes de Leopoldu pa establecer colonies fueron mercar les [[Filipines]] a [[España]], o adquirir la provincia [[arxentina]] d'[[Entre Ríos]]. En 1862 inclusive pasó ciertu tiempu en [[Sevilla]], investigando nel [[Archivu d'Indies]] cuálos fueren los beneficios llograos per España mientres la so alministración colonial (Hochschild, p. 68).</ref> Leopoldu, rei dende 1865, empezó a interesase per África en 1873, pero los sos planes empezaron a concretase en 1875. N'agostu d'esi añu, el monarca asistió en [[París]] al congresu de l'Asociación Xeográfica francesa, lo cual dio-y la idea de celebrar la so propia conferencia en [[Bruxeles]]. Al añu siguiente, el [[12 de setiembre]], inauguró nel palaciu real de Bruxeles la xunta que sería conocida como Conferencia Xeográfica de Bruxeles, a la qu'asistieron [[xeógrafu|xeógrafos]] y [[Esploración xeográfica|esploradores]] de les principales naciones europees. Nel discursu col qu'inauguró'l congresu, Leopoldu plantegó la necesidá de civilizar África Central. Pa ello, decidió crease bases d'operaciones tantu nel este —en [[Zanzíbar]]— como nel oeste —la desaguada del ríu Congo —; estableciéronse les posibles rutes pa la esploración del interior del continente; y decidió crease una asociación internacional, l'Asociación Internacional Africana (''Association Internationale Africaine'', AIA), que coordinaría les aiciones de los distintos comités nacionales. La AIA constituyóse'l [[14 de setiembre]] de 1876, con sede en Bruxeles y so la presidencia de Leopoldu II. L'asociación yera, n'apariencia, puramente filantrópica. El comité executivu de l'asociación formar, amás del propiu Leopoldu, un alemán ([[Gustav Nachtigal]]), un inglés (Sir Barthe Frere) y un francés (Quatregages). Los comités nacionales, sicasí, nun tuvieron demasiao ésitu, sacante en Francia, onde'l so presidente yera [[Ferdinand de Lesseps]], el constructor del [[canal de Suez]]. ==== La esploración del Congo ==== Desque en 1482 [[Diogo Cão]] afayara la desaguada del [[ríu Congu]] (al qu'él denominó, basándose nes pallabres de los sos informantes nativos, [[ríu Zaire]]), apenes se fixeren intentos d'esplorar el ríu. Cão llegó namái hasta l'altor de l'actual [[Matadi]]. Sieglos dempués, en 1816, la espedición del capitán de la marina británica [[James Kingston Tuckey|James Tuckey]] fracasó nel intentu de remontar el ríu, lo cual retrajo mientres décades a los europeos d'esta empresa. Sicasí, coles mesmes que Leopoldu perfilaba los sos planes en Bruxeles, tuvieron llugar trés viaxes que contribuyiríen conducentemente a la conocencia de la rexón que'l monarca belga habíase propuestu "civilizar": [[Ficheru:Hw-stanley.jpg|thumb|175px|Henry Morton Stanley.]] * L'inglés [[Verney Lovett Cameron]] llegó en 1873 a [[Nyangwe]], a veres del [[ríu Lualaba]], partiendo del [[llagu Tanganika]]. El potentáu esclavista de Zanzíbar [[Tippu Tip]] negar a emprestar ayuda a la espedición, magar lo cual Cameron siguió viaxe hasta [[Benguela]], na mariña atlántica, a onde llegó n'ochobre de 1875. Tornó a Europa n'abril de 1876 y entrevistóse con Leopoldu II el mes siguiente. Ye bien posible que la idea de convocar la Conferencia Xeográfica de Bruxeles tuviera rellación coles informaciones que Cameron suministró al monarca, según les cualos África Central yera un mediu favorable pa l'actividá europea, que la so población taba yá relativamente avanzada y onde yera posible'l navegación con [[barcu de vapor|barcos de vapor]] al traviés de la rede fluvial. Sicasí, Cameron nun afayó nenguna vía facedera d'accesu al interior dende la mariña. * [[Henry Morton Stanley]], mundialmente famosu desque en payares de 1871 alcontró a [[David Livingstone]], entamara en 1873 un nuevu viaxe, por encargu de los periódicos ''[[New York Herald]]'' y ''[[Daily Telegraph]]'', pa travesar de mariña a costa África Central. El viaxe, que duró cuasi trés años, concluyó'l [[9 d'agostu]] de [[1877]]. Stanley fixo un importante descubrimientu: demostró que'l ríu Congo yera, a partir de Stanley Pool (actual [[Pool Malebo]]), una eficaz vía d'accesu al interior d'África Central. La intención de Stanley yera proponer la colonización del Congo al gobiernu británicu, pero la so propuesta foi tornada. Leopoldu II, sicasí, amosó por ella un gran interés, y contrató de momentu al esplorador angloestauxunidense. * L'italianu nacionalizáu francés [[Pierre Savorgnan de Brazza|Savorgnan de Brazza]] entamó'l [[13 de payares]] de 1875 un viaxe, por encargu del gobiernu francés, remontando'l [[ríu Ogooué]]. Brazza afayó otra vía d'accesu al Congo dende la colonia francesa de [[Gabón]], y llogró espertar l'interés de Francia por colonizar la rexón. ==== La empresa comercial ==== En 1878, Stanley espunxo'l so plan a Leopoldu de Bélxica. P'abrir al comerciu européu la rexón del Congo, proponía construyir una llinia de ferrocarril que dexara refugar la parte non navegable del cursu del ríu (les [[tabayones Livingstone]]), y abrir nel cursu altu, onde'l Congo volvía ser navegable, asentamientos comerciales. Leopoldu dio la so aprobación al proyeutu. Pa llograr los fondos entró en negociaciones cola compañía [[Países Baxos|neerlandesa]] ''Afrikaansche Handels-Vereeniging'' (AHV, Asociación Comercial Africana), la empresa comercial más importante de la rexón de la desaguada del Congo, con 44 factoríes na zona, y un capital de 24.000.000 [[florín neerlandés|florinos]], una cantidá elevadísima pa la dómina. Resultáu d'estes negociaciones foi la fundación, el [[24 de payares]] de [[1878]], en Bruxeles, del Comité d'Estudios del Altu-Congo (CEHC), una ''"société en participation"'' con un [[capital social]] d'un millón de francos, que los sos principales suscriptores yeren el mesmu Leopoldu, con más de la cuarta parte del capital (260.000 francos), y la AHV, con 130.000. Anque la finalidá del Comité, según definíase nos sos estatutos, yera principalmente filantrópica y científica, falábase yá abiertamente de fomentar el comerciu y la industria na zona. L'oxetivu del Comité yera, primero, financiar una nueva espedición de Stanley pa determinar les posibilidaes de la zona; si tales posibilidaes yeren favorables, proyeutábase construyir la llinia de ferrocarril y empecipiar l'actividá comercial.<ref>Wesseling, p. 121</ref> Stanley partió a África en xineru de 1879. Desembarcó primero en Zanzíbar pa reclutar el personal de la espedición, y depués siguió viaxe escontra'l Congo per vía marítima, al traviés del [[canal de Suez]]. Mientres Stanley realizaba esti viaxe, asocedió daqué inesperáu: la AHV fixo [[suspensión de pagos]]; de los sos dos xerentes, unu suicidárase, y el paradoriu del otru yera desconocíu. Leopoldu, sicasí, non se arredró, sinón que vio nesti sucesu la oportunidá de tomar por completu les riendes de la empresa. Fixo una ufierta a los demás accionistes del Comité, quien aceptaron ensin duldar, y convirtióse nel únicu propietariu de la sociedá, que terminaría per sumir un añu dempués. P'amazcarar los sos propios intereses, Leopoldu fundó l'Asociación Internacional del Congo, que'l so nome taba pensáu pa inducir al públicu a tracamundiu cola filantrópica Asociación Internacional Africana.<ref>Hochschild, p. 109</ref> Stanley llegó a la desaguada del Congo'l 14 d'agostu de 1879. Leopoldu encargáralu roblar alcuerdos colos principales xefes tribales de la rexón del Congo, pa encontar el so poder políticu na rexón. El so plan yera arrexuntar a toles tribus de la zona nuna unidá política, que concebía como una "Federación republicana de negros llibres" —con un presidente nomáu por él mesmu— pa facilitar les sos actividaes comerciales. A partir de 1880 Stanley robló dellos [[tratáu|trataos]] con xefes llocales. Nun principiu, nos convenios nun se mentaba la cesión de la soberanía; tratábase namái de llograr un [[monopoliu]] comercial. Pero cuando, en 1882, l'esplorador [[Pierre Savorgnan de Brazza|Brazza]] fixo públicos en París los trataos que roblara con dellos xefes de la vera izquierda del ríu, y qu'implicaben la cesión de la soberanía a Francia, Leopoldu modificó la so estratexa. Nos siguientes documentos que robló Stanley colos xefes llocales, estos trespasaben los sos derechos sobre los sos territorios a l'Asociación Internacional del Congo "pa la meyora de la civilización y del comerciu"<ref>[https://web.archive.org/web/20060907171625/http://web.jjay.cuny.edu/~jobrien/reference/ob111.html Stanley's Congo Treaties]</ref> Dende xineru de 1884, Leopoldu empezó a referise al conxuntu de los territorios que la so soberanía reclamaba como "Estáu Llibre del Congo".<ref> Wesseling, páxs. 128-129</ref> Yá namái precisaba que les potencies occidentales reconocieren la so soberanía. ==== Reconocencia internacional ==== [[Ficheru:Bleichröder.png|thumb|200px|[[Gerson von Bleichröder]], quien intervendría en favor de Leopoldu pa esaniciar les torgues d'Alemaña al so proyeutu colonial.]] Los axentes de Leopoldu trabayaron intensamente pa llograr la reconocencia internacional de los sos derechos sobre'l nuevu territoriu. Leopoldu xugó a xeitu la baza de la so fama como rei filántropu, y dexó que se produxera un preséu equívocu ente l'antigua y altruista Asociación Internacional Africana, y l'actual Asociación Internacional del Congo. Gracies a les xestiones de [[Henry Shelton Stanford]], antiguu embaxador estauxunidense en Bélxica qu'agora trabayaba pa Leopoldu, [[Estaos Xuníos]] foi'l primer país que reconoció los derechos del rei Leopoldu II sobre'l Congo'l [[22 d'abril]] de [[1884]].<ref>Hochschild, p. 131.</ref> Más difícil foi llograr la reconocencia per parte de les potencies coloniales, especialmente [[Francia]] y el [[Reinu Xuníu]], que, a diferencia d'Estaos Xuníos, teníen intereses na zona. Sicasí, Leopoldu supo aprovechar l'enfrentamientu ente dambos países pa salise cola suya. El Reinu Xuníu caltenía un vieyu contenciosu con [[Portugal]] pela zona de la desaguada del Congo. Sicasí, cuando, en 1882, tres les esploraciones de Brazza, Francia reclamó la propiedá de la rexón al oeste del ríu, la estratexa del Reinu Xuníu camudó y aceptó reconocer la soberanía de Portugal sobre'l territoriu ente los 8º y los 5º 12' de latitud sur, d'[[Ambriz]] a [[Pointe-Noire, República del Congo|Pointe Noire]], territoriu que tomaba la rexón de la desaguada del Congo. El tratáu anglolusitano roblóse'l [[26 de febreru]] de 1884. Sicasí, por cuenta de la fama de [[proteicionismu|proteicionistes]] que teníen los portugueses, amenó amplia repulsa, tantu nel restu de los países d'Europa como n'el mesmu Reinu Xuníu. Tarrecíase que los portugueses torgaren el llibre comerciu na zona.<ref>Wesseling, páxs. 130-134</ref> La situación foi hábilmente aprovechada por Leopoldu, quien anunció que'l so Estáu Llibre gociaría de completa llibertá de comerciu, ganándose asina'l favor de la opinión pública europea. Pa llograr la reconocencia de Francia, Leopoldu estableció, n'abril de 1884, un derechu de preferencia (''Droit de préference'') sobre'l Congo en beneficiu del país galu. Esto quería dicir que, en casu de que l'Asociación Internacional del Congo tuviera d'arrenunciar a les sos posesiones, éstes pasaríen a ser alministraes per Francia. Como resultancia, Leopoldu llogró'l sofitu tantu de Francia, qu'esperaba salir beneficiada al llargu plazu, como de Portugal, a quien nun interesaba'l fracasu de la AIC pos beneficiaría a Francia, el so principal rival na zona.<ref>Wesseling, p. 136</ref> Un rival inesperáu surdió na persona del canciller alemán [[Otto von Bismarck|Bismarck]], decidíu a que la recién nacida [[Alemaña]] tomara parte na carrera colonial. Bismarck resabiaba de les pretendidamente filantrópiques intenciones de Leopoldu. Sicasí, el rei de Bélxica tenía un importante aliáu nes altes esferes alemanes: [[Gerson von Bleichröder]], el principal banqueru de Bismarck. Gracies a les xestiones de Bleichröder, Bismarck aportó a reconocer les pretensiones de Leopoldu, solicitando namái garantíes sobre la llibertá de comerciu.<ref>Hochschild, p. 135</ref> ==== Conferencia de Berlín ==== Precisábase, sicasí, que toles potencies europees llegaren a un alcuerdu alrodiu de la cuestión del Congo. Bismarck pretendía que'l Congo quedara so control internacional, y la AIC de Leopoldu paecía-y la meyor garantía de que la zona diba tar abierta al llibre comerciu.<ref name=autogenerated2>Wesseling, p. 147</ref> Con esti fin, convocó a una conferencia internacional, conocida como la [[Conferencia de Berlín]], a la que fueron convocaes tanto les principales potencies coloniales (Reinu Xuníu, Francia, Alemaña y Portugal), como otros países que los sos intereses n'África yeren muncho más llindaos (Países Baxos, Bélxica, España y Estaos Xuníos). El restu de les potencies europees fueron tamién convidaes, col fin de "asegurar el consentimientu xeneral a los resoluciones de la conferencia", según rezaba la carta d'invitación unviada por Bismarck.<ref name=autogenerated2 /> La conferencia inauguró'l [[15 de payares]] de 1884. L'Asociación Internacional del Congo de Leopoldu nun foi convocada, yá que nun yera un estáu, pero Leopoldu cuntó con dellos aliaos na xunta. Los dos representantes de Bélxica —unu de los cualos desempeñó'l cargu de secretariu de la xunta— yeren subordinaos sos. Amás, cuntaba con aliaos na representación británica (el conseyeru llegal sir Travers Twiss) y na estauxunidense (el delegáu Henry Shelton Stanford —el mesmu que llograra qu'Estaos Xuníos reconociera los derechos de Leopoldu sobre'l Congo— y el mesmu Henry Morton Stanley, qu'actuó como asesor téunicu de la representación d'Estaos Xuníos).<ref>Hochschild, p. 137</ref> [[Ficheru:Kongovrijstaat.jpg|thumb|300px|Mapa qu'asitia l'Estáu Llibre del Congo en 1890.]] Na conferencia, clausurada'l [[26 de febreru]] de [[1885]], Leopoldu llogró la reconocencia de la so soberanía sobre l'Estáu Llibre, que les sos fronteres trazara, con ayuda de Stanley, n'agostu del añu anterior.<ref>Wesseling, p. 155</ref> La zona costera cercana a la desaguada del Congo quedó partida ente Francia, la AIC y Portugal. Leopoldu llogró'l puertu de [[Matadi]], el so puntu de partida pa la esploración y colonización del interior. Mientres el desenvolvimientu de la Conferencia, la AIC había alloriáu roblando alcuerdos polos qu'otros países comprometer a reconocer la so soberanía sobre l'Estáu Llibre del Congo. Alemaña reconoció les fronteres el [[8 de payares]] de 1884. Más tarde roblaron l'alcuerdu Francia, el 5 de febreru y Portugal, el 15 del mesmu mes.<ref>Wesseling, p. 152</ref> Inglaterra nun reconoció'l nuevu estáu hasta'l 1 de setiembre de 1885. Primeramente, l'Estáu Llibre del Congo nun incluyía la provincia de [[Katanga]]. Nun figuraba nel mapa que foi aprobáu por Bismarck. Sicasí, Leopoldu incluyir dempués, como contrapartida por vencer a Francia la rexón de "Niari-Kwilu", nel Baxu Congo. El nuevu mapa foi aceptáu ensin problemes pol restu de les potencies, colo cual l'estáu, que la so estraordinaria riqueza minera yera entá desconocida, pasó a formar parte de la propiedá privada de Leopoldu de Bélxica, a despecho de les posteriores pretensiones d'imperialistes británicos como [[Cecil Rhodes]] o [[Harry Johnston]].<ref>Wesseling, p. 158</ref> En 1887, inclusive, Leopoldu intentó infructuosamente ampliar les sos fronteres escontra'l [[Nilu]]. Financió una fracasada espedición comandada por Stanley, al envís de rescatar a [[Emín Bajá]], gobernador nomáu poles autoridaes britániques del estáu de Equatoria, na zona más meridional de [[Sudán]]. El gobernador atopar so asediu polos rebeldes del [[Muhammad ibn Abdalla|Mahdi]]. Emín Bajá (qu'en realidá se llamaba Edward Schnitzer y yera alemán) refugó les propuestes pa ponese a les órdenes de Leopoldu, y los intentos expansionistas del soberanu saldar con un sonáu fracasu.<ref> Forbath, páxs. 410-413</ref> === La esplotación del Estáu Llibre === ==== L'alministración del territoriu ==== {{VT|Conferencia de Berlín}} Tres la Conferencia de Berlín, el rei Leopoldu convertir nel únicu propietariu d'un territoriu que tenía 80 vegaes la estensión de Bélxica. El [[1 d'agostu]] de [[1885]] nació oficialmente l'Estáu Llibre del Congo (''État Indépendant du Congo''). Leopoldu asumió'l títulu de "rei soberanu" del nuevu estáu cola aprobación del Parllamentu belga. Ente qu'en Bélxica Leopoldu yera un monarca constitucional, nel Congo tenía tolos poderes d'un rei absolutu. El gobiernu central del territoriu establecer en [[Bruxeles]], con un gabinete formáu por trés departamentos: Interior (Maximilien Strauch), Esteriores (Edmond Vaneetvelde) y Finances (Hubert Vanneuss).<ref>[http://www.cobelco.org/Histoire/histoireframeset.htm Histoire de la colonisation belge du Congo]</ref> La xestión del territoriu llevar a cabu dende Bruxeles. Sicasí, establecióse la capital alministrativa del Congo na ciudá portuaria de [[Boma]], el puntu del que partíen les esportaciones. En Boma moraba'l gobernador xeneral del Congo, representante direutu del rei (Leopoldu nun viaxó enxamás a África). L'estáu estremar en catorce distritos, que de la mesma s'estremaben en zones. Les zones estremar en sectores, y cada sector constaba de dellos campamentos.<ref>Forbath. p. 410</ref> De l'autoridá del gobernador xeneral dependíen los comisionados, nomaos direutamente pol rei, y encargaos de l'alministración de los distintos distritos. Estos funcionarios actuaben como un amiestu d'alministradores coloniales y axentes comerciales: la so única misión yera consiguir tol marfil y el cauchu que-yos fuera posible col menor gastu. Primeramente esistía un sistema de primes que dexaba a los funcionarios doblar el so salariu si consiguíen l'abondu marfil o cauchu. Col tiempu, esti sistema foi sustituyíu pola llamada ''allocation de retraite'', pola cual una gran parte del pagu realizábase a la fin del serviciu, y namái a aquellos axentes que la so xestión l'estáu consideraba abondo satisfactoria. A empiezos de los [[años 1890]] el númberu total de funcionarios europeos yera de 175.<ref name=autogenerated1>[http://www.cobelco.org/Histoire/histoireframeset.htm Histoire de la colonisation belge du Congo]</ref> La mayoría yeren belgues, pero dalgunos veníen de otros llugares d'Europa, especialmente de los países escandinavos. La mortalidá ente los funcionarios blancos del Congo foi bien elevada: aprosimao un terciu morrieron n'África mientres el desempeñu de les sos funciones. L'Estáu Llibre tenía tamién la so bandera: la mesma que llevaren l'Asociación Internacional Africana y l'Asociación Internacional del Congo. una estrella dorada sobre fondu azul. Irónicamente, esta estrella simbolizaba los beneficios que la civilización habría de llevar al África Central. ==== Marfil y cauchu ==== [[Ficheru:ELdelCongo.jpg|thumb|250px|L'Aldea nativa esfarrapada pa construyir una carretera que comunicara con una esplotación [[cauchu|cauchera]].]] Cuando l'Estáu Llibre foi reconocíu poles potencies europees, en 1885, una de les primeres midíes de Leopoldu foi declarar propiedá del estáu tou la "tierra vacante".<ref>M'Bokolo, p. 514</ref> Esto ye, toles tierres ensin cultivar, nes que se topaben los principales productos de valor: el [[marfil]] y el [[cauchu]]. El territoriu del Estáu Llibre quedó estremáu en dos zones: la zona de llibre comerciu (en redol a un terciu del territoriu total), na cual les empreses europees podíen llograr por concesión del estáu'l monopoliu nel comerciu d'una determinada mercancía mientres un periodu de 10 ó 15 años; y el ''domaine quité'' (dominiu priváu), esplotáu direutamente polos funcionarios de l'alministración. Más palantre, en 1893, en plena puxanza del cauchu, Leopoldu, deseosu d'amontar los sos beneficios, creó, por cuenta de la zona de llibre comerciu, una nueva demarcación, el llamáu ''domaine de la Couronne'' (dominiu de la Corona), d'unos 250.000 quilómetros cuadraos. Los beneficios xeneraos nesti nuevu dominiu nun correspondíen al estáu, sinón al propiu monarca. Les empreses que llograron les principales concesiones monopolísticas fueron la Sociedá d'Amberes de Comerciu del Congo (''Société Anversoise du Commerce au Congo'') y la Compañía Anglu-Belga del Cauchu y l'Esploración (''Anglo-Belgian India Rubber and Exploration Company''). Leopoldu tenía una importante participación nos dos compañíes, direutamente o per mediu de testaferros. L'otru gran capitalista detrás d'estes empreses yera'l banqueru [[Alex de Browne de Tiège]], posesor de 1.100 de les 3.400 aiciones de la Sociedá d'Amberes, y de 1.000 de les 2.000 de la Compañía Anglu-Belga. De Browne yera amás unu de los principales acreedores del rei, qu'en 1894 debía-y más de dos millones de francos belgues.<ref>M'Bokolo, p. 515</ref> Los axentes coloniales nel Congo llevaron a cabu un sistemáticu saquéu de los recursos naturales del territoriu. Acabaron coles maneres de producción propios de les sociedaes indíxenes, especialmente cola agricultura, enllantando un modelu económicu basáu puramente na caza y na recueya. Cazábense [[elefante|elefantes]] pa llograr marfil y sangrábense les enredaderes del [[xéneru (bioloxía)|xéneru]] ''[[Landolphia]]'' pa llograr cauchu. Pa la realización d'estes xeres utilizóse siempres a los nativos como mano d'obra esclava. En teoría, pagábase-yos pol marfil o'l cauchu que consiguíen; el preciu, sicasí, yera afitáu por estáu y taba bien per debaxo del valor real de la mercancía. Forzar a trabayar a los nativos por aciu procedimientos represivos qu'incluyíen tomar de rehenes o les espediciones punitives contra los poblaos que nun cumplíen les mires de los alministradores coloniales. Nun primer momentu, el productu más buscáu pol so valor nos mercaos internacionales foi'l marfil. Sicasí, el descubrimientu de les numberoses aplicaciones industriales del cauchu tuvo de resultes una demanda creciente d'esti productu, especialmente dende empiezos de la década de 1890, que multiplicó los beneficios de Leopoldu y de los sos socios. Hasta 1896 la economía del Estáu Llibre foi deficitaria, y Leopoldu tuvo que solicitar dellos préstamos al Parllamentu belga pa sufragar los sos cuantiosas inversiones. En contrapartida por estos préstamu, Leopoldu alcordó mandar l'Estáu Llibre a Bélxica nel so testamentu.<ref>Hochschild, páxs. 149-151</ref> Dempués de 1896, sicasí, gracies a la puxanza internacional del cauchu, el Congo convertir nuna perenal fonte d'ingresos, que les sos verdaderes cifres desconócense. El mesmu Leopoldu ocupóse curioso de despintales. Sábese que la ''Anglo-Belgian'', por casu, llogró nel añu 1897 unos beneficios del cauchu del 700 %.<ref> Hochschild, p. 243</ref> Leopoldu convertir n'unu de los homes más ricos d'Europa, con un patrimoniu cuasi imposible de calcular. Empecipió delles construcciones privaes en Bélxica y adquirió numberoses propiedaes inmobiliaries na [[Costa Azul (Francia)|Costa Azul]]. Según fontes citaes por Forbath, nel momentu de la so muerte (1909) la fortuna de Leopoldu xubía a 80 millones de [[dólar]]es de la dómina.<ref> Forbath, p. 421.</ref> ==== El ferrocarril Matadi-Léopoldville ==== Ente Léopoldville y el puertu de Matadi, les mercancíes teníen de ser tresportaes por porteadores africanos, por causa de la infranquiable barrera pal tráficu fluvial que suponíen les [[tabayones Livingstone]]. Los porteadores morríen en gran númberu, y el tresporte yera lentu (llevaba unos trés selmanes)<ref>Hochschild, p. 187</ref> ya ineficaz, polo que decidió llevase a cabu la construcción d'una llinia de ferrocarril. El 31 de xunetu de 1887 fundáronse la ''Compagnie du Congo pour le Commerce et l'Industrie'' (CCCI) y la ''Compagnie du Chemin de Fer du Congo'' (CCFC). Los trabayos, dirixíos por [[Albert Thys]], empezaron en 1890 y remataron en 1898. Calcúlase que les obres causaron la muerte de 1.932 seres humanos (1.800 negros y 132 blancos), pero la cifra de víctimes africanes ta con toa probabilidá bien per debaxo de la realidá. ==== La ''Force Publique'' ==== {{AP|Force Publique}} Dende principios de la década de 1880, ante la falta de población belga en disposición de treslladase y l'oposición de los partíos constitucionalistas, Leopoldu contratara a mercenarios europeos pa sirvir a los sos intereses nel Congo. En 1888 quedaron entamaos nun exércitu priváu denomináu [[Force Publique]] ("Fuercia Público"), que llegó a convertise na fuercia militar más importante d'[[África Central]]. A finales de sieglu constaba d'unos 19.000 homes.<ref>Hochschild, p. 193</ref> Tolos oficiales yeren blancos y tolos soldaos rasos, negros, contrataos a encomalo y obligaos a sirvir na Force Publique por un mínimu de siete años. Los reclutes yeren dacuando mercaos a los xefes de les sos tribus; n'otres ocasiones yeren a cencielles secuestraos. Tamién se destinaba con frecuencia al serviciu nel exércitu a los esclavos "lliberaos" n'enfrentamientos colos mercaderes d'esclavos qu'operaben na zona. La ''Force Publique'' actuaba coles mesmes como exércitu d'ocupación y como policía al serviciu de les empreses comerciales. Tuvo De faer frente a delles sulevaciones de pueblos indíxenes, que fueron reprimíes con inusitado xabacismu.<ref>Hochschild, páxs. 193-197</ref> Los mesmos soldaos de la ''Force Publique'', na so mayoría reclutados a encomalo, remontar en delles ocasiones. En 1895 un motín na base militar de Luluabourg tuvo de resultes l'apaición d'una guerrilla rebalba que tuvo activa hasta 1908, y que se cobró les vides de dellos cientos de soldaos de la ''Force Publique'', incluyendo quince oficiales blancos. Otra rebelión, empecipiada en 1897 nel nordeste del territoriu, siguía activa en 1900.<ref> Hochschild, páxs. 197-201</ref> Ente 1891 y 1894 la ''Force Publique'' llibró una guerra contra'l poderosu comerciante d'esclavos [[Tippu Tip]], procedente de [[Zanzíbar]], pol control de la zona oriental del Estáu Llibre, que se denominó "guerra contra los árabes". Gracies a la superioridá del so armamentu, l'exércitu de Leopoldu foi capaz d'imponese, y acabó col dominiu de los esclavistes. El conflictu cobró les vides d'un eleváu númberu de nativos, que constituyíen la práutica totalidá de los efeutivos de los exércitos engarraos.<ref>Forbath, páxs. 415-416</ref> La victoria foi presentada n'Europa como un trunfu na llucha contra la esclavitú, anque les condiciones de vida impuestes a los nativos nel Estáu Llibre yeren de cutiu peores que la esclavitú. La "Force Publique" foi considerada un preséu del control políticu, el primer exemplu na historia moderna de preseos d'esterminiu étnicu, utilizáu pola alministración colonial pal enfrentamientu ente les diverses etnies y grupos sociales del Congo, xeneralmente contra'l grupu mayoritariu kongo, favoreciendo'l so debilitamientu y control demográficu.<ref>Forbath, p. 374</ref> ==== La represión ==== [[Ficheru:Esclave fouetté avec une chicotte, État indépendant du Congo.jpg|thumb|250px|right|Castigu a un nativu col [[chicotte]].]] L'alministración colonial emplegó sistemáticamente la violencia pa obligar a trabayar a la población nativa. Na práutica, l'Estáu Llibre del Congo funcionó como un xigantescu campu de concentración.<ref>M'Bokolo, p. 522</ref> Anque un sistema similar enllantárase yá pa forzar a los nativos a abastece-yos d'otros productos, la situación apinóse cuando'l cauchu convertir nel principal oxetu de la cobicia de los alministradores coloniales. El procedimientu habitual consistía en tomar rehenes, cuasi siempres muyeres y neños, que namái podíen ser rescataos por aciu la entrega de determinaes cantidaes de cauchu. Los rehenes morríen con frecuencia de inanición o por causa de los malos tratos recibíos.<ref name=autogenerated1 /> Como castigu por non cumplir les mires na recueya del cauchu yeren frecuentes los asesinatos masivos per parte de la ''Force Publique''. Como prueba de qu'estos asesinatos llevárense a cabu, los soldaos de la ''Force Publique'' toyíen una mano a los cadabres. N'otres ocasiones cortábase-yos la cabeza, o, pa demostrar que los asesinaos yeren varones, los xenitales. Les manes yeren afumaes y apurríes a los xefes de puestu como prueba de que la ''Force Publique'' fixera'l so trabayu. N'ocasiones, los soldaos nun mataben a los nativos, sinón que namái-yos toyíen la mano derecha, y emplegaben les bales pa cazar. Delles fotografíes de la dómina documentan estes mutilaciones. Amás de les matances, emplegábense asiduamente castigos físicos contra la población nativa. El preséu d'usu más estendíu yera la llamada ''chicotte'', una especie de [[llátigu]] qu'esgañaba les carnes del reu. Les primeres noticies del so usu remontar a 1888. Esti castigu aplicábase inclusive a neños, y yeren frecuentes les muertes pol so emplegu. L'usu de la ''chicotte'' perduró mientres l'[[Congo Belga|alministración belga del Congo]] y nun foi abolíu hasta [[1959]], en víspores de la independencia. La [[Ilesia católica]] sofitó inequívocamente el réxime colonial. Fueron establecíes delles colonies infantiles rexíes por sacerdotes católicos, destinaes presuntamente a güérfanos (na práutica, tratar de neños traíos a encomalo pola ''Force Publique'' tres les sos incursiones nes aldegues; munchos d'ellos yeren realmente güérfanos, pero pola mor del exércitu colonial). L'oxetu d'estes colonies yera formar súbditos fieles, y munchos de los neños ellí educaos yeren destinaos a engrosar les files de la ''Force Publique''. Nes colonies, utilizábense frecuentemente castigos físicos, incluyida la ''chicotte'', y la mortalidá yera bien elevada.<ref group="lower-alpha">Hochschild (p. 208) menta una tasa de mortalidá nes colonies infantiles superior al 50%</ref> === Les voces crítiques === ==== George W. Williams ==== La primer voz que s'alzó contra los escesos de l'alministración de Leopoldu foi la del estauxunidense de raza negra [[George Washington Williams|George W. Williams]]. Williams, autor d'un llibru tituláu ''Historia de la raza negra n'América'', yera un conocíu defensor de los derechos de los negros d'Estaos Xuníos. Atraíu pola fama de rei filántropu de que gociaba Leopoldu, Williams creyó que nel Congo los negros d'Estaos Xuníos podríen topar meyores condiciones de vida que nel so propiu país. En 1890, magar les torgues que lu punxo Leopoldu, viaxó al Congo, onde pasó seis meses, percorriendo'l ríu dende la so desaguada hasta les [[tabayones Boyoma|tabayones Stanley]]. La resultancia del so periplu pol Congo foi una ''Carta abierta''.<ref>"An Open Letter to His Serene Majesty Leopold II, King of the Belgians and Sovereign of the Independent State of Congo". El testu íntegru de la carta foi modernamente editáu en Franklin, John Hope: ''George Washington Williams''. Chicago: The [[University of Chicago Press]], 1985. (páxs. 243-254).</ref> al rei de los belgues, un panfletu que foi publicáu'l mesmu añu 1890 y llargamente distribuyíu n'Europa y Estaos Xuníos. Nesi documentu, Williams denunciaba los métodos de l'alministración colonial. Según reveló Williams, los unviaos de Leopoldu adquirieren la so tierra a los nativos por aciu engaños, aplicaben castigos indiscriminaos ya inclusive mataben nativos por deporte.<ref> Hochschild, p. 175</ref> Williams denunciaba inclusive a Leopoldu, que l'añu anterior convocara en Bruxeles una Conferencia Antiesclavista.<ref> Hochschild, p. 148</ref> como tratante d'esclavos. Tres la Carta abierta, Williams redactó un nuevu documentu, empobináu al [[presidente de los Estaos Xuníos]], [[Benjamin Harrison]], tituláu ''Un informe sobre l'Estáu y el País del Congo pal presidente de la República de los Estaos Xuníos d'América''.<ref>"A Report Upon the Congo-State and Country to the President of the Republic of the United States". Testu recoyíu en Franklin, John Hope (ed.): ''George Washington Williams''. Chicago: The University of Chicago Press, 1985. (páxs. 265-279)</ref> nel que repitía les sos acusaciones y encamentaba al presidente a poner fin a la situación. Les acusaciones de Williams causaron un escándalu n'Europa. Sicasí, Leopoldu entamó rápido una campaña pa desacreditar al disidente, aprovechando qu'ésti s'atribuyó'l rangu militar de coronel, que nunca algamara en realidá. Pa refutar les acusaciones de Williams, los principales funcionarios del Estáu Llibre publicaron un informe qu'amosaba un panorama bien distintu. Dellos testigos afirmaron que Williams mentía, y que'l so opúsculo nun yera más que parte d'una campaña orquestada por intereses económicos enemigos de la esistencia del Estáu Llibre. Afortunadamente pa Leopoldu, George W. Williams finó n'agostu de 1891. L'ecu del escándalu foi sumiendo, y el rei pudo siguir realizando los sos "negocios" ante la indiferencia del restu del mundu. ==== Joseph Conrad ==== En 1890, l'escritor polacu [[Joseph Conrad]] remontó'l [[ríu Congu]] dende'l [[llagu Stanley]] a les [[tabayones de Stanley]] como segundu oficial d'un vapor. Frutu d'esta esperiencia foi una de les noveles curties más conocíes del sieglu XX, ''[[El corazón de les tiniebles]]'', publicada en 1902. Anque la novela nun tien como intención principal criticar la situación nel Congo, ufierta un cuadru bastante verídicu de los atropellos llevaos a cabu polos funcionarios blancos encargaos de la recueya del marfil y el cauchu. El siniestru personaxe de Kurtz pudo tar basáu en dalgún de los funcionarios que Conrad conoció nel so viaxe pol Congo.<ref group="lower-alpha">Citáronse como posibles modelos de [[Kurtz Georges Antoine Klein]], el comandante [[Edmund Barttelot]] y [[Arthur Hodister]]. Hochschild (p. 222) inclinar a pensar que'l modelu que Conrad tuvo en mente foi'l del capitán [[Léon Rom]] de la ''Force Publique''</ref> Con posterioridá a la publicación de la so obra, Conrad amosó la so adhesión al movimientu pa la reforma del Congo nuna carta empobinada a [[Roger Casement]], fechada'l 21 d'avientu de 1903. La carta publicar en 1904 nun llibru d'[[Edmund Dene Morel]], ''King Leopold's Rule in Africa'', y nella ponse n'evidencia la oposición frontera de Conrad al réxime establecíu nel Congo, nel que, según les sos pallabres, "la crueldá sistemática escontra los negros ye la base de l'alministración".<ref>[http://www.boondocksnet.com/congo/congo_conrad031221.html''Very Awful and Mysterious: An Open Letter to Roger Casement'', por Joseph Conrad]</ref> ==== Morel y Casement: l'Asociación pa la Reforma del Congo ==== Nos últimos años de la década de 1890, [[Edmund Dene Morel]], representante en Bélxica de la compañía naviera con sede en [[Liverpool]] Elder Dempster, que los sos barcos faíen la ruta del Congo, afayó que, en cuantes que los navíos procedentes del Estáu Llibre llegaben atarraquitaos de mercancíes, los que partíen de Bélxica apenes tresportaben oxetos de valor y sí, sicasí, una gran cantidá d'armes. Ensin viaxar nunca al Congo, Morel dedució cuál yera la situación: en pallabres sos, "namái unos trabayos forzaos continuos y apavoriantes podíen esplicar beneficios tan inauditos".<ref>Hochschild, p. 273</ref> Al intentar espublizar el so descubrimientu, topetó cola censura. En 1901 abandonó'l so trabayu y decidió dedicase a esplicar al mundu la situación del Congo, pa lo cual fundó la so propia publicación, el ''West African Mail''. Col tiempu, Morel atoparía un pervalible aliáu na persona del cónsul británicu nel Estáu Llibre, [[Roger Casement]]. En 1903, a requerimientu del so gobiernu, Casement realizó un viaxe de seis meses pel interior del Congo p'afayar qué había de ciertu nos rumores cada vez más estendíos sobre les otomíes que se taben llevando a cabu per parte de l'alministración del monarca belga. L'informe de Casement publicar en 1904, a pesar de les presiones de Leopoldu pa evitalo.<ref group="lower-alpha">Pa quitar parte de la so fuercia, el Foreign Office fizo que nel informe los nomes propios fueren sustituyíos por iniciales, lo cual indignó a Casement.</ref> L'informe constataba que se taben llevando a cabo crimen tarrecibles, ya incluyía les declaraciones de dellos testigos. En 1904, Morel y Casement fundaron l'Asociación pa la Reforma del Congo, consagrada a espublizar, tantu al traviés de la prensa como por aciu conferencies, la situación nel territoriu africanu. L'asociación ganó llueu numberosos adeptos tantu n'Estaos Xuníos como n'Inglaterra, y cuntó cola collaboración de destacaos intelectuales. [[Mark Twain]] escribió un panfletu irónicu que tituló ''[[El soliloquiu del rei Leopoldu]]''.<ref>''King Leopold's Soliloquy: A Defense of His Congo Rule''. Boston, The P. R. Warren Co.. 1905. Na web [http://www.boondocksnet.com/congo/kls/index.html www.boondocksnet.com] consultase'l testu íntegru</ref> [[Arthur Conan Doyle]], el creador de Sherlock Holmes, participó tamién viviegamente na campaña, compareciendo en delles conferencies xunto a Morel, y publicando el llibru ''[[El crime del Congo]]''.<ref> ''[[The Crime of the Congo]]''. Londres, Hutchinson & Co., 1909.</ref> L'Asociación permaneció activa hasta dempués de la cesión del Congo a Bélxica y nun s'eslleió sinón en [[1913]]. ==== Los misioneros protestantes ==== Los misioneros [[protestante]]s xugaron un papel fundamental na divulgación de les otomíes cometíes nel Congo. Procedíen, na so mayoría, de los Estaos Xuníos, el Reinu Xuníu y [[Suecia]]. Un misioneru [[Ilesies bautistes|baptista]] suecu, Y. V. Sjöblom, publicó na prensa del so país una contundente denuncia de la esplotación de los nativos. En 1908 el misioneru [[presbiterianu]] estauxunidense de raza negra [[William Sheppard]] foi demandáu por libelo cuando publicó, nun boletín destináu al públicu norteamericanu, un artículu denunciando la represión colonial. Defendíu, a instancies de Morel, pol abogáu y políticu belga Émile Vandervelde, nun xuiciu que goció de l'atención de la opinión pública occidental, Sheppard foi finalmente declaráu inocente<ref>Hochschild, páxs. 384-392</ref> poco primero de la cesión del Congo a Bélxica. ==== El fin del Estáu Llibre ==== [[Ficheru:Mapcongo1914-2.jpg|thumb|400px|right|El territoriu del Estáu Llibre del Congo (mapa realizáu en 1914, con posterioridá a la cesión del Congo a Bélxica).]] Leopoldu intentó neutralizar l'informe de Casement creando la so propia comisión d'investigación. Neutral n'apariencia, taba formada por trés xueces: un belga, un suizu y un italianu. L'italianu yera Giacomo Nisco, xuez del tribunal supremu del Estáu Llibre; según paez, Leopoldu cuntaba cola so llealtá pa influyir na opinión de los otros dos miembros de la comisión. Sicasí, en 1905, tres dellos meses d'investigación, la comisión publicó un informe qu'acotaba los abusos que fueren denunciaos por Casement. Leopoldu, sicasí, llogró refugar l'escándalu unviando a la prensa un resume del informe que falsiaba les conclusiones del mesmu.<ref>Hochschild, páxs. 372-374</ref> Leopoldu trató de contraatacar con tolos medios al so algame. Publicó dellos folletos, y mientres años pagó a dellos periódicos europeos por que secundaren los sos intereses.<ref group="lower-alpha">En 1906 españó un escándalu cuando l'abogáu Henry I. Kowalsky reveló que tuviera a sueldu de Leopoldu pa tratar d'influyir sobre'l gobiernu d'Estaos Xuníos (Hochschild, páxs. 363-370).</ref> Sicasí, nun pudo evitar que la opinión pública de tol mundu, incluyida Bélxica, amosara una clara oposición a que caltuviera la so propiedá sobre'l territoriu africanu. En 1906 yera yá evidente que Leopoldu tenía d'arrenunciar al so dominiu sobre'l territoriu del Congo. Mientres dos años axustó la cesión del Congo a Bélxica. Leopoldu impunxo una serie de condiciones: l'estáu belga tenía d'asumir la delda del Congo, que xubía a unos 110 millones de francos; tenía de sufragar dellos proyeutos de construcción que'l rei entamara en Bélxica, por valor de 45,5 millones de francos; y obligábase amás a pagar a Leopoldu otros 50 millones en gratitud polos "sacrificios" realizaos por él en favor del Congo.<ref>Hochschild,páxs.383-384</ref> El Congu pasó oficialmente a depender de l'alministración de Bélxica'l [[15 de payares]] de [[1908]]. Nun foi un mal negociu pa Leopoldu. Aquel día, la producción de cauchu nel sudeste d'Asia y Suramérica fixera baxar tantu los precios que la recueya del cauchu africanu dexara de ser un negociu codalosu. Leopoldu morrió un añu dempués, el [[17 d'avientu]] de [[1909]]. La cesión a Bélxica del Congo nun implicó'l final del sistema represivu qu'él instaurara nel territoriu, que s'enllargó, apenes anidiáu, mientres el periodu de l'alministración belga. Anque'l cauchu dexó de ser la principal esportación del Congo, llueu se toparon nueves riqueces naturales, especialmente en [[Katanga]]: el sistema de trabayos forzaos emplegóse, con midíes represives qu'incluyíen l'usu de la ''chicotte'', nes mines de [[cobre]], [[oru]] y [[estañu]]. Calcúlase que namái nes mines de cobre y les fundiciones de Katanga morrieron ente 1911 y 1918 unos 5.000 obreros nativos.<ref>Hochschild, p. 413</ref> La ''Force Publique'' siguió mientres l'alministración belga, con métodos de reclutamiento bien similares, y mientres la Primer Guerra Mundial sufrió numberoses baxes nos sos enfrentamientos coles tropes del [[África Oriental Alemana]] (actual [[Tanzania]]). == Les víctimes == === Les cifres === Nun esiste forma d'evaluar con ciertu grau de credibilidá'l númberu de víctimes mientres la esistencia del Estáu Llibre. Les cifres namái pueden ser emponedores. El profesor Jan Vansina, de la Universidá de Wisconsin, antropólogu y etnógrafu qu'estudió con detenimiento la población de la zona, afirmó qu'ente 1880 y 1920 la población del Congo amenorgóse «a lo menos a la metá».<ref>Jan Vansina, prólogu a Vangroenweghe, Daniel, ''Du Sang sur les lianes''. Bruxeles, Didier Hatier. Citáu en Hochschild, p. 345</ref> Según Jim Zwick, cuando Stanley llegó per primer vegada a la cuenca del Congo comprobó que les zones riberanes taben densamente poblaes, y calculó la población total nunos cuarenta millones d'habitantes. Paez una cifra bien esaxerada. Los cálculos d'otros viaxeros de la dómina bazcuyen ente los 20 y los 30 millones d'habitantes.<ref name=autogenerated3>[http://www.boondocksnet.com/editions/morel/morel09.html Zwick, Jim: The Black Man's Burden. Capítulu IX: The Story of the Congo Free State]</ref> Forbath da la cifra de 15&nbsp;000&nbsp;000.<ref> Forbath, p. 499</ref> El primer censu foi realizáu en 1911, tres el final del Estáu Llibre. Anque nun se fixo públicu, ye conocíu al traviés de fontes diplomátiques britániques. Según esti censu, en 1911, tres venti años de matances y d'indiscrimináu saquéu, la población del Congo yera de namái 8&nbsp;500&nbsp;000 persones. Zwick considera qu'una cifra de 10&nbsp;000&nbsp;000 de víctimes mortales mientres el dominiu de Leopoldu puede averase abondo a la realidá.<ref name=autogenerated3 /> Esta cifra coincide cola qu'apurre Adam Hochschild.<ref>Hochschild, p. 345</ref> Forbath, sicasí, considera más afecha a la realidá la de 5&nbsp;000&nbsp;000 de muertos. Sicasí'l elevadísimo númberu de víctimes, dende un puntu de vista téunicu-xurídicu nun ye posible falar de [[xenocidiu]], yá que nun esistió voluntá d'esterminar un determináu grupu étnicu. Hai, sicasí, quien empleguen el términu pa referise a les masacres que tuvieron llugar nel Estáu Llibre,<ref>[http://www.religioustolerance.org/genocong.htm THE CONGO FREE STATE GENOCIDE]</ref> ya inclusive se presentó una moción, el [[26 de mayu]] de [[2006]], nel [[Cámara de los Comunes|Parllamentu británicu]], por que les matances del Congo fueren tipificadas como xenocidiu y pa solicitar al gobiernu belga que pidiera esculpes públiques al pueblu congoleñu.<ref>[http://edmi.parliament.uk/EDMi/EDMDetails.aspx?EDMID=30788&SESSION=875 Moción del parllamentariu británicu Andrew Dismore]</ref> === Les causes === Namái una parte, imposible de cuantificar con exactitú, del númberu total de víctimes deber a los asesinatos masivos llevaos a cabu pola alministración colonial. Sicasí, estos asesinatos fueron abondo frecuentes. Solíen producise cuando un determináu pobláu nun apurría la cuota de cauchu axustada. Hochschild.<ref>Hochschild, páxs. 334-338</ref> cita dellos exemplos d'asesinatos en masa documentados al traviés de la prensa de la dómina, de los testimonios de los misioneros o de los mesmos diarios o correspondencia de los oficiales blancos de la ''Force Publique'' encargaos de llevar a cabu les execuciones.<ref> Hochschild cita los diarios de los oficiales Knut Svensson, Charles Lemaire y Louis Leclercq, en tolos cualos descríbense matances. Svensson, en concretu, anota nel so diariu una cifra total de 527 indíxenes asesinaos nun periodu de cuatro meses y mediu (Hochschild, p. 336)</ref> La represión llevada a cabu pola ''Force Publique'' tenía amás otros efeutos. Ente los rehenes (xeneralmente muyeres y neños) reteníos pa forzar el trabayu de los homes de los poblaos esistía una mortalidá bien elevada, por cuenta de les penoses condiciones del so confinamientu. Otros munchos indíxenes finaron de inanición por cuenta de que los soldaos amburaben los cultivos que los sirvíen como mediu de subsistencia, o al abandonalos ellos mesmos pa escapar a la represión.<ref>Hochschild, páxs. 338-340</ref> A la mortalidá provocada por estes causes hai que xunir la causada poles enfermedaes, especialmente pola [[viruela]] y la [[enfermedá del suañu]]. L'efeutu d'estes enfermedaes viose ensin dulda multiplicáu poles penoses circunstancies que tuvieron qu'encarar les poblaciones natives. Amás, los movimientos de población causaos poles aiciones represives de la ''Force Publique'' facilitaron l'espardimientu d'estes epidemies. Un últimu factor que tien de tenese en cuenta ye'l descensu de la [[natalidá]] que se produció de resultes direuta de les matances, del trabayu forzáu de gran parte de la población masculina y de les tarrecibles dificultaes que les etnies indíxenes tuvieron d'encarar. === L'olvidu === [[Ficheru:Royalmuseumforcentralafrica2004.jpg|thumb|190px|Muséu Real d'África Central, en Tervuren.]] [[Ficheru:CinquantenaireArchInSnow.jpg|thumb|190px|Arcu del Cincuentenariu.]] En [[Tervuren]], nes contornes de [[Bruxeles]], atópase'l [[Muséu Real d'África Central]],<ref group="lower-alpha">[http://www.africamuseum.be/ Páxina web del muséu]. Nella alviértese que "tal como se presenta anguaño, la esposición permanente reflexa inda principalmente la visión europea d'África de los años 1960, a pesar d'un contestu social en plena mutación, tantu equí como n'África."</ref> que tien una de les coleiciones d'arte y oxetos africanos más importantes del mundu. Esti muséu, sicasí, nun alluga alcordanza dalguna de les tarrecibles matances que se llevaron a cabu nel Estáu Llibre. En 2005 realizar nel muséu la esposición ''La mémoire du Congo'', onde namái parcialmente se reconocíen los numberosos crímenes coloniales, y destacábense los aspeutos positivos de la colonización. La esposición foi duramente criticada.<ref> [http://www.intal.be/fr/article.php?articleId=307&menuId=1 ''La mémoire sélective de Congo'', por Raf Cuivers]</ref><ref> [http://www.intal.be/fr/article.php?articleId=316&menuId=3 ''Visite alternative de l'exposition "La mémoire du Congo". Un regard critique sur le colonialisme belge'', por Danny Claes]</ref> Tampoco esiste nengún monumentu en Bélxica que recuerde a les víctimes, nin propósitu dalgunu de llevalo a cabu. Según l'historiador [[Jules Marchal]], «los belgues nun conocen, n'efeutu, los crímenes que tuvieron llugar nel Congo. Imaxínense que'l so sistema colonial yera'l meyor d'África. Anque lo contrario paez muncho más ciertu...».<ref> [http://www.cobelco.org/Interviews/interviewjm.htm Entrevista con Jules Marchal (en francés)]</ref> Puede dicise, ello ye que que la única buelga en Bélxica de la dómina en que'l so monarca alministró l'Estáu Llibre atópase nes numberoses construcciones sufragaes por Leopoldu col frutu de los sos "negocios" africanos. Ente elles atopa'l llamáu Arcu del Cincuentenariu, qu'un parllamentariu de la oposición bautizó como "Arcu de les Manes Cortaes", según l'avenida de Tervuren, construyida por cuenta de la Esposición Universal de Bruxeles, en 1897, por que los belgues pudieren visitar, ente otres coses, el zoo humanu que s'instaló en Tervuren.<ref group="lower-alpha">Por cuenta de la Esposición Universal, montar en Tervuren un espectáculu consistente na recreación de trés poblaos africanos, pa lo cual importóse del Congo un total de 267 nativos, homes, muyeres y neños (Hochschild, páxs. 267-269</ref> Leopoldu desenvolvió tamién una importante actividá constructiva n'otres ciudaes belgues, como [[Oostende]] y [[Laeken]]. Nada nestos monumentos recuerda la manera en que se llogró'l dineru necesario p'alzalos. Gran parte de los documentos relativos a l'alministración del Estáu Llibre fueron refundiaos al fueu por orde de Leopoldu en 1908, poco primero de la cesión del territoriu a Bélxica. Los que sobrevivieron tuvieron clasificaos como secretos hasta la [[años 1980|década de 1980]]. El primer historiador que pudo consultar estos documentos foi'l exdiplomático belga Jules Marchal. Frutu de les sos investigaciones publicáronse dellos llibros<ref group="lower-alpha">Son obres fundamentales pa la conocencia de la hestoria del Estáu Llibre ''L'État Llibre du Congo: Paradis Perdu. L'Histoire du Congo'' (Borgloon, Éditions Paula Bellings, 1996, en dos volúmenes) y ''Y.D. Morel contre Léopold II. L´Histoire du Congo 1900-1910'' (París, L'Harmattan, 1996, en dos tomos)</ref> alrodiu de la hestoria del Estáu Llibre. == Bibliografía == === Bibliografía utilizada === ==== Aspeutos xenerales ==== * Forbath, Peter: ''El ríu Congo. Descubrimientu, esploración y esplotación del ríu más dramáticu de la tierra''. Turner / Fondu de Cultura Económica, 2002. ISBN 84-7506-508-2. * [[Adam Hochschild|Hochschild, Adam]]: ''[[La pantasma del rei Leopoldu]]''. Barcelona, Península, 2002. ISBN 84-8307-430-3. * M'Boloko, Elikia: "África Central: el tiempu de les matances", en Marc Ferro (ed.): ''El Llibru Negru del Colonialismu'' (Madrid, La Esfera de los Llibros, 2005. ISBN 84-9734-380-8); páxs. 509-531. * Wesseling, Henri L.: ''Estrema y vas vencer. El repartu d'África (1880-1914)''. Barcelona, Península, 1999. ISBN 84-8307-194-0. ==== Testos contemporáneos a los fechos ==== * Conan Doyle, Arthur: ''The Crime of the Congo'', Nueva York, Doubleday, Page & Company, 1909. [http://www.boondocksnet.com/congo/congo_crime.html Disponible en llinia]. * Conrad, Joseph: ''El corazón de les tiniebles''. Edición de Fernando Galván y José Santiago Fernández Vázquez ; traducción de Araceli García Ríos ya Isabel Sánchez Araujo. Madrid, Cátedra, 2005. ISBN 84-376-2255-7. * Twain, Mark: ''King Leopold's Soliloquy''. Londres, T. Fisher Unwin, 1907. [http://www.boondocksnet.com/congo/kls/index.html Disponible en llinia]. === Bibliografía adicional === * Ascherson, Neal: ''The King Incorporated: Leopold II in the Age of Trusts''. Londres, George Allen & Unwin, 1963. * Vangroemweghe, Daniel: ''Du Sang sur les lianes''. Bruxeles, Didier Hatier, 1986. === Filmografía === * ''White King, Rede Rubber, Black Death'' ( Peter Bate, 2003): [https://www.imdb.com/title/tt0404551/ ver referencia n'Internet Movie DataBase] ==Notes== {{llistaref|group=lower-alpha}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * [http://www.boondocksnet.com/congo/index.html Reforming the Heart of Darkness] Reformando'l corazón de les tiniebles. El movimientu de reforma del Congo n'Inglaterra y Estaos Xuníos. Por Jim Zwick {{en}} * [http://www.zum.de/whkmla/region/centrafrica/congofreestate.html World History at KMLA. History of the Congo Free State] {{en}} * [http://www.cobelco.org/ La colonisation belge du Congo] (en francés) * [http://www.pressafrique.com/m396.html Presafrique - Un holocauste oublié au Congo ou l'apocalypse selon Léopold II] {{fr}} * [http://congostate.blogspot.com/ Seleición de testos de la dómina] {{en}} * [http://www.elpais.es/articulo/elpepspor/20060129elpepspor_2/Tes/portada/Amu/senor/Congo Amo y señor del Congo] Artículu n'El País Selmanal, 29 de xineru de 2006, por Jorge Eduardo Benavides. * [https://web.archive.org/web/20070610101503/http://www.letraslibres.com/pdf.php?id=6341 Artículu de Mario Vargas Llosa na revista ''Lletres Llibres'']. Esti artículu figura como prólogu a la edición española del llibru de Adam Hochchild ''La pantasma del rei Leopoldu'' (ver bibliografía). * [http://nps.gov/akso/CR/AKRCultural/CulturalMain/3PDF/HistoryDay2006/2006%20Curriculum%20Guide%20-%20part%203.pdf One of the World's First International Humanitarian Movements: Taking A Stand Against Exploitation in the Congo, por Rebecca Fishburne] {{en}} * [http://www.cobelco.org/Interviews/InterviewAH.htm Entrevista con Adam Hochschild] {{fr}} * [http://www.cobelco.org/Interviews/interviewjm.htm Entrevista con Jules Marchal] {{fr}} * [http://www.africamuseum.be/ Páxina web del Muséu Real d'África Central] (en francés, neerlandés ya inglés) {{Tradubot|Estado Libre del Congo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estaos desapaecíos d'África]] [[Categoría:Antigües colonies n'África]] [[Categoría:Historia de la República Democrática d'El Congu]] [[Categoría:Historia de Bélxica]] [[Categoría:Xenocidios]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] b7oahaj6j4xz8coe49m4sm68eg29tgh 0 114882 3713213 3712446 2022-08-24T22:04:15Z Kwamikagami 1195 wikitext text/x-wiki {{Referencies adicionales|t=20180213190616}} [[Ficheru:Peace symbol (fixed width).svg|thumb|El logo de la Campaña pal Desarme Nuclear, conocíu llargamente como'l [[símbolu de paz]].]] La '''paz mundial''', o '''paz na Tierra''', ye'l conceutu d'un estáu [[Ideal (filosofía)|ideal]] de felicidá, [[Llibertá (política)|llibertá]] y [[paz]] dientro y ente toles persones y naciones na [[Tierra]]. Esta idea de la [[non violencia]] mundial ye una motivación por que les persones y les naciones cooperen yá sía de manera voluntaria o en virtú d'un sistema de gobernanza que torgue la guerra. Distintes cultures, relixones, filosofíes y organizaciones tienen distintos conceutos sobre cómo se produciría tal estáu. Delles organizaciones relixosu y secular tienen l'oxetivu declaráu de llograr la paz mundial por aciu el tratamientu de los derechos humanos, la teunoloxía, la educación, la inxeniería, la medicina o la [[diplomacia]] como fin de toles formes de llucha. Dende 1945, les [[Naciones Xuníes]] operaron coles mires de resolver conflictos ensin guerra o declaraciones de guerra. Sicasí, les naciones entraron en numberosos conflictos militares dende entós. ==Teoríes de la paz mundial== Propunxéronse munches teoríes sobre cómo llograr la paz mundial. Equí méntense dalgunes d'elles. ===Paz armada=== {{AP|Paz armada}} La [[paz armada]] carauterizar pol fuerte desenvolvimientu de la industria bélico de les potencies y pola creciente tensión nes rellaciones internacionales. Les continues tensiones ente Estaos por causa de conflictos de diversa índole dan llugar a que cada Estáu destinara gran cantidá del capital estatal a la inversión de la industria d'armamentu y al fortalecimientu del exércitu, dando llugar a un complexu sistema d'aliances nes que les naciones topar en conflictu ensin tar en guerra. Esti principiu basar na idea espresada pola máxima llatina, «''Si vis pacem, pa bellum''» que significa: ''Si quies la paz, prepara la guerra''. Los conceutos de preponderancia de poder (n'oposición al [[equilibriu de poder]]), [[teoría d'estabilidá hexemónica]], estabilidá unipolar y paz imperial (como [[Pax Romana]], [[Pax Britannica]] o [[Pax Americana]]) acomuñar cola [[Paz armada|paz al traviés de la fuercia]]. ===Diverses ideoloxíes polítiques=== La paz mundial dacuando afírmase que ye la resultancia d'una cierta ideoloxía política.<ref>{{cita web |url=https://georgewbush-whitehouse.archives.gov/news/releases/2005/10/20051017-1.html |títulu=President Meets with Bulgarian President Georgi Purvanov |fechaaccesu=13 de febreru de 2018 |apellíu= |nome= |fecha=17 d'ochobre de 2005 |obra= |editorial=Casa Blanca |ubicación=Washington |idioma=inglés |cita= }}</ref> [[León Trotsky]], un teóricu [[Marxismu|marxista]], asumió qu'una [[revolución mundial]] del proletariáu conduciría a la paz mundial.<ref>{{cita web |url=https://www.marxists.org/archive/trotsky/1914/war/ |títulu=The War and the International |fechaaccesu=13 de febreru de 2018 |apellíu= |nome= |fecha= |obra= |editorial= |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}</ref> ===Teoría de la paz democrática=== Los partidarios de la revesosa [[teoría de la paz democrática]] afirmen qu'esiste una fuerte evidencia empírica de que les democracies nunca o escasamente llibren una guerra ente elles.<ref>{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20080217032515/http://www.mtholyoke.edu/acad/intrel/ray.htm |títulu=Does democracy cause peace? |fechaaccesu=13 de febreru de 2018 |apellíu=Ray |nome=James Lee |fecha=1998 |obra= |editorial= |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nyu.edu/gsas/dept/politics/faculty/smith/dempeace.PDF |títulu=An Institutional Explanation of the Democratic Peace |fechaaccesu=13 de febreru de 2018 |apellíu1=Bonu de Mesquita |nome1=Bruce |apellíu2=Morrow |nome2=James |fecha=26 de febreru de 1999 |obra= |editorial= |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}</ref> Sicasí, hai delles guerres ente les democracies que tuvieron llugar históricamente. ===Teoría del capitalismu de la paz=== Nel so ensayu "The Roots of War", [[Ayn Rand]] sostuvo que les principales guerres de la hestoria fueron empecipiaes poles economíes más controlaes de la dómina contra les más llibres y que'l capitalismu dio-y a la humanidá'l periodu más llargu de paz na hestoria, un periodu mientres el cual nun hubo guerres qu'arreyaren a tol mundu civilizáu, dende'l final de les guerres napoleóniques en 1815 hasta l'españíu de la [[Primer Guerra Mundial]] en 1914, coles esceiciones de la [[Guerra franco-prusiana|Guerra Franco-Prusiana]] (1870), la [[Guerra d'España y Estaos Xuníos|Guerra Hispanoamericana]] (1898), y la [[Guerra de Secesión|Guerra Civil Estauxunidense]] (1861-1865), que tuvo llugarsobremanera, na economía más lliberal del mundu al empiezu de la revolución industrial. ===Destrucción mutua asegurada=== La [[Estratexa de les armes nucleares|destrucción mutua asegurada]] ye una doctrina d'estratexa militar na cual l'usu a gran escala d'armes nucleares per parte de dos bandos engarraos resultaría efeutivamente na destrucción de dambos batallosos.<ref>{{cita web |url=http://www.nuclearfiles.org/menu/key-issues/nuclear-weapons/history/cold-war/strategy/strategy-mutual-assured-destruction.htm |títulu=Mutual Assured Destruction |fechaaccesu=13 de febreru de 2018 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=NuclearFiles.com |editorial=Nuclear Age Peace Foundation |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}</ref><ref>{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20020110090059/http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/apj/apj97/win97/parrin.html |títulu=Mutually Assured Destruction Revisited |fechaaccesu=13 de febreru de 2018 |apellíu=Parrington |nome=Alan |fecha= |obra= |editorial= |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}</ref> El defensores de la política de destrucción mutua asegurada mientres la [[Guerra Fría]] atribuyir al aumentu de la letalidad de la guerra hasta'l puntu en que yá nun ufierta la posibilidá d'una ganancia neta pa nengún de los bandos, polo tanto faciendo les guerres inútiles. ===Carta de les Naciones Xuníes y derechu internacional=== Dempués de la Segunda Guerra Mundial, les Naciones Xuníes fueron establecíes pola [[Carta de les Naciones Xuníes]] pa "salvar a xeneraciones socesives del flaxelu de la guerra que dos veces na nuesa vida traxo un dolor indescribible a la humanidá". El [[Preámbulu de la Carta de les Naciones Xuníes]] tamién tien como oxetivu promover l'adopción de los derechos humanos fundamentales, respetar les obligaciones coles fontes del derechu internacional y xunir la fuercia de los países independientes pa caltener la paz y la seguridá internacionales. Tolos trataos sobre derechu internacional de los derechos humanos faen referencia o consideren que los principios proclamaos na Carta de les Naciones Xuníes, la reconocencia de la dignidá inherente y de los derechos iguales y inalienables de tolos miembros de la familia humana ye'l fundamentu de la llibertá, la xusticia y la paz. ===Globalización=== [[Gordon B. Hinckley]] vio un enclín na política nacional por aciu la cual les [[Ciudá-Estáu|ciudaes-estáu]] y los [[Estáu nación|estaos-nación]] unificáronse y suxure que'l sable internacional eventualmente va faer lo mesmo. Munchos países como [[China]], [[Italia]], [[Estaos Xuníos]], [[Australia]], [[Alemaña]], [[India]] y [[Reinu Xuníu|Gran Bretaña]] unificáronse n'Estaos nacionales únicos con otros como la [[Xunión Europea]] siguiéndo-yos, lo que suxure qu'una mayor globalización va xenerar un [[gobiernu mundial]]. ===Aislacionismo y non intervencionismu=== Los partidarios del [[aislacionismo]] y el [[Principiu de non intervención|non intervencionismu]] afirmen qu'un mundu compuestu por munches naciones puede coesistir pacíficamente siempres qu'establezan un mayor enfoque nos asuntos internos y nun intenten imponer la so voluntá a otres naciones. El non intervencionismu nun tien de confundir se col aislacionismo. El aislacionismo, al igual que'l non intervencionismu, aconseya evitar la interferencia nos asuntos internos d'otres naciones, pero tamién enfatiza el [[proteicionismu]] y la restricción del comerciu internacional y los viaxes. El non intervencionismu, per otru llau, aboga por combinar el [[Comerciu llibre|llibre comerciu]] cola non intervención política y militar. Naciones como [[Xapón]] son quiciabes les más conocíes por establecer polítiques aislacionistas nel pasáu. El [[Shogunato Tokugawa]] xeneró'l [[Periodu Edo]], un periodu aislacionista nel que Xapón s'aislló del mundu nel so conxuntu. ===Paz autoorganizada=== La paz mundial foi representada de resultes de conductes locales autodeterminadas que inhiben la institucionalización del poder y la consiguiente violencia. La solución nun se basa tantu nuna axenda alcordada, nin nuna inversión nuna autoridá cimera, yá sía divina o política, sinón nuna rede [[Autoorganización|autoorganizada]] de mecanismos de sofitu mutuu, lo que da como resultáu un texíu social políticu-económicu vidable. La téunica principal pa inducir la converxencia ye'l [[Esperimentu mental|esperimentu del pensamientu]], esto ye, la retroproyección, que dexa a cualquier persona participar ensin importar el so orixe cultural, doctrina relixosa, afiliación política o demografía per edá. Mecanismos de collaboración similares tán surdiendo d'Internet en redol a proyeutos de [[códigu abiertu]], incluyida [[Wikipedia]], y l'evolución d'otres [[Medios sociales|redes sociales]]. ==Día Internacional de la Paz== El [[Día Internacional de la Paz]], dacuando extraoficialmente conocíu como'l Día Mundial de la Paz, celébrase añalmente'l 21 de setiembre. Ta dedicáu a la paz, y específicamente a l'ausencia de guerra y violencia, como la que podría causar un cese del fueu temporal nuna zona de combate pal accesu a l'ayuda humanitaria. El día celebrar por primer vegada en 1982, y caltener munches naciones, grupos políticos, grupos militares y pueblos. En 2013, per primer vegada, el Día dedicar a la [[educación pa la paz]]. ==Puntos de vista relixosos== Munches relixones y líderes relixosos espresaron el so deséu de que se ponga fin a la violencia. ===Budismu=== Munchos [[Budismu|budistes]] creen que la paz mundial solo puede llograse si primero establecemos la paz nes nueses mentes. La idea ye que la [[roxura]] y otros estaos mentales negativos son la causa de les guerres y les engarradielles. Los budistes creen que les persones pueden vivir en paz y [[harmonía]] solu si abandonamos les emociones negatives como la roxura nes nueses mentes y cultivamos emociones positives como l'amor y la compasión. Como con toles relixones dhármicas (hinduismu, jainismo, budismu y sijismo), [[ahimsa]] (evitar la violencia) ye un conceutu central. Les pagodes de la paz son monumentos que se construyeron pa simbolizar ya inspirar la paz mundial y fueron fundamentales pal movimientu pola paz a lo llargo de los años. Estes son típicamente d'orixe budista, siendo construyíos pola organización budista xaponesa Nipponzan Myohoji. Esisten en tol mundu en ciudaes como [[Londres]], [[Viena]], [[Nueva Delhi]], [[Tokiu]] y [[Lumbini]]. ===Cristianismu=== L'ideal [[Cristianismu|cristianu]] básicu especifica que la paz solo puede venir pola Pallabra y l'amor de Dios, lo que ta perfectamente demostráu na vida de Cristu: {{cita|La paz te dexo, la mio paz te doi. Non te doi como'l mundu da. Non dexes que los tos corazones altériense y nun tengas mieu.|Juan 14:27<ref>{{Biblia|Juan|14:27}}</ref>}} Como s'interpreta cristológicamente a partir de Isaías 2<ref>{{Biblia|Isaías|2}}</ref>, dempués de lo cual la "Pallabra del Señor" establecer na tierra, la resultancia humana-políticu material va ser "la nación nun va tomar espada contra la nación; nin van entrenar pa la guerra nunca más". La paz mundial cristiana rique una vida proactiva apinada de toles bones obres a la lluz direuto de la Pallabra de Dios. Los detalles de dicha vida pueden reparase nos Evanxelios, especialmente nel [[Sermón del monte|Sermón del Monte]], onde se preconiza, ente otros preceptos piadosos, el [[perdón]] a los que faen coses males contra unu mesmu. Sicasí, non tolos cristianos esperen una paz mundial duradera nesta tierra: {{cita|Nun supongan que vini pa traer paz a la tierra. Nun vini pa traer paz, sinón espada. Porque vini pa convertir a un home en contra del so padre, a una fía en contra de la so madre, a una nuera contra la so suegra; los enemigos d'un home van ser los miembros de la so propia casa.|Mateo 10:34-36<ref>{{Biblia|Mateo|10:34-36}}</ref>}} Munchos cristianos creen que s'espera que la paz mundial manifestar na "nueva tierra" que se promete nes escritures cristianes como Apocalipsis 21.<ref>{{Biblia|Apocalipsis|21}}</ref> La concepción [[Ilesia católica|católica]] de "[[Consagración de Rusia]]", rellacionada coles [[Virxe de Fátima|apaiciones marianes de Fátima]], promete la paz mundial como resultáu d'esti procesu. ===Hinduismu=== Tradicionalmente, el [[hinduismu]] adoptó l'antigua frase [[Sánscritu|sánscrita]] ''Vasudha eka kutumbakam'',<ref>{{cita web |url=http://hindudharmaforums.com/showthread.php?969-Dharmic-Wisdom-Quotes/page3 |títulu=Dharmic Wisdom Quotes - páxina 3 |fechaaccesu=14 de febreru de 2018 |apellíu= |nome= |fecha= |obra= |editorial= |ubicación= |idioma=inglés |cita= }}</ref> que se traduz como "El mundu ye una sola familia". La esencia d'esti conceutu ye la observación de que solo les mentes básiques ven dicotomíes y divisiones. Cuanto más buscamos sabiduría, más volvemos inclusivos y lliberamos el nuesu espíritu internu de les ilusiones mundanes o [[Maya (ilusión)|maya]]. Poro, la paz mundial solo llógrase al traviés de medios internos, lliberar de les fronteres artificiales que nos dixebren a toos. Como con toles relixones dhármicas (hinduismu, jainismo, budismu y sijismo), [[ahimsa]] (evitar la violencia) ye un conceutu central. ===Islam=== Acordies cola escatoloxía [[Islam|islámica]], el mundu enteru va xunir sol lideralgu del profeta [[Jesús nel islam|Isa]] nel so [[Parusía|segunda venida]].<ref>{{cita web |url=https://web.archive.org/web/20020215233709/http://www.witness-pioneer.org/llaina/Books/M_fop/fop11.htm |títulu=Traditions Relating to the Descent of Christ, Son of Mary |fechaaccesu=14 de febreru de 2018 |apellíu= |nome= |fecha= |obra=witness-pioneer.org |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}</ref> Nesi momentu, l'amor, la xusticia y la paz van ser tan abondoses que'l mundu va ser asemeyáu al [[paraísu]]. ===Xudaísmu=== El conceutu de ''[[Tikún Olam|Tikkun Olam]]'' (Reparar el mundu) ye fundamental pal [[xudaísmu]] rabínicu modernu. Tikkun Olam llógrase al traviés de diversos medios, tales como'l cumplimientu ritual de los mandamientos de Dios, la caridá y la xusticia social, según, por aciu l'exemplu, persuadir al restu del mundu a portase moralmente. Acordies con dellos puntos de vista, Tikkun Olam sería l'empiezu de la Era Mesiánica. Díxose qu'en cada xeneración, una persona naz col potencial de ser el [[Mesíes del xudaísmu Mesíes espiritual]]. Si ye'l momentu fayadizu pa la Era Mesiánica dientro de la vida d'esa persona, esa persona va ser el mashiach. Pero si esa persona muerre primero que él complete la misión del Mesíes, entós esa persona nun ye'l [[Mesíes del xudaísmu Mesíes]] (Mashiach).<ref>{{cita web |url=http://www.jewfaq.org/mashiach.htm |títulu=Mashiach: The Messiah |fechaaccesu=14 de febreru de 2018 |apellíu=Rich |nome=Tracy |fecha= |obra=Judaism 101 |editorial= |allugamientu= |idioma=inglés |cita= }}</ref> Específicamente, nel mesianismu xudíu considérase qu'en dalgún momentu futuru un Mesíes (lliteralmente "un Rei designáu por Dios") va llevantar pa traer a tolos xudíos de vuelta a la [[Tierra d'Israel]], siguíos pola paz y la prosperidá mundial eternes. Esta idea provién de pasaxes nel [[Antiguu Testamentu]] y el [[Talmud]]. {{cita|Y él va xulgar ente les naciones y va reprender a munchos pueblos, y van convertir los sos [[espaes n'araos]] y les sos llances en podaderas; la nación nun va alzar espada contra nación, nin van aprender más la guerra.|Isaías 2:4<ref>{{Biblia|Isaías|2:4}}</ref>}} ==Implicaciones económiques== Un informe en xunu de 2015 sobre'l [[Índiz de Paz Global|Índiz Global de Paz]] destacó que l'impautu de la violencia na economía global algamó los 14,3 billones de dólares.<ref>{{cita web |url=http://www.bbc.com/news/world-33161837 |títulu=Global conflicts 'cost 13% of world GDP' |fechaaccesu=14 de febreru de 2018 |apellíu= |nome= |fecha=17 de xunu de 2015 |obra= |editorial=BBC |allugamientu=Londres |idioma=inglés |cita= }}</ref> L'informe tamién atopó que'l costo económicu de la violencia ye 13,4% del PIB mundial, igual a la producción económica total de [[Brasil]], [[Canadá]], [[Francia]], [[Alemaña]], [[España]] y el [[Reinu Xuníu]] combinaos.<ref>{{cita web |url=https://www.theguardian.com/global-development/2015/jun/16/global-cost-conflict-reaches-14tn-says-report |títulu=Global cost of conflict reaches $14.3tn, says report |fechaaccesu=14 de febreru de 2018 |apellíu=Anderson |nome=Mark |fecha=17 de xunu de 2015 |obra=The Guardian |editorial=Guardian News and Mediu |allugamientu=Londres |idioma=inglés |cita= }}</ref> == Ver tamién == {{columnes}} * [[Armisticiu]] * [[Índiz de Paz Global]] * [[Día Internacional de la Paz]] * [[Alto'l fueu]] * [[Paz interior]] * [[Diálogu interreligioso]] * [[Comunidá internacional]] * [[Derechu internacional de los derechos humanos]] * [[Día Internacional de la Non Violencia]] * [[Guerres y conflictos actuales]] {{nueva columna}} * [[Teoría de la paz democrática]] * [[Premiu Nobel de la Paz]] * [[Non violencia]] * [[Pacifismu]] * [[Tratáu de paz]] * [[Preámbulu de la Carta de les Naciones Xuníes]] * [[Universidá pa la Paz]] * [[Ficción utópica y distópica]] * [[Internacional de Resistentes a la Guerra]] * [[Conseyu Mundial de la Paz]] {{final columnes}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|World peace|trad=parcial}} {{Tradubot|Paz mundial}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Paz]] [[Categoría:Civismu mundial]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] pkv640nectzhga1qelzgfla33etbg42 0 114963 3713203 3703085 2022-08-24T16:18:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{problemes artículu|t=20150205|referencies adicionales}} [[Ficheru:USAF sniper (040719-F-7449W-001).jpg|thumb|260px|Un equipu formáu por un francotirador y un observador de la [[Fuercia Aérea de los Estaos Xuníos]].]] [[Ficheru:Spotting the Enemy Sniper.jpg|thumb|210px|Gráficu del Mayor H. Hesketh-Pritchard, en ''"Francotiradores en Francia"'', 1920: clásica forma d'engañu al enemigu tirador pa dar col so allugamientu]] La definición tradicional d'un '''francotirador''' (del francés ''franc-tireur'')<ref name="etimoloxía francotirador">{{Cita web |títulu=etimoloxía francotirador |url=http://etimologias.dechile.net/?francotirador}}</ref> ye la d'un [[soldáu]] d'[[infantería]] espertu en xeres de camuflaje y tirador d'élite, que dispara con arma (de normal un [[rifle de francotirador]]), a grandes distancies y dende un llugar ocultu, a oxetivos escoyíos.<ref>{{Cita web |títulu=Los francotiradores del Exércitu español desvélennos los sos secretos |url=http://hoycinema.abc.es/noticias/20150224/abci-francotirador-espanol-secretos-desvelen-201502230921.html |editorial=abc}}</ref> Típica ya idealmente, un francotirador arteru averar al enemigu (que desconoz la so presencia), utiliza una bala per cada blancu y retírase ensin ser vistu.<ref>{{Cita web |url= http://science.howstuffworks.com/sniper1.htm |editorial=[[Howstuffworks]] |títulu= How Military Snipers Work — What Does a Sniper Really Do? |apellíu=Valdes |nome=Robert |fechaaccesu=24 de marzu de 2008}}</ref> == Etimoloxía == L'orixe del términu en castellán asítiase na [[Guerra Franco-prusiana]] de 1870-1871, pero'l términu ye más antiguu, p.ej. ye usáu na guerra ente Dinamarca y Suecia de 1563-70;<ref>Nel ''Edinburgh Advertiser'', 23 de xunu 1801, tópense cites nuna pieza alrodiu de la Milicia Norte Británica; ''"This Regiment has several Field Pieces, and two companies of Sharp Shooters, which are very necessary in the modern Stile of War"''.</ref> les pallabres nos idiomes danés y suecu son ''friskytte''/''friskytt'' o ''snaphane''/''snaphan''. Les meyores téuniques dexaren al exércitu francés dotase de fusiles de llargu algame, ideales p'ablayar enemigos dende posiciones alloñaes. Los soldaos prusianos llamar ''[[franc-tireurs]]'', esto ye, "tiradores francos" {{ensin referencies}}. Dizse qu'esta situación foi la que llevó a los soldaos alemanes a cometer crímenes contra la población civil, especialmente en [[Bélxica]], mientres la [[primer guerra mundial]], pos entá teníen l'alcordanza de les baxes producíes por estos tiradores mientres el conflictu anterior. Per otru llau, el términu '''sniper''' provién de l'antigua [[Escocia]] ya [[Inglaterra]], onde'l cazadores intentaben dar caza a l'[[Gallinago gallinago|agachadiza]] (snipe, n'inglés), una ave rápida, axilosa y que se movía peculiarmente volando en zig-zag.<ref name="etymology">{{Cita web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=snipe |obra= Online Etymology Dictionary |títulu= Snipe |fechaaccesu=1 d'abril de 2011}}</ref> D'ende que los cazadores más arteros y que teníen un meyor manexu del fusil fueren llamaos ''sniper'', reconociéndo-yos asina'l difícil llabor de cazar a esta esmucidiza ave.<ref>{{Cita web |autor=Prismaticosvisionnocturna.com |títulu=Etimoloxía del términu sniper |url= http://prismaticosvisionnocturna.com/sniper-francotirador-caza/ |fechaaccesu=9 de setiembre de 2014}}</ref> Nes últimes décades, el términu ''francotirador'' foi utilizáu llibremente, especialmente polos [[Mediu de comunicación medios de comunicación]] en rellación a los tiradores de precisión de la [[policía]], los responsables d'[[asesinatu|asesinatos]], a aquellos que disparen a distancies llargues y pa cualesquier [[crime|criminal]] que tea forníu con un fusil nun contestu civil. Estos nuevos significaos dieron a la pallabra ''francotirador'' connotaciones [[peyorativu|peyoratives]]. Tamién esplica la medría del usu de términos alternativos, especialmente pa francotiradores de la policía, como ''tirador de precisión'', ''tirador d'élite'', ''tirador tácticu'', etc. == Historia == === [[Guerres Napoleóniques]] === En [[Francia]] los francotiradores (franc-tireurs) yeren yá conocíos en 1792, cuando al ser invadíu'l país, l'Asamblea Nacional fixo una convocatoria xeneral pidiendo voluntarios a los Departamentos. Pudieron entamase nos Vosgos 15 batallones de tropes llixeres cola misión d'atacar a los grupos d'esploración y convóis, y hostigar a los campamentos enemigos; teníen una completa llibertá d'aición y operaben en terrén quebráu y montascosu. Tamién los ingleses recurrieron a esti tipu de fuercies mientres el sieglu XVIII, armaos con [[Fusil Baker|fusiles Baker]]. Y actuaron contra los franceses n'España y depués na [[Batalla de Waterloo]]. === [[Guerra de Secesión|Guerra de secesión de EE. XX.]] === Foi na Guerra de Secesión estauxunidense, na segunda metá del sieglu XIX, onde'l francotirador esperimentó un gran desenvolvimientu gracies a los fusiles “Kentucky”. === Segunda guerra bóer (1899-1902)=== Los soldaos más destacaos de [[Frederick Russell Burnham]] mientres la [[Segunda Guerra Bóer]] fueron los Scouts Lovat, un reximientu de les Highlands escoceses, a quien describió como “la metá llobu y metá coneyu." Esti esploradores fueron entrenaos nes artes de tiru, sabotaxes con embarcacionesy táctiques de campu, convertir na primer unidá británica n'utilizalo pa camuflar a les sos [[francotiradores]] ya introducieron el [[ghillie]]. Dempués de la guerra, esti reximientu convertir na 1ª unidá de Francotiradores del exércitu británicu. === [[Guerra del Rif|Campañes en Marruecos]] === La pallabra «[[paco (francotirador)|paco]]» empezó a emplegase nos primeros meses del añu 1909 pa designar a los tiradores rifeños que, asitiaos n'escelentes puestos d'observación, disparaben con gran puntería sobre les tropes españoles. La so actuación estender a toles campañes del Norte d'África y xeneralmente consistía en hostigar a los convóis y destacamentos. === [[Primer guerra mundial]] === La guerra de trincheres, coles llinies de defensa asitiaes dientro del algame eficaz del fusil, ye bien afecha pal paqueo. Asina lo entendieron dambos bandos, destacando a los sos meyores tiradores en posiciones curioso escoyíes, pa faer fueu principalmente de hostigamiento y mentanto xixilaben el terrén con prismáticos. Al fueu de los francotiradores contestar col de los contra-francotiradores, que taben tan bien escoyíos y asitiaos que disparaben sobre'l fogonazu de los francotiradores enemigos. Mientres esta guerra, l'exércitu del [[Kaiser]] fixo yá un abondosu usu de fusiles dotaos de mira telescópica. Sicasí, a los reglamentarios [[Mauser 98|Gewehr-98]] habríen de sumase ensame de fusiles de caza con mira telescópica que fueron requisados pol baramentu del so emplegu y la necesidá de la guerra. Munches d'estes armes nun fueron emplegaes por francotiradores puramente dichos, sinón por espertos que dende la so trinchera hostigaban a la d'enfrente pa “torgar l'aburrición” ente la tropa enemiga y ablayando a cualquier enemigu qu'asomara la cabeza.<ref name="Plaster p. ">{{harvnb|Plaster|2007|p=}}</ref><ref name="Plaster 1993 p. ">{{harvnb|Plaster|1993|p=}}</ref> Diseñáronse midíes y contramedidas frente a aquellos mortales y desmoralizadores disparos: escudos d'aceru suxetu al cascu del francotirador cola misión de protexer la so cara, maniquíes col fin d'engañar al enemigu y qu'afayaren la so posición, etc. Los fusiles con mira telescópica emplegar por tolos bandos, siendo'l alemanes quien destacaron en variedá, calidá y cantidá de material, pos yá la so industria óptico yera de los meyores del mundu.<ref>http://www.discovery.com/tv-shows/surviving-the-cut/videos/surviving-the-cut-army-sniper-school/</ref><ref>http://usmilitary.about.com/od/armytrng/a/sniperschool.htm</ref> === [[Segunda guerra mundial]] === A lo llargo d'esta confrontación, los francotiradores tuvieron un gran desenvolvimientu, tantu pol mapa del so emplegu como pola especialización de los sos fusiles, equipos y téuniques. * Los británicos utilizaron pa esti cometíu fusiles d'alta precisión [[Lee-Enfield]] y [[Pattern 1914|P14]] con mires telescópiques Aldis. * Los alemanes y los soviéticos emplegaron francotiradores, especialmente nel combate en ciudaes.<ref name="Plaster 1993 p. "/> L'exércitu alemán creó una insinia pa los mesmos (la insinia de l'águila) con distintivos d'honor al qu'ablayara a 20, 40 o 60 enemigos. [[Vasili Zaitsev]], cazador siberianu, recibió la [[Orde de Lenin]] y foi declaráu “Héroe de la Xunión Soviética”. Atribúyese-y causar él solo más de 280 baxes. Anguaño llevóse la so vida al cine na película “[[Enemy at the Gates]]”. * [[Simo Häyhä]], d'orixe [[Finlandia|finés]], foi'l francotirador más letal de la segunda guerra mundial, consiguiendo ablayar a unos 505 enemigos (542 según fontes estraoficiales). En derogando'l [[Tratáu de Versalles]], dempués de la llegada al poder del [[Partíu Nazi]], Alemaña empecipió a partir de 1935 un espectacular rearmamientu que traxo consigo'l reestablecimientu del serviciu militar. Xusto nesi añu fíxose reglamentaria una nueva arma básica qu'ellos denominaben carabina y que equí llamaríamos mosquetón, el [[Mauser Kar 98k|Kar 98k]] (K de ''kurz'', curtiu n'alemán). Esti espertar de la nueva Alemaña tamién incluyía a la mocedá, pos yera empecipiada nel tiru, bien con armes d'aire comprimío o de [[.22 Long Rifle|cubique .22]], consiguiendo un númberu bien alzáu de tiradores selectos. Al par de la industria armamentística, la industria óptico desenvolvía fenomenales mires: principalmente [[Carl Zeiss]] n'Alemaña y Kahles n'Austria, que yá producíen mires pa fines deportivos con anterioridá, xunir al esfuerciu de guerra del [[Reich]]. La respuesta soviética nun se fixo esperar. Alemaña empecipió la guerra con ensame de bonos tiradores, pero que nun yeren más que simples coleicionistes de dieces nes dianes. Nun yeren auténticos francotiradores. Ante la invasión rescamplu, la [[Xunión Soviética]] tuvo qu'improvisar progresivamente la respuesta: empezando por combates y replegándose sobre'l terrén propiu, pa pasar a constituyir un perabondosu contingente bien instruyíu y siendo bien eficaz nes sos operaciones, estableciendo los equipos de “binomios” que se complementaben en tou momentu. Los soviéticos emplegaron el fusil reglamentariu de la so infantería, el [[Mosin-Nagant]] pa dotalo de mires óptiques (PU de 3,5 aumentos, que magar cumplíen col so cometíu, resultaben d'una calidá bien inferior a les Zeiss y Kahles del [[Exércitu Alemán]]).<ref name="Plaster 1993 p. "/> De calibre 7,62 mm, esti [[fusil de cerrojo]], daqué incómodu y llargu, yera perfectamente comparable en potencia y precisión al Kar 98k. Tamién s'utilizó'l [[SVT-40|Samorzaryadnaya Vintonvka Tokarev 40]] (fusil semiautomático Tokarev-SVT), anque la so precisión nun yera como la d'un fusil de cerrojo, tenía mayor cadencia de tiru y doble capacidá de munición. Los francotiradores xaponeses consiguieron detener l'ataque d'una compañía estauxunidense, hasta que l'artillería afaró la zona y cuntó col sofitu de carros de combate utilizaos como escudos (atolón de Kwajalein, en xineru-febreru de 1944). === [[Revolución Cubana]] === La guerrilla de Fidel Castro, nos sos enfrentamientos coles columnes regulares, tuvo mientres enforma tiempu un solu oxetivu: matar al primer home en punta de vanguardia. Al cabu del tiempu, la desmoralización paralizó al Exércitu, abondando los conseyos de guerra y les execuciones contra quien se negaben a colar primeros. === [[Guerra de Vietnam]] === Esti recursu foi emplegáu poles fuercies regulares norvietnamitas. Nun casu, un solu francotirador vietnamita llogró infiltrarse dientro de la zona d'aterrizaxe d'un grupu de Caballería estauxunidense helitransportado y con un certeru disparu, ablayó al xefe d'un escuadrón, introduciendo la inseguridá inclusive dientro del perímetru defensivu. El francotirador nun foi afayáu (combate del Valle Drang, payares de 1965). Los estauxunidenses tamién utilizaron francotiradores pa hostigamiento. Carlos Hathcock foi ensin dulda el de mayor prestíu, con 93 muertes confirmaes pol U.S.M.C., dalguna d'elles a más de 800 m de distancia y una a más de 2000 metros. Considerar a Carlos Hathcock el precursor nel usu de fusiles cubique .50 BMG como arma francotirador, modificando una ametralladora Browning M2, a la qu'adosó una mira telescópica, lo que-y dexó, faer blancos a más de 2000 metros, que nun yeren posibles col usu de municiones .308 utilizaes. <ref>{{Cita web |autor=Sniperselite.com.ar |títulu=Carlos Norman "Gunny" Hathcock II |url=http://www.sniperselite.com.ar/chathcock.html |fechaaccesu=28 de febreru de 2013}}</ref> === [[Invasión de Granada|La invasión de Granada]] === L'actuación de los francotiradores del reximientu de Rangers foi direutamente responsable d'amenorgar la voluntá de llucha de los defensores. === [[Guerra de les Malvines]] === Hubo casos de soldaos que, al igual que lo qu'asocediera nes files alemanes mientres la Primer Guerra Mundial, llevaron al frente los sos fusiles de caza. Francotiradores arxentinos fixeron fueu preciso de día y de nueche colos sos aparatos de visión nocherniega. L'actuación d'un solu francotirador arxentín detuvo, mientres hores, l'ataque d'una compañía paracaidista británica. Amás los ingleses utilizaron misiles antitanque [[MILAN]] como contrapaqueo, cola ventaya de destruyilos anque tuvieren en posiciones fortificaes. === [[Guerra d'Afganistán]] === Guerrilleros afganistanos, armaos con fusiles d'alta precisión británicos Lee-Enfield, hostigaron a los soviéticos a distancies cimeres a 800 m, siendo contestaos polos tiradores selectos de les compañíes de fusileros con fusiles [[Fusil de francotirador Dragunov|Dragunov SVD]] y SVP. === [[Primer guerra del Golfu|Guerra del Golfu Pérsicu]] === Los [[Marines]] de los EE.XX. emplegaron na [[Operación Nube del Desiertu]] francotiradores con fusiles [[Barrett M82|Barrett]] de calibre .50 (12,7 mm), consiguiendo destruyir vehículos blindaos de mandu y de reconocencia iraquines, a una distancia de 1600 m. Igualmente esplegaron unos 600 fusiles [[M24 SWS|Remington M24]], de 7,62 mm, con bones resultaos confirmaes a una distancia de 1200 m. === [[Guerra de Chechenia|Conflictu en Chechenia]] === Batalla de [[Grozni]]. L'Exércitu checheno emplegó francotiradores en xeres de interdicción sobre los accesos al aeropuertu y la capital y pal combate caleyeru. Unu de los procedimientos d'infiltración consistía en dexase degolar en replegar de les unidaes ruses p'atacales de siguío. Los chechenos fixeron oxetivu preferente de los sos francotiradores a los oficiales rusos. == Francotiradores militares == Los países tienen distintes doctrines militares con al respective de los francotiradores n'unidaes militares, escenarios y [[táctica|táctiques]]. Xeneralmente, la meta d'un francotirador en guerra ye amenorgar la capacidá de llucha del enemigu ablayando un númberu pequeñu de blancos importantes, como son los [[Oficial (fuercies armaes)|oficiales]]. Les doctrines militares soviétiques y derivaes inclúin pelotones de francotiradores que suelen ser denominaos "tiradores d'élite" o "infantería asignada". Esto ye porque la so habilidá perder ente les tropes ordinaries cuando empezaron a utilizase los [[fusil]]es d'asaltu. Los francotiradores del [[Reinu Xuníu]], [[Estaos Xuníos]] y doctrines derivaes tienen esplegaos a equipos de dos homes, que consisten nun francotirador y un observador. Dambos tienen distintes funciones y, poro, la so asignación correspuende a les sos habilidaes, pero ye una práutica común que s'intercambien los papeles pa evitar l'[[Cansanciu|aballa]] ocular. Les misiones típiques inclúin reconocencia, vixilancia, xeres contra francotiradores enemigos, esaniciar comandantes enemigos, escoyer oxetivos d'oportunidá ya inclusive esaniciar equipu militar, lo que rique l'usu de fusiles de grandes calibres, como aquellos qu'utilicen los cartuchos [[.50 BMG]] y [[.338 Lapua Magnum]]. Apocayá demostróse que los francotiradores son útiles nes fuercies estauxunidenses y britániques na [[Invasión d'Iraq de 2003|guerra d'Iraq]] como fueu de sofitu pa cubrir el movimientu de tropes, especialmente en zones urbanes. Nes [[Guerres Yugoslaves]] y nel [[sitiu de Beirut]], el términu "francotirador" faía referencia a soldaos qu'apavoraben a civiles. Mientres el sitiu de [[Sarayevu]], la cai principal de la ciudá conocióse como la ''Avenida de los Francotiradores'', onde éstos mancaron a 1030 persones y mataron a 225 persones.[http://news.minnesota.publicradio.org/features/199609/08_smiths_bosnia/docs/bosnia3ax.htm] == Francotiradores policiales == Les fuercies policiales suelen esplegar francotiradores n'escenarios con [[rehén|rehenes]]. Estos francotiradores tán entrenaos p'actuar como últimu recursu, cuando hai una amenaza direuta a la vida. Los francotiradores de la policía actúen xeneralmente en distancies más curties que los francotiradores militares, de normal menos de 100 m, y n'ocasiones menos de 50 m. Los francotiradores policiales nun suelen intentar disparar pa incapacitar, sinón que disparen a matar, anque hubo delles esceiciones notables con ésitu variable. Otros usos pa los francotiradores de la policía son menos comunes y más polémiques. Nun incidente, un francotirador [[SWAT]] previeno un suicidiu potencial disparando al [[revólver]] de la mano del blancu. A pesar del ésitu, les grabaciones en videu revelaron que'l blancu apenes podía evitar el dañu grave por cuenta de la metralla. Les pruebes subsecuentes de disparos contra pistoles, fusiles y cuchiellos dieron llugar a esplosiones potencialmente peligroses o cuasi nunca inhabilitaron delles armes del tou. Dellos intentos posteriores, efeutuaos por otres fuercies policiales, de desarmar con francotiradores dieron llugar de cutiu a la muerte o mancadures permanentes severes del blancu. Amás, disparar una bala na direición del blancu ye consideráu fuercia mortal en munches xurisdicciones, y l'usu de fuercia mortal pa evitar una víctima de suicidiu ye consideráu illegal en munchos llugares. == La consistencia del francotirador == [[Ficheru:Sniperscope.jpg|thumb|250px|Visión al traviés de mirar telescópica d'un [[Rifle de francotirador|fusil de francotirador]].]] La clave del francotirador ye la ''consistencia'', que s'aplica tantu a l'arma como a la persona. Ente que la consistencia nun asegura necesariamente la [[exactitú]] (que rique entrenamientu), el disparu del francotirador nun puede ser [[precisión|precisu]] ensin la consistencia. Anque siempres hai un grau d'[[error aleatoriu|aleatoriedad]] por cuenta de la física de les bales y les esplosiones, un rifle de precisión tien de llindar esti efeutu. Cuando se dispara dende una posición fixa, tolos disparos tienen de tar desaxeradamente cercanos, inclusive a distancies llargues. Igualmente, un francotirador tien de tener la capacidá d'envalorar l'algame, el vientu, la elevación y cualesquier otru factor importante que pueda alteriar el disparu. Los errores na estimación pueden amenorgar la letalidad del disparu o inclusive fallar dafechu. Los francotiradores xeneralmente prefieren cubicar les sos armes a la distancia del blancu, anque esto tamién puede faese nel llugar. Esto ye onde'l francotirador cubica'l so fusil col so mira telescópica a una distancia en particular por que pueda disparar con fiabilidá d'algamar al so blancu. Un fusil tien de caltener el so calibraje nel campu, o ser recalibrado antes del siguiente oxetivu. Una vegada cubicáu, el rifle puede ser afechu a otres distancies pa otres estimaciones dependiendo del vientu, los cálculos y les carauterístiques de mirar telescópica. La necesidá militar de la consistencia ye la más alta cuando'l francotirador ta disparando contra un enemigu que nun se decató de la presencia d'ésti. Nesti puntu, los blancos prioritarios, tales como francotiradores enemigos, oficiales y equipu críticu, son los más prominentes y pueden ser apuntaos más esautamente. Un francotirador tien de conocer la temperatura del cañón, les distintes temperatures circundantes y cómo la distinta altitú puede afectar a la trayeutoria de la bala. Una vegada que se realiza'l primer disparu, cualquier enemigu sobreviviente va intentar buscar proteición o alcontrar al francotirador, polo qu'atacar blancos estratéxicos apuerta a más difícil o imposible. La necesidá pal francotirador policial de consistencia ye alta en situaciones con rehén. Realizar un disparu fallíu que non incapacite darréu a l'amenaza, puede dar como resultáu la muerte de rehenes y provocar que l'agresor dexe les negociaciones y busque proteición. == Entrenamientu del francotirador == [[Ficheru:Armymil-2007-08-27-145943.jpg|250px|thumb|right|Exerciciu d'entrenamientu.]] El bon entrenamientu ye esencial pa conferir al francotirador les habilidaes necesaries pa realizar les sos xeres con ésitu. L'entrenamientu del francotirador militar enseña a ameyorar el [[Camuflaje militar|camuflaje]] y el tapecimientu, l'acesmo y la [[observación]], según el disparu de precisión so un ampliu rangu de condiciones operacionales. Los francotiradores son voluntarios aceptaos pal entrenamientu d'alcuerdu a la so aptitú percibida polos sos comandantes. Los francotiradores militares pueden ser entrenaos como controladores aéreos nel frente pa dirixir ataques aéreos militares, como oficiales d'observación nel frente pa indicar los oxetivos a l'[[artillería]] y como controladores de fueu de [[morteru (arma)|morteru]]. Los francotiradores son entrenaos p'apertar el gatíu cola superficie del deu escontra tras, con cuenta d'evitar que l'arma muévase. La posición con más precisión ye baltáu ([[decúbito]]), con una bolsa de sable sofitando la [[Culata (arma de fueu)|culata]] y la mexella pegada a ésta. En terrén puede utilizase un [[bípode]] nel so llugar. Delles vegaes, una [[cabestrilla]] envolubra al brazu débil (o a dambos) p'amenorgar el movimientu. Delles doctrines entrenen a los francotiradores a alendar fondamente antes de disparar, caltener los sos pulmones vacíos mientres apunten y depués efectúen el so disparu. Otros van más llueñe, enseñando a los sos francotiradores a disparar ente los llatíos del corazón p'amenorgar al mínimu'l movimientu del cañón. == Puntería == La distancia del [[blancu de tiru blancu]] va midise o va envalorar tan precisamente como les condiciones dexar. Los [[Telémetru láser|telémetro láser]] pueden ser utilizaos, pero nun ye una preferencia nel [[campu de batalla]], porque un láser puede ser vistu tantu pol emisor como pol receptor. Un métodu útil ye comparar l'altor del blancu (o d'oxetos cercanos) col so tamañu nuna mira telescópica cubicada por puntos, o tomando la distancia conocida y emplegar una cierta clase de midida pa determinar la distancia adicional. Pa determinar la distancia al blancu ensin un telémetru láser, el francotirador tien d'usar una recta de puntos en [[Radián|milirradianes]] (''mil'') p'atopar con exactitú l'algame. Los puntos ''mil'' úsense como una regla de cálculu pa midir l'altor del oxetivu, y conociendo esti altor, calcúlase l'algame. A grandes distancies, la cayida de la bala pola gravedá tien un papel importante. L'efeutu puede ser envaloráu dende una carta que puede ser memorizada o pegada nel fusil, anque dalgunes mires telescópiques vienen con un sistema de compensación que namái rique que l'algame seya reaxustáu. Estos sistemes afáense tantu a una clase específica de fusil como a la clase de munición utilizada. Disparar nuna posición alta o baxa puede riquir más axustes por cuenta de los efeutos de la gravedá. El vientu tamién inflúi y suelse emplegar l'enclín d'oxetos al vientu pa determinar la velocidá y direición y apuntar correutamente. Pa oxetivos en movimientu, el puntu del blancu asítiase na parte llateral. Esto conozse como "conducir al blancu" o "tiru por adelantao", onde la cantidá d'esviación depende de la velocidá y l'ángulu del blancu. Conocer con anticipación la conducta del oxetivu ye necesariu pa realizar un disparu con precisión. === Fusil de francotirador === {{AP|Fusil de francotirador}} [[Ficheru:A member of the Japan Ground Self-Defense Force fires an M24 sniper rifle while conducting unknown distance drills Feb. 6, 2014, at Marine Corps Base Camp Pendleton, Calif., during exercise Iron Fist 2014 140206-M-ZH987-070.jpg|thumb|Entrenamientu col fusil de cerrojo m24.]] Los fusiles de francotirador históricos solíen ser fusilar estándar de cada país. Ente ellos incluyíense al [[Mauser Kar 98k|K98k]] [[Alemaña|alemán]], el [[Springfield 1903]] y el [[M1 Garand]] [[Estaos Xuníos|estauxunidenses]], el [[Mosin-Nagant]] [[Xunión Soviética|soviéticu]], el [[Fusil Krag-Jørgensen|Krag-Jørgensen]] [[Noruega|noruegu]], l'[[Fusil de francotirador Tipu 97|Arisaka Tipu 97]] [[Xapón|xaponés]] y el [[Lee-Enfield]] Non 4 [[Reinu Xuníu|británicu]].<ref name="Parker_p211-212">{{cita llibru |apellíu= Parker |nome=Eric |títulu=Hesketh Prichard |páxina=212}}</ref> Yeren escoyíos porque yeren, y en dellos casos son, los modelos más precisos. Los fusiles de francotirador modernos son especialmente construyíos pa esti propósitu. L'oxetivu principal ye que'l fusil pueda realizar el primer disparu dientro d'un [[ángulu]] d'un [[minutu d'arcu]]. La mayoría inclúin carauterístiques especiales pa esti propósitu, incluyendo construcciones con alta tolerancia y componentes precisos. Los trés fusiles de francotirador más conocíos nel [[Exércitu de los Estaos Xuníos]] son el [[M24 SWS]], el [[Fusil M40|M40]] del [[Cuerpu de Marines de los Estaos Xuníos]] y el británicu [[Accuracy International Arctic Warfare|L96/AWM]]. El [[M24 SWS|M24]] y el M40 son fusiles de precisión construyíos a partir del fusil de cerrojo civil [[Remington 700]]. El británicu L96/AwM foi diseñáu por Malcolm Cooper, un tirador [[Xuegos Olímpicos|olímpicu]]. Mirar de los fusiles de francotirador son cuasi siempres aumentaes. La retícula de la [[mira telescópica]] de cutiu contién otres marques amás de la cruz de puntería. Delles marques sirven pa envalorar la distancia, o p'afaer la distancia dependiendo de l'altitú y l'ángulu. Les [[Mira telescópica|mires telescópiques]] nun suelen superar los once aumentos; en dellos casos namái lleguen a tener tres aumentos. Los fusiles pa la policía suelen tener un [[zoom]] ajustable, una y bones l'aumentu amenorga l'ángulu de visión. Otres mires incorporen adaptadores de intensificación de la imaxe pa operaciones nocherniegues. Los fusiles semiautomáticos son menos comunes que los aicionaos por cerrojo, como ye'l casu del [[Fusil de francotirador Dragunov|Dragunov]], [[Heckler & Koch PSG-1|HK PSG-1]], [[Fusil M21|M21]], [[SR25]], ente otros, y suelen ser más emplegaos nel llabor de [[tirador designáu]], pa distancies de 800 metros, sofitando al pelotón. Pa distancies mayores suelen ser más efeutivos los fusiles de cerrojo fabricaos pa tiru de precisión, salvo dalguna esceición. === Munición === La mayoría de los francotiradores utilicen [[munición]] militar d'alta precisión. Idealmente, un francotirador adquier la munición del mesmu llote, cubica'l fusil con esa munición, y depués namái utiliza esa clase hasta que se-y escosa. Con esto consíguese asegurar que cada bala ye tan similar como seya posible a l'anterior, lo qu'ayuda a caltener la consistencia. Sicasí, esto ye raramente practicable. Un francotirador tendrá d'anotar nun cuadiernu de datos la información como'l númberu de llote, la temperatura, la fuercia y direición del vientu, el mugor y l'altitú. Si vuelve atopar condiciones iguales, estos datos van sirvir pa realizar un disparu precisu. ==== Velocidá y distancia de la bala ==== Los fusiles de francotirador atopar ente les [[arma|armes]] de fueu personal con más potencia. Nun ángulu correutu, un fusil de francotirador puede disparar a más de 1600 metros en vertical y 3200 n'horizontal, pero la velocidá real de la bala y la desaceleración pueden ser importantes. Dependiendo del fusil, puede disparase una bala a una velocidá de 884 m/s, esto ye, 3180 km/h, o sobre dos veces y media la [[velocidá del soníu]] (340 m/s). A esta velocidá, la bala puede cruciar siete campos de fútbol nun segundu. Sicasí, la bala mengua la so velocidá considerablemente por cuenta del resfregón del aire. L'algame d'ésta depende de qué llueñe pueda llegar primero que la gravedá facer cayer al suelu. La meyor combinación ente'l tirador y el fusil puede consiguir faer blancos a más de 1000 metros. En distancies llargues, aumenten los efeutos de factores como la densidá d'aire, el vientu, la cayida de la bala y la variedá ente cada bala. Los sistemes de puntería suelen tar asitiaos ente 600 y 800 metros. == Camuflaje == Un bon [[Camuflaje militar|camuflaje]], combináu con una disciplina de movimientos, ye lo que fai qu'un francotirador seya malo de detectar. El rellumu de les óptiques de mirar ye la única parte que nun puede ser camuflada, pero'l rellumu puede ser amenorgáu utilizando una pieza de tela o un acoplamientu de metal sobre mirar. Los francotiradores eviten cualquier cosa que rellume o suene, incluyendo gafes y cares blanques. Los francotiradores que s'enfrenten a fuercies bien forníes tienen de camuflase a sigo mesmos contra [[infrarroxu|infrarroxos]] tanto como contra [[lluz visible]]. Pa ello utilicen materiales con una fina capa d'[[aluminiu]] evaporado que reflexa la radiación infrarroxo. Antes d'esto emplegaben cobertores termales cubiertes de [[xamasca]] o material local. === Traxe de camuflaje === [[Ficheru:Argentina sniper. 1920s.jpg|thumb|260px|Francotirador conscripto [[AOR]] del [[Exércitu Arxentín]] con traxe de camuflaje, porta un [[Mauser 1909]], c. 1925.]] Cuando esisten requisitos estremos pa la infiltración y camuflaje, usen un traxe de camuflaje, tamién denomináu ''[[traxi ghillie]]''. Los traxes de camuflaje pueden ser construyíos de distintes maneres. En dalgunos utilicen ponchos al que se-yos arreyar cachos de tela; n'ocasiones sirve'l traxe d'un [[Pilotu de guerra|piloto]], l'uniforme de combate, o dalguna otra ropa d'una pieza. Emplégase seda dental o similares pa coser les partes y aplícase pegamento nes uniones por que sían más resistentes. El traxe ghillie prepárase xeneralmente montándolo, dempués cutiéndolo y abasnar detrás d'un coche, y depués rodándolo ente abonu de vaca o soterrándolo en fango pa dexalo lleldar. Esto crea un traxe de [[humus]], y utilizando otros cachos el traxe asemeyar al terrén natural de la zona d'operación. Un problema del traxe de camuflaje ye la temperatura interno. Inclusive en llatitúes templaes, la temperatura col traxe puede algamar los 50&nbsp;°C. == Táctiques de francotirador == === Allugamientu del tiru === A distancies mayores que 300 m, los francotiradores de normal intenten disparos al cuerpu, apuntando al pechu. Causen la muerte al traviés del dañu a los texíos, el trauma y la perda de sangre. A distancies menores, los francotiradores pueden intentar realizar disparos a la cabeza p'asegurar el blancu. En situaciones de rehenes, los francotiradores de la policía disparen al [[cerebelu]], una parte del celebru que controla los movimientos voluntarios. === Allugamientu === En casos civiles o pa esaniciar francotiradores enemigos, un francotirador o una pareya van asitiar nun llugar altu cubiertu. Van Utilizar [[prismáticos]] o un telescopiu pa identificar los blancos. Los francotiradores usen engaños, en forma de camuflaje, ángulos d'aproximamientu inusuales, y con frecuencia movimiento lentos pa prevenir contraataques precisos. Dellos francotiradores algamaron a observadores a menos de 90 m, ente que'l blancu buscar, ensin ser vistos. === Oxetivos === Un francotirador identifica los oxetivos pola so apariencia y conducta. Estes carauterístiques pueden incluyir el llevar uniformes d'altu rangu, falar con radio-operador, sentase como pasaxeru nun coche, tener sirvientes militares, o falar y movese frecuentemente. Si ye posible, un francotirador dispara n'orde descendiente de rangu, o si nun hai rangu, dispara pa cortar les comunicaciones. Al realizar fueu de supresión pa cubrir una retirada, un francotirador asítiase ocultu, pa tener una amplia visión. Cuando un par de pelotones enemigos intenten una travesía, el francotirador dispara a una persona, preferiblemente al líder. De cutiu realízase un disparu nel cadril, siguíu d'otru nel quexal pa prevenir que dea órdenes. Cuando'l pelotón intenta un rescate, el francotirador dispara rápido, apuntando al torso de los soldaos enemigos, pa realizar tantes baxes como seya posible. Un francotirador prudente dexa la posición nesi momentu, antemanándose a un ataque polos lladrales que de normal sigue. Un francotirador puede entós emboscar unu de los lladrales, y si ye posible, salir fora del lladral, anque esta táctica ye considerada desesperada o pocu intelixente. Puesto que la mayoría de les baxes na guerra moderna son por armes utilizaes por grupos, la reconocencia ye unu de los usos más efeutivos del francotirador. Utilicen la so preparación física, les sos habilidaes d'infiltración y equipu d'observación a llargues distancies y táctiques p'averase y reparar al enemigu. Nesti papel, les regles del combate dexen al francotirador llograr los blancos de mayor valor. Con calibres pesaos, los francotiradores pueden estropiar [[Caza (avión)|caces]] en tierra, destruyir dispositivos de guía de misiles, aparatos ópticos diversos o equipos auxiliares para [[radar]]es. Pa estos oxetivos, los francotiradores empleguen fusiles antimaterial, llegando a baltar helicópteros de reconocencia. === Guerra psicolóxica === Pa desmoralizar a les tropes enemigues, los francotiradores pueden siguir patrones fiables. Mientres la [[revolución cubana]], l'[[Exércitu Rebalbu]] siempres mataba al primer home d'un grupu de soldaos de [[Fulgencio Batista|Batista]]. D'esta manera, nengún caminaría los primeru, pos sería un suicidiu. Esto menguó con eficacia la bona voluntá del exércitu de buscar bases rebalbes nos montes. Tamién pueden realizase múltiples disparos a zones non vitales d'un grupu d'homes pa mancalo y obligar al grupu a retirase en casu d'emerxencia. == Táctiques contra francotiradores == L'ésitu del francotirador llevó a desenvolver munches táctiques contra francotiradores nes estratexes militares modernes. Estes tienen como oxetivu amenorgar el dañu causáu por un francotirador a un exércitu, que de cutiu realiza dañu nes capacidaes de combate y la moral. El riesgu de dañu a la cadena de mandu puede ser amenorgáu despintando les carauterístiques que señalen el rangu d'oficial. Si un francotirador ta atacando, ten de ser alcontráu pa efeutuar un contraataque. Otru francotirador suel destinase a cazar al francotirador enemigu, anque esisten munches téuniques pa les fuercies defensores pa comprobar la llocalización del francotirador. Dalgunes d'estes táctiques son el cálculu de la trayeutoria de la bala, la triangulación y l'emplegu de trampes pa engañar al francotirador. Amás del alcuentru direutu con otru francotirador, hai una variedá de táctiques a les que puede recurrise, como l'usu d'artillería, pantalles de fumu y el movimientu de pinza. == Francotiradores fora de la guerra == Les téuniques de los francotiradores aplicáronse en dellos casos famosos d'[[Estaos Xuníos]], incluyendo al francotirador d'[[Austin]], [[Charles Whitman]], [[Brenda Ann Spencer]], [[asesinatu de John F. Kennedy]] quien se cree que foi [[Lee Harvey Oswald]], [[John Allen Muhammad]] y [[Lee Boyd Malvo]] los francotiradores de [[Washington D. C.|Washington]] a finales de [[2002]]. Sicasí, estos sucesos nun impliquen xeneralmente la distancia o habilidá de francotiradores militares. Nes noticies suelse utilizar el términu "francotirador" pa referise a daquién que dispara con un fusil a otra persona dende una gran distancia. == Francotirador (''sniper''), tirador designáu (''designated marksman'') y tirador distinguíu (''sharpshooter'') == [[Ficheru:US Navy 100717-N-0683T-292 A U.S. Navy SEAL sniper waves to the crowd during a capabilities demonstration at Joint Expeditionary Base Little Creek, Va.jpg|thumb|Un tirador designáu (Designated Marksman) de los EEXX col so fusil semiautomático sr25.]] Anguaño delles doctrines estremen ente un francotirador (''sniper''), un [[tirador designáu|tirador designáu (''designated marksman'')]] y un tirador distinguíu (''sharpshooter''). Ente que los francotiradores son entrenaos intensivamente en camuflaje y téuniques sobre'l terrén, estes habilidaes son llindaes n'el tiradores designaos (''designated marksman'') y nun son riquíes pa los tiradores distinguíos (''sharpshooter''). Los francotiradores realicen reconocencies y tienen de cutiu un impautu psicolóxicu nel enemigu, esaniciando blancos a distancies bien llargues (xeneralmente más d'un quilómetru de distancia). El papel del tirador designáu ye principalmente amontar l'algame del pelotón con fusiles semiautomáticos especiales y l'eliminación del enemigu (a distancies d'hasta 800 metros). Pela so parte, el tiradores distinguíos suelen ser dellos soldaos de la infantería con una mayor habilidá nel tiru y a que los sos fusiles d'asaltu suélen-y asitiar una mira con aumentos (por casu un acog) para asina esaniciar blancos con mayor precisión dientro del rangu ordinariu del restu de los sos compañeros d'infantería (de 400 a 500 m).<ref name="Plaster 1993 p. "/> [[Ficheru:MARSOC Photo - M4s.jpg|thumb|Tiradores distinguíos (''sharpshooter'') del cuerpu de marines de los Estaos Xuníos, provistos del fusil d'asaltu m4 con mira acog. Munchos civiles suelen confundilos con el tiradores designaos (TD).]] Los francotiradores (''sniper'') cuasi siempres utilicen fusiles de cerrojo, ente que los tiradores designaos (''designated marksman'') empleguen fusiles semiautomáticos precisos pero con algame efeutivu menor. El tirador distinguíu (''sharpshooter'') emplega'l so fusil d'asaltu reglamentariu. En delles doctrines militares, un equipu de francotiradores consiste en dos persones, un francotirador qu'usa un fusil de cerrojo,y un sofitu, xeneralmente un observador, qu'emplega un telémetru pa faer los cálculos de distancies y condiciones atmosfériques pa realizar un tiru certeru. Tanto'l tirador designáu (''designated marksman'') como'l tirador distinguíu (''sharpshooter'') siempres acompañen a la so unidá o pelotón. Un tirador designáu (''designated marksman'') tamién hai de sometese a un entrenamientu p'apoderar l'arte d'acesmar, tapecimientu y l'infiltración y xeres de vixilancia, teniendo un papel menos estratéxicu que'l francotirador. [[Ficheru:Pav-Stamp.jpg|thumb|220px|Estampilla soviética de [[1943]], cola figura d'un francotirador camufláu.]] == Francotiradores n'historiar == Antes de l'apaición de les armes de fueu, los soldaos como los arqueros yeren entrenaos como tiradores d'élite. Los primeres francotiradores pudieron ser entrenaos en [[Xapón]], nel [[sieglu XVI]], como un tipu de [[ninja]]. Taben entrenaos al paecer pa cubrir la retirada de les tropes. El francotirador permanecería ocultu hasta qu'un oficial tuviera a distancia de fueu. Hai dellos informes d'esos intentos, la mayoría fallíos debíu al gran calibre y la probe exactitú de les armes. A pesar d'esto, unu de los señores de la guerra más famosos del Xapón, [[Takeda Shingen]], resultó mancáu de muerte pola bala d'un francotirador según los informes de la dómina. [[Ficheru:Simo Hayha.jpg|200px|thumb|left|Simo Häyhä xunto al so fusil mientres la [[Guerra d'Iviernu]].]] [[Timothy Murphy]] yera un soldáu del grupu de Virgina de [[Daniel Morgan]] en [[1777]]. El [[7 d'ochobre]] mató al xeneral Simon Fraser, del exércitu británicu. Murphy dixera que lu disparara a una distancia de 450 m, que yera sorprendente naquel momentu. Nes [[Guerres Napoleóniques]], los británicos copiaron les armes y táctiques coloniales nun llindáu númberu de compañíes de fusileros. Diben vistíos de verde pa evitar ser vistos y teníen órdenes de disparar a los oficiales enemigos. Mientres la [[batalla de Trafalgar]], un francotirador del ''[[Redoutable (1791)|Redoutable]]'' algamó al almirante [[Horacio Nelson|Nelson]], causándo-y la muerte. Na [[Guerra de la Independencia Española]], el británicu [[Thomas Plunkett]] algamó al [[Auguste François-Marie de Colbert-Chabanais|xeneral francés Colbert]] col so [[fusil Baker]] a una distancia ente 200 y 600 metros. El finlandés [[Simo Häyhä]] ta consideráu por munchos como'l francotirador más efeutivu de la hestoria de la guerra. Utilizando un fusil M28 (versión finlandesa del [[Mosin-Nagant]]), Häyhä esanició a 542 soldaos de la [[Xunión Soviética]] ente'l [[30 de payares]] de [[1939]] y el [[6 de marzu]] de [[1940]], antes de ser mancáu. Los soviéticos llamaben a los francotiradores finlandeses ''cucos'' porque los francotiradores finlandeses munches vegaes taben alcontraos nos árboles. [[Vasily Zaitsev]] foi un francotirador soviéticu que se fixo famosu mientres la [[batalla de Stalingráu]] al esaniciar a 245 soldaos. Aportó a un héroe popular<ref name=bioru>[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=481 Biografía] website d'Héroes de la Xunión Soviética y Rusia</ref> y foi representáu nel cine na película ''[[Enemy at the Gates]]'', basada na obra de [[William Craig]], y coles mesmes ye popular por tar representáu nel [[videoxuegu]] [[Call of Duty]]. [[Tanya Chernova]], el so amante, que tamién yera francotiradora y alumna de Vasily. [[Iván Sidorenko]] foi otru francotirador soviéticu de la segunda guerra mundial.<ref name=ussr_snip>{{Cita web |url= http://wio.ru/galgrnd/sniper/sniper.htm |títulu=top WWII snipers |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2008}}</ref> [[Lyudmila Pavlichenko]] foi una francotiradora soviética mientres la [[segunda guerra mundial]].<ref name="Sakaida-Hook páxs. 31-32">{{harvnb|Sakaida|Hook|2003| pp=31–32}}</ref> Los francotiradores de [[Fuercia Delta|Delta Force]] [[Gary Gordon]] y [[Randy Shughart]] fueron ablayaos n'aición mientres la [[batalla de Mogadiscio]]. Envalórase que xuntos esaniciaron a unos 100 enemigos. Dambos recibieron póstumamente la [[Medaya d'Honor]] poles sos aiciones p'ayudar a la tripulación d'un [[helicópteru]] baltáu. Mientres el combate n'[[Afganistán]] en [[2009]], [[Craig Harrison (francotirador)|Craig Harrison]], del exércitu británicu, llogró la baxa confirmada a mayor distancia, algamando a dos talibanes a 2.475 metros con un [[Accuracy International Arctic Warfare|L115A3]]. [[Chris Kyle|Christopher Scott Kyle]] foi un francotirador y [[militar]] estauxunidense perteneciente a los [[SEAL]] de l'Armada de los [[Estaos Xuníos]], famosu por ser el francotirador más letal de la historia militar estauxunidense. Foi moteyáu como'l demoniu de Ramadi (Al-Shaitan Ramad) polos iraquinos mientres la invasión d'[[Iraq]] de [[2003]] y la posterior guerra. Contabilizáronse 150 baxes. == Ver tamién == * [[Fusil de francotirador]] * [[Ghillie]] * [[Tirador designáu]] * [[Fusil antitanque]] * [[Operación Foxley]] == Notes y referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Snipers}} === N'inglés === * [http://www.snipercountry.com SniperCountry.com] - Sniper portal * [http://science.howstuffworks.com/sniper.htm HowStuffWorks:] How Military Snipers Work * [http://www.snipercentral.com/ Snipercentral.com] * [http://wio.ru/galgrnd/sniper/sniper.htm Top snipers of the Second World War] * [http://www.nypost.com/p/news/international/sniper_kills_qaeda_from_el mio_away_sTm0xFUmJNal3HgWlmEgRL Récor de distancia de francotirador: 2.475 [[metru|m]]] === En castellán === * [http://francotiradores.es Francotiradores: hestoria d'estos combatientes mientres la Segunda Guerra Mundial] * [https://web.archive.org/web/20050421043739/http://sgm.zonadictos.net/prensa/sniper.htm Francotirador: hestoria mientres los dos guerres mundiales] * [https://web.archive.org/web/20071028175058/http://casoabierto.com/Reportajes/Cronica-Negra/John-Allen-Muhammad-el-francotirador-de-washington.html El Francotirador de Washington] {{Tradubot|Francotirador}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Francotiradores]] [[Categoría:Ocupaciones militares]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 8rl33w57qrg0qz3b3vzvmh8gpmc8r20 0 115394 3713355 3665177 2022-08-25T11:10:24Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Sturmgewehr 44.jpg|thumb|250px|El [[Sturmgewehr 44]] [[Alemaña|alemán]] entró en serviciu en [[1944]]. Utilizaba munición [[7,92 x 33 mm|7,92 x 33 Kurz]].]] [[Ficheru:AK-47 type II noBG.png|thumb|250px|El [[AK-47]] [[Xunión Soviética|soviéticu]] entró en serviciu en [[1949]]. Dispara cartuchos [[7,62 x 39 mm|7,62 x 39]] (M43).]] [[Ficheru:M16A1 brimob.jpg|thumb|250px|El [[Fusil M16|M16]] d'[[Estaos Xuníos]] entró en serviciu en [[1964]]. Dispara cartuchos [[5,56 x 45 mm OTAN|5,56 x 45 OTAN]].]] [[Ficheru:FX-05 Shdowcrwler.jpg|thumb|[[FX-05 Xiuhcoatl]], fusil d'asaltu versión carabina fabricáu en Méxicu.]] Un '''fusil d'asaltu''' ye un [[fusil]] diseñáu pal [[batalla|combati]], de fueu selectivo (capaz de disparar tantu en manera [[arma automática|automáticu]] como en manera [[arma semiautomática|semiautomático]]). Los fusiles d'asaltu son el [[arma d'infantería]] estándar na mayoría de los [[Ejército|ejército]] modernos y reemplazaron o complementaron llargamente a los más grandes y potentes [[fusil de batalla|fusiles de batalla]] como'l [[Fusil M14|M14]] [[Estaos Xuníos|estauxunidense]], el [[FN FAL]] [[Bélxica|belga]] y el [[Heckler & Koch G3]] [[Alemaña|alemán]]. Como exemplos de fusiles d'asaltu tenemos el [[fusil M16]] y la [[carabina M4]] estauxunidenses, el [[AK-47]] soviéticu, el [[SA80|L85A2]] británicu, el [[FAMES|FA-MAS]] francés, el [[QBZ-95]] chinu, el [[FX-05 Xiuhcoatl]] mexicanu, los [[G36]] y [[Heckler & Koch HK416|HK 416]] alemanes , el [[Fusil Automáticu Doble]] peruanu o'l [[Steyr AUG]] [[Austria|austriacu]]. El fusil d'asaltu ta encuadráu ente los [[subfusil]]es, qu'empleguen munición de pistola (pesada y de baxa velocidá, apenes supersónica, con algame efeutivu inferior a 150 m.; y.g., [[9 × 19 mm Parabellum|9mm Parabellum]]) y los fusiles de gran calibre o [[fusiles de batalla]] (como'l [[CETME|CETME C]], el [[FN FAL]], l'[[Heckler & Koch G3|H&K G3]], etc.), qu'empleguen munición bien rápida y pesada (como'l cartuchu [[7,62 × 51 mm OTAN|7,62x51 OTAN]] o'l [[7,62 × 54 mm R|7,62x54R]]) y que poles sos carauterístiques son bien difíciles de controlar en fueu automático, anque'l so algame efeutivu cifrar en 800 m. aprosimao. Precisamente, el fusil d'asaltu definir pol so [[munición entemedia]]: de pequeñu calibre, llixera y de gran velocidá ([[SCHV]], Small Calibre High Velocity, como'l [[5,56 × 45 mm OTAN|5,56x45 OTAN]] o'l [[5,45 × 39 mm|5,45x39]]), o de calibre completu y velocidá y pesu entemedios inferiores a la munición emplegada n'[[Ametralladora de propósitu xeneral|ametralladores de propósitu xeneral]] y fusiles de batalla. en dambos casos, l'algame efeutivu asitiar ente l'algame de la munición de pistola y l'algame de la munición de batalla, y el fueu automático ye lo suficientemente controlable como pa ser emplegáu ensin necesidá d'un entrenamientu altamente específicu. Los distintos creadores de conceutu y modelos de munición entemedia consideraron que pal infante desmontáu, que nel so momentu emplegaba [[mires abiertes]], 300 m yera lo más razonable como algame efeutivu ensin apenes recibir un entrenamientu altamente especializáu. Los dos modelos más estendíos de fusil d'asaltu son el [[AK-47]] y el [[Fusil M16|M16]], que son l'exemplu básicu de la so clase. Los fusiles semiautomáticos, como'l [[AR-15]], y los fusiles con cargador llindáu (de 5 a 8 bales, de normal versiones civiles de los fusiles d'asaltu), nun son consideraos fusiles d'asaltu pola so incapacidá de faer fueu selectivo. == Historia == Dende empiezos del sieglu XX esperimentar con munición entemedia y diseños de fusiles semiautomáticos o automáticos como medios p'aumentar la potencia de fueu del infante. Ente ellos, destacaríense: * [[Winchester Modelu M1907]], en calibre 9x35SR. Precursor direutu en conceutu de la [[Carabina M1]], foi emplegáu polos franceses na [[Primer Guerra Mundial]] como eficaz arma de trinchera. * [[Avtomat Fiódorova]].<ref>{{cita web |url=http://modernfirearms.net/assault/rus/automatic-fedorov-y.html|títulu=Modern Firearms - Fedorov avtomat|fechaaccesu=30 de xineru de 2017|idioma=en|sitiuweb=modernfirearms.net}}</ref> Adoptáu en 1916, ye'l primer fusil d'asaltu operativu adoptáu oficialmente. Pol baramentu de la guerra, emplegar en calibre [[6,5 × 50 mm Arisaka|6,5x50 arisaka]] en llugar del [[6,5 mm Fiódorov]] previstu pol so creador. La derrota rusa y la [[Revolución d'Ochobre|revolución d'ochobre]] torgaron l'adopción definitiva d'esti modelu tan adelantráu al so tiempu. * [[Ribeyrolles M1918]]. D'una concepción similar al Winchester Modelu M1907, lo más destacao d'esta arma ye la so munición 8 x 35mm, d'una concepción bien cercana a lo qu'acabaría siendo la munición entemedia adoptada tres décades más tarde por alemanes o rusos Otros modelos suizos, daneses, alemanes ya italianos topetaron hasta la mesma segunda guerra mundial con distintes torgues que torgaron la so adopción. Ente ellos, podríamos citar: * El deséu de caltener una munición común cola ametralladora de seición. * La intención de caltener un algame equivalente al de l'ametralladora de seición. En realidá, yera la sobrevivencia d'un conceutu previu de descarga concentrada de fusilería, yá estinguíu pola maduración de les ametralladores. A la fin de la 1ª G.M. yá se sabía que l'infante, emplegando un fusil de mires abiertes, tenía un algame efeutivu de 400 metros pa fueu apuntáu. * La prevención a que los infantes fixeren un usu escesivu de munición, "abusando" del usu de fueu automático. Esa oxeción solucionar cola meyora de la cadena loxística de los exércitos qu'adoptaron el fusil d'asaltu, ganando a cambéu los beneficios d'un mayor volume de fueu y de munición acarretada pol infante (pasando de los 70 disparos na 2ª G.M. a 180-240 na década de los 70). Con tou, la munición entemedia presentaba ventayes teóriques tan importantes que los esperimentos siguieron asocediéndose hasta la rápida socesión de xeneraciones d'armes que llevaríen al [[Sturmgewehr 44]]. === SturmGewehr 44, el primer fusil d'asaltu operativu === El términu fusil d'asaltu ye una traducción de la pallabra alemana ''Sturmgewehr'' (lliteralmente "fusil tormenta", siendo nube una metáfora del estreldu del combate), términu que foi acuñáu por [[Adolf Hitler]]<ref>"[http://www.lonesentry.com/articles/ttt07/stg44-assault-rifle.html Machine Carbine Promoted]," ''Tactical and Technical Trends'', Non. 57, April 1945.</ref> pa referise al arma primero conocida como ''Maschinenpistole 43'' (Mp 43), que foi rebautizada como [[Sturmgewehr 44]] (StG 44) xeneralmente considerada como'l primer fusil d'asaltu n'entrar en serviciu, que sirvió pa popularizar el conceutu. La traducción del nome d'esti primer fusil d'asaltu sirvió pa definir a la clase d'armes que vendríen dempués d'esta con similares carauterístiques. Nuna definición estricta, por que una arma seya considerada un fusil d'asaltu tien de tener les siguientes carauterístiques.<ref>C. Taylor The fighting rifle – A complete study of the rifle in combat, ISBN 0-87947-308-8</ref><ref>F.A. Moyer Special Forces foreign weapons handbook, ISBN 0-87364-009-8</ref><ref>R.J. Scroggie, F.A. Moyer Special Forces combat firing techniques, ISBN 0-87364-010-1</ref> # Una arma individual del tamañu d'una [[carabina]] que se dispara dende'l costazu.'' # Capaz de faer fueu selectivo ([[Arma automática|automáticu]] o [[Arma semiautomática|semiautomático]]).'' # Cartuchu de potencia entemedia, ente unu de pistola y unu de fusil tradicional.'' # La munición ye suministrada por un cargador xebrable d'alta capacidá. 30 disparos ye la carga más habitual yá dende aquella dómina'' # Que seya fabricáu por aciu estampáu y otros medios económicos de fabricación en masa. El diseñu axuntó elementos de tolos precedentes anteriores (munición, configuración, métodu de fabricación) nun modelu de bien elevada disponibilidad. Unu de los elementos más novedosos foi la d'incorporar un diseñu de retrocesu llinial escontra'l costazu, qu'amenorgaba los efeutos del retrocesu en cuenta de tener qu'alzar los dos postes de mirar. Igualmente, el llargor total y del cañón yeren sensiblemente más curties que los fusiles a los que sustituyía, anque más llargu que los subfusiles de la dómina. Como defectu, ameyoráu nos diseños siguientes, puede citase l'escesivu altor del cargador, que provocaba un efeutu "monópode", qu'alzaba l'altor de l'arma nel tiru cuerpu a tierra más allá de lo deseable. En 1945 entamárase la sustitución del StG-44 pol [[Sturmgewehr 45]]. Esti modelu, anque emplegaba los mesmos cargadores, tenía un sistema operativu dafechu distintu. En llugar del usu de pistón y zarru basculante, el StG-45 emplegaba un sistema de [[Blowback#Retardo_por rodiellos|retrocesu tardiegu por rodiellos]] que, xuníu a otres particularidaes de diseñu, abarataba los costos de producción y dexaba una producción más rápida. Magar esti diseñu non fructificaría darréu, acabaría desenvolviéndose nos fusiles [[CETME C]], [[CETME L]], [[H&K G3]], [[H&K G33]] y, no que se refier al so sistema operativu, una variante del mesmu emplegaríase nel [[FA-MAS]] == Elementos == Les siguientes carauterístiques son comúnmente atopaes nos fusiles d'asaltu, anque nun sían compartíes por tolos diseños, pero nun son esclusives d'estos, pudiendo atopase tamién en [[subfusil]]es, [[Fusil de combate|fusiles de combate]], [[ametralladores]] y fusiles semiautomáticos. * Pistolete. * Dispositivos pa la boca del cañón, como frenos de boca o bocachas apagallamas. * Guardamanos * Toma de gases (pistón / tubu) * Cañón * Caxón de mecanismos * Cierre * Tolva del cargador * Guardamonte * Ventana d'espulsión * Culata == Galería == <center> {{galería d'imáxenes | títulu = | tít_pos = left | llinies = 2 | anchu = 200 | alto = 170 |Archivu:M16a2-final.png|[[Fusil M16|M16A2]] |Archivu:AK-47 type II noBG.png|[[AK-47]] |Archivu:FARA_83.JPG|[[FARA 83]] |Archivu:ARMS & Hunting 2010 exhibition (331-26).jpg|[[FN SCAR]] |Archivu:AUG A1 508mm 04.jpg|[[Steyr AUG]] |Archivu:FAMAS dsc06877.jpg|[[FAMAS]] |Archivu:Fusil_SG_543-1.JPG|[[Fusil SG 543-1]] |Archivu:SA-80 rifle 1996.jpg|[[SA80]] |Archivu:Galil.jpg|[[IMI Galil]] |Archivu:Tavor-latrun-exhibition-1.jpg|[[IMI Tavor]] |Archivu:Barrett_REC7_(edited).png|[[REC7]] |Archivu:VektorR4.png|[[Fusil R4]] |Archivu:FN_F2000_S.jpg|[[FN F2000]] |Archivu:VHS-D_assault_rifle_REMOV.jpg|[[VHS (fusil d'asaltu)]] ||[[Casanave SC-2005|SC-2010]] |Archivu:HK416N.png|[[Heckler & Koch HK416]] |Archivu:Beretta_AR_with_thermal_sight_and_grenade_launcher.jpg|[[Beretta ARX-160]] |Archivu:SG_540_Manurhin.jpg|[[SIG SG 540]] |Archivu:AK5Cesar.JPG|[[Ak 5]] |Archivu:Rifle_Type_95.jpg|[[QBZ-95]] |Archivu:Gewehr G36 noBG.jpg|[[Heckler & Koch G36]] |Archivu:INSAS_rifle_(Browngirl06).jpg|[[INSAS]] }} </center> == Ver tamién == * [[Fusil]] * [[Fusil de combate]] * [[Fusil de francotirador]] * [[Pistola]] * [[Subfusil]] * [[Carabina]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * Crawford, S. (2003). ''Twenty-First Century Small Arms''. MBI Publishing Company. ISBN 0-7603-1503-5 * Cutshaw, C. (2006). ''Tactical Small Arms of the 21st Century''. Gun Digest Books. ISBN 0-87349-914-X * Halls, Chris. (1974) ''Guns in Australia'', Paul Hamlyn, Sydney. ISBN 0-600-07291-6 * Lewis, J. (2004). ''Assault Weapons: An In-Depth Look at the Hottest Weapons Around''. Krause Publications. ISBN 0-87349-658-2 == Enllaces esternos == {{commonscat|Fusil d'asaltu traducíu ref|en|Assault rifle}} {{Tradubot|Fusil de asaltu}} [[Categoría:Fusiles d'asaltu|Fusiles d'asaltu]] 361r79bxt21mqrcgi7p2u7k8p0axg3w 0 115655 3713252 3678318 2022-08-25T09:12:57Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{ficha d'artista musical}} {{otrosusos}} [[Ficheru:Foo Fighters (Logo).png|300px|thumb|Logotipu de la banda.]] '''Foo Fighters''' ye una banda d'[[Estaos Xuníos]] de ''[[rock]]'' formada na ciudá de [[Seattle]] en 1994 por [[Dave Grohl]], exbaterista de [[Nirvana (banda)|Nirvana]] y [[Scream (banda)|Scream]]. El grupu debe'l so nome a los ovnis y los diversos fenómenos aéreos que fueron reportaos polos pilotos de los aviones aliaos na Segunda Guerra Mundial, que se conocen colectivamente como Foo Fighters. Antes del llanzamientu del so álbum debú en 1995, Grohl, como únicu miembru oficial, reclutó al baxista [[Nate Mendel]] y el baterista [[William Goldsmith]], dambos enantes miembros de Sunny Day Real Ta, según el so compañeru nes xires de Nirvana, [[Pat Smear]] como guitarrista pa completar l'alliniación. La banda empezó con actuaciones en [[Portland (Oregón)|Portland]], [[Oregon]]. Goldsmith arrenunció mientres la grabación del segundu álbum del grupu, ''The Colour and The Shape'' (1997), cuando la mayoría de les partes de batería fueron re-grabaes por el mesmu Grohl, hasta que se xunió [[Taylor Hawkins]]. La partida de Smear siguió pocu dempués. Foi reemplazáu por [[Franz Stahl]], respeutivamente, anque foi despidíu antes de la grabación del tercer álbum del grupu, ''[[There Is Nothing Left to Lose]]'' (1999). La banda siguió de volao como tríu hasta que [[Chris Shiflett]] xunióse como guitarrista principal de la banda dempués de la finalización de There Is Nothing Left to Lose. La banda llanzó'l so cuartu álbum, ''[[One by One]]'', en 2002. El grupu siguió esa versión cola de dos discos ''[[In Your Honor]]'' (2005), que s'estrema ente cantares acústicos y material más pesao. Pat Smear volvió a la banda nesi mesmu añu. Foo Fighters vendieron más de 15 millones de discos en tol mundu. Foo Fighters llanzó'l so sestu álbum, ''[[Echoes, Silence, Patience & Grace]]'' en 2007. En 2010, confirmóse que se xuniera oficialmente Smear a la banda dempués de la xira con Foo Fighters como un miembru non oficial ente 2006 y 2009. Nel intre de la carrera de la banda, cuatro de los sos álbumes ganaron el [[Premiu Grammy]] al meyor álbum de rock El séptimu álbum d'estudiu de la banda, ''[[Wasting Light]]'', producíu por [[Butch Vig]], foi llanzáu en 2011 y el so octavu álbum ''[[Sonic Highways]]'', amás del so segundu grabáu con Butch Vig, dar a conocer en payares de 2014 == Biografía == === Formación y álbum debú (1994-1995) === [[Ficheru:Dave_Grohl_-_july_2008_2.jpg|thumb|upright|[[Dave Grohl]] (semeya en 2006) fundó Foo Fighters dempués de que la so anterior banda [[Nirvana (banda)|Nirvana]] eslleir en 1994.]] La hestoria de Foo Fighters empieza cuando [[Dave Grohl]], antiguu miembru de [[Scream (banda)|Scream]], ye contratáu pa faer los llabores de batería nel entós daquella desconocíu grupu de [[grunge]] [[Nirvana (banda)|Nirvana]]. La casualidá quixo que'l primer discu de Grohl en dicha formación, ''[[Nevermind]]'', fora un auténticu ésitu nel ámbitu "[[mainstream]]", gracies a lo cual la banda upar a los primeros puestos nes llistes de ventes de tol mundu. Mientres el tiempu nel que foi miembru de Nirvana, Dave, escribió dellos cantares pola so cuenta, dalgunes de les cualos nun-y paecieron del tou acorde al soníu de la banda. Más tarde, en 1997, llegó a dicir "Apavoriábenme los cantares de Kurt Cobain, y yo taba amedranáu. Asina que pensé que lo meyor yera que me guardara los cantares pa mi."<ref name="Foobulous">di Perna, Alan. "Absolutely Foobulous!". ''Guitar World''. August 1997.</ref> Con estos cantares, que nun amosó a los sos compañeros, decidió pola so cuenta grabar una demo sol seudónimu ''[[Late!]]'', nomando l'álbum como ''[[Pocketwatch]]''.<ref name="Alien parking">Bryant, Tom. "Alien Parking". ''Kerrang! Legends: Foo Fighters''. 2007.</ref> La edición d'esti demo facer n'apenes cien casetes que Grohl partió namái ente les sos amistaes y ensin pretensión dalguna d'editalo comercialmente. Tres la muerte de [[Kurt Cobain]] y la consiguiente desapaición de Nirvana, Grohl decidió siguir alantre cola so carrera musical. Tornó al estudiu pa grabar por cuenta mesma otres cuantos cantares más, esta vegada sol seudónimu de ''Foo Fighters''. Él mesmu grabó tolos preseos en toes los cantares, sacante una guitarra d'acompañamiento cortesía del so amigu Greg Dulli (guitarrista de ''[[Afghan Whigs]]'').<ref name=Aloha>{{cita web|títulu=Biografía de la banda en AlohaPopRock|url=http://www.alohacriticon.com/alohapoprock/article1832.html?topic=2|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2007}}</ref> Al igual que fizo cola anterior, editó esta grabación en casete y partir ente los sos amigos. Sicasí, nesta ocasión recibió bien bonos comentarios ya inclusive un de los cantares, ''This is a Call'', empezó a tener rotación na radio angelina. Ye por ello que decidió formalizar lo qu'hasta'l momentu yera namái un proyeutu, reclutando a otros músicos pa formar oficialmente una banda amás de crear el so propiu sellu discográficu: [[Roswell Records]], subsidiaria de [[Capitol Records]].<ref name=mtv.es>{{cita web|títulu=Biografía de Foo Fighters en MTV|url=http://www.mtv.es/musica/artistas/foo-fighters|fechaaccesu=20 d'ochobre de 2007}}</ref> Foi según diose entamu a los ''Foo Fighters'', que'l so nome provién de la forma en que llamaben los pilotos aliaos a los oxetos voladores non identificaos ([[OVNI]]) mientres la [[Segunda Guerra Mundial]]. Nel 2009, [[Dave Grohl]] cuntó nel programa VH1 Storytellers que'l nome de "Foo Fighters" foi pensáu por que quedara na mente de la xente, daqué curiosu, como "Led Zeppelin", pero que nun-y punxo "Foo Fighters" a la banda si hubiera sabíu que tendría tantu ésitu.<ref name=Aloha /> === ''The Colour and the Shape'' (1997-1999) === Tres el gran ésitu que tuvo la banda, tuvieron de xira mientres dellos meses presentándose por tou [[Estaos Xuníos]] y delles ciudaes d'[[Europa]], siendo especialmente notable l'ésitu que consiguieron n'[[Inglaterra]]). Tres cuasi dos años de xira refecha empezaron a grabar en 1997 el so segundu álbum, ''The Colour And The Shape'', que contién grandes ésitos como ''[[Monkey Wrench]]'', ''[[My Hero (cantar)|My Hero]]'', ''[[Hey, Johnny Park!]]'' y ''[[Everlong]]''. Pa la grabación del discu, William Goldsmith (batería) foi riquíu namái en ''Doll'' y ''Up in Arms'', lo que provocó'l so abandonu del grupu dempués de dellos discutinios. Otres fontes citen enfrentamientos ente'l productor [[Gil Norton]] y Goldsmith los que provocaron la salida d'esti postreru, dexando a Grohl nesti puestu pa grabar el restu de los cantares.<ref name=Aloha /> La crítica proclamar como unu de los meyores discos de rock de la [[años 1990|década de los 90]]. Buscando un sustitutu qu'ocupara'l puestu de batería nel grupu na xira, Grohl llamó a [[Taylor Hawkins]] (exmiembro de [[Hot Chocolate]], la banda en direuto d'[[Alanis Morissette]]) pa preguntar si conocía a daquién que pudiera ocupar el llugar de Goldsmith, pero, pa sorpresa de Grohl, Hawkins ufiertar pa tomar los llabores de batería, y asina grabó los últimos cantares del discu. Tres el llanzamientu, coles mesmes, Pat Smear (guitarrista) decidió dexar la banda debíu al escosamientu d'esta nueva xira, polo cual Dave contrató a [[Franz Stahl]] (excompañero de Grohl na banda Scream) nes guitarres, quien foi despidíu antes de la grabación del siguiente discu por "diferencies creatives". === ''There Is Nothing Left to Lose'' (1999-2001) === En 1999, Grohl decidió tomar un descansu y tornar al so [[Virxinia]] natal. Dempués d'un par de meses ellí, convirtió'l suétanu de la so casa nun estudiu de grabación onde empezaron a trabayar no que se convertiría nel so tercer álbum, ''There is Nothing Left to Lose''. Esti discu cuntaría con un tonu muncho más melódicu que los sos predecesores. Nésti publicaron temes como ''[[Breakout (cantar de Foo Fighters)|Breakout]]'' (que s'incluyiría na banda sonora de la película ''[[Me, Myself & Irene]]''), ''[[Next Year]]'' (banda sonora de la serie televisiva ''[[Ed]]''), ''[[Generator (cantar)|Generator]]'', ''[[Stacked Actors]]'' y ''[[Learn to Fly]]'' (númberu 1 na llista del [[Billboard]]).<ref name=Aloha /> Dempués de la salida de Stahl, la banda probó a un gran númberu de guitarristes, dando finalmente con [[Chris Shiflett]], exintegrante de ''[[Nun Use for a Name]]'' y ''[[Me First and the Gimme Gimmes]]''. Pero la banda yá taba terminando de grabar l'álbum, razón pola cual nun apaez nos creitos del mesmu. Esi mesmu añu Foo Fighters estableció contautu cola banda de [[música rock|rock]] [[Queen]]. [[Brian May]] collaboró na segunda versión que realiza Foo Fighters de la tema de [[Pink Floyd]] ''[[Have a Cigar]]'', qu'apaeció na banda sonora de la película ''[[Misión Imposible 2]]''.<ref name=mtv.es /> Cuando Queen entró nel salón de fama del rock en marzu de 2001, Grohl y Hawkins fueron convidaos a tocar xuntu cola mítica banda la tema ''Tie your Mother Down''.<ref name=mtv.es /> Foo Fighters tocó con ellos n'otres ocasiones, incluyíu'l VH1 Rock Honors y el so conciertu nel [[Hyde Park]] de [[Londres]]. En 2000, la banda reconoció en públicu'l so sofitu a [[Alive & Well]],<ref name=mueyo>{{cita web|títulu=Foo Fighters nieguen el sida|url=http://www.motherjones.com/news/feature/2000/02/foo.html|fechaaccesu=23 de setiembre de 2007}}</ref> una organización estauxunidense que nun cree que'l virus d'inmunodeficiencia humana seya la causa del [[sida]], amás de cuestionar la validez de los controles pa detectar el virus y negar l'usu de melecines pa frenar les causes de la enfermedá. El baxista Nate Mendel foi quien encamentó'l llibru de la fundadora de la entidá, Christine Maggiore, al restu de los miembros de la banda. Esi mesmu añu, Mendel entamó un conciertu en beneficiu de la organización,<ref name=mueyo /> según collaboraciones del documental promovíu por dicha sociedá llamáu ''The Other Side of AIDS (la otra cara del sida)''.<ref name=plos>{{cita web|títulu=Novela d'Tara C. Smith Steven P. (2007) HIV Denial in the Internet Yera|url=http://dx.doi.org/10.1371/journal.pmed.0040256|fechaaccesu=23 de setiembre de 2007}}</ref> === ''One by One'' (2002-2004) === A finales de 2001, y yá col so nuevu guitarrista, la banda tornó a Virxinia pa trabayar nun nuevu discu que nun dexó satisfeches les mires de Grohl, razón pola cual decidió abandonar les sesiones de grabación y tomar un receso. Mientres esti tiempu grabó les bateríes nel discu ''[[Songs for the Deaf]]'' de ''[[Queens of the Stone Age]]'',<ref name=Aloha /> saliendo tamién de xira con ellos mientres 2002. Shifflet trabayó tamién nun proyeutu propiu mientres esti tiempu, un grupu de punk llamáu Jackson (agora [[Jackson United]]). Retomando fuercies, la banda tornó al estudiu pa volver grabar en tan solo dos selmanes'l discu que tenía preparáu antes de la so etapa en ''Queens of the Stone Age'', tituláu ''One by One''. Esta grabación ta compuesta por cantares como ''[[All My Life (cantar de Foo Fighters)|All My Life]]'', ''[[Low (cantar de Foo Fighters)|Low]]'', ''Overdrive'', ''Comeback'', ''[[Have it All]]'' y ''[[Times Like These]]''. El videu de ''Low'' foi tremendamente criticáu y censuráu en munchu emisores del mundu, yá que nél apaecía Grohl, xuntu col so amigu [[Jack Black]], visiblemente borrachu y posando en postures obscenes. Esti discu sirviólos pa consolidase definitivamente como una de les propuestes de rock alternativu más importantes y vixentes de los nuesos díes, viaxando nuevamente de xira per tol planeta. La banda suelse caltener alloñada de temes polítiques, pero en 2004, Grohl decidió sofitar al candidatu pa la [[presidente de los Estaos Xuníos|presidencia de los Estaos Xuníos]] [[John Kerry]]; arriendes de esti sucesu, tola banda xunir a la propuesta de Grohl y realizó conciertos pa la so campaña. Entós, el so contrincante, [[George W. Bush]], utilizó dos de los sos cantares, ''Times like These'' y ''My Hero'', pa les sos campañes, declarándose fanáticu de la banda, cosa qu'a Dave Grohl nun lu prestó n'absolutu.<ref name=mtv.es /> Esti sucesu foi'l qu'inspiró'l títulu del so siguiente álbum, ''In Your Honor''.<ref name=mtv.es /> === ''In'' ''Your'' ''Honor'' (2005-2007)=== [[Ficheru:Foo_Fighters_acoustic.jpg|thumb|right|Foo Fighters nun show acústicu]] Ye'l quintu álbum de Foo Fighters, editáu'l 13 de xunu del 2005 nel Reinu Xuníu y un día dempués nos Estaos Xuníos. Trátase d'un álbum doble, con un primer discu que contién los típicos cantares de rock de Foo Fighters y un segundu qu'inclúi cantares más acústicos y tranquiles. Descritu pol líder, Dave Grohl, como'l discu "definitivu" de Foo Fighters, ''In Your Honor'' atopóse polo xeneral con crítiques receptives. Entró nes llistes d'USA y Reinu Xuníu nel segundu puestu, detrás de X&Y de Coldplay, coles ventes iniciales más fuertes de la so carrera hasta agora. ''In Your Honor'' vendió 310 500 copies na so primer selmana n'Estaos Xuníos. ''In Your Honor'' cuenta con un númberu d'invitaos especiales nel so segundu discu, como Norah Jones, John Paul Jones (de Led Zeppelin) y Josh Homme, del grupu Queens of The Stone Age. Dave Grohl describió la presencia como artista convidáu de John Paul Jones como "la segunda cosa más grande que me pasó na vida". Hai tamién una edición especial, un discu dual que contién un "making of", y el segundu discu con soníu 5.1 surround. Nos Estaos Xuníos, usóse'l control de proteición contra copies MediaMax CD-3 causando dalguna reacción negativa de los siguidores. Esta proteición contra copia solo apaez na versión de CD estándar, pero non na versión del Discu Dual. === ''Echoes, Silence, Patience & Grace'' y ''Greatest Hits'' (2007-2009) === El sestu discu de Foo Fighters foi llanzáu'l 25 de setiembre de 2007 sol títulu de ''Echoes, Silence, Patience & Grace'' y foi producíu pol mesmu productor del so gran álbum, ''[[The Colour and the Shape]]''. Foi presentáu col single ''[[The Pretender]]'', que yá algamara una gran popularidá un mes antes de la edición del álbum. El discu cunta con dolce tarrezas y la collaboración de la guitarrista [[Kaki King]] na tema ''The Ballad of the Beaconsfield Miners'', dedicáu a unos mineros atrapaos nuna mina d'Australia que pidieron un MP3 con música de Foo Fighters, hasta agora única tema instrumental na discografía del grupu. Otra de les peculiaridaes del álbum son los coros, llevaos a cabu por Taylor Hawkins en llugar del propiu Grohl, quien venía exerciendo esti llabor nos anteriores trabayos de la banda. Un de los sos cantares, ''[[Let It Die (cantar)|Let It Die]]'', ta inspirada, según Grohl, en "la caótica rellación ente Kurt Cobain y Courtney Love".<ref name=mtv.es /> Opinando respectu al CD, Dave Grohl dixo: "Suena definitivamente como un álbum de Foo Fighters, pero tamos moviendo en distintes direiciones".<ref name=nme /> El videu musical ''[[Long Road to Ruin]]'' estrenóse'l 1 de payares col so single publicáu'l 3 d'avientu. Nel videu apaez l'actriz [[Rashida Jones]] con quien collaborara primeramente con otres temes de la banda. Na 50ª edición de los premios [[Grammy]], el cantar ''[[The Pretender]]'' consiguió'l premiu na categoría de Meyor Interpretación de Hard Rock. Amás, l'álbum que lu contién, ''[[Echoes, Silence, Patience & Grace]],'' consiguió'l gallardón na categoría de Meyor Álbum de Rock. Non solo algamó'l tope de les llistes nos [[UK Albums Chart]], sinón que ye'l so discu más vendíu nel Reinu Xuníu. [[Ficheru:Foo Fighters with John Paul Jones and Jimmy Page, 2008.jpg|thumb|left|alt=John Paul Jones, Taylor Hawkins, Jimmy Page, and Dave Grohl hugging and smiling onstage|Hawkins (segundu pola esquierda) y Grohl (derecha) con [[John Paul Jones]] (esquierda) y [[Jimmy Page]] (segundu dende la derecha) de [[Led Zeppelin]] tocando nel [[Estadiu de Wembley (2007)|Estadiu de Wembley]], Londres, en 2008]] [[Foo Fighters Live At Wembley Stadium|Live at Wembley Stadium]] ye un DVD en direuto de Foo Fighters, grabáu mientres dos actuaciones nel Estadiu de Wembley, en Londres, los díes vienres 6 y sábadu 7 de xunu de 2008. El DVD inclúi una combinación de temes de los dos nueches, onde tocaron los grandes ésitos de tola so carrera musical. Fáense notar les collaboraciones de [[John Paul Jones]] y [[Jimmy Page]] como convidaos especiales nes temes ''Ramble on'' y ''Rock and Roll''. El 17 de setiembre de 2008, Dave Grohl anunció en ''The Chris Moyles Show'' que la banda diba tomar un llargu descansu de la música. Asina, dixo, ellos podríen volver con un nuevu sentíu de propósitu. Grohl tamién informó a los siguidores que nun esperaren nueva música por un tiempu. "Nunca tomamos un llargu descansu, creo que ye'l momentu" comentó Grohl "Dempués de faer Wembley, nun vamos volver ellí por diez años porque yá toquemos pa toos. Tuvimos nel Reinu Xuníu tolos años, cada branu, y creo que ye tiempu de tomar un descansu y volver cuando la xente realmente estráñenos."<ref name="NME2008Hiatus"> {{cita web|url=http://www.nme.com/news/foo-fighters/39761 |títulu=Foo Fighters to take 'long break' |fechaaccesu=18 de setiembre de 2008|fecha=17 de setiembre de 2008 |obra=[[NME]] }}</ref> La banda ta n'actividá dende la so formación en 1995. Sicasí, el 12 de febreru de 2009 Hawkins niega que la banda tuviera entamando tomar un descansu de llarga duración. "Axuntemos y espuestu nueses idees", dixo. "Namái idees básiques y lo que probablemente faigamos mientres el próximu añu hasta que tengamos un rexistru de les idees ye tomar el nuesu tiempu y dexar a tol mundu esfrutar d'otres coses" - de les sos families y eso. "Yo diría que quiciabes dempués del branu vamos metenos nel estudiu y vamos empezar a materializar eses idees". <ref name="NME2009"> {{cita web|url=http://www.nme.com/news/foo-fighters/42743 |títulu=Foo fighters piensen en nuevu discu |fechaaccesu= 12 de febreru de 2009|obra=[[NME]]}}</ref> El 4 de xunetu del 2009, nun conciertu esclusivu, la banda anunció qu'una compilación de los sos meyores ésitos diba ser llanzada'l 3 de payares del mesmu añu.<ref name=autogenerated1> {{cita web|url=http://www.nme.com/news/foo-fighters/45873 |títulu=Foo Fighters debú new song 'Wheels' for Barack Obama|fechaaccesu= 6 de xunetu de 2009|obra=[[NME]]}}</ref> Esi mesmu día presentaron tamién una nueva tema titulada ''Wheels'', que llegó a les radios el 23 de setiembre.<ref name="FMQB"> {{cita web|url=http://www.fmqb.com/Article.asp?id=16770 |títulu=FMQB |fechaaccesu= 2009|obra=[[FMQB]]}}</ref> El 30 d'ochobre, Foo Fighters realizó un conciertu en direuto dende'l so propiu estudiu (estudiu 606), presentando'l so nuevu discu. Esti recital foi tresmitíu en direutu per Internet y tuvo la gran cantidá de cuasi 20 000 espectadores. Finalmente, el 3 de payares del 2009, la banda llanzó l'álbum ''[[Foo Fighters Greatest Hits]]'', con un total de 16 cantares ente les cualos atópense dos nueves y una versión acústica del clásicu ''Everlong''. Per otru llau, el 4 de setiembre Dave Grohl declaró: "Esti ''Greatest Hits'' ye'l final de daqué... ye tiempu de movenos escontra otru capítulu o otra fase. Quiciabes seya distintu, d'otra manera. Nun lo sé, ye bonu nun saber que va venir dempués. Vamos faer dellos shows n'Europa, pero, dempués d'eso, ye como que nin siquier sé si voi siguir viendo a estos mozos. Asina que ye mediu raru". === ''Wasting Light'' (2010-2012) === En 2010 Dave Grohl confirmara que la banda taba preparando un nuevu discu y qu'entraríen a grabalo mientres el mes de setiembre. “Empezamos a escribir los cantares y en setiembre dir a grabar, de dalguna manera la vida ta llena de música“, dixo Grohl, que nun reveló detalles avera del títulu nin fecha de salida del álbum.<ref name="Rocktails"> {{cita web|url=http://www.rocktails.com.ar/2010/03/foo-fighters-graba-nuevu-album.html |títulu=Rocktails |fechaaccesu= 2020|obra=[[Rocktails]]}}</ref> Na cuenta de Twitter<ref>[https://twitter.com/foofighters Twitter del grupu]</ref> del grupu, amosáronse distintos nomes de cantares (''Miss the Misery, Dear Rosemary, These Days, Walk, A Matter of Time, Bridge Burning'', ente otres) y partes de lletres de cantares, amás de fotografíes de los mesmos integrantes, nes que tamién se vía a [[Pat Smear]] collaborando, ya inclusive a [[Krist Novoselic]] amás de [[Butch Vig]] como productor, igual que fizo 20 años tras con ''[[Nevermind]]'' de [[Nirvana (banda)|Nirvana]]. Tres ello, el grupu anunció'l so regresu de manera oficial, realizando dellos show, inclusive realizó un show "secretu" onde s'amosó dalgunes de los sos nuevos cantares del discu que se preparar. El 3 de xineru de 2011, Foo Fighters anunció que'l discu taba termináu,<ref>https://twitter.com/foofighters/status/22077380336025600</ref> [[Dave Grohl]] dixo "Tenemos once canciones y en tol discu nun esiste nin una sola balada", "El procesu foi tan simple. Facer realmente nel mio garaxe. El fechu de que lo fixéramos tou ensin utilizar ordenadores, facer bien simple. A cencielles suena xigantescu" y refierse al trabayu con Butch: "Butch xúranos que se prestó más faciendo esti discu, que cualesquier otru anterior que fixera na so vida... esos son un montón de discos". El 17 de xineru, la banda publicó un fragmentu d'un nuevu cantar, ''Bridge Burning'', y el 1 de febreru fixo lo mesmo con otru nuevu cantar, ''Miss the Misery''. Foi confirmáu que dambos cantares apaeceríen nel nuevu álbum. El 28 de xineru, la banda tocó'l nuevu álbum enteru nel Velvet Jones, en [[Santa Bárbara (California)|Santa Barbara]], [[California]]. El show foi anunciáu previes hores antes de realizase, pero eso nun foi problema pa l'asistencia, pos se vendieron toles entraes en tan solo una hora.<ref name="anunciu_wasting">https://web.archive.org/web/20110226104957/http://www.foofighters.com/es/news/foo-fighters-anuncia-el llanzamientu-de-el so-s%C3%A9ptimo-%C3%A1lbum-de-estudiu-pa-el-12-de-abril-del-2011</ref> El 13 de febreru, la banda publicó un videu musical de ''White Limo'', un nuevu cantar. El videu cunta cola participación del baxista y cantante de [[Motörhead]], [[Lemmy Kilmister]], y de la esposa de Dave Grohl, Jordyn.<ref>http://web.archive.org/web/http://www.foofighters.com/es/news/foo-fighters-regalen-los sos-fans-un-videoclip-viral-de-la-canci%C3%B3n-white-llimu-incluyida-en-el so-nuevu-</ref><ref>http://www.youtube.com/foofighters#p/a/o/0/ebJ2brErERQ</ref> El 15 de febreru, la banda anunció que'l nome del nuevu álbum finalmente va ser ''Wasting Light'' y non ''Back + Forth'' como s'había rumoreado enantes. Esti últimu títulu ye tamién el nome d'un nuevu cantar. El nuevu álbum salió a la venta'l 12 d'abril de 2011.<ref name="anunciu_wasting"/> Per otru llau, la banda yá confirmara la so participación en dellos conciertos y festivales musicales esti branu, tales como'l Hurricane Festival, el Pinkpop Festival, ente otros. Esto pa promocionar la salida del so nuevu álbum.<ref>[http://www.billboard.com/news/foo-fighters-reveal-wasting-light-album-1005036262.story#/news/foo-fighters-reveal-wasting-light-album-1005036262.story Billboard - Foo Fighters Reveal Wasting Light Album] (Revisáu'l 16 de febreru)</ref><ref name="anunciu_wasting"/> El 5 d'abril de 2011 estrenóse ''Back & Forth'', un documental de Foo Fighters grabáu mientres la producción de Wasting Light. ''Medium Rare'' ye un [[LP]] que foi llanzáu con motivu del Record Store Day, el 16 d'abril de 2011. El discu inclúi delles [[cover|versione]]s que fizo la banda mientres la so carrera de bandes y artistes como The Wings, Prince y Pink Floyd.<ref name="NME">{{cita web|url=http://www.nme.com/news/foo-fighters/55404|títulu=Foo Fighters releasing covers album for Record Store Day|idioma=inglés|fechaaccesu=3 d'abril de 2011|fecha=11 de marzu de 2011}}</ref> En llanzando'l LP, publicáronse una versión en CD, pa los suscriptores de la revista [[Q magacín]]. Foo Fighters atayó los conciertos de Xapón y Singapur por un problema vocal de Dave Grohl: los médicos aconseyáronlu que tenía d'empezar un tratamientu y viéronse forzaos a atayar los cuatro feches en Xapón y la de Singapur, que fuera la primera naquel país. El 1 d'abril, Foo Fighters empecipia'l so primer tour suramericanu: presentar por primer vegada en [[Chile]], nel festival [[Lollapalooza Chile]], nun recital de cuasi tres hores. Depués viaxáronse a [[Arxentina]], al [[Quilmes Rock]], el 3 y 4 d'abril. Y concluyeron el so tour per Suramérica en [[Brasil]], nel festival [[Lollapalooza Brasil]], el 7 d'abril. Nos trés países, encabezaron los respeutivos festivales. En rematando la xira del so últimu discu ''Wasting Light'', el 2 d'ochobre, al traviés de les redes sociales, la banda anunció una posa indefinida pa poder folgar y pasar el tiempu coles sos families, dexando en claro que nun futuru volveríen xuntase. === ''Sonic Highways'' (2014) === A pesar d'anunciar primeramente un descansu dempués de sofitar ''Wasting Light'', Grohl declaró darréu en xineru de 2013 que la banda empezara a escribir material pa un octavu álbum d'estudiu.<ref>[http://www.mtv.com/news/articles/1700660/dave-grohl-foo-fighters-new-album.jhtml Dave Grohl Says Foo Fighters 'Have A Plan' For Their Next Album]</ref> El 20 de febreru de 2013, nos [[Premios Brit]], Grohl dixo que taba volando de vuelta a América a otru día de mano a trabayar nel próximu álbum.<ref>[http://www.nme.com/news/foo-fighters/68825 Dave Grohl: 'Foo Fighters to begin work on new album this week']</ref> Nuna entrevista con [[XFM]], anunció que'l so próximu álbum fuera programáu pa ser llanzáu en 2014. Grohl dixo: «Bonu, voi dicir que tuvimos nel nuesu estudiu escribiendo y nes últimes selmanes escribimos un álbum y vamos faer d'esti álbum d'una manera que naide fixera nunca antes y qu'abondo emocionáu al respeutu... ye un pocu retiráu - Nun ta llistu pa tener ésitu agora mesmu pero creo que'l próximu añu va ser un bien bon añu pa los Foo Fighters, ensin batura a duldes». El 6 de setiembre de 2013, Shiflett publicó una semeya na so cuenta d'[[Instagram]], indicando que taben grabando 13 cantares pal nuevu álbum y más tarde describió l'álbum nuna entrevista como «la hostia de risonderu».<ref>{{cita web|url=http://www.fasterlouder.com.au/news/37548/Youll-never-believe-what-Foo-Fighters-take-on-tour|títulu=You'll never believe what Foo Fighters take on tour|fechaaccesu=8 de payares de 2013|autor=Sarah Smith|fecha=6 de payares de 2013|obra=Faster Louder|editorial=Faster Louder Pty Ltd}}</ref> Rami Jaffee grabó pieces pa tres canciones, una de les cualos titulada ''In The Way''.<ref>{{cita web |url=http://distilleryimage7.s3.amazonaws.com/fe3f778y173d11y3a7d422000a9y0846_7.jpg |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131109105514/http://distilleryimage7.s3.amazonaws.com/fe3f778y173d11y3a7d422000a9y0846_7.jpg |fechaarchivu=9 de payares de 2013 }}</ref> Butch Vig, quien trabayó cola banda en ''Wasting Light'', confirmó al traviés de Twitter, a finales d'agostu 2013, que taba produciendo l'álbum.<ref>{{cita web|url=http://www.fasterlouder.com.au/news/36720/Butch-Vig-teams-up-with-Foo-Fighters-for-KILLER-new-songs|títulu=Butch Vig teams up with Foo Fighters for "KILLER new songs"|fechaaccesu=8 de payares de 2013|autor=Darren Levin|fecha=26 d'agostu de 2013|obra=Faster Louder|editorial=Faster Louder Pty Ltd}}</ref><ref>{{cita web|url=http://music.yahoo.comblogsmusic-news/10-most-anticipated-albums-2014-050859964.html|títulu=The 10 Most Anticipated Albums of 2014|fechaaccesu=29/12/13|apellíu=Rosen|nome=Craig|editorial=Yahoo}}</ref> La banda confirmó que va poner fin a la so posa y tocó dos shows na [[Ciudá de Méxicu]], Méxicu, el 11 y 13 d'avientu de 2013. El 31 d'ochobre de 2013, apaeció un videu na canal oficial de YouTube de Foo Fighters qu'amuesa a un motociclista; más tarde, amuésase como l'actor [[Erik Estrada]], la entrega de cada unu de los miembros de la banda una invitación pa tocar en Méxicu.<ref>{{cita web|url=http://www.fasterlouder.com.au/news/37518/Foo-Fighters-return-with-hilarious-comeback-videu|títulu=Foo Fighters return with hilarious comeback videu|fechaaccesu=8 de payares de 2013|autor=Tom Mann|fecha=3 de payares de 2013|obra=Faster Louder|editorial=Faster Louder Pty Ltd}}</ref> El 16 de xineru de 2014 una imaxe unviar a los Foo Fighters de la páxina de Facebook con delles cintes maestres con una etiqueta "LP 8."<ref>https://www.facebook.com/photo.php?fbid=10153712390295545&set=a.279348605544.316433.25098475544&type=1</ref> El productor Butch Vig dixo que'l nuevu álbum ta "cuasi completu". Vig, quien tamién toca na banda Garbage y créese qu'esta coproduciendo con Steve Albini diz que la banda ta esperimentando con téuniques de grabación retadores pa caltener a toos enfocaos, asemeyándose al procesu de grabación del álbum de 2011 ''Wasting Light'', que foi fechu nel garaxe de Grohl. Nuna entrevista con Kerrang dixo: "Tuvimos grabando en distintos llugares pero yá cuasi terminamos coles grabaciones y van bien. Suena distintu- esperimentemos con amiestos mientres esti procesu de grabación, que-y van a dar a esti discu un soníu y una sensación distintes. Foi un retu pero tamién foi emocionante". Falando con Zane Lowe de BBC Radio 1, Grohl dixo "Sé como suena y honestamente creo que tol conceutu va tomar a la xente por sorpresa y suena llocu"."<ref>http://www.nme.com/news/foo-fighters/76787</ref> El 12 d'agostu de 2014, la compañía discográfica de la banda anunció'l llanzamientu del so octavu álbum, tituláu ''Sonic'' ''Highways'', disponible dende'l 10 de payares<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/foo-fighters-revela-portada-y-llanzamientu-de-nuevu-discu/ |títulu=Foo Fighters revela portada y llanzamientu de nuevu discu |fechaaccesu= 12 d'agostu de 2014 }}</ref> en dos versiones físiques, CD y vinilu de 180 gramos; esi postreru vien nuna seleición de diez distintos portaes qu'inclúin ocho variantes temátiques por caúna de les ciudaes nes que foi grabáu: Austin, Chicago, Los Angeles, Nashville, Nueva Orleans, Nueva York, Seattle y Washington D.C. === ''Saint Cecilia'' (2015) === ''Saint Cecilia'' ye un EP, llanzáu como una descarga gratuita'l 23 de payares de 2015. Primeramente pensáu como un signu de gratitud a los siguidores del grupu, el EP tamién se dedicó a les víctimes de los atentaos terroristes en París. Termina cola espera de ''7 Corners'', cantar ensin terminar que llevaba años dientro de los posibles cantares pa distintos discos de Foo Fighters, pero esta vegada haber llamáu ''Neverending Sigh''. === ''Concrete and Gold'' (2017) === El 15 de setiembre de 2017, Foo Fighters publica'l que sería los so novenu [[LP]], Concrete and Gold, la banda describir como 'Onde los estremos del [[Hard Rock]] y la sensibilidá del [[Pop]] topeten". D'esti álbum estrayxeron dos senciellos, que seríen Run y The Sky is a Neighbourhood, l'álbum debutó como #1 nel [[Billboard 200]], siendo la segunda vegada que la banda llogra esto, al faelo con anterioridá con [[Wasting Light]], en 2011. L'álbum cunta coles collaboraciones de [[Paul McCartney]] nel cantar "Sunday Rain" tocando la batería, [[Justin Timberlake]] en "Make it Right" faciendo los coros. Nesti álbum apaez per primer vegada [[Rami Jaffee]] como miembru oficial de la banda. == Otres apaiciones == El 21 de febreru de 2000, David Letterman, tres una ciruxía de bypass quíntuple, pidió a Foo Fighters qu'actuaren nel so primer programa, tres el so regresu. Foo Fighters tuvieron que salir d'una xira suramericana pa volar a Nueva York pa Letterman. La presentación de Letterman foi: «Equí tán, la mio banda favorita tocando'l mio cantar favoritu. Señores y señores: Los Foo Fighters». La banda pasó a tocar ''Everlong'', que Letterman declaró en delles ocasiones ye'l so cantar favoritu de rock.<ref>{{cita web|autor=Ray Gustini|títulu=The Foo Fighters Leave David Letterman Snarkless|url=http://www.thewire.com/entertainment/2011/04/foo-fighters-leave-david-letterman-snarkless/36630/|fechaaccesu=12 de marzu de 2014|idioma=Inglés}}</ref> La nueche del vienres, 21 de setiembre de 2012, Foo Fighters tocó nel Music Midtown en Piedmont Park n'Atlanta, coronando un día de música que cuntó con Van Hunt, Joan Jett & The Blackhearts, [[T.I.]], The Avett Brothers y Foo Fighters. A última hora de la tarde, Dave Grohl convidó a Joan Jett a que saliera al escenariu, dos veces, la primer vegada en dedicándo-y ''Monkey Wrench'', y la segunda vegada, pa cantar ''Bad Reputation''. El 28 de setiembre de 2011, anuncióse que Foo Fighters actuaría mientres la ceremonia de clausura de la convención añal de videoxuegos de [[Blizzard Entertainment]], [[BlizzCon 2011|BlizzCon]].<ref>{{cita web|url=http://eu.blizzard.com/en-gb/company/press/pressreleases.html?id=3038917|títulu=FOO FIGHTERS TO ROCK THE HOUSE AT BLIZZCON® 2011|fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011|fecha=28 de setiembre de 2011|editorial=Eu.blizzard.com}}</ref> El 5 de setiembre de 2012, la banda realizó un conciertu benéficu nel Fillmore en [[Charlotte|Charlotte, Carolina del Norte]] para [[Rock The Vote]]. El show, que se produció coles mesmes que se celebraba la Convención Nacional Demócrata de 2012 en Charlotte, anuncióse namái dos selmanes antes. Toles entraes pa la cortil, que la so capacidá yera de 2 000 persones, escosar en menos de 60 segundos, lo cual batió un récor pal llugar.<ref>{{cita web|url=http://www.edge.ca/Channels/Reg/NewRockNews/Story.aspx?ID=1761210|títulu=Foo Fighters Playing 'Rock The Vote' Benefit|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121203202355/http://www.edge.ca/Channels/Reg/NewRockNews/Story.aspx?ID=1761210|fechaarchivu=3 d'avientu de 2012}}</ref> La banda estableció otru récor personal mientres l'espectáculu en sí, que foi'l más llargu qu'enxamás tocaren hasta la fecha, con una duración d'un pocu menos de 3,5 hores, onde tocaron 36 cantares.<ref>{{cita web|url=http://clclt.com/vibes/archives/2012/09/06/live-review-foo-fighters-the-fillmore-962012|títulu=Live review: Foo Fighters, The Fillmore}}</ref> El 12 de setiembre de 2012, la banda presentar nel eventu de prensa d'Apple, na que se dieron a conocer el [[iPhone 5]] y el nuevu iPod line-up. El 2 d'avientu de 2012, Foo Fighters interpretó dos canciones n'honor a [[Led Zeppelin]] na 35ª [[Kennedy Center Honors]]. Foo Fighters grabó una versión del clásicu antibelicista de 1969 del grupu [[Creedence Clearwater Revival]], ''Fortunate Son'', col compositor John Fogerty. El cantar ta incluyida nel próximu álbum de Fogerty ''Wrote A Song for Everyone'' y salió a la venta a pesar de Vanguard Records el 28 de mayu de 2013. John Fogerty ye tamién un miembru ''ad hoc'' de los Sound City Players, el supergrupo que Grohl axuntó xuntu col so proyeutu de película ''[[Sound City]]''. En setiembre de 2011, Foo Fighters xunir a [[Roger Waters]] pa interpretar ''[[In the Flesh?]]'' a partir del álbum de 1979 ''[[The Wall]]'' de [[Pink Floyd]] en ''[[Late Night with Jimmy Fallon]]''. == Legáu y estilu musical== L'estilu musical de Foo Fighters foi descritu como [[rock alternativu]], [[post-grunge]] y [[hard rock]]. Cuando Dave Grohl empecipió la banda, la so música de cutiu yera comparada cola de la so anterior banda, [[Nirvana (banda)|Nirvana]]. Grohl reconoció que'l cantante y guitarrista de Nirvana, [[Kurt Cobain]] foi'l so mayor inflúi a la de componer. Foo Fighters combinaba estrofes seles con estribillos potentes nes sos composiciones, influyíu polos gustos musicales de los miembros de Nirvana que pasaben por grupos como [[The Knack]], [[Bay City Rollers]], [[The Beatles|Beatles]], y [[ABBA]], amás de [[Flipper (banda)|Flipper]] y [[Black Flag (banda)|Black Flag]] ente otros, como Alan di Perna describe na revista Guitar World n'agostu de 1997 .<ref name="Foobulous" /> Pal primer álbum, Grohl compunxo les guitarres de la manera más rítmica posible. Enfocar d'una manera similar a la so forma de tocar la batería, asignando distintos partes d'esta a distintes cuerdes de la guitarra. Dave dixo, "Puedo escuchar el cantar na mio cabeza antes de rematala ."<ref name="Alien parking" /> Cuando Grohl finalmente completó la banda, los sos compañeros collaboraron colos arreglos de los sos cantares.<ref name="Foobulous" /> == Miembros == * [[Dave Grohl]] - [[Voz (música)|Voz]], [[Guitarra rítmica]], teclaos ocasionales (dende 1994), [[Guitarra solista]] (1994-1999, dacuando dende 1999), [[batería (instrumentu musical)|Batería]] (1994-1995, dacuando dende 1995), [[Baxu eléctricu|Baxu]] (1994-1995) * [[Nate Mendel]] - Baxu (dende 1995) * [[Pat Smear]] - Guitarra rítmica y solista (1995-1997; dende 2010; como miembru de sofitu: 2005-2010), [[Coru|Coros]] (1995-1997, dacuando dende 2005) * [[Taylor Hawkins]] - Batería (1997-presente), coros, voz, guitarra y teclaos ocasionales (dende 2005) * [[Chris Shiflett]] - Guitarra solista, guitarra rítmica ocasional, coros, raramente voz ocasional (dende 1999) * [[Rami Jaffee]] - [[Teclaos]], [[pianu]], [[acordión]], [[harmónica]], raramente coros ocasionales (dende 2017, como miembru de sofitu y sesión: 2005-2017) ;Antiguos * [[William Goldsmith]] - Batería (1995-1997) * [[Franz Stahl]] - Guitarra rítmica y solista, coros (1997-1999) ;Miembros de sofitu y sesión * [[Drew Hester]] - [[Percusión]] (2005-2014) * [[Petra Haden]] - [[Violín]], [[Mandolina]], coros (2005-2007) * [[Jessy Greene]] - Violín, [[Violonchelu]], [[Contrabaxu]], coros (2007-2010) === Cronoloxía === <div align="center"> <timeline> ImageSize = width:1000 height:auto barincrement:45 PlotArea = left:100 bottom:100 top:10 right:80 Alignbars = justify DateFormat = dd/mm/yyyy Period = from:01/10/1994 till:01/01/2019 TimeAxis = orientation:horizontal format:yyyy Colors = id:lvocals value:red legend:Voz id:bvocals value:pink legend:Coros id:lead value:blue legend:Guitarra_solista id:rhythm value:skyblue legend:Guitarra_rítmica id:bass value:yellow legend:Baxu id:drums value:purple legend:Batería id:keyboards value:green legend:Teclaos id:Lines value:black legend:Álbum Legend = orientation:vertical position:bottom columns:3 ScaleMajor = increment:2 start:1995 ScaleMinor = increment:1 start:1995 BarData = bar:Dave text:"Dave Grohl" bar:Chris text:"Chris Shiflett" bar:Pat text:"Pat Smear" bar:Franz text:"Franz Stahl" bar:Nate text:"Nate Mendel" bar:Will text:"William Goldsmith" bar:Taylor text:"Taylor Hawkins" bar:Rami text:"Rami Jaffee" PlotData= width:13 textcolor:black align:left anchor:from shift:(10,-4) bar:Dave from:01/10/1994 till:end color:lvocals bar:Dave from:01/10/1994 till:end color:rhythm width:3 bar:Dave from:01/10/1994 till:01/12/1999 color:lead width:5 bar:Dave from:01/10/1994 till:06/08/1995 color:bass width:7 bar:Dave from:01/10/1994 till:06/08/1995 color:drums width:9 bar:Nate from:06/08/1995 till:end color:bass bar:Pat from:06/08/1995 till:04/09/1997 color:rhythm bar:Pat from:06/08/1995 till:04/09/1997 color:lead width:7 bar:Pat from:06/08/1995 till:04/09/1997 color:bvocals width:3 bar:Pat from:01/07/2010 till:end color:rhythm bar:Pat from:01/07/2010 till:end color:lead width:3 bar:Franz from:04/09/1997 till:01/02/1999 color:rhythm bar:Franz from:04/09/1997 till:01/02/1999 color:lead width:7 bar:Franz from:04/09/1997 till:01/02/1999 color:bvocals width:3 bar:Chris from:01/12/1999 till:end color:lead bar:Chris from:01/12/1999 till:end color:bvocals width:3 bar:Will from:06/08/1995 till:01/04/1997 color:drums bar:Taylor from:01/04/1997 till:end color:drums bar:Taylor from:14/06/2005 till:end color:bvocals width:3 bar:Rami from:03/06/2017 till:end color:keyboards LineData = at:04/07/1995 color:black layer:back at:20/05/1997 color:black layer:back at:02/11/1999 color:black layer:back at:22/10/2002 color:black layer:back at:14/06/2005 color:black layer:back at:25/09/2007 color:black layer:back at:20/04/2011 color:black layer:back at:10/11/2014 color:black layer:back at:15/09/2017 color:black layer:back </timeline> </div> == Discografía == {{AP|Discografía de Foo Fighters}} * ''[[Foo Fighters (álbum)|Foo Fighters]]'' (1995) * ''[[The Colour and the Shape]]'' (1997) * ''[[There Is Nothing Left to Lose]]'' (1999) * ''[[One by One]]'' (2002) * ''[[In Your Honor]]'' (2005) * ''[[Echoes, Silence, Patience & Grace]]'' (2007) * ''[[Wasting Light]]'' (2011) * ''[[Sonic Highways]]'' (2014) * ''[[Concrete and Gold]]'' (2017) * ''Medicine at Midnight'' (2021) ;EPs * ''[[Saint Cecilia]]'' ([[EP]]) (2015) == Premios y nominaciones == [[Pitchfork Media]] describi Grohl y la banda como «la respuesta de la so xeneración a [[Tom Petty]] -una máquina de golpe constante bombéu de la clase trabayadora de rock.»<ref name='Pitchfork'>{{cita web|url=http://pitchfork.com/reviews/albums/13658-greatest-hits/ |títulu=Album Reviews: Foo Fighters: Greatest Hits |fechaaccesu=30 de mayu de 2010 |obra=[[Pitchfork Media]] }}</ref> Foo Fighters recibió per primer vegada nos [[Premios Grammy]] pol so videu musical de «[[Learn to Fly]]» en 2000, y ganó otros diez en total. Estos inclúin cuatro premios Grammy na categoría [[Premiu Grammy al meyor álbum de rock|Meyor Álbum de Rock]] por ''[[There Is Nothing Left to Lose]]'', ''[[One by One]]'', ''[[Echoes, Silence, Patience & Grace]]'' y ''[[Wasting Light]]'', y tres premios a la [[Premiu Grammy a la meyor interpretación de hard rock|Meyor Interpretación de Hard Rock]] pa los cantares «[[All My Life (cantar de Foo Fighters)|All My Life]]», «[[The Pretender]]» y «White Llimu».<ref name='Grammy'>{{enllaz rotu|{{cita web|url=http://www.grammy.com/GRAMMY_Awards/Winners/Results.aspx?title=&winner=foo+fighters&añu=0&genreID=0&hp=1 |títulu=Grammy Winners List |fechaaccesu=28 d'abril de 2008 |obra=[[Grammy Award]] }}|http://www.grammy.com/GRAMMY_Awards/Winners/Results.aspx?title=&winner=foo+fighters&añu=0&genreID=0&hp=1}}</ref> La banda tamién recibió trés [[Premios Kerrang!]]. nos [[MTV Video Music Awards 2011]], la banda ganó Meyor Videu de Rock por «[[Walk (cantar de Foo Fighters)|Walk]]». [[Ganaron la Radio Contraband]] «Mayor Discográfica d'Artista del Añu» en 2011. El 12 de febreru de 2012, la banda presentar nos [[Premios Grammy de 2012]] cola tema ''Walk'', xuntu cola versión remix de ''Rope'', con [[deadmau5]]. La banda foi nomada a seis [[Premios Grammy]], incluyendo [[Premiu Grammy al álbum del añu|Álbum del Añu]], Meyor Actuación Rock, [[Premiu Grammy a la meyor interpretación de hard rock/metal|Meyor Interpretación de Hard Rock/Metal]], [[Premiu Grammy al meyor cantar de rock|Meyor Cantar de Rock]], [[Premiu Grammy al meyor álbum de rock|Meyor Álbum de Rock]] y [[Premiu Grammy al meyor videu musical de formatu llargu|Meyor Videu Musical de Formatu Llargu]] (pa ''[[Foo Fighters:Back and Forth|Back and Forth]]''). Ganaron cinco de los seis, perdiendo namái ante [[Adele]] na categoría álbum del añu.<ref>http://www.grammy.com</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Foo Fighters}} * [https://web.archive.org/web/20120328023634/http://www.foofighters.com/ye Foo Fighters] Páxina oficial (n'[[idioma español|español]]) {{Control d'autoridaes}} {{Tradubot|Foo Fighters}} [[Categoría:Grupos de hard rock]] [[Categoría:Grupos de rock d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Grupos de post-grunge]] [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Ganadores del Premiu Brit]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 77prf1cq4ppve7hlvpfeiutdfzsjxf0 0 116922 3713219 3625400 2022-08-25T05:46:37Z EmausBot 7934 Bot: Iguando la redireición doble a [[Santa Colomba (Allande)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Santa Colomba (Allande)]] h06vi2ckwv72m966jskv9kp5r95x0q9 0 117291 3713173 3697274 2022-08-24T14:52:31Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{escudu}} L''''escudu de Rusia''' tien los sos oríxenes nel antiguu [[Rusia Imperial|Imperiu rusu]], y foi restablecíu dempués de la cayida de la [[Xunión Soviética]]. A pesar de que sufrió dellos cambeos dende'l reináu d'[[Iván III de Rusia|Iván III]] ([[1462]]-[[1505]]), como'l cambéu del color de l'águila de negru a oru y l'eliminación de los escudos de los territorios apoderaos per Rusia qu'arrodiaben al blasón central, l'escudu actual derívase direutamente de les distintes versiones anteriores. El diseñu [[Color|cromáticu]] xeneral correspuende al del estandarte usáu nel [[sieglu XV]], y la forma de l'águila remontar a la dómina de Pedro'l Grande ([[Pedru I de Rusia|Pedru I]]). Consiste nun campu de [[gules]] con un [[águila bicéfala]] d'[[oru (heráldica)|oru]], coles ales esplegaes. Sobre'l so pechu atopa'l [[escudu de Moscú]], que tamién presenta un campu de gules onde s'asitia un caballeru de [[plata (heráldica)|plata]] con una capa d'[[azur|azul]], montáu sobre un caballu tamién de plata, matando cola so llanza a un dragón de [[color sable]]. Tradicionalmente, el caballeru representa a [[San Jorge]]. L'águila sostién nes sos garres un orbe y un cetru, y les sos cabeces tán coronaes caúna con [[Corona imperial|corones imperiales]], y ente éstes asítiase otra similar pero de mayor tamañu, xuníes los trés por una cinta. Los dos mayores elementos representativos de los [[símbolu|símbolos]] del Estáu rusu (el [[águila bicéfala]] y [[San Jorge]] matando al dragón) son anteriores a Pedro'l Grande. El Sellu d'Estáu d'Iván III, [[Duque]] de [[Moscú]], presentaba un caballeru matando a (o lluchando con) un dragón. La figura nun foi identificada oficialmente como San Jorge sinón hasta [[1730]], cuando foi descritu como tal nun decretu imperial. La forma antigua (un asesín de [[dragón|dragones]] montáu conocíu como San Jorge'l Victoriosu, en [[Idioma rusu|rusu]] ''Победоносец'') siempres tuvo acomuñada col [[Gran Ducáu de Moscovia]], convirtiéndose más tarde nel [[Escudu de Moscú|escudo d'armes oficial de la ciudá de Moscú]]. La representación gráfica más antigua d'un caballeru con llanza ([[1390]]) figura nun sellu del príncipe de Moscú, Vasiliy Dmitriyevich. La culiebra o dragón foi añedíu mientres el mandatu d'Iván III. San Jorge convirtióse d'equí p'arriba nel patrón de Moscú (y, por estensión, de Rusia). Anguaño, la descripción oficial nun se refier al caballeru nel escudu central como San Jorge, principalmente con cuenta de caltener el calter [[secular]] del Estáu rusu modernu. L'águila bicéfala foi adoptada por Iván III dempués de casase cola princesa [[Imperiu bizantín|bizantina]] [[Sofía Paleólogu]], que'l so tíu [[Constantino XI]] foi'l postreru [[Emperador bizantín]]. L'águila bicéfala foi'l símbolu estatal oficial del Imperiu Bizantín tardíu, tomando tantu l'este como l'oeste. Simbolizaba, ente otros aspeutos, la unidá de la Ilesia y l'Estáu. Dempués de la [[Cayida de Constantinopla]] a manes de los turcos en [[1453]], Iván III y los sos herederos consideraron a Moscovia (Moscú) como l'últimu baluarte de la verdadera fe cristiana ortodoxa, y n'efeutu, l'últimu Imperiu Romanu (d'ende la espresión "[[Tercera Roma]]" usada pa Moscú y — por estensión — pa tol Imperiu Rusu). A partir de [[1497]] l'águila bicéfala proclamó una soberanía rusa igual a aquella del [[Sacru Imperiu Romanu Xermánicu]]. La primer evidencia de l'águila bicéfala oficializada como emblema de Rusia atopar nel sellu del príncipe, estampáu en 1497 nun estatutu de asignación de les posesiones independientes del príncipe. Coles mesmes la imaxe de l'águila bicéfala dorada apaeció nos murios del Palaciu de les Facetes nel [[Kremlin de Moscú|Kremlin]]. Mientres el mandatu del primer [[Zar]] de la [[Dinastía Románov]], [[Miguel I de Rusia]], la imaxe del escudu d'armes camudó. En [[1625]] l'águila bicéfala foi afatada con trés corones per primer vegada. Al traviés del tiempu, éstes fueron alternativamente interpretaes como los reinos conquistaos de [[Kazán]], [[Astracán]] y [[Siberia]], o como la unidá de Rusia Mayor ([[Rusia]]), Rusia Menor ([[Ucraína]]) y Rusia Blanca ([[Bielorrusia]]). Anguaño, les corones imperiales representen la unidá y la soberanía tantu de la Federación Rusa como de los sos suxetos federales ([[Repúbliques de Rusia|repúbliques]], [[Óblasts de Rusia|óblasts]], [[Krais de Rusia|krais]], etc.) L'[[Orbe (xoya)|orbe]] y el [[cetru]] son símbolos heráldicos tradicionales del poder soberanu y l'[[autocracia]]. Decidió caltenéselos nel escudu rusu modernu a pesar de que la Federación Rusa nun ye una monarquía, lo que condució a oxeciones per parte de los comunistes. Sicasí, dempués d'haber perdíu tantu la banda azul de la Orde de San Andrés sosteniendo a los trés corones como la correspondiente cadena arrodiando al escudu de Moscú, l'escudu d'armes de Rusia modernu foi reinstaurado por decretu en [[1993]], y l'acta correspondiente foi ratificada pol presidente [[Vladímir Putin]] el [[20 d'avientu]] de [[2000]]. ==Evolución histórica del escudu== <gallery perrow="7"> Imaxe:Seal of Ivan 3 (reverse).svg|Sellu d'Iván III (1472) Imaxe:Coat of Arms of Russia 1577.png|Escudu d'armes de Rusia (1577) Imaxe:Russian coa 1589 grozny.png|Escudu d'armes de Rusia mientres el reináu d'Iván Grozny (1589) Imaxe:Russian-coa-1667.png|Escudu d'armes col sellu estatal del zar Alexei Mijáilovich (1667) |Escudu d'armes de Rusia (1730) Imaxe:Russian COA 1796 a.jpg|Escudu d'armes del Imperiu Rusu mientres el reináu de Pablo I (1799) Imaxe:Russian Empire-Full coat of arms.3.jpg|Escudu d'armes Grande (1800) Imaxe:Russian COA 1825—55 B.jpg|Primer variante (1825) Imaxe:Russian COA 1825—55 A.jpg|Segunda variante (1830) Imaxe:Greater coat of arms of the Russian empire.png|Escudu d'armes Grande del Imperiu Rusu (1882) Imaxe:Lesser Coat of Arms of Russian Empire.svg|Escudu d'armes Menor (1883) Imaxe:Russian coa 1917.svg|Escudu d'armes de la República Rusa (1917) Ficheru:Emblem of the Russian SFSR (1918-1920).svg|Emblema Estatal de la República Socialista Federal Soviética de Rusia (1918) Ficheru:Coat of arms of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1920-1954).png|Emblema Estatal de la República Socialista Federal Soviética de Rusia (1920) Ficheru:COA Russian SFSR.png|Emblema Estatal de la República Socialista Federal Soviética de Rusia (1978) Ficheru:Emblem of the Russian Federation (1992-1993).svg|Escudu de la Federación Rusa (1992-1993) </gallery> == Ver tamién == * [[Escudu del Imperiu Rusu]] * [[Escudu de la Xunión Soviética]] * [[Escudu de la República Socialista Federativa Soviética de Rusia]] * [[Llista de los escudos de Rusia]] * [[Bandera de Rusia]] * [[Himnu de la Federación Rusa]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * (en rusu) [http://www.gov.ru/main/symbols/gsrf2_1.html Llei Federal Constitucional avera del Escudu d'Armes de la Federación Rusa] * (en rusu) [http://gov.ru/main/symbols/gsrf2_2.html Representación Oficial del Escudu d'Armes en formatu GIF] {{Tradubot|Escudo de Rusia}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escudos|Rusia]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] hfatny82v6zozu6u2art1bnpkwx1xbs 0 120505 3713223 3662460 2022-08-25T06:35:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{otros usos|Fuentesaúco de Fuentidueña|el conceyu segovianu}} {{llocalidá}} '''Fuentesaúco''' ye un conceyu y llocalidá [[España|española]] de la [[provincia de Zamora]], na comunidá autónoma de [[Castiella y Lleón]]. Asítiase al sureste de la provincia de Zamora, nun llateral del valle del [[ríu Guareña]], asitiáu a 803 m d'altitú sobre una nidia fastera que baxa escontra'l cursu del Regueru de San Pedro, a 41,4 km de la ciudá de Zamora y a 34,2 km de Salamanca, afechiscamente comunicáu a dambes ciudaes por aciu una rede d'autobuses qu'opera de llunes a vienres. Fuentesaúco ta asitiáu na contorna de [[La Guareña]], na que centraliza munchos de los servicios de la mesma, polo que ye considerada como cabeza comarcal. == Topónimu == El topónimu d'esta llocalidá apigura los vocablos fonte, derivada de la pallabra llatina "fons-fontis" cola que se noma al manantial d'agua, y [[Sambucus|sabugu]], especie arbórea que da una flores blanques que s'usen na medicina como diaforético y escuédigu. El nome sufrió variaciones a lo llargo de los años y antes de llegar al actual hanse documentáu diverses versiones como "Fuentelsauco", "Fonte del Sauco o del Sabuco", ente otros.<ref>[http://www.torguvi.com/localidad.asp?id=15&l=g Fuentesaúco en Torguvi]</ref> == Símbolos == [[Ficheru:Escudo_de_Fuentesaúco.svg|left|125px|Escudu de Fuentesaúco.]] ;Escudu {{VT|Armorial municipal de la provincia de Zamora}} Escudo de plata, una águila exployada de sable y picada de gules, superada d'una corona real zarrada y a cada llau d'ésta un estandarte de gules y plata cornino d'oru. ;Bandera Cuadráu, bandada vertical de mariellu, colloráu, negru, colloráu y mariellu. El negru representando a l'águila, el colloráu los sos picos y garres y el mariellu al esmalte del campu del escudu. L'estil termináu nel so estremu cimeru por una Corona Real d'España o por un pomo. Sobre la superfecie del Estandarte va dir l'Escudu d'Armes del Conceyu. Fecha del Boletín: 30-04-1992 NᵘBoletín: 82 / 1992 == Xeografía == === Allugamientu === Fuentesaúco ta asitiáu al sureste de la provincia de Zamora y enclaváu nun llateral del valle del [[ríu Guareña]], alcontrándose'l nucleu urbanu nuna nidia fastera que baxa escontra'l cursu del Regueru de San Pedro, a 803 metros d'altitú. <center> {| {{tablaguapa}} border = 2 align="center" |----- | width ="35%" align="center" | ''Noroeste:'' [[Villamor de los Escuderos]] | width ="30%" align="center" | ''Norte:'' [[Guarrate]] | width ="35%" align="center" | ''Nordés:'' [[Fuentelapeña]] |----- | width ="10%" align="center" | ''Oeste:'' [[Villamor de los Escuderos]] | width ="35%" align="center" | [[Ficheru:Rosa de los vientos.svg|75px]] | width ="30%" align="center" | ''Este:'' [[Villaescusa (Zamora)|Villaescusa]] |----- | width ="35%" align="center" | ''Suroeste:'' [[Aldeanueva de Figueroa]] | width ="30%" align="center" | ''Sur:'' [[Aldeanueva de Figueroa]] | width ="35%" align="center" | ''Sureste:'' [[Villaescusa (Zamora)|Villaescusa]] |}</center> === Hidrografía === Al pie de Fuentesaúco flúi'l regueru de San Pedro, que pasa xuntu al nucleu urbanu na so parte oeste y acaba desaguando nel [[ríu Guareña]] cerca de [[La Bóveda de Toro]]. == Historia == {{VT|Historia de la provincia de Zamora}} === Dómina romana === Fuentesaúco cunta con dellos xacimientos documentados nel so términu municipal, como son «Carrelinares» con restos d'asociaos a la dómina [[Altu Imperiu romanu|romana altoimperial]], la «Tierra de la Sepultura» de adscripción cultural [[Baxu Imperiu romanu|tardorromana]] y [[Pueblu visigodu|visigoda]]; y la Casa del Pastor» con restos [[Pueblu visigodu|visigodos]].<ref>[http://www.fuentesauco.es/web/RecursosWeb/DOCUMENTOS/4/0_181_1.pdf Plan parcial del sector V-A en Fuentesaúco]</ref> === Edá Media === La primer noticia histórica escrita que se caltién relativa a l'actual localicad de Fuentesaúco ye un documentu de [[1128]] nel que'l [[Reinu de Lleón|rei de Lleón]] [[Alfonsu VII de Lleón|Alfonsu VII]] y la so esposa [[Berenguela de Barcelona|Berenguela]] donaron el cotu redondu del mesmu nome al [[Diócesis de Zamora|obispu de Zamora]] [[Bernard de Périgord]].<ref>{{cita web|url=http://www.archivoscastillayleon.jcyl.es/web/jcyl/ArchivosCastillaYLeon/es/Plantiya100Detalle/1259064411465/_/1257803665837/Archivu?titulo=clasificador|títulu=Conceyu de Fuentesaúco|fechaaccesu=16 de febreru de 2015|obra=Archivo Históricu Provincial de Zamora|editor=Xunta de Castiella y Lleón|ubicación=España|idioma=Castellanu|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150217004846/http://www.archivoscastillayleon.jcyl.es/web/jcyl/ArchivosCastillaYLeon/es/Plantiya100Detalle/1259064411465/_/1257803665837/Archivu?titulo=clasificador|fechaarchivu=17 de febreru de 2015}}</ref> Pocos años dempués, en [[1133]], dichu obispu otorgaba'l derechu de [[fueru]] a los sos habitantes, ''popvlatores de Fonte de Savvgo'',{{Harvnp|Sánchez Herrero|2002|p=703}} fechu del cual deduzse qu'en felicidá fecha yá tenía d'esistir un conxuntu humanu significativu.{{Harvnp|Vaca Lorenzo|2002|p=446}} Col fin de favorecer l'atracción de mayor númberu de xentes pa reforzar la so repoblación, [[Alfonsu IX de Lleón]] dio en [[1224]] un documentu de exención de too [[Pechu (tributu)|pechu]] a los nuevos pobladores que s'asitiaren en Fuentesaúco.<ref>{{cita llibru |apellíu= Bonu Domínguez|nome= María Luisa |títulu= Historia de Zamora: Zamora de los sieglos XI-XIII |idioma= español |añu= 1988 |editor= Fundación "Ramos de Castro" pal Estudiu y Promoción del Home |páxines= 257 |url=https://books.google.es/books?id=WCErAQAAMAAJ&q= |cita=El rei D. Alfonsu IX excuda de tributación a toos aquellos que fueren poblar Fuentesauco en beneficiu del obispu de Zamora, a quien pertenecía la mesma por concesión real.}}</ref><ref>[http://humanidades.cchs.csic.es/ih/paginas/fmh/47.htm Exenciones de Fuentesaúco]</ref> === Edá Moderna === [[Ficheru:1800 detalle Salamanca.jpg|thumb|Detalle del mapa ''Nouvelle Carte d'Asturie, Galice et Leon'', de principios del sieglu XIX, en que puede reparase Fuentesaúco.]] Mientres la Edá Moderna Fuentesaúco foi una de les llocalidaes integraes na [[provincia de Toro]], dependiendo de dicha ciudá pal votu en Cortes.<ref>{{cita llibru |apellíu= Salgado Fuentes|nome= Carlos Javier |títulu= La evolución de la identidad regional en los territorios del antiguo Reino de León (Salamanca, Zamora y León) |idioma= español |añu= 2016 |editor= Universidá de Salamanca|páxines= 152 |url=https://books.google.es/books?id=D0OwDAAAQBAJ&pg=PA152&dq=}}</ref> Per otru llau, no eclesiástico Fuentesaúco constituyía la cabecera d'un arciprestalgu dende 1499.<ref>{{cita llibru |apellíu= Sánchez Herrero|nome= José |títulu= Les diócesis del reinu de Lleón: sieglos XIV y XV |idioma= español |añu= 1978 |editor= Centro d'Estudios ya Investigación 'San Isidoro'|páxines= 42 |url=https://books.google.es/books?hl=es&id=0A1pAAAAIAAJ&dq=}}</ref> Darréu, en 1597, la villa de Fuentesaúco foi mercada por Pedro de Deza,<ref>{{cita llibru |títulu= Boletin de la Real Academia de la Historia. Tomu CC. Cuadiernu II. |idioma= español |añu= 2003 |editor= Real Academia de Historiar |páxines= 131 |url=https://books.google.es/books?id=EG5dt-71K14C&pg=PA131&dq= |cita=Tres llicencia concedida por S. M. en 1597 pa redimir un censu de 36.000 ducaos la villa de Fuentesaúco ye mercada por D. Pedro de Deza, arcedianu de Calatrava y canónigu de la catedral de Toledo.}}</ref> a quien-y dio'l [[Condáu de la Fuente del Sabugu]] el rei [[Felipe III d'España]] en 1612, que primeramente foi rexíu dende'l palaciu qu'estos condes teníen en Toro.<ref>[http://www.laopiniondezamora.es/toro/2009/09/04/vida-toresana-condes-fuentesauco/381621.html La vida toresana de los Condes de Fuentesaúco]</ref> === Edá Contemporánea === Yá na Edá Contemporánea, Fuentesaúco quedó adscritu por aciu la [[división provincial de 1833]], a la [[provincia de Zamora]], dientro de la [[Rexón Lleonesa]], que, como toles rexones españoles de la dómina, escarecía de competencies alministratives.<ref>{{cita web |títulu= Real Decretu de 30 de payares de 1833 sobre la división civil de territoriu español na Península ya islles axacentes en 49 provincies |idioma= español |añu= 1833 |publicación= Gaceta de Madrid |url= http://es.wikisource.org/wiki/Real_Decreto_de_30_de_noviembre_de_1833 }}</ref> En 1834 constituyóse como cabecera de partíu xudicial,<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/obra/subdivision-en-partidos-judiciales-de-la-nueva-division-territorial-de-la-peninsula-e-islas-adyacentes--0/ Subdivisión en partíos xudiciales de la nueva división territorial de la Península ya islles axacentes / aprobada por S. M. nel real decretu de 21 d'abril de 1834</ref> fechu que s'enllargó hasta 1983, cuando foi suprimíu'l mesmu ya integráu nel [[Partíu Xudicial de Zamora]].<ref>[http://www.ine.es/inebaseweb/pdfDispacher.do;jsessionid=1B837DA690FA2439870C0D9A2319BC56.inebaseweb01?td=85893&ext=.pdf INE: Provincia de Zamora. Entiende esta provincia los siguientes conceyos por partíos xudiciales]</ref><ref>[https://boe.es/datos/pdfs/BOE/1983/064/R07639-07936.pdf Real Decretu 529/1983, de 9 de marzu, pol que se determinen los Partíos Xudiciales de cada provincia, a considerar a efeutos de les eleiciones de Diputaos provinciales.]</ref> Tres la [[Constitución española de 1978|constitución de 1978]], Fuentesaúco pasó a formar parte en 1983 de la [[Castiella y Lleón|comunidá autónoma de Castiella y Lleón]], en tanto conceyu integráu na [[provincia de Zamora]].<ref>{{cita web|url=http://www.jcyl.es/web/jcyl/binarios/195/628/ESTATUTU%20DE%20AUTONOMIA.pdf|títulu =Ley Orgánica 14/2007, de 30 de payares, de reforma del Estatutu d'Autonomía de Castiella y Lleón|autor={{versalita|Alministración del Estáu editorial=[[Xunta de Castiella y Lleón]]|fecha=30 de payares de 2007|obra=[[Boletín Oficial de Castiella y Lleón]]{{ensin cursiva|, suplementu al núm. 234, de 3 d'avientu de 2007}}|ubicación=Madrid}}</ref> == Demografía == {{Gráfica d'evolución|tipo=demográficu|anchor=800|color_1=Green|color_2=Green|color_3=Green|color_4=Green|color_5=Green|color_6=Green|color_18=blue|color_19=blue|1842|2557|1857|3376|1860|3434|1877|3378|1887|3818|1897|3595|1900|3596|1910|3555|1920|3200|1930|2995|1940|3063|1950|3321|1960|3149|1970|2360|1981|2191|1991|1994|2001|1852|2011|1926|2017|1551|notes=<small> {{lleenda|#008000|[[Población de derechu]] (1842-1897, sacante 1857 y 1860 que ye [[población de fechu]]) según los censos de población del sieglu XIX.<ref name=ine />}} {{lleenda|#88c2cc|[[Población de derechu]] (1900-1991) o [[población de derechu|población residente]] (2001) según los censos de población del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].<ref name=ine>{{cita web|url=http://www.ine.es/intercensal/intercensal.do?search=3&codigoProvincia=49&codigoMunicipio=081&btnBuscarCod=Consultar+selecci%F3n|títulu=Alteraciones de los conceyos nos Censos de Población dende 1842 - Fuentesaúco|fechaaccesu=16 de febreru de 2015|editor=Institutu Nacional d'Estadística (España)}}</ref> }} {{lleenda|#0000FF|Población según el [[padrón municipal]] de 2011<ref>{{cita web|url=http://www.ine.es/pob_xls/pobmun11.xls|títulu=Cifres oficiales de población resultantes de la revisión del Padrón municipal a 1 de xineru de 2011|fechaaccesu=16 de febreru de 2015|editor=Institutu Nacional d'Estadística}}</ref> y de 2017 del [[Institutu Nacional d'Estadística (España)|INE]].}}</small>}} == Economía == [[Ficheru:Garbanzo de Sauco.jpg|thumb|right|[[Garbanzu de Fuentesaúco]].]] La economía de Fuentesaúco ta apoderada principalmente pol [[sector primariu]], en gran midida pola agricultura y na ganadería, dando llugar a la esistencia de ciertes empreses de la [[industria agroalimentaria]], centraes nel tresformamientu de productos cárnicos y lácteos. L'agricultura de la zona, principalmente, ye estensiva basada nos cultivos de secanu, sobremanera ceberes, anque tamién ye importante la cantidá de suelu dedicada al regadío. Tamién hai que destacar los [[garbanzu|garbanzos]], arrexuntaos na denominación d'orixe [[Garbanzu de Fuentesaúco]], según el cultivu del [[Asparagus officinalis|espárragu]], de más recién introducción. Ye tal l'enraigono de los garbanzos a esta tierra zamorana, que ye conocíu por toos el dichu qu'acompaña al pueblu, que nun ye otru que'l de ''"el bon garbanzu y el bon lladrón de Fuentesaúco son"''. La ganadería ta apoderada por instalaciones intensives nos sectores lácteo y porcín. == Tresporte y comunicaciones == === Carreteres === *La villa ye travesada pela carretera autonómica que [[CL-605]] que xune Zamora con Segovia. Amás esta vía de comunicación coneuta direutamente a la villa saucana cola autovía [[A-62]] y la [[N-620]] en [[Cañizal]], a 12 km, coneutando asina Fuentesaúco con Valladolid (a 90 quilómetros), amás de ser la ruta natural escontra'l País Vascu y Francia. *Otra importante carretera que traviesa la llocalidá ye la ZA-605, que coneuta Fuentesaúco con [[Toro (Zamora)|Toro]] y [[Salamanca]], y qu'atopa en Fuentesaúco el so puntu mediu ente estos dos ciudaes. *D'últimes taría la carretera provincial ZA-602, que s'estiende dende [[El Cubo del Vino]], onde coneuta cola autovía [[A-66]] y la [[N-630]]. == Cultura == === Fiestes === La fiesta más popular ye la de La Visitación, celebrada la primer fin de selmana de xunetu. El so orixe remontar a fai más de 400 años y nella tienen llugar los tradicionales “axorices”, espectáculu taurín nel que participen toros, caballos, espantadores y encerradores, xuntu col numberosu públicu rexuntáu nel prau de La Reguera. Atendiendo a la ordenanza municipal reguladora de festexos taurinos populares, cabo señalar que'l so orixe remontar al 17 de xunu de 1596, tres un intentu d'unificar les festividaes relixoses de los dos feligresíes esistentes entós daquella, les cuálos estremaben la villa. D'esta forma, les dos partes del conceyu, San Juan y Santa María xuníense proclamando la festividá: La Visitación de La nuesa Señora a la so prima Santa Isabel. D'esta forma, consiguíase aunir a les figures de San Juan, por aciu la so madre, Santa Isabel, y a Santa María. Ye ciertu que nos sos empiezos estes festividaes teníen un altu conteníu relixoso, al que nun tardó en sumase'l componente taurín, pos ye equí onde nacen axorizar de Fuentesaúco. Los conocíos Axorices, nacieron como un actu d'enfrentamientu social, relativu a los distintos niveles socioeconómicos de la llocalidá. Los ganaderos o posesores de caballos de la dómina, encargar de traer a los toros y cabestru dende la finca pa zarralos nes corrolades del pueblu, coles mires de ser toreaos pela tarde na plaza de toros. El pueblu llanu que nun podía esfrutar d'esos festexos taurinos na plaza, motiváu pol sentimientu sociu-cultural y de divertimento, esperaba a los reses na entrada del pueblu col fin de "axorizar" a la menada conducida polo caballistes, obligándo-yos a axuntar de nuevu la menada y volver intentar zarrala peles cais del pueblu. D'esta forma, cabo señalar que Los Axorices, basar nel desafíu esistente ente los que participen a cuerpu y los que participen a caballu, de forma que los caballeros quieren sacar del Prau de la Reguera la menada de toros, ente que los encerradores d'a pies torguen el pasu de los corninos, d'ende'l so nome. Anguaño, y pa siguir cola tradición, realícense trés axorices acaldía antes de zarralos nes corrolades asitiaes dientro del pueblu. Xuntu a axorizar, tamién se celebren otros festexos taurinos en La Visitación, como son los encierres de cai y los festexos de plaza. Cabo señalar la diferenciación de les partes dientro del encierre mistu compuestu por de primeres l'encierre de prau (axorices y xubida) y en segundu llugar l'encierre de cai. La Feria de Los Santos ye otra de les tradicionales fiestes saucanas. El so orixe ye tamién inciertu, anque tuvo d'algamar una amplia notoriedá en reconociéndose la so oficialidá con una orde real de Carlos III del añu 1776. De magar, foi celebrada tolos martes y los seis primeros díes de payares. El so orixe foi ensin dulda una feria agroalimentaria, antaño denomada "feria del ayu" y que güei se convirtió nun puntu d'alcuentru y esposición de productos de la tierra. De sonadía ye tamién la Selmana Santa de Fuentesaúco, una de les más populoses de la provincia de Zamora. Entá caltién nos nuesos díes la so austera pureza y l'ampliu respaldu de los saucanos al traviés de los sos cinco confreríes como son: Confrería del Ecce Homo, Hermandá de Jesús Nazarenu, Confrería del Cristu de l'Agonía (Confrería del Silenciu), Confrería del Santu Entierru y Confrería de la Virxe de la Soledá. Cuenta con un bon númberu de procesiones, nos que participen pasos de pervalible imaginería relixosa, roblaos por reputaos escultores como Juan de Montejo, ente otros. Los Quintos que, a pesar de sumir la mili, sigue siendo un acontecimientu popular promovíu polos mozos de la villa qu'entren en quintes. Trés son les principales festividaes, na que la quinta entera pa ser estremáu, va vistir con un monu del color escoyíu polo quintos, yá son munchos los colores utilizaos (mariellu, azul, verde, colloráu...). La primera coincide cola entrada en quintes de los mozos saucanos, la denomada fiesta de la enramada, que tien llugar en febreru. Consiste nel allugamientu, a lo llargo de la madrugada, d'enramaes nos balcones y puertes de les quintes, mientres estes señalen les puertes de les cases de los quintos varones con paya principalmente. La segunda fecha ye la xubida del mayu na nueche del 1 de mayu, llevada a cabu polos quintos con ayuda del restu del pueblu de forma manual con ayuda de tres soga. La tercera y última ye la fiesta de la caza onde los quintos van cazar xuntu al restu del pueblu y na que se despiden del so añu de quintos cenando colos quintos del añu siguiente, venciéndo-yos asina'l testigu. Bien celebraes, y de rancia tradición, son tamién Les Águedas. Mientres esta festividá, la villa cunta con una nutrida confrería, na que los sos componentes vistir coles sos meyores gales pa la particular procesión y posterior pasacalles. Nos últimos años adquirió notable puxanza la festividá del Saucano Ausente. Celebración del mes d'agostu consistente nuna romería popular y festivo que rexunta a los saucanos na paraxa d'El Cuáiz, pa compartir una tarde de merienda y de verbena campestre. Convirtióse nuna xornada na que los saucanos aúnan los sos venceyos, tantu los que moren na villa como aquellos que tuvieron qu'emigrar a otros llugares de la xeografía. == Patrimoniu Monumental == [[Ficheru:Iglesia Parroquial de Santa María del Castillo.jpg|thumb|right|[[Ilesia de Santa María del Castillo (Fuentesaúco)|Ilesia parroquial de Santa María del Castillo]].]] Ente los sos monumentos relixosos figuren: *[[Ilesia de Santa María del Castillo (Fuentesaúco)|Ilesia parroquial de Santa María del Castillo]]: un gran templu del [[sieglu XVI]], declarada [[Bien d'Interés Cultural (España)|B.I.C]] en 1973.<ref>[https://boe.es/boe/dias/1974/04/04/pdfs/A06951-06951.pdf Decreto 3441/1973, de 7 d'avientu, pol que se declara monumentu históricu-artísticu, de calter nacional, la ilesia de Santa María del Castillo, de Fuentesaúco (Zamora).]</ref> *[[Ilesia de San Juan Bautista (Fuentesaúco)|Ilesia de San Juan Bautista]]: que data del [[sieglu XVII]]. *[[Ermita de Los Dolores]] *[[Ermita de la Virxe de l'Antigua]]: acueye la talla relixosa de la patrona de la villa, la Virxe de l'Antigua. == Ver tamién == * [[La Guareña]] * [[La Guareña (mancomunidá)|Mancomunidá de la Guareña]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{cita llibru|títulu=Historia de Zamora. Tomu I. De los oríxenes a la fin del medievu otros=Juan Carlos Alba López (coord.)|edición=Segunda|añu=2002|ubicación=Zamora|editorial=Institutu d'Estudios Zamoranos "Florián de Ocampo"|isbn=84-86873-99-1|url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/llibru?codigo=533830#volume96718}} * {{cita llibru|apellíos=Maya Frades|nome=Antonio|enllaceautor=Antonio Maya Frades|títulu= Tradición y cambéu nel paisaxe rural zamoranu: El campu de La Guareña |añu=1994|ubicación=Zamora|editorial=[[Universidá de Lleón]] ya Institutu d'Estudios Zamoranos "Florián de Ocampo"|isbn=84-7719-420-3|url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/llibru?codigo=187558}} * {{cita publicación |apellíu=Regueras Grande |nome=Fernando |enllaceautor=Fernando Regueras Grande |títulu=Delles considerraciones sobre los mosaicos de la provincia de Zamora |añu=1991 |publicación=Boletín del Seminariu d'Estudios d'Arte y Arqueoloxía:BSAA |volume=57|páxines=163-177 |ubicación=Valladolid |issn=0210-9573 |url=http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2689039}} * {{cita publicación |apellíu=Rodríguez Marcos|nome=José A. |enllaceautor=José Antonio Rodríguez Marcos |apellíos2=Coloráu Guerra |nome2=Manuel A. |enllaceautor2=Manuel Ángel Colorado Guerra |apellíos3=Sanz Mínguez|nome3=Carlos|enllaceautor3=Carlos Sanz Mínguez|apellíos4=del Val Reciu|nome4=Jesús M.|enllaceautor4=Jesús M. del Val Reciu|títulu=Poblamientu romanu nel Valle de La Guareña |añu=1981 |publicación=Revista del Club Amigos de Fuentesaúco |volume=Vol.III |páxines=13|ubicación=Salamanca|isbn= |url=https://www.academia.edu/1946449/RODR%C3%8DGUEZ_MARCOS_J.A._COLORÁU_GUERRA_M.A._SANZ_M%C3%8DNGUEZ_C._y_VAL_RECIU_J.Ma_d'el_1981_Poblamientu_romanu_en_el Valle_d'el_Guare%C3%B1a._Club_Amigos_de_Fuentesa%C3%BAco_III_Salamanca}} * Estatutos ACT Axorices de Fuentesaúco. * Ordenanza municipal reguladora de les "Fiestes de Visitación". == Enllaces esternos == {{commonscat|Fuentesaúco}} * [https://web.archive.org/web/20160502070634/http://www.torguvi.com/ Asociación de Mancomunidaes de Toro-Guareña-Vinu] * Selmana Santa Saucana [https://semanasantaenfuentesauco.wordpress.com/] {{Tradubot|Fuentesaúco}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de la provincia de Zamora]] [[Categoría:Conceyos de Zamora]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 8t27y9duxoj5okm4c7a1zl9lut2duur 0 126441 3713175 3440169 2022-08-24T14:52:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{escudu}} [[Ficheru:Escudo de Santander en Sevilla.JPG|thumb|Escudu de Santander, pintáu en 1929, nel bancu d'esa provincia na Plaza d'España de Sevilla]] L'actual '''escudu de [[Santander (España)|Santander]]''' representa, al igual que'l d'otros munchos conceyos de la mariña de [[Cantabria]], la [[Conquista de Sevilla (1248)|conquista de Sevilla]] per parte de marineros [[Cantabria|cántabros]] al mandu del almirante [[Ramón de Bonifaz y Camargo]] nel añu [[1248]] mientres el reináu del Rei [[Fernandu III de Castiella]]. Nél figuren la [[Torre del Oru]] sevillana, y la nave na que Ramón de Bonifaz y los sos homes rompieron les cadenes que xuníen Sevilla con [[Triana (Sevilla)|Triana]], el [[3 de mayu]] de 1248. Similar motivu, y pol mesmu fechu, refléxase tamién nel [[escudu d'Avilés]], [[Principáu d'Asturies|Asturies]]. Tamién pueden apreciase les cares de los patronos de Santander, [[Santu Medero]] y [[San Celedonio]], degollaos en [[Calahorra]] mientres la persecución de [[Diocleciano]] o na de [[Valeriano]], en siendo encarcelaos y puestos ante la disyuntiva d'arrenunciar a la so fe o abandonar l'oficiu militar. Según la lleenda, les sos cabeces fueron tresportaes dende'l [[Ebro]] nuna barca de piedra pa protexer les reliquies de la meyora musulmana, y finalmente travesaron la [[Isla de la Covanosa]], na [[Badea de Santander]]. Cuando en [[1982]], el día [[11 de xineru]] entró a valir el [[Estatutu d'Autonomía de Cantabria]], los símbolos del ''escudu de Santander'' fueron adoptaos como parte del nuevu [[Escudu de Cantabria]], según lo dispuesto nel Títulu Preliminar de dichu Estatutu. == Escudos anteriores<ref>Escagedo Salmón, Mateo. ''Crónica de la provincia de Santander'', edic. Estvdio, Santander 2003 (primer edición 1919); páxs. 163-165. ISBN 84-95742-18-7.</ref> == Na so obra ''Crónica de la Provincia de Santander'' de 1919, l'historiador Mateo Escagedo Salmón repara que l'escudu actual ye una especie de compendiu d'escudos anteriores. *El '''sellu antiguu de l'abadía de Santander''': según les ''Constituciones'' de l'abadía, documentu del añu [[1285]], feches pol abá Jofre de Loayza, y recoyíes nel diploma nº7 del Llibru d'Escritures del Archivu de la Catedral, el sellu de l'abadía constaría de dos cabeces y una figura de mano que les santiguar ("dos figures de cabeces y una figura de mano per desusu que les santiguar et en derredor de too dicía: †S. Capituli Santi Anderi"). Este sería'l sellu de l'abadía dende'l s.XIII. D'equí saldríen les cabeces del actual escudu de la ciudá. *'''Escudos nel antiguu Conceyu''': Escagedo Salmón cita na so obra un artículu de Fresnéu de la Calzada na revista ''El Monte'' (revista de la colonia montañesa en [[Cuba]]) nel qu'analiza los trés escudos que figuraben nel antiguu edificiu del Conceyu de la ciudá, construyíu en parte nel s.XV y ampliáu nel s.XVI. Nel escudu del centru figuraba l'águila de la Casa d'Austria y taba cuartelado colos atributos d'esta; esto confirmaría que la villa siguía siendo de realengu. Los dos escudos llaterales taben ensin cuartelar y nun teníen corona. El de la derecha reproduciría la escena de la torre, la cadena y el barcu, ente que nel de la izquierda apaez una nave con un remu na popa (similar al escudu de [[San Vicente de la Barquera]]). *'''Sellu de la villa de Santander''': nel artículu de la revista ''El Monte'', Fresnéu de la Calzada señala que'l sellu de la villa de Santander constaba por una de les sos cares d'un castiellu con tres torres, siendo la del centru la más elevada, ente que la otra carta representaba una nave derrompiendo los mares. Dichu sellu taría nun documentu del añu [[1335]] guardáu nel [[muséu del Louvre]] y nuna copia en yelsu y una fotografía nel muséu municipal de Santander. Pa Escagedo Salmón l'escudu de la nave derrompiendo'l mar sería'l de la Corporación, el del castiellu con tres torres sería'l de la villa puramente felicidá; solamente dempués, nel s.XVI empezar a usar l'escudu actual. == Ver tamién == * [[Armorial municipal de Cantabria]] * [[Escudu de Cantabria]]. * [[Bandera de Cantabria]]. * [[Lábaro cántabru]]. * [[Cercu cántabru]]. == Referencies == {{llistaref}} {{DEFAULTSORT:Escudu de Cantabria }} {{Tradubot|Escudo de Santander}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Santander]] [[Categoría:Escudos de Cantabria|Santander]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] lr5lomuicn4pqmp3jgm7ipf70sf70xt 0 127345 3713163 3711280 2022-08-24T14:07:44Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{ficha d'escudu |nome = Emblema nacional de los<br />Estaos Xuníos Mexicanos |imaxe = Coat of arms of Mexico.svg |anchu_imaxe = |propietariu = |entidá = {{bandera2|Méxicu|nome=Estaos Xuníos Mexicanos}} |años_adoptáu = 1968 |cimera = |burelete = |corona = |yelmu = |timbre = |blasón = |tenante = |condecoración = |lema = |ordes = |otros elementos = |partes = |versiones_anteriores = }} L''''Escudu Nacional de los Estaos Xuníos Mexicanos''' o a cencielles '''escudu nacional de [[Méxicu]]''' inspirar na lleenda de la fundación de [[Méxicu-Tenochtitlan]] la cual básicamente diz que'l dios [[Huitzilopochtli]] indicó a los [[azteca|azteques]] qu'establecieren la so ciudá onde atoparen a una águila posada nun [[opuntia|nopal]]. Ye según asitiáronse nel [[valle de Méxicu]] al centru de [[Mesoamérica]], no que güei ye la [[Ciudá de Méxicu]] L'actual diseñu del escudu nacional ta n'usu dende 1968 y dende febreru de 1984 el so usu ye reguláu pola [[Secretaría de Gobernación (Méxicu)|Secretaría de Gobernación]] con base na [[Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales (Méxicu)|Llei sobre l'escudu, la bandera y l'himnu nacional]] nel capítulu segundu. Sol títulu "De les carauterístiques de los símbolos patrios" describir en forma xeneral:<ref name="LEBHN">{{Cita web |url=http://www.diputados.gob.mx/LeyesBiblio/pdf/213_011216.pdf|títulu= LEY SOBRE L'ESCUDU, LA BANDERA Y EL HIMNU NACIONALES |fechaaccesu=4 de setiembre de 2017}}</ref> {{cita|'''Artículu 2° '''L'Escudu Nacional ta constituyíu por un águila y una culiebra mexicanes, col perfil esquierdu espuestu, la parte cimera de les ales nun nivel más altu que'l penachu y llixeramente esplegaes n'actitú de combate; col plumaxe de sustentación escontra baxo tocando la cola y les plumes d'ésta n'abanicu natural. Cuando l'Escudu Nacional reproducir nel aviesu de la Bandera Nacional, l'águila mexicana va presentase posada na so garra derecha, suxetando cola izquierda y el picu la culiebra curvada.|Llei Sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales}} == Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales == === Carauterístiques === Esta llei define les carauterístiques y usu del escudu, tocantes a la so forma o carauterístiques indica en forma xeneral que l'escudu: {{Cita|CAPÍTULU SEGUNDU De les carauterístiques de los Símbolos Patrios ARTÍCULU 2o. -L'Escudu Nacional ta constituyíu por un águila mexicana, col perfil esquierdu espuestu, la parte cimera de les ales nun nivel más altu que'l penachu y llixeramente esplegaes n'actitú de combate; col plumaxe de sustentación escontra baxo tocando la cola y les plumes d'ésta n'abanicu natural. Posada la so garra izquierda sobre un nopal floriáu que naz nuna peña que remanez d'un llagu, suxeta cola derecha y col picu, n'actitú de taramiar, a una culiebra curvada, de cuenta qu'harmonice col conxuntu. Delles pencas del nopal ramificar a los llaos. Dos rama, una de encino al frente de l'águila y otra de lloréu al llau opuestu, formen ente dambes un semicírculu inferior y xúnense per mediu d'un llistón estremáu en tres franxes que, cuando se representa l'Escudu Nacional en colores naturales, correspuenden a los de la Bandera Nacional. Cuando l'Escudu Nacional reproducir nel aviesu de la Bandera Nacional, l'águila mexicana va presentase posada na so garra derecha, suxetando cola izquierda y el picu la culiebra curvada. (Párrafu amestáu DOF 09-05-1995) Un modelu del Escudu Nacional, autenticado polos trés poderes de la Unión, va permanecer depositáu nel Archivu Xeneral de la Nación, unu nel Muséu Nacional d'Historia y otru na Casa de Moneda.<ref name="LEBHN"/>|}} Tocantes al so modelu puede atopase ''on-line'' una reproducción a baxu resolución nel siguiente enllaz. [http://www.inah.gob.mx/images/stories/Boletines/2013/Reportaje/Marzo/Fundacion/fundacion10.jpg Enllaz a una fotografía del modelu autentificado del Escudu Nacional so resguardu del Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia nel [[Castiellu de Chapultepec|Muséu Nacional d'Historia]].] <gallery class=center> Ficheru:Coat of arms of Mexico.svg|Versión a color del Escudu nacional Mexicanu. Ficheru:Seal of the Government of Mexico (linear).svg|Versión del Escudu Nacional Mexicanu a una tinta pa monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares. </gallery> === Usu === Como parte del so usu la llei dispón distintes formes, dalgunes un pocu desconocíes pola mayoría de los mexicanos: Al respeutive del so usu indica que les sos reproducciones: {{Cita|CAPÍTULU TERCERU Del Usu y Espardimientu del Escudu Nacional ARTÍCULU 5o.-Toa reproducción del Escudu Nacional tendrá de corresponder fielmente al modelu a que se refier l'Artículu 2o. d'esta Llei, que nun va poder variase o alteriase so nenguna circunstancia. Artículu reformáu DOF 21-01-2008.<ref name="LEBHN"/>|}} [http://www.inah.gob.mx/images/stories/Boletines/2013/Reportaje/Marzo/Fundacion/fundacion10.jpg Enllaz a una fotografía del modelu autentificado del Escudu Nacional so resguardu del Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia nel [[Castiellu de Chapultepec|Muséu Nacional d'Historia]].] === Usu en monedes, impresos, etc. === En cuanto el so usu en monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares, la llei indica que: {{Cita|ARTÍCULU 6º.-Por cuenta del so usu en monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares, nel Escudu Nacional solo van poder figurar, por disposiciones de la Llei o de l'Autoridá, les pallabres "Estaos Xuníos Mexicanos", que van formar el semicírculu cimeru. L'Escudu Nacional solo va poder figurar nos vehículos qu'use'l Presidente de la República, nel papel de les dependencies de los Poderes Federal y Estatal, lo mesmo que de les municipalidaes, pero queda prohibíu utilizalo pa documentos particulares. L'Escudu Nacional solo va poder imprimise y usase na papelería oficial, por alcuerdu de l'autoridá correspondiente apegándose puramente a lo establecío polos artículos 2o. y 5o. de la presente Llei. Párrafu reformáu DOF 21-01-2008.<ref name="LEBHN"/>|}} <gallery class=center> Ficheru:Seal of the Government of Mexico.svg|Escudu pa monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares. Ficheru:Escudo_Nacional_Mexicano_bicolor.png|Escudu a una tinta pa monedes, medayes oficiales, sellos, papel oficial y similares. </gallery> === Usu en banderes === La llei axusta claramente trés tipu de banderes que s'estremen pol escudu: ==== Escudu en bandera oficial ==== La bandera oficial tien de llevar l'escudu a tou color tal que s'amuesa nel modelu. {{Cita|ARTÍCULU 3o.-La Bandera Nacional consiste nun rectángulu estremáu en tres franxes verticales de midíes idéntiques, colos colores nel siguiente orde a partir del estil: verde, blancu y colloráu. Na franxa blanca y al centru, tien l'Escudu Nacional, con un diámetru de trés cuartes partes del anchu de dicha franxa. La proporción ente anchor y llargor de la bandera, ye de cuatro a siete. Va Poder llevar un llazu o corbata de los mesmos colores, xunto a la moharra. Un modelu de la Bandera Nacional, autenticado polos trés poderes de la Unión, va permanecer depositáu nel Archivu Xeneral de la Nación y otru nel Muséu Nacional d'Historia<ref name="LEBHN"/>}} ==== Escudu en bandera civil ==== La bandera pa usu civil per otru llau tien de llevar l'escudu a una tinta, entiéndese que ye en fondu blancu con llinies negres pa dibuxar l'escudu, pero nun indica si ye una versión a un solu color del escudu modelu o ye la versión a una tinta pa reproducise en papeles. Esta ye una de les banderes más rares de ver porque cuasi naide sabe la so esistencia. {{Cita|ARTÍCULU 32.-Los particulares van poder usar la Bandera Nacional nos sos vehículos, exhibila nos sos llugares de residencia o de trabayu. Nestos casos la Bandera va poder ser de cualquier dimensión y col escudu impresu en blancu y negru. El particular va reparar el respetu que correspuende al símbolu nacional y va tener curiáu nel so manexu y pulcritud.(Sic)<ref name="LEBHN"/>}} ==== Escudu en banderes pa comerciar ==== Una tercer bandera son les destinaes a comerciu, una y bones la llei diz: {{Cita|ARTÍCULU 33.-Los exemplares de la Bandera Nacional destinaos al comerciu, tendrán de satisfaer les carauterístiques de diseñu y proporcionalidad establecíes nel artículu 3o.(Sic)<ref name="LEBHN"/>}} Pero nunca diz qu'escudu tien d'usase, por eso puédese interpretar que solo se pueden vender banderes pa usu oficial. <gallery class=center> Ficheru: Flag of Mexico.svg|Escudu en bandera oficial y pa comerciu. Ficheru: Bandera de Mexico uso civil.svg|Escudu en bandera pa usu civil. </gallery> ==== Vixilancia ==== Pa curiar del bon usu del escudu la mesma llei define claramente a la oficina del executivu federal responsable: {{Cita|ARTÍCULU 55.-Pertenez a la Secretaría de Gobernación xixilar el cumplimientu d'esta Llei; nesa función van ser el so auxiliares tou les autoridaes del país. Queda al cargu de les autoridaes educatives xixilar el so cumplimientu nos planteles educativos. Lo anterior va llevar a cabu de conformidá colos reglamentos correspondientes.(Sic)<ref name="LEBHN"/>}} == Elementos del escudu == L'emblema nacional contién diez elementos: nopal, águila, culiebra, agua, cascoxos, chalchihuites, piedra, caña de lloréu, caña de encino y llistón tricolor. Ye l'emblema nacional con mayor númberu d'elementos biolóxicos (6). === Fauna === Nel escudu destáquense l'águila y la culiebra, anque tamién s'inclúin trés pequeños cascoxos na agua: ==== Águila ==== L'ave nel escudu d'armes mexicanu vixente identificóse como la llamada [[águila real]] o tamién llamada [[águila caudal]] de nome científicu Aquila chrysaetos, del llatín: aquila, "águila" y del griegu: χρυσός, "doráu" y ἀετός, "águila", que ye una especie d'ave accipitriforme de la familia Accipitridae. Ye una de les aves de presa más conocíes y llargamente distribuyíes de la Tierra. Viven en gran parte d'[[América del Norte]], [[Eurasia]] y el norte d'[[África]]. Ye una especie en peligru d'estinción yá que sumió o la so población ta a la baxa en munches zones d'[[Europa]] y [[América del Norte]]<ref>http://www.aguilarealmexico.org/ Pagina d'una organización que llucha pola preservación de l'águila y el llobu mexicanu.</ref><ref>http://www.mexicodesconocido.com.mx/el-aguila-real-simbolo-de-la identidá mexicana.html</ref><ref>http://www.presidencia.gob.mx/aguila-real-simbolo-vivu-de-mexico/ páxina de la Presidencia Mexicana sobre qu'ave ye la del escudu.</ref> En 1960 tres la escoyeta de delles notes del [[Ornitoloxía|ornitólogu]] mexicanu [[Rafael Martín del Campo]] espublizóse qu'él ponía en dulda la identificación de l'ave del escudu como un [[águila real]], depués d'años d'estudiar representaciones prehispániques de los llamaos escudos prehispánicos identificó l'ave como'l [[Caracara cheriway]] o "frangüesos mexicanu", una especie común en Méxicu (polo que'l nomala "águila" ye incorreutu, yá que el caracará ye un tipu de [[ferre]]). Comoquier, l'águila real considérase como l'águila mexicana pa fines oficiales.<ref name="RMC"/><ref> http://www.bicentenario.gob.mx/aguila/aguila.html páxina de los festexos del bicentenariu sobre l'Águila Mexicana.</ref> ==== Culiebra ==== Nes versiones previes al escudu oficial de 1916 foi bien común la identificación de la culiebra como una [[Colubridae|culiebra]] acuática de dalguna especie indeterminada ya imposible de determinar, anguaño'l [[llagu de Texcoco]] onde habitaba la supuesta culiebra del designio de [[Huitzilopoztli]] ta amenorgáu a un vasu regulador del drenaxe de la [[Zona Metropolitana del Valle de Méxicu]]. Pero tal que lu amuesa Diego Durán, o como se describe nel decretu del 14 d'abril de 1823. {{Cita|1º.- Que'l escudu seya a l'águila mexica, parada nel pie esquierdu, sobre un nopal que naza d'una peña ente les agües de la llaguna, y garrando col derechu una CULIEBRA n'actitú de despedazarla col picu; …}} Pero dende'l modelu de 1916 introducióse la culiebra identificada como una [[Crótalo|serpiente de cascabel]] porque yera más común pal dibuxante o porque yá s'escastaren les especies de culiebres acuátiques xuntu col desecado [[llagu de Texcoco]]. Inclusive na descripción xeneral solo méntase una culiebra curvada y solo nel modelu amuésase-y con un crótalu. Independientemente d'esto, el diseñu y coloración actual de la culiebra nun se correspuende con nenguna especie de culiebra conocida.<ref> {{cita web |url=http://www.arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=18 de xineru de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090216140206/http://arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |fechaarchivu=16 de febreru de 2009 }} </ref> === Flora === ==== Nopal ==== El [[Opuntia|nopal]] presentar con cinco pencas (partes del nopal sobresalientes), forma bien pocu natural, sobre él posa l'águila y amás, amuesa tres frutos coloraos identificaos como [[Tuna (fruta)|tunes]] con [[inflorescencia|inflorescencies]], esto ye flores daqué que nun sería natural una y bones la flor esprender primero que'l frutu póngase coloráu o de cualesquier otru color, amás de que la so representación nun tien escayos. D'ente les varies especies díxose qu'esta ten de ser d'[[Opuntia ficus indica]] pero pol frutu coloráu otros proponen la [[Opuntia streptacantha]]. Les llamaes pencas del nopal cunta con 32 escayos fronteros que se dalgunos ven como una representación de los 31 estaos de la Unión más el Distritu Federal, anque pa esa dómina los actuales estaos de [[Baxa California Sur]] y [[Quintana Roo]] yeren territorios federales y solo yeren Entidaes Federales como güei ser la [[Ciudá de Méxicu]].<ref name="HerbMex">http://www.herbario.encb.ipn.mx/pb/pdf/pb18/escu.pdf Estudio sobre la flora del escudu nacional mexicanu.</ref> Una interpretación de la so forma en “T” ye que representen a la ciudá indíxena de [[Méxicu-Tenochtitlan]], lo cual en parte ye ciertu una y bones el topoglifo que s'usaba nos códices pictográficos prehispánicos pa señalar a esa ciudá yera un nopal con frutos en flor sobre un símbolu de tierra pero ensin l'águila, como s'amuesa nel [[Códiz Mendoza]] y otros documentos prehispánicos o cercanos a la conquista.<ref>https://web.archive.org/web/20140808045911/http://iberystyka.uw.edu.pl/pdf/Itinerarios/vol-11/03_Offner_Itin-2010-11.pdf Vease como s'amuesen a los soberanos tenochcas y texcocanos.</ref> ==== Encina y lloréu ==== Al frente del águila amuésase una estilización d'una caña de encina o [[Quercus robur]] con cuatro fueyes y trés pares de frutos, mientres al so llombu una caña de [[Laurus nobilis]] col mesmu númberu de fruto pero con cuatro grupos de tres fueyes de la planta, en dambos casos los frutos son d'un color doráu, lo cual nun correspuende a los color verdaderu de los frutos. Dambes plantes d'orixe totalmente européu usáronse como símbolu de trunfu o victoria n'[[Europa]] onde llegaron a simbolizar nos sieglos XVII y XIX les instituciones republicana y por eso del trunfu de la república sobre la monarquía.<ref name="HerbMex"/> == Historia del escudu de Méxicu== El dios [[Huitzilopochtli]] ordenara a los mexicas qu'establezan el so territoriu y pueblu nun llugar onde vieren a una águila parada nun nopal taramiando una culiebra. La historia de l'águila y la culiebra puede remontase a la fundación de [[Méxicu-Tenochtitlan]] escontra 1325 anque munchos investigadores crear un mitu fundador que se creó mientres el gobiernu d'[[Itzcóatl]] (1427 a 1440) p'afirmar una especie de sofitu divín a la so supremacía sobre los demás habitantes del [[valle de Méxicu]], eso foi depués de que llograren imponese a los [[tepaneca|tepaneques]] del [[Altépetl]] d'[[Villa Azcapotzalco|Azcapotzalco]], depués d'eso [[Itzcóatl]] mando faer una quema xeneral de llibros pa poder reescribir la historia al gustu de los mexicas ensin qu'hubiera fontes anteriores y contraries, como fuera entós, na actualidá ye'l símbolu nacional mexicanu. L'águila sobre'l nopal y cola culiebra nel picu ye conocíu por tolos mexicanos como l'escudu d'el so país y rellacionar cola dómina prehispánica.<ref name="mitoINAH">http://www.inah.gob.mx/reportajes/6465-la imaxe fundacional-de-tenochtitlan-en-seis-siglo-de memoria coleutiva </ref> === Dómina prehispánica === Anque contrariu a lo anterior argumentóse que la escultura d'una águila taramiando un corazón presente nel [[Tollan-Xicocotitlan|templo de Tlahuizcalpantecuhtli]] en [[Tollan-Xicocotitlan|Tula]], [[Estáu d'Hidalgo|Hidalgo]] y que'l monolitu denomináu '''Piedra del Escudu Nacional''', escultura que representa un Teocalli o Templu de la Guerra Sagrada, que ta talláu con gran curiáu y maestría y ye exhibíu nel [[Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu)|Muséu Nacional d'Antropoloxía]] nel [[ciudá de Méxicu|Distritu Federal]], son los sos más antigües representaciones. Pero como se dixo antes na primer escultura taramia o sostién nel picu un corazón y non una culiebra, mientres na otra solo ta cerca del picu'l glifo de la guerra "[[Atl-tlachinolli]]" o "agua qu'ambura" que pa dalgunos paez una culiebra anque nun lo ye, amás de que la ''Piedra del Escudu Nacional'' fechar ente 1507 y 1508, bien posterior a la fundación de [[Méxicu-Tenochtitlan]] y por eso nenguna de los dos sería una representación de l'águila taramiando una culiebra. Una situación similar dar col [[Códiz Mendoza]] onde se representa l'águila parada sobre un nopal, un símbolu de tierra y un escudu, pero nesti casu nun sostién nengún tipu d'oxetu.<ref>http://americaindigena.com/sejourne_pensamientu/sejourne_pensamientu.htm Pagina sobre'l significáu místicu del llinguaxe náhuatl</ref> Les cróniques de Frai [[Bernardino de Sahagún]], [[Juan de Torquemada]], [[Cristóbal del Castillo]], [[Hernando de Alvarado Tezozómoc]], [[Diego Duren]] y otros nun faen enforma por afirmar que'l mitu fundador seya anterior a [[Izcóatl]] una y bones toes elles son posteriores a 1519, como asocede cola [[Crónica Mexicana]] de [[Hernando de Alvarado Tezozómoc]] que diz:<ref name="tezozomoc">http://www.biblioteca-antologica.org/wp-content/uploads/2009/09/ALVARADO-TEZOZOMOC-Cr%C3%B3nica-mexicana.pdf Crónica Mexicana, Capitulo 1, Equí comiença la Corónica mexicana. Trata de la deçendencia y linaxe, benida a esta Nueba España los yndios mexicanos que abitan nesti Nueuo Mundu, el tiempu que llegaron na çiudad de Mexico Tenuchtitlan, asientu y conquista que nella hizieron y oy abitan, rresiden nella, llamáu Tenuchtitlam.(Sic)</ref> {{Cita|… persuadíos del demoniu Huizilopochtli, llegaron a la bella ciudá, que ye agora Mexico Tenochtitlan, porque'l día que llegaron nesta llaguna mexicana metanes ella taba y tenía un sitiu de tierra y nél una peña y enriba d'ella un gran tunal; y na hora que llegaron coles sos balses de cañu y carrizu toparon nel sitiu la bella piedra y tunal y al pie d'él un formigueru, y hasta enriba del tunal una águila comiendo y despedazando una culiebra; …(Sic)<ref name="tezozomoc"/>}} Per otru llau este Frai [[Diego Durán]] quien fai referencia a dos versiones del mitu, unu onde presenta a l'águila taramiando una culiebra y n'otra mentar taramiando páxaros de plumes precioses, otros cronistes inclusive solo menten a l'águila parada sobre'l nopal ensin mentar que sostuviera o taramiara daqué, como asocede con [[Cristóbal del Castillo]] quien diz que:<ref name="mitoINAH"/> {{Cita|“yo diré emponiéndovos a onde vayais, voi dir amosándome como águila, diré llamándovos escontra onde vais dir (…) y cuando llegara a onde yá me paeza bonu, onde vais asitiar, allá voi posar, allá vais veme, yá nun voi volar”.(Sic)}} Per otru llau esiste un discutiniu sobre qu'especie d'ave ye la representada nos grabaos y dibuxos prehispánicos, una y bones el notable [[Ornitoloxía|ornitólogu]] mexicanu [[Rafael Martín Ocampo]] al rellacionar el plumaxe, la zona d'habitación de les especies d'aves nel continente americanu y la dieta descrita nos trabayos prehispánicos propunxo que se trata en realidá del [[Polyborus plancus|caracara]] o "frangüesos" y non del [[águila real]]. En fin que la representación como güei conocer nun ye anterior al entamu del [[Virreinatu de la Nueva España]] en 1521.<ref name="mitoINAH"/><ref name="RMC">{{cita web |url=http://www.arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=18 de xineru de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090216140206/http://arqueomex.com/S2N3nAGUILA70.html |fechaarchivu=16 de febreru de 2009 }} Sobre l'estudiu de Martín del Campo.</ref> <gallery class=center> Ficheru:TulaB02.jpg|Supuesta versión prehispanica del escudu nacional nel templu B de la [[Tollan-Xicocotitlan|Zona Arqueologica de Tula]]. Ficheru:TeocalliGuerra Sagrada.jpg|Grabáu na escultura del Teocalli.[[Muséu Nacional d'Antropoloxía (Méxicu)|Muséu Nacional d'Antropoloxía]] Ficheru:CodexMendoza01.jpg| Águila del [[Codex Mendoza|Códiz Mendoza]]. Ficheru:Fundacion de la Ciudad de Mexico-Extracto del codice Duran.jpg| Fundación de Méxicu-Tenochtitlan nel [[Códiz Durán]]. </gallery> === Dómina virreinal === Dempués de la conquista y yá con un gobiernu español firmemente asitiáu no que yá llamaben [[ciudá de Méxicu]], empezar a usar delles interpretaciones de lo que depués fuera l'escudu nacional como una especie de sellu pa estremase del restu de les posesiones de la Corona, la llamada “Águila Mexicana” formada siquier por un águila y una culiebra de normal sostenida pol águila col so picu siquier, l'usu d'eses interpretaciones por casu usáronse pol [[Conceyu de Méxicu]] un escudu similar al dau a la [[ciudá de Méxicu]] el 4 de xunetu de 1523, pero onde l'águila mexicana sobre la torre central estremar, d'igual forma'l gobiernu virreinal ponía una representación similar de l'águila y la culiebra en documentos oficiales como'l casu de [[La Gaceta de Méxicu]] ente 1722 y 1821,<ref>{{cita web |url=http://www.wikimexico.com/wps/portal/wm/wikimexico/periodos/mexico-virreinal/nueva-espana/vida-cotidiana/la-gazeta-de-mexico/!ut/p/a1/vVJRb5swEP4te4CnEWwgCZ2EJposaaI0WpZ2TXipDL4QZ4CJMZD0189OpLVrU1V7GRLi7un833332Y7slR0VpGEpkYwXJNN51Ht0rpDnXHl4Mva-f0OT6XwyuOu7eHKN7Ac7sqOkkKXc2uuW_WI5HFjCDfQyLkEwTnlloDNiNUwIYIrAQEUNDbGgKklBDNQwSqyES0bZKc-IlZInkMSiYJ0Pa8KSpEChYmlxyhJG7XWMwMXQ9S3id2PLc5Bj-T5Qy4vRBhGv5zlAlJ610oPeeUL0kdy1Ot9_vwDby38caPoRo5rYEbeD21SrlluLFRtury7tRVWy3X4fhcoQXkg4SHv1fxxRItKMx6f7sg6L2PXVtAI2IEB0aqHgrZTlFwOpIdq2k3KeZtBJeN7JDwZSBV8rEkhTJDLYmfvAhEokQWVWvBYJBC3EZkIDjMyE0EDsiFkTVembDdAADYb-YrQLp6ZqE2gaA7uhgZ2RfjXbs2zNeELLSn9KLqTSq4Ez_LwflcWkPv0ruJKa1GpdFTm3dUeY5kcV9xSagQKGbaI7dN1QW3SO3nb8O_vjgIrfeKB5X7qg8lc-KOSCEyawYF67P-4fGz4gMPbTcVmth3ywMOsqDcLRYjeYj3o3yxVlR3w3vR65N7yfoQz_nM2WBW7NuMmDuOn0ca_Xd7DzmXZi5_6SrVte6fv12k67zHN_t5l1y-ZpBg9WFB_bT78BxNkFYQ!!/dl5/d5/L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/|títulu=La gaceta de Méxicu|fechaaccesu=4 de setiembre de 2017}}</ref> d'igual forma yera usada n'obres privaes como l'ex libris del [[Conventu Grande de San Francisco]], la portada d'una de les primeres ediciones de la [[Compendiosa Narración de Méxicu]] del autor [[Juan de Viera]], según en numberosos grabaos de [[José de Nava]] (1755), [[Emmanuel Villavivencio]] (1770 y 1782), José María Montes d'Oca (1802), toos ellos grabadores de los sieglos XVII y XVIII.<ref> http://cvc.cervantes.es/obref/fortuna/expo/historia/histo014.htm Sobre'l trabayu de Emmanuel Villavivencio como editor</ref><ref> http://bdmx.mx/detalle_documentu/?id_cod=51&codigo=bsanfj_001#.O9HwoUD3GAI Vease xunto a la primer fueya del llibro Vida de San Felipe de Jesús, protomártir del Xapón y patrón de la so patria, Méxicu, 1801 editada ya ilustrada por José María Montes d'Oca.</ref><ref name="mitoINAH"/> Tocantes a l'arquiteutura usábase tamién como distinción, por casu nel medallón del frente de l'[[Academia de San Carlos]], y que data de 1784, una forma más simple puede vese nes águiles de la fachada del antiguu edificiu de l'Aduana, y nos remates de los dos portaes del [[Templu de Jesús María]], estos postreros del sieglu XVIII. En fin que se volvió un símbolu de los habitantes de la [[Nueva España]].<ref name="mitoINAH"/> <gallery class=center> Ficheru:Escudo del Ayuntamiento de ciudad de México (1521-1929).svg|Escudu usáu pol Conceyu de Méxicu ente 1530 y 1928. Ficheru:Cuadro NovohispanoxFernando VII MNH.jpg|Vease a la izquierda del cuadru un escudu qu'en tervio menor amuesa una de les versiones de l'águila y la culiebra. Ficheru:Bandera Ayunt Mexico MNH.jpg|Bandera del [[Conceyu de Méxicu]]. Ficheru:SalonCabildos1AyuntamientoDF.JPG|salón del Cabildru del [[Conceyu de Méxicu]]. Nótese l'escritoriu central que tien un escudu antiguu. </gallery> === Guerra d'Independencia === Ente 1810 y 1821 l'usu de l'águila mexicana yera del tou aceptada, pa empecipiar [[Miguel Hidalgo y Costiella]], [[Ignacio Allende]] y [[Juan Aldama]] non solo usaron la figura de [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Nuesa Señora de Guadalupe]] p'abanderar a les huestes insurxentes, tamién [[Ignacio Allende]] y nun sería estrañu que [[Juan Aldama]], mando preparar un par de banderes que güei conocemos como [[Banderes ximielgues de Allende]] que teníen dos frentes, el principal cola imaxe coronada de [[Nuesa Señora de Guadalupe (Méxicu)|Nuesa Señora de Guadalupe]] como símbolu de la [[Nueva España]] y pel llau contrariu un bien estremable escudu que'l so centru tien una águila mexicana, estes banderes ximielgues fueron escaecíes mientres doscientos años yá que fueron prindaes polos Realistes en 1811 y unviaes a [[España]] en 1814 onde tuvieron hasta l'añu de 2010 como troféu de guerra.<ref>http://www.inah.gob.mx/boletines/1-mancomún/4355-en-mexico-les banderes-de-allende Sobre les banderes ximielgues de Allende.</ref> Depués d'eso la idea d'un escudu nacional foi una de les bases pa dar a entender la soberanía del pueblu americanu (indíxenes, mestizos y criollos) en contra del gobiernu de los españoles (los llamaos Gachupines), d'esi primer escudu o gran sellu nacional nun se conoz nengún documentu que lu oficializara, pero foi llargamente usáu polos insurxentes, na bandera de [[José María Morelos]] y nos sellos propios d'[[Ignacio López Rayón]] y [[José Sixto Verduzco]] no que fuera la llamada [[Xunta de Zitácuaro|Suprema Xunta Nacional Americana o Suprema Xunta Gubernativa d'América]]. Esi primer escudu estremar por ser bien paecíu al que s'usaba popularmente na [[ciudá de Méxicu]], formáu por una ponte d'arcos romanos, de normal trés, sobre'l cual álzase un nopal con frutos, nel cual pósase una águila coles ales estendíes y la cual esta coronada, a la so alredor atópense distintes armes y banderes que se suponen son trofeos de guerra, nesa primer representación nunca sostién l'águila nel picu una culiebra y ye bien común atopalo acomuñáu al nome de [[Fernandu VII]]. Esti primer gobiernu solo controlo delles zones del país ente 1811 y 1813, y terminó per desfacer se ensin faer llograr un verdaderu gobiernu.<ref name="ENMf1">http://www.hubert-herald.nl/Mexico1.htm Pagina n'inglés sobre l'escudu nacional mexicanu.</ref> Depués ente a 1813 y 1815 entamóse'l [[Congresu de Anáhuac]] quien si tenía la forma d'un gobiernu propiu, y quien dio'l pasu pa la creación formal de los primeros símbolos patrios, con trés distintos banderes y un gran sellu y escudu de la nación, esti postreru promulgáu pol xeneral [[José María Morelos]] nun decretu del 3 de xunetu de 1815, onde amás yá se noma a la nación como Méxicu ensin amesta-y los otros nomes con qu'hasta entós se -y nomaba, América Septentrional, América Mexicana o América. Esi primer decretu dicía:<ref name="Lemoine">{{cita llibru|autor=Ernesto Lemoine|títulu=Insurgencia y República Federal 1808 a 1824|añu=1987|editorial=Méxicu: Miguel Ángel Porrúa S. A.|id=968-842-582-6|páxines=293 a 296}}</ref><ref name="unodecreto"/><ref name="ENMf1"/> {{Cita|Que'l Supremu Congresu Mexicanu, queriendo conformase nun tou coles costumes que'l derechu de xentes introdució nos gobiernos soberanos, y topándose nel casu de reformar l'antiguu escudu d'armes con cuenta de que esti postreru sírva-y de distintivu, asina pa reconocer el so pabellón como p'autorizar les sos providencies, diplomes y toa clase de preseos propios de les sos altes y soberanes funciones, decretó: "Qu'anque sían firmes y valederos los despachos daos enantes col primer sellu que se dicía de la Suprema Xunta, pero que d'equí d'equí p'arriba reconócense por sables y gran sellu de la República Mexicana, les siguientes: "Nun escudu de campu de plata asitiaráse una Águila de pies con una culiebra nel picu y folgando sobre un nopal cargáu de frutu, que'l so tueru ta afitáu nel centru d'una llaguna. Afataren l'escudu trofeos de guerra, y va asitiase na parte cimera del mesmu una corona cívica de lloréu por que'l so centru travesara una cinta con esta inscripción: Independencia Mexicana, añu de mil ochocientos diez. Estes armes formaren el Gran Sellu de la Nación, col cual autorizárense los decretos en que se sancionen les lleis, los poderes de los plenipotenciarios y demás ministros diplomáticos, los despachos de toa clase d'emplegaos, los qu'expediera'l Supremu Tribunal de Xusticia, y los pasaportes pa naciones estranxeres, ensin que nengún xefe nin maxistráu subalternu pueda usalo.(Sic)<ref name="unodecreto"> http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1815_110/Decretu_del congresu insurxente_creando_l'escudu__157.shtml </ref>}} Esti sellu tuvo solo una vida llindada a la del [[Congresu de Anáhuac]] dempués de lo que dexó d'usase anque al paecer nunca s'escaeció, por casu el Xeneral [[Vicente Guerrero]] uso un [[Moneda contramarcada|resello]] pa les monedes que claramente recuerda un escudu nacional, inclusive cola corona de encina y lloréu, otros insurxentes usaron resellos similares.<ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru: Sello de la Junta Nacional de Zitácuaro.svg | 1ᵉʳ. Sellu y escudu oficial de la Xunta xeneral de l'América Septentrional, [[Chilpancingo]] 1811. Ficheru: Gran_Sello_del_Supremo_Gobierno_Mexicano.svg | 2o. Sellu y escudu oficial de la Xunta xeneral de l'América Septentrional, [[Xunta de Zitácuaro]] 1815. Ficheru: Escudo de Mexico en 1815.svg | 2o. Sellu y escudu oficial del Supremu Gobiernu Mexicanu pol decretu del 14 de xunetu de 1815. Ficheru:Resello de Vicente Guerrero durante la Guerra de Independencia de México (02a).png|[[Monedes novohispanas acuñaes mientres la guerra d'independencia de Méxicu#Contramarcas|Resello o Contramarca]] de [[Vicente Guerrero]]. </gallery> === Méxicu Independiente === Depués de la independencia y entá sol gobiernu de la Primer Rexencia expédese una orde pa esclariar la forma y usu de los colores de la bandera nacional, este diz:<ref name="ENMf1"/> {{Cita|Orde. Desígnase l'escudu d'armes del imperiu, y los colores del so pabellón. Payares 2 de 1821. Enterada la soberana xunta provisional gubernativa d'esti imperiu, de lo espuesto V. Y. d'orde de la rexencia con feches 6 y 16 del inmediatu Ochobre, manifestando la necesidá de determinar l'escudu d'armes imperiales, y los sellos que tienen de sirvir pa l'autenticidá de ciertos papeles, y les qu'hai tamién d'afitar el pabellón nacional, resolvió lo primero: que les armes del imperiu pa toles clases de sellos, seya solamente'l nopal nacíu d'una peña que sale de la llaguna, y sobre él parada, nel pie esquierdu, una águila con corona imperial. Lo segundo: que'l pabellón nacional y banderes del exércitu tendrán de ser tricolores, adoptándose'l colores verde, blancu y encarnáu en faxes verticales, y dibuxándose na blanca una águila coronada; tou na forma que presenta l'axuntu diseñu. Payares 2 de 1821.(Sic)<ref> http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1821_124/Orde desígnase el_escudu_de_armes.shtml Orde del 2 de payares de 1821.</ref>}} Lo cual esclarióse y formalizo pol decretu del 7 de xineru de 1822 que s'emitió colos modelos dichos y que los sos orixinales perdiéronse anque perduren munchos exemplos en monedes de la dómina.<ref name="ENMf1"/> {{Cita|Decretu. Escudu d'armes del imperiu y sellos que tienen de sirvir. '''Xineru 7 de 1822''' Habiendo tomáu en considerancia la soberana xunta provisional gubernativa del imperiu, la necesidá qu'hai de determinar l'escudu de les armes imperiales, y los sellos que tienen de sirvir pa l'autenticidá de ciertos papeles, como coles mesmes la d'afitar el pabellón nacional, tuvo a bien decretar y decreta: lo primero, que les armes del imperiu, pa toa clase de sellos seya solamente'l nopal nacíu d'una peña que sale de la llaguna, y sobre él parada nel pie esquierdu, una águila con corona imperial: lo segundo, que'l pabellón nacional y banderes del exércitu tendrán de ser tricolores, adoptándose perpetuamente los colores verde, blancu y encarnáu en faxes verticales, y dibuxándose na blanca una águila coronada, tou na forma que presenta'l diseñu.(Sic)<ref> http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1822_123/Decretu_Escudo_de_armes_del imperiu.shtml Decretu del 7 de xineru de 1822</ref>}} Esi primer diseñu del escudu estrémase sobremanera por ser un águila bien delgada, con ales asitiaes escontra tres del cuerpu como si acabara de posase y qu'enxamás sostién una culiebra, nin esta coronada por cañes de lloréu o olivo.<ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru:Coat of Arms of the First Mexican Empire.svg|Escudu d'armes y sellu del Primer Imperiu según decretu del 7 de xineru de 1822 (1821–1823).<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1822_123/Decretu_Escudo_de_armes_del imperiu.shtml</ref> Ficheru:Medallas de la jura de Iturbide.jpg|Dibuxu de les medayes de la juramentación como emperador d'[[Agustín de Iturbide]]. Ficheru:8 reales de México de 1822 (anverso y reverso).JPG|Escudo en moneda de 1822. Ficheru:2 reales de México de 1823 (anverso y reverso).JPG|Escudo en Moneda de 1823. </gallery> === Primeres Repúbliques === Tres la cayida del [[Primer Imperiu Mexicanu]], el [[Primer Congresu Constituyente]] decreto un nuevu escudu'l 14 d'abril de 1823, que dicía:<ref name="SE2">http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1823_122/Decretu_Escudo_de_armes_y_pabell_n_nacional.shtml Decretu del 14 d'abril dde 1823 sobre l'escudu y la bandera de la primer república.</ref> {{Cita|Decretu.Escudu d'armes y pabellón nacional. '''Abril 14 de 1823''' El soberanu congresu constituyente mexicanu, por cuenta de la consulta de gobiernu, de 9 de corriente, sobre si hai de variase o non l'escudu d'armes y pabellón nacional, sirvióse decretar. 1º.- Que'l escudu seya a l'águila mexica, parada nel pie esquierdu, sobre un nopal que naza d'una peña ente les agües de la llaguna, y garrando col derechu una culiebra n'actitú de despedazarla col picu; y que orlen esti blasón dos rama, la una de lloréu, y l'otra de encina, conforme'l diseñu qu'usaba'l gobiernu de los primeros defensores de la independencia. 2º.- Qu'en cuanto al pabellón nacional, tar al adoptáu hasta equí, cola única diferencia d'asitiar l'águila ensin corona, lo mesmo que tendrá de faese nel escudu.(Sic)<ref name="SE2"/>}} Como puede lleese les diferencies ente dambos escudos son simples, al segundu faltáralu la corona y amestárase-y la corona d'olivar y lloréu, mesmu que se rellacionaben col réxime políticu de la [[República]]. Esti escudu nunca foi suprimíu o camudáu en forma oficial polos gobiernos republicanos de [[Méxicu]], tantu federalistes como centralistes ente 1823 y 1879, anque na práutica esistieron ensame de diseños, ente los cualos el más popular yera solo formáu pol águila y la culiebra ensin nopales o corona de lloréu y olivo, exemplu d'eso puédese ver nel escudu de la bandera del [[Batallón de San Blas]], per otru llau mientres la [[revolución d'Ayutla]] y la [[Guerra de Reforma]] los grupos lliberales amosaben a l'águila mirando escontra'l color verde, a la izquierda del observador, pa estremase de los grupos conservadores, en que los sos escudos les águiles miraben en candia o a la derecha.<ref name="ENMf1"/><ref>Díes conmemorativos na historia de Méxicu, Luis Tinajero Portes, Universidá Autónoma de San Luis Potosí, 1994, ISBN 968-6194-65-7, páx. 40</ref> <gallery class=center> Ficheru:Escudo de la Primer República Federal de los Estados Unidos Mexicanos.svg|Escudu d'armes republicanu según decretu del 14 d'abril de 1823 (1823–1879)<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1823_122/Decretu_Escudo_de_armes_y_pabell_n_nacional.shtml</ref> Ficheru:Escudo oficial de la Reublica Federal Mexicana de 1824.png| Escudu de la primer fueya de la Constitución Federal de 1824. Ficheru:2 reales de México de 1824 (anverso y reverso).JPG|Escudo en moneda de 1824, República Federal. Ficheru:Cuartilla de México de 1835 (anverso y reverso).jpg|Escudu en moneda de 1835, República Centralista. </gallery> === Segundu Imperiu mexicanu === Mientres el periodu que toma'l llamáu [[Segundu Imperiu Mexicanu]], ente 1863 y 1867 asocedió pal gobiernu monárquicu tres cambios nel diseñu del escudu nacional. El primeru d'ellos diose sol gobiernu de la Rexencia del Imperiu quien ufiertaba al archiduque [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]] la corona de [[Méxicu]], nesti primer decretu del 20 de setiembre de 1863 descríbese como:<ref name="ENMf1"/><ref name="unam1"> http://www.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/derycul/cont/13/ens/ens6.pdf estudio sobre LOS SÍMBOLOS NACIONALES por Patricia Galeana</ref> {{Cita|…LA REXENCIA DEL IMPERIU MEXICANU, en vista del dictame del Sub-secretariu d'Estáu de Negocios Estranxeros, decreta: Artículu únicu. En delantre, l'escudu d'armes del Imperiu va ser según la siguiente descripción: Nel centru d'un mantu imperial, recoyíu nos sos estremos, formando pabellón, con un llazu tricolor, verde, blancu y encarnáu, col lema RELIXÓN, INDEPENDENCIA Y UNIÓN, rematando la parte cimera d'aquel con una corona de la mesma clase, va tar l'Águila Mexicana dientro d'un escudu realzáu, na actitú de siempre, esto ye, de pies sobre'l nopal, y la culiebra garrada col picu y una garra: na cabeza va tener la corona imperial. A lo cimero del escudu va haber el penachu de siete plumes, de los antiguos Monarques Azteques: a los llaos d'ésti veránse a la derecha, nuna maza, la mano de la Xusticia, y a la izquierda el Cetru Imperial. A la metá de les bandes del escudu van representase, n'unu, la macana, y nel otru'l carcax. Estos cuatro emblemes van apaecer como si tuvieren asitiaos detrás del escudu, viéndose solo la parte principal d'ellos. Del carcax y la macana va escolgar el collar de la Gran Cruz de la Orde Imperial de Guadalupe, sirviendo ésti de términu a tol blasón d'armes, n'unión de los ramos de lloréu y de encina, que siempres tuvieron les de la Nación. Esti escudu, que'l so diseñu circular col presente decreto, simboliza l'antigua Monarquía Mexicana; la Soberanía Nacional adquirida pola Independencia en 1821, y l'ereición del Imperiu Sancionada últimamente. El Sub-secretariu d'Estáu y Negocios Estranxeros queda encargáu del cumplimientu d'esti decretu. Dau nel Palaciu Imperial de Méxicu, a 20 de setiembre de 1863.-Juan N. Almonte.-José Mariano de Salas.-Juan B.Ormaechea. (Sic)<ref name="ENMf1"/>}} Un modelu d'esti escudu atopar nel [[Muséu d'Historia Mexicana]] na ciudá de [[Monterrey]], por dalguna razón esti escudu venceyóse a l [[Primer Imperiu Mexicanu]] el cual nun lo uso a diferencia de la [[Casa de Iturbide|Casa Imperial d'Agustín de Iturbide]] quien lo adoptó como propiu y hasta güei siguir usando.<ref>http://www.museohistoriamexicana.org.mx/themes/coleccion/msxix_44.html Vista dixital de la pieza nel Muséu d'Historia Mexicana.</ref><ref name="ENMf1"/> Tres esi decretu dio l'aceptación y llegada a [[Méxicu]] de [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]] y la so esposa [[Carlota de Méxicu|Carlota]], quien al paecer nun-yos gusto'l diseñu anterior o a cencielles usaron unu más propiu a la so costume, por eso'l 18 de xunu de 1864, el yá llamáu [[Maximiliano I de Méxicu]] promulgo un decretu pol cual daba un nuevu escudu a la nación monárquica, pero esti decretu basar en modelos que al paecer nunca se crearon y en bona midida quedó nel olvidu. Esti decretu dicía:<ref name="ENMf1"/> {{Cita|”MAXIMILIANO, Emperador de Méxicu: DECRETEMOS y decretamos lo siguiente: Art. 1º. L'Escudu d'armes del Imperiu ye'l que señala'l modelu númberu 1. Art. 2º. Les banderes del Estáu son les que se designen nel modelu númberu 2. Art. 3º. Arriendes d'ello, queden derogaes toles disposiciones anteriores qu'esisten sobre esta materia. Esti decretu depositar nos Archivos del Imperiu, publicar na forma debida pal so puntual cumplimientu. Dau nel palaciu de Méxicu, a 18 de xunu de 1864.-MAXIMILIANO…(Sic)<ref name="ENMf1"/>}} Esti decretu como se dixo antes nun tuvo de tener muncho espardimientu por eso'l 1 de payares de 1865 promúlgose un nuevu decretu onde describía l'escudu oficial. Este dicía:<ref name="ENMf1"/> {{Cita|”MAXIMILIANO, EMPERADOR DE Méxicu: Vistu lo determinao nel Art. 78 del Estatutu.<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1865_160/Estatutu_pa_preparar_la_organizaci_n_definitiva__276.shtml Ver l'Articulo 78, TITULO XVI Del pabellón nacional; Artículu 78. El colores del pabellón nacional son el verde, blancu y colloráu. L'allugamientu d'éstos, les dimensiones y adornos del pabellón imperial, del de guerra, del nacional, del mercante y del gallardete de marina, según l'escudu d'armes, van detallar nuna llei especial.</ref> DECRETAMOS L'Escudu d'armes del Imperiu ye de forma oval y campu azul: lleva nel centru l'águila del Anáhuac, de perfil pasante, sostenida por un nopal, soportáu por una roca anubierta d'agua, y esgañando la culiebra: la bordura ye d'oru, cargada de los ramos de encina y lloréu, timbrado cola corona imperial: por soporte tien los dos Grifos de les armes de Los nuesos mayores, metá, la parte cimera negra y l'inferior d'oru; y por detrás en sotuer el cetru y la espada: ta arrodiada del collar de la Orde de l'Águila Mexicana, y por divisa: “Equidad na Xusticia”. Tou conforme al modelu que s'acompaña, señaláu col númberu 1. El colores del pabellón nacional son: el verde, el blancu y colloráu, asitiaos paralelamente al estil nel mesmu orde en que se numberen y n'iguales dimensiones cada unu. Los adornos del Imperial son, l'Escudu d'armes sobre'l color blancu, y cuatro águiles sobre'l nopal, coronaes, nos cuatro ángulos del pabellón. El de guerra nun tien más adornu que l'águila coronada sobre'l nopal nel centru del color blancu. Por que la forma seya regular y una sola, va curiase dar a los pabellones a lo llargo dobles dimensiones qu'a lo ancho; a les banderes de los cuerpos iguales dimensiones a lo llargo qu'a lo ancho, y que'l gallardete seya venti veces más llargu qu'anchu na so nacencia, como se pon a la vista per mediu de los diseños axuntos a esti decretu, na estampa marcada como númberu 2. El nuesu Ministru d'Estáu queda encargáu de la execución d'esti decretu. Dau en Méxicu, a 1o. de payares de 1865.-MAXIMILIANO…(Sic)<ref name="ENMf1"/>}} Obviamente esti decretu non duru más que l'imperiu y namái s'aplicó onde'l so poder llegó. N'este mesmu contestu tiense un modelu d'escudu nel [[Muséu d'Historia Mexicana]] na ciudá de [[Monterrey]], qu'inclúi un mantu imperial sobre l'Escudu d'armes del Imperiu, créese qu'esta versión foi un diseñu pa usu esclusivu del emperador o la so familia.<ref> http://www.museohistoriamexicana.org.mx/themes/coleccion/msxix_45.html Vista dixital de la pieza nel Muséu d'Historia Mexicana.</ref><ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru:Coat of Arms of the First Mexican Empire.svg|Primer Escudu del Segundu Imperiu Mexicanu.<ref>http://www.museohistoriamexicana.org.mx/themes/coleccion/msxix_44.html y otres na descripción.</ref> Ficheru:Coat of arms of Mexico (1864-1867).svg| Escudu y sellu del Imperiu de 1864 a 1867, oficializáu por decretu del 1 de payares de 1865 por [[Maximiliano I de Méxicu|Maximiliano]].<ref name="verdecretos">http://www.hubert-herald.nl/Mexico1.htm</ref> Ficheru:Escudo de guerra del Imperio Mexicano 1865-1867.svg|Escudu de Guerra del [[Segundu Imperiu Mexicanu]]. Ficheru:Escudo Nacional Mexicano en sello epoca 2o Imperio b.png|Escudu oficial del [[Segundu Imperiu Mexicanu]] 1864 en sellu de papel con valor de 5 y mediu Reales. </gallery> === Repúbliques Federales === Como se dixo antes l'escudu foi bien variáu, respetándose bien pocu'l diseñu orixinal, ente 1846 y 1879 los gobiernos federalistes y grupos lliberales tendieron a usar diseños inspiraos n'águiles imperiales franceses, que fluctuaron ente postures llaterales y frontales de l'águila, siendo la postrera la más avezada, nesi mesma dómina foi común que-y punxeren les inscripciones “República Mexicana” y en menor grau “Estaos Xuníos Mexicanos”, amás d'eso amestábense-y banderes, armes, [[Gorru Frigio]], soles, rayos solares y munches otres coses.<ref name="ENMf1"/> Polo anterior depués de llegar al gobiernu pol [[Plan de Tuxtepec]], l'entós presidente [[Porfirio Díaz]] dar a la xera de normalizar el caóticu usu del escudu, emitiendo un decretu qu'en bona midida regulo l'usu y el modelu del escudu. Anque esti solu foi una circular onde l'entós Secretariu d'Instrucción Pública [[Diez Gutiérrez]] fixo saber que taba a valir el decretu del 14 d'abril de 1823, y que tenía d'usase esi escudu como l'oficial, esta circular del 30 d'avientu de 1880, foi un pocu ambigua yá que nun esistía un modelu conocíu del orixinal polo cual diose la encomienda al artista [[Tomas de la Peña]] el diseñu d'un modelu, el so diseñu nun s'estremó enforma del modelu xeneral afrancesando que se venía usando dende 1846, esi diseñu usar con delles variaciones hasta 1916, anque en 1898 dar a conocer otru diseñu que nun s'estremaba enforma del anterior, dizse qu'inclusive yera un pocu más xermánicu que francesáu, el diseñu foi obra de [[Juan de Dios Fernández]] y al usase cerca de les festividaes del [[Centenariu de la Independencia Mexicana]] conocióse-y popularmente como l'Águila del Centenariu, y non solo pola fiesta yá que foi l'águila que s'acuñó nel frente de les monedes llamaes [[Centenariu (moneda)|Centenariu]], esta versión del escudu a pesar de yá nun ser la oficial usar hasta los años cuarenta en monedes de cursu llegal.<ref>Cursu completu de Derechu Mexicanu, Lic. Jacinto Pallares, Imprenta, Litografía y Encuadernación d'I. Paz. Méxicu, 1901, ensin ISBN. Notes al párrafu Anterior Lletra C, Nota Non. 2. Derechu Internacional, páx. 676.</ref><ref> http://www.juridicas.unam.mx/publica/librev/rev/derycul/cont/13/ens/ens6.pdf Páx. 120</ref><ref>http://www.banxico.org.mx/billetes-y-monedes/servicio/venta-de-monedes-medayes-billetes-y-otros-product/monedes-y-medayes-de-oro/familia-del-centenariu-/familia-del centenariu-.html Sobre la moneda d'oru llamada Centenariu.</ref> <gallery class=center> Ficheru:Esc Mex Porfirista 1880 a 1914.svg|Escudu Nacional Mexicanu usáu ente 1880 y 1914, de [[Tomas de la Peña]].<ref name="verdecretos" /> Ficheru:Esc Mex Porfirista 1898 a 1916.svg|Escudu Nacional Mexicanu usáu ente 1898 y 1916, de [[Juan de Dios Fernández]], llamada '''Águila del Centenariu'''.<ref name="verdecretos" /> Ficheru:Escudo Nacional Mexicano en sello epoca Porfirista.png|Escudu oficial de la República Federal Mexicana en 1898, en sellu oficial de la [[Cuajimalpa de Morelos|Municipalidá de Cuajimalpa]]. Ficheru:1 centavo de México de 1915 (anverso y reverso).JPG|Escudo del Centenariu en moneda de 1915. </gallery> === Escudu carrancista === Mientres la primer etapa de la [[Revolución Mexicana]] dambos bandos usaron los modelos d'escudu del porfiriato, pero al ser bien heteroxéneos los grupos revolucionarios nun foi inusual que cada unu fixera'l so propiu escudu como fuera antaño, d'esta forma mientres la segunda etapa de la Revolución cuando [[Victoriano Huerta]] yá tomara'l poder presidencial y el Gobernador del estáu de [[Coahuila]], [[Venustiano Carranza]] remontar contra'l so gobiernu, l'usu d'un mesmu diseñu causa dellos conflictos polo que'l llamáu Primer Xefe del Exércitu Constitucionalista en 1914 pocu dempués d'empecipiada la guerra manda faer un diseñu qu'identifique claramente a les tropes del [[Exércitu Constitucionalista]] de les tropes del [[Exercito Federal]], esi diseñu foi obra del artista [[Antonio Gómez R.]] y tuvo ensin oficializar hasta 1916 cuando'l grupu carrancista impunxérase al grupu revolucionariu que sofitaba al gobiernu emanado de la [[Convención d'Aguascalientes]], d'esta manera y próximu a realizar el Congresu Constituyente de 1917, [[Venustiano Carranza]] promulga un decretu'l 21 de setiembre de 1916 que lo fai oficial y el cual diz:<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1">http://www.desarrollopolitico.gob.mx/es/Desarrollu_Politico/La_version_oficial_del Escudu_y_la Bandera nacionales Historia moderna del escudu.</ref> {{Cita|Don Venustiano Carranza Xefe del Exércitu Constitucionalista, encargáu del Poder Executivu de la Unión, n'usu de les facultaes de que toi investido, y, Considerando: que se topa vixente'l decretu de 14 d'abril de 1823, pol que dispunxo'l Soberanu Congresu Constituyente que l'escudu nacional “sía l'águila mexicana, parada nel pie esquierdu sobre un nopal que naza d'una peña ente les agües de la llaguna, y garrando col derechu una culiebra n'actitú de despedazarla col picu; y que orlen esti blasón dos rama, la una de lloréu, y l'otra de encina, conforme al diseñu qu'usaba'l Gobiernu de los primeros defensores de la independencia”, y. Considerando: tamién, qu'esti decretu emprestóse a distintes interpretaciones na so espresión gráfica, dando llugar a una infinita variedá nes figures de les águiles usaes poles diversu autoridaes de la República, faltando asina una forma precisa d'escudu nacional, Tuvi a bien expedir el siguiente decretu: Artículu únicu. L'escudu nacional, que'l so modelu depositar y conserva na direición na Direición Xeneral de Belles Artes, ye l'únicu que tien d'usase poles autoridaes civiles y militares de la República, y polos representantes diplomáticos y cónsules acreditaos nel estranxeru. van distribuyise copies d'esti modelu a los gobernadores de les entidaes federatives y a les oficines públiques dependientes del Gobiernu Federal. Esti decretu empezara a rexir dende'l día primeru d'ochobre próximu. Poro, mandu imprímase, publique, circule y déase-y el debíu cumplimientu. Dau nel Palaciu del Poder Executivu Federal, en Méxicu a los venti díes del mes de setiembre de 1916.-Venustiano Carranza.-Robla – al ciudadanu inxenieru Félix F. Palavicini, Subsecretariu d'Instrucción Pública y Belles Artes. Trescribir a usté pa la so conocencia y fines consiguientes. Constitución y Reformes. Méxicu, setiembre 21 de 1916.- L'encargáu del Despachu, Felix F. Palavicini.<ref name="ENMf1"/><ref>Diariu Oficial, Núm. 85, (Méxicu, setiembre 25 de 1916). Secretaría de Gobernación. Escoyeta de Lleis y Decretos. Expedíos l'añu de 1916. Sol réxime preconstitucional de la Primer Xefatura del Exércitu Constitucionalista. Méxicu, Talleres Gráficos de la Nación, Secretaría d'Educación Pública, 1922. páxs. 295-296. </ref>}} El modelu d'esti escudu paez que nunca se depositó na Direición Xeneral de Belles Artes y que'l modelu que sobrevivió a la revolución yera en blancu y negru polo que nun hubo muncha coherencia na so coloración per parte de les munches instituciones públiques y privaes que lo copiaron, inclusive depués de 1918 apaeció un modelu obra de [[Manuel Carrera Stampa]] el cual nunca foi oficial pero usóse como tal.<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/> <gallery class=center> Ficheru: Escudo de la Tercera República Federal de los Estados Unidos Mexicanos.svg |Escudu Nacional Mexicanu n'usu ente 1914 a 1920.<ref name="verdecretos"/> Ficheru: Portada Original de la Constitucion Mexicana de 1917.png|Escudu na portada de la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1917|Constitución de 1917]]. Ficheru: Portada Interior Original de la Constitucion de 1917.png|Escudu na portada interior de la [[Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos de 1917|Constitución de 1917]]. Ficheru: Peso Mexicano 1921.jpg|Escudo carrancista en moneda d'un pesu de 1921. </gallery> === Méxicu contemporaneu === Depués mientres la cuarta y quinta etapa de la [[Revolución Mexicana]] los grupos políticos qu'operaron mientres el llamáu [[Maximato]] quixeron dixebrase del so pasáu carrancista, llevándose a cabu una especie de concursu pa escoyer un nuevu diseñu del escudu, d'esti concursu llindáu a ciertes persones foi ganador l'artista [[Jorge Encino]], quien propunxo dos diseños unu con una corona de lloréu y encina completa que sirviría pa poner nes banderes y otru diseñu con una corona curtia de lloréu y encina que se completa col nome completu del país “ESTAOS XUNÍOS MEXICANOS” que s'usaría pa documentos, monedes, medayes y sellos, esti diseñu carauterizar por camudar el tradicional peñón del que naz el nopal por un símbolu de tierra del idioma pictográficu [[náhuatl]], amás de tar inscritu nun círculu de greques en forma de picos y tener la frase escrita con lletres de tipu [[Art Nouveau]]. Esti diseñu formalizar por mediu d'un decretu del 5 de febreru de 1934, el decretu dicía entós:<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/> {{Cita|El C. Presidente Constitucional Sustitutu de los Estaos Xuníos Mexicanos, sirvióse dirixime'l siguiente decretu: “ABELARDO L. RODRIGUEZ, Presidente Constitucional Sustitutu de los Estaos Xuníos Mexicanos, a los sos habitantes, sabéi: Qu'en usu de la facultá que me confier la fracción I del artículu 89 de la Constitución Xeneral de la República; y CONSIDERANDO: Qu'en 14 d'abril 1823 el Soberanu Congresu Constituyente expedió un decretu pol qu'afitó les carauterístiques que tendría de tener l'Escudu Nacional, como símbolu de les idees y de los sentimientos qu'informaron el nuevu réxime de la Nación, determinando que l'Escudu afacer al usáu pol Gobiernu de nos primeros defensores de la Independencia: CONSIDERANDO: Que col intre del tiempu y traviés de les vicisitúes polítiques de la nuesa naciente nacionalidá, esi escudu foi sufriendo dellos cambeos, anque calteniendo, con especialidá, so los réximes republicanos, les traces esenciales que señaló'l decretu de 14 d'abril de 1823; CONSIDERANDO: Que tales discrepancies de la composición artística del Escudu Nacional dieron orixe a diverses iniciatives, tendientes a imprimi-y la debida unidá y distintes midíes empuestes a llograla, y que con esi fin el Primer Xefe del Exércitu Constitucionalista expedió, en 21 de setiembre de 1916, un decretu nel que, reconociéndose la inconveniencia de que l'Escudu Nacional tuviera distintes interpretaciones gráfiques, mandóse depositar na Direición Xeneral de Belles Artes el modelu escoyíu, acordies colos antecedentes históricos y el conceutu primitivu que-y dio orixe, previniéndose que sería al únicu qu'en delantre tendría d'usase poles autoridaes civiles y militares y polos representantes diplomáticos y cónsules acreditaos nel estranxeru; CONSIDERANDO: Que'l aludíu decretu de 21 de setiembre de 1916 nun llegó a surtir los sos efeutos por non faese'l depósitu mandáu, lo que motiva la subsistencia de diverses interpretaciones gráfiques; CONSIDERANDO: Que l'adopción d'un modelu definitivu del Escudu Nacional constitúi una necesidá inaplazable por ser el símbolu de la nacionalidá mesma, l'emblema en que se recuerden y compendien les tradiciones, les lluches heroiques que'l pueblu sostuvo pola so llibertá, los acontecimientos más culminantes de la nuesa historia y entá les carauterístiques esenciales de la raza. Poles considerancia espuestes, y en cumplimientu de les disposiciones llegales mentaes, tuvi a bien expedir el siguiente '''DECRETU''' Artículu 1°. Adóptense como modelos del Escudu Nacional, pa los sos diversos usos, los que, debidamente autenticados coles firmes del Presidente de la República, del Presidente de la Comisión Permanente del Congresu de la Unión, del Presidente de la Suprema Corte de Xusticia y de los Secretarios d'Estáu, depositar con esta fecha nel Archivu Xeneral de la Nación, y de los cualos va caltenese copia, autenticada tamién nel Muséu Nacional d'Arqueoloxía y Etnografía. Un tanto del modelu pa monedes y medayes va apurrir pa la so guarda a la Casa de Moneda. Artículu 2°. Dichu Escudu, nos sos respeutivos modelos, va ser l'únicu qu'en delantre van ostentar les banderes, monedes, medayes y correspondencia de toles oficines públiques del país, según los Escudos de les Embaxaes, Llegaciones y Consulaos nel estranxeru. Artículu 3°. Queden prohibíes les reproducciones que s'estremen de los modelos adoptaos pol presente decreto. TRANSITORIU Artículu únicu. Dar# en faer les reproducciones y copies necesaries de los modelos pa unviales a toles dependencies de l'Alministración Pública, cola indicación de que, a la brevedá posible, imponer nos sos servicios. En cumplimientu de lo dispuesto pola fracción I del artículu 89 de la Constitución Política de los Estaos Xuníos Mexicanos y pa la so debida publicación y observancia, promulgo'l presente decreto na residencia del Poder Executivu Federal, na ciudá de Méxicu, D.F., a los cinco díes del mes de febreru de mil novecientos trenta y cuatro. - A.L. Rodríguez. - Robla. El Secretariu d'Estáu y del Despachu de Gobernación, Eduardo Vasconcelos. Robla”. Lo que comunico a usté pa la so publicación y demás fines. Sufraxu Efeutivu. Non Reeleición. Méxicu. D.F., a 5 de febreru de 1934. - El Secretariu de Gobernación, Eduardo Vasconcelos. - Robla.<ref> Diariu Oficial de la Federación, Méxicu, llunes 5 de febreru de 1934. Boletín del Archivu Xeneral de la Nación, t. V. Núm. 1 (Méxicu, xineru-febreru 1934), páxs. 1-3. Escudos</ref>}} Por esti nuevu diseñu tamién se formalizo'l llamáu [[Día de la Bandera y Escudu Nacional]] que se celebra dende entós cada 24 de febreru. Esti escudu de 1934 siguió n'usu hasta 1968, anque pa 1966 yá yera notable'l so pocu usu, tal que s'amosaba nel modelu, pa principiu de cuentes suprimiérase-y el círculu esterior, depués d'eso habíase esaniciáu'l nome oficial del país, o camudáu'l tipu de lletra al nome completu del país, usábase indistintamente'l modelu pa bandera y l'usáu pa papales, sellos, monedes, etc., adicionalmente a eso usaron dos diseños con solo llinies negres que sirviríen pa les impresiones a una tinta en documentos oficiales, sellos, monedes, baxorrelieves y otros usos similares, estos diseños nunca s'oficializaron anque si usáronse.<ref name="SG1"/><ref name="ENMf1"/> <gallery class=center> Ficheru: Escudo de México (1934-1968).svg|Escudu oficial pa usu en banderes 1934 a 1968.<ref name="desarrollopolitico_1">http://www.desarrollopolitico.gob.mx/es/Desarrollu_Politico/La_version_oficial_del Escudu_y_la Bandera nacionales</ref> Ficheru: Escudo de Estados Unidos Mexicanos (1934-1968).svg |Escudu oficial de 1934 a 1968 cola lleenda "Estaos Xuníos Mexicanos" pa usu en monedes, sellos, papeles impresos, etc.<ref name="desarrollopolitico_1">http://www.desarrollopolitico.gob.mx/es/Desarrollu_Politico/La_version_oficial_del Escudu_y_la Bandera nacionales</ref> Ficheru: Escudo Nacional Mexicano en sello epoca Cardenista.png | Escudu oficial de la República Federal Mexicana en 1938, en sellu oficial de la Tesorería de la delegación [[Cuajimalpa de Morelos]]. Ficheru: Esc Nac Mex a dos tintas 1934 a 1968.jpg |Escudu nacional impresu a dos tintes en credencial pa votar (1967) </gallery> === Escudu vixente === Por tola serie de problemes dichos col so usu del escudu y tamién cola bandera, ye que'l 30 de setiembre de 1966 el [[Congresu de la Unión]] en base al Art. 73, seición XXIX-b de la [[Constitución de 1917]] abre un concursu pa escoyer un nuevu diseñu del escudu y la bandera, al empar que da entrada a una iniciativa pa crear una llei que formalice y esclarie el so usu, esa primer llei recibió'l nome de '''Llei sobre les carauterístiques y l'usu del Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales''', foi aprobada pol congresu'l 23 d'avientu de 1967 y publicada nel Diariu Oficial de la Federación el 17 d'agostu de 1968.<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/> El nuevu modelu que foi presentáu'l 24 de febreru de 1969 foi obra de los arquiteutos [[Pedro Moctezuma Díaz Infante]] y [[Francisco Eppens Helguera]], el so diseñu estremábase sobremanera del modelu de 1934 en qu'usa un glifo [[náhuatl]] pa representar el llagu, que ye afatáu con glifos de cascoxos y xoyes. Pero como'l casu anterior la so representación tuvo problemes, de principiu, nun se previo un modelu pa impresiones a una tinta, por eso en 1984 creóse una nueva llei, que con cambeos y amiestes posteriores ye la vixente [[Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales (Méxicu)|Llei sobre l'Escudu, la Bandera y l'Himnu Nacionales]].<ref name="ENMf1"/><ref name="SG1"/><ref> http://www.uam.mx/difusion/casadeltiempo/52_v_feb_2012/casa_del tiempu_eIV_num_52_47_50.pdf Sobre la obra del arquiteutu Pedro Moctezuma Díaz Infante, ver páx. 47.</ref><ref>{{cita llibru|títulu=Pedro Moctezuma. Arquiteutura y Urbanismu|autor=Moctezuma, Pedro|editor=Mileniu Trés Editorial, S.A. de C.V.}}</ref> == Exemplos d'escudos == <gallery> Ficheru:Bandera de José María Morelos en 1812.png|[[Ficheru:FIAV historical.svg|15px|]] Bandera de [[José María Morelos]] en 1812. Ficheru:2 reales de cobre del Supremo Primer Congreso Nacional Gubernativo de Indias de 1812 (anverso y reverso).jpg|Moneda insurxente de 1812. Ficheru:Escudo de Allende Reverso Equis.svg|Escudu de la bandera xe de les llamaes [[Banderes ximielgues de Allende]]. Ficheru:Escudo de Allende Reverso Cruz.svg|Escudu de la bandera cruz de les llamaes [[Banderes ximielgues de Allende]]. Ficheru:8 reales SUD de México de 1812 (cobre)(anverso y reverso)(01).JPG| moneda col sellu pa monedes SUD, como se dio en Decretu por [[José María Morelos]]<ref>http://www.biblioteca.tv/artman2/publish/1811_114/Decretu_sobre_acu_ntilde_aci_oacute_n_de_moneda_de_Jos_eacute_Mar_iacute_a_Morelos.shtml Decreto sobre acuñación de moneda de José María Morelos; Tixtla, julio 13 de 1811.</ref> Ficheru:Resello del Congreso de Chilpancingo durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda del [[Congresu de Chilpancingo]] llamáu "Águila sobre una ponte de piedra". Ficheru:Resello de Vicente Guerrero durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda usáu por [[Vicente Guerrero]] identificáu como "Águila de frente mirando a la izquierda nun óvalu puntiáu.". Ficheru:Resello de Ignacio López Rayón durante la Guerra de Independencia de México (02b).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda usáu por [[Ignacio López Rayón]] identificáu como "Águila sobre un nopal sobre "NORTE" y una estrella a la izquierda zarraos nun círculu de llinies concéntriques". Ficheru:Resello del Soberano Congreso Mexicano durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda usáu en [[Tlalpujahua de Rayón|Tlalpujahua]] identificáu como "Águila sobre un nopal y "S.C.M."14 a derecha zarraos nun círculu". Ficheru:Resello insurgente de origen desconocido durante la Guerra de Independencia de México (01a).png|[[Moneda contramarcada|Resello]] de Moneda d'orixe desconocíu identificáu como "Águila sobre '''MEXICO''' zarráu nun cículo puntiáu.". Ficheru:2 reales de cobre del Supremo Primer Congreso Nacional Gubernativo de Indias de 1812 (anverso y reverso).jpg|Moneda insurxente de 1812. Ficheru:Proclama de medio real de Chiapas de 1822 (anverso y reverso).jpg|Exemplu de versión del escudu oficial del [[Primer Imperiu Mexicanu]], en moneda de mediu Real, 1822. Ficheru:Octavilla del Departamento de Durango de 1847 (anverso y reverso).JPG|Moneda de Durango de 1847. Ficheru:Octavilla de Zamora (Michoacán) de 1856 (L81)(cobre)(anverso y reverso).jpg|Moneda de Zamora de 1856. Ficheru:Octavilla de cobre del Estado de Guanajuato de 1857 (anverso y reverso).jpg||Moneda de Guanajuato de 1856. Ficheru:Escudo Nacional Mexicano en sello epoca Republicana.png|Escudu nacional en papel selláu de mediu Real pa los años de 1858 y 1859 de la república federal. Ficheru:10 centavos de México de 1864 (anverso y reverso).JPG|Exemplu del primer escudu oficial del [[Segundu Imperiu Mexicanu]], 1864. Ficheru:1 peso de México de 1866 (anverso y reverso).JPG|Exemplu del segundu escudu oficial del [[Segundu Imperiu Mexicanu]], en moneda d'un pesu, 1866. Ficheru:Mexico8real.jpg|Moneda de 1894. Ficheru:1 centavo de México de 1898 (anverso y reverso).JPG|Moneda de 1898. Ficheru:Billete_de_50_centavos_de_la_Comisión_Reguladora_del_Henequén_en_Yucatán_(reverso).jpg|Escudu nacional nun billete de Yucatán de 1914. |Moneda de 20 centavos de cobre de 1935, inda col Escudu del Centenariu. |Escudu en moneda de cinco centavos de 1936. |Moneda de 1946. Ficheru:CRED PARA VOTAR MEX 1967 WIKI.jpg|Impresión completa de Credencial Permanente d'Elector, El Contadero, Cuajimalpa, Distritu Federal (1967) Ficheru:Escudo_Nacional_Mexicano_bicolor.png|[[Ficheru:FIAV historical.svg|15px|]] Escudu oficial pa impresión a una tinta de la República Federal Mexicana en 1976, n'encabezadura de decretu de fixación de precios de diverses mercancíes y servicios, publicáu nel diariu ''La Prensa'' el llunes 27 de setiembre de 1976, páx. 10. </gallery> == Presencia nel estranxeru == Variantes del Escudu Nacional de Méxicu usar en forma oficial fora de [[Méxicu]]. === Nuevu Méxicu === {| class="toc" border="0" style="width:100%; font-size:90%" |- ! colspan="8" style="background:#629BAB; color:white; font-weight:bold" | |- style="text-align:center; font-weight:bold;" ! style="background:lavender; width:20.0%" | Escudu o Sellu !style="background:lavender; width:50.0%" | Descripción |- | [[Ficheru:Seal of New Mexico.svg|center|100px]] | Como parte del escudu del estáu federáu de [[Nuevu Méxicu]] nos [[Estaos Xuníos d'América]], como una especie de remembranza sobre la soberanía que tenía sobre'l territoriu hasta la [[Intervención d'Estaos Xuníos en Méxicu|Guerra Méxicu-Estauxunidense]] ente 1846 a 1848, esti escudu con variaciones menores úsase oficialmente dende 1850. |} === Ciudá de Los Angeles === {| class="toc" border="0" style="width:100%; font-size:90%" |- ! colspan="8" style="background:#629BAB; color:white; font-weight:bold" | |- style="text-align:center; font-weight:bold;" ! style="background:lavender; width:20.0%" | Insinia !style="background:lavender; width:50.0%" | Descripción |- | [[Ficheru: Seal of Los Angeles, California.svg|center|100px]] | La [[Los Angeles|ciudá de Los Angeles]] tien nel so escudu un cambéu del escudu nacional mexicanu, na so división interna, inferior, derecha. Nun confundir col [[Condáu de Los Angeles]] o la [[Gran Los Angeles|Zona Metropolitana de los Ánxeles]]. Esti escudu con variaciones mínimes ye oficial dende [[1905]].<ref>https://web.archive.org/web/20140115092107/http://www.lacity.org/stellent/fragments/CITYOFLA_LACITYSITE_V3_MASTER_CSS1/img/centerfooterBG.png Imaxe de la base de la páxina oficial de la Ciudá de los Ánxeles, http://lacity.org/</ref><ref>https://web.archive.org/web/20130710235048/http://www.lacity.org/stellent/groups/lacity/%40lacity/documents/contributor_web_content/lacityp_023683.pdf Historia del escudu</ref> |} === Lexón Estranxera Francesa === {| class="toc" border="0" style="width:100%; font-size:90%" |- ! colspan="8" style="background:#629BAB; color:white; font-weight:bold" | |- style="text-align:center; font-weight:bold;" ! style="background:lavender; width:20.0%" | Insinia !style="background:lavender; width:50.0%" | Descripción |- | [[Ficheru: 1re SVG.svg|center|100px]] | Como parte del escudu del '''1° Reximientu''' con base en [[Aubagne]] onde s'atopa'l Cuartel Xeneral de la [[Lexón Estranxera Francesa]], esto n'alcordanza de la [[Batalla de Camarón]], asocedida mientres la [[Segunda intervención francesa en Méxicu|Intervención Francesa]] en Méxicu'l 30 d'abril de 1863 y tamién en 1862, que dientro de la doctrina de la Lexón representa'l mayor sacrificiu que tuvo de dar la Lexón pola so patria adoptiva y que cada añu celebren y conmemoren al usar esa fecha pa realizar xurar de bandera a los nuevos reclutes; Adicionalmente pol mesmu motivu úsense'l colores verde, colloráu y negru, nos símbolos de la Lexón, el color negru usar en sustitución del blancu como símbolu de duelu. |} == Interpretaciones == {{referencies|t=20170904}} * El significáu orixinal de los símbolos yera distintu en numberosos aspeutos. L'águila yera una representación del dios sol, Huitzilopochtli, que yera bien importante, pos los mexicas llamar a sí mesmos "el pueblu del Sol". El nopal, colos sos frutos, llamáu "tenochtli" en [[náhuatl]], representa la islla sobre la que la ciudá de Tenochtitlán foi fundada. Pal pueblu azteca, la culiebra representaba sabiduría y tenía connotaciones rellacionaes col dios [[Quetzalcóatl]]. Ente los mexicas, esta escena cola águila taramiando a la culiebra, sería considerada como impropia. La historia de la culiebra derivar d'una traducción incorreuta de la crónica ''Mexicayotl'' de [[Hernando de Alvarado Tezozómoc]]. Traducióse la frase náhuatl ''ihuan cohuatl izomocayan'', "la culiebra xibla", como "la culiebra ye destruyida". Basáu nesto, el padre [[Diego Durán]] reinterpretó la lleenda, de manera que l'águila representara'l bien, ente que la culiebra representa'l mal y el pecáu. A pesar de la so imprecisión, esti significáu foi adoptáu yá que correspondía cola tradición [[heráldica]] [[Europa|europea]]. Por ello, anque esta visión nun correspuende coles tradiciones [[Prehispánicu|precolombines]], foi utilizada los misioneros pa la catequesis y la conversión de los pueblos indíxenes al [[cristianismu]]. El padre Durán utilizaría esta versión de la historia per primer vegada en 1582 pa ilustrar la so "Atles de la historia de los indios de la Nueva España ya islles de Tierra Firme", y llueu foi adoptada por otros. Nun sería hasta la guerra d'Independencia que s'usaría como escudu d'armes. * Que l'águila representa al pueblu mexicanu, y el so pose combativa significa que'l pueblu ta llistu pa enfrentar los retos que la vida y el mundu presénten-yos. * Que la culiebra representa a los enemigos de Méxicu, qu'anque nun s'identifiquen, podría significar cualquier interés estrañu qu'intente estropiar al pueblu mexicanu. El que la culiebra tea siendo taramiada pol águila, significa que'l pueblu mexicanu va prevalecer sobre los sos enemigos. * Que'l nopal, colos sos escayos; representa los retos y problemes de Méxicu. L'águila, desafiantemente parada sobre'l nopal significa que'l pueblu mexicanu va sobrollevar estos retos. * Que los símbolos mexicas del castru y l'agua, representen los oríxenes [[indíxena|indíxenes]] de Méxicu, xuníos na Colonia pol [[mestizaje]] ente europeos ya indíxenes. * Que les cañes de lloréu y encino qu'arrodien al escudu, representen la victoria y martiriu de quien dieron la so vida pola patria mexicana. * Representación metafórica de la unión de la Raza Mexicana, dando como productu Quetzalcoatl "culiebra emplumada", surrealismu cósmicu-terrenal ente águila y culiebra. == Referencies == {{Formatu de referencies|t=20170904}} {{llistaref|2}} == Ver tamién == * [[Bandera de Méxicu]] * [[Himnu Nacional Mexicanu]] == Enllaces esternos == * {{cita web |url=http://www.acadmexhistoria.org.mx/PDF/SILLON_18_CARRERA_STAMPA.pdf |títulu=Discursu d'ingresu "Significáu del escudu nacional" |fechaaccesu=5 de febreru de 2011 |autor=[[Manuel Carrera Stampa]] |fecha=29 de xunu de 1959 |obra=[[Academia Mexicana de la Historia]] }} * [http://www.presidencia.gob.mx/mexico/?contenido=15008 L'escudu nacional mexicanu] * [http://compilacion.ordenjuridico.gob.mx/obtenerdoc.php?path=/Documentos/LEXISLATIVU/o9242.doc&nombreclave=o9242.doc Llei sobre les carauterístiques y l'usu del escudu nacional mexicanu] {{Tradubot|Escudo Nacional de Méxicu}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escudos|Mexico]] [[Categoría:Escudos de Méxicu| ]] [[Categoría:Símbolos de Méxicu]] [[Categoría:Heráldica de Méxicu| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] slgj7h7q7wef8z7zpe2k9qxhrsld69z 0 127668 3713176 3676819 2022-08-24T15:38:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{ficha d'escudu |nome = Escudu d'armes del<br/>Reinu de los Países Baxos |imaxe = Royal Coat of Arms of the Netherlands.svg |anchu_imaxe = 280px |propietariu = El [[Monarques de los Países Baxos|Monarca de los Países Baxos]] |entidá = {{bandera2|Países Baxos|nome=Países Baxos}} |años_adoptáu = [[24 d'agostu]] de [[1815]] <small>(primer versión)</small><br/>[[10 de xunetu]] de [[1907]] <small>(versión actual)</small> |cimera = |burelete = |corona = |yelmu = |timbre = Corona real de los Países Baxos |blasón = D'azur semáu de billetes d'oru, un lleón d'oru coronáu de lo mesmo, lampasado y armáu de gules, sosteniendo en diestra una espada de argén encabada n'oru y na siniestra un fexe de siete fleches de argén puntaes, plumaes y ataes d'oru. |tenante = Dos lleones rampantes d'oru, linguados y uñados de gules. |condecoración = |lema = ''«Je maintiendrai»'' (''Voi Caltener'') |ordes = |otros elementos =Un mantu de púrpura, guarníu d'oru, forráu de armiño y cimado con un baldaquín de púrpura, ribeteado d'oru. |partes = |otres versiones = [[Ficheru:Royal_coat_of_arms_of_the_Netherlands_(1815-1907).svg|250px]]<br/>Escudu usáu ente 1815 y 1907. }} L''''escudu de los [[Países Baxos]]''' tamién ye'l blasón personal del monarca neerlandés. Contién los mesmos elementos dende'l [[24 d'agostu]] de [[1815]], cuando [[Guillermu I de los Países Baxos|Guillermu I]] (primer rei de los [[Reinu Xuníu de los Países Baxos|Países Baxos]]), escoyó una combinación del antiguu escudu de la [[Casa de Nassau]] y del escudu de la [[Provincies Xuníes de los Países Baxos|República]]. Anguaño l'escudu ta descritu pol Real Decretu de 23 d'abril de 1980 que nun introdució cambeos. El testu del Real Decretu que regula l'escudu de los Países Baxos ye'l siguiente: {{cita|:* Artículu 1: L'escudu d'armes del Reinu de los Países Baxos, según el Nuesu y el de Los nuesos socesores, los Reis de los Países Baxos ye [[azur]], semáu de billetes [[Oru (heráldica)|d'oru]], con un lleón d'oru coronáu de lo mesmo, lampasado y armáu [[Gules|de gules]], llevando na garra diestra una espada de plata con empuñadura d'oru y na garra siniestra un manizu de siete fleches de plata con puntes d'oru, arreyaes con un llazu d'oru. :* Artículu 2: L'escudu lleva los siguientes ornamientos esteriores: pa cimar l'escudu, la [[corona real]] neerlandesa; pa sostener l'escudu, dos lleones d'oru, linguados y uñados de gules; y el lema “''Je maintiendrai''” (''Voi Caltener'') en lletres d'oru sobre una cinta azur. :* Artículu 3: L'escudu descritu nel artículu 1, provistu de los sos ornamientos esteriores, puede dir asitiáu sobre un mantu real de púrpura, guarníu d'oru y forráu de armiño, alzáu con cuerdes d'oru que terminen en borlas del mesmu metal y cimado con un baldaquín de púrpura, ribeteado d'oru sobre'l que fuelga la [[corona real]].}} == Orixe y evolución del escudu de los Países Baxos == Dende 1815 los cambeos introducíos nel escudu de los Países Baxos fueron escasos. L'últimu cambéu, más allá de cuestiones rellacionaes col diseñu, realizóse'l 10 de xunetu de 1907 cuando los ''lleones guardantes coronaos'' (nome que reciben na heráldica'l lleones representaos mirando al observador) que sosteníen l'escudu fueron sustituyíos por otros que miraben de frente y nun portaben corones. Como s'indicó Guillermu I, primer monarca de los Países Baxos, adoptó unes armes nes que combinó elementos de la heráldica del so llinaxe colos del blasón de les Provincies Xuníes de los Países Baxos (1581-1795). El blasón de la Casa de Nassau tuvo la siguiente [[Blasonamiento|descripción heráldica]]: ''Nun campu d'azur semáu de billetes d'oru, un lleón rampante de lo mesmo'' (un lleón sofitáu en dos de les sos pates, de color mariellu sobre un fondu azul decoráu con pieces marielles). Los elementos que Guillermu I introdució nes sos armes procedíen del escudu qu'utilizaron los Estaos Xenerales de la [[Provincies Xuníes de los Países Baxos|República de les Provincies Xuníes]]. Trátase de la espada y el manizu o fexe de siete fleches (una per cada provincia) que'l lleón sostién nes sos garres derecha y izquierda respeutivamente. === Heráldica de los Condes de Nassau === [[Ficheru:Wapen nassau1.PNG|thumb|150px|left|El blasón de la Casa de Nassau col "''[[Timbre (heráldica)|timbre]] d'Otón''".]]L'escudu de la Casa de Nassau data aprosimao del añu 1250. Pocos años dempués la heráldica del llinaxe adoptó dos variantes que correspondíen colos dos cañes principales del mesmu. Una d'estes cañes baxa del conde [[Walram II de Nassau]] y otra del conde [[Otón I de Nassau]], dambos fíos del conde [[Enrique II de Nassau|Enrique II]] (ca. 1190-1251). La dinastía reinante nos Países Baxos pertenez a la llinia del conde Otón I y los [[Gran Duque de Luxemburgu|grandes duques de Luxemburgu]] son descendientes del conde Walram. La llinia de Walram, representó'l lleón del so escudu coronáu pa estremase de la otra caña familiar. En rellación colos [[Adornos del escudo|adornos esteriores]], nes armeríes de la Casa de Nassau el [[Timbre (heráldica)#El yelmu|yelmu heráldicu]] namái figuró nel [[Timbre (heráldica)|timbre]] d'escudos pertenecientes a los sos miembros varones. Na heráldica de los descendientes d'Otón I, el yelmu apaecía asitiáu debaxo d'una corona y de una [[Cimera (heráldica)|cimera]] con forma de dos ales estendíes ''[[Color sable|de sable]]'' (color negru), afataes con bandes narquiaes ''[[Argén|de plata]]'' (color blancu) y decoraes con delles fueyes. A estos elementos xuníense-yos unos ''[[lambrequín|lambrequines]]'' (un adornu heráldicu del timbre) colos colores de les armeríes de los Nassau, ''[[Azur|d'azur]] y [[Oru (heráldica)|d'oru]]'' (de color azul y mariellu). Los descendientes del conde Walram utilizaron otra cimera distinta que tenía un lleón sentáu ''d'oru'' como elementu central. Nel decretu de 1815, xunto a una corona real zarrada, regulóse l'usu del yelmu como timbre heráldicu del monarca de los Países Baxos. Nesti decretu establecióse como cimera la que pertenecía a la caña de Walram en cuenta de la de la llinia otoniana que yera la que-y correspondía por llinaxe a Guillermu I. El motivu d'esta decisión nun pudo esclariase, probablemente pudo cometese un error. Dellos miembros varones de la Casa Real de los Países Baxos siguieron utilizando nos sos escudos el yelmu y la cimera de la llinia de Walram.[[Ficheru:Wapen van Koning Willem I met helmteken.jpg|thumb|right|240px|Les armes de Guillermu I de los Países Baxos col timbre usáu pola caña de los descendientes del conde Walram.]] [[Ficheru:Coat of arms of the republic of the united Netherlands.svg|thumb|180px|right|Escudu usáu poles Provincies Xuníes (dende 1668).]][[Ficheru:Coat of arms of the republic of the united Netherlands (before 1665).svg|thumb|160px|left|Escudu usáu poles Provincies Xuníes (antes de 1668).]] === Heráldica de los Príncipes d'Orange === El lema del llinaxe de los Nassau, desque en [[1530]] facer col control del [[Príncipe d'Orange|Principáu d'Orange]], foi "''Je Maintiendrai''", qu'n'[[idioma español|español]] significa "''Voi Caltener''". El conde [[Enrique III de Nassau-Breda]] casóse con Claudia de Châlons, que yera la hermana de [[Filiberto de Chalôns]], l'últimu príncipe d'Orange que perteneció a la [[Casa de Châlons]]. Al finar Filiberto en 1530 ensin descendencia, asocedió-y un fíu del conde Enrique III y Claudia de Châlons, [[René de Nassau-Breda]]. Ésti heredó'l principáu, pero viose obligáu a caltener Châlons como nome del llinaxe y a siguir usando'l blasón d'esta familia. Esta ye la razón pola qu'esti príncipe pasó a la historia como René de Châlons. La frase "''Je Maintiendrai Châlons''", adoptada como lema pola Casa de Nassau, espresa'l compromisu adquiríu pol conde René pol heriedu del so tíu. René finó en [[1544]] ensin fíos y el so sobrín, [[Guillermo d'Orange|Guillermo de Nassau-Dillenburg]] (conocíu como Guillermo ''el Taciturno''), convertir nel so herederu. Guillermo fundó la [[Casa d'Orange-Nassau]] y pasó a ser conocíu como Guillermo d'Orange. Nun primer momentu Guillermo ''el Taciturno'' sustituyó'l lema "''Je Maintiendrai Châlons''" por "''Je Maintiendrai Nassau''". Darréu Guillermo o dalgunu de los sos herederos retiró'l nome del llinaxe del lema, y ésti amenorgóse a "''Je Maintiendrai''". Les cornetes, unu de los elementos centrales de la heráldica de los Châlons, nun s'incorporaron a los escudos de los monarques de los Países Baxos pertenecientes a la Casa d'Orange-Nassau, pero pueden reparase nel [[Estandarte Real de los Países Baxos|estandarte real]] y nes variantes utilizaes polos miembros de la Familia Real. [[Ficheru:Zegel Staten-Generaal 1578.jpg|thumb|120px|left|El sellu de los Estaos Xenerales de les Provincies Xuníes, 1578.]] [[Ficheru:Element uit de vlag van de marine van de Bataafse Republiek.svg|thumb|right|160px|Alegoría de los Países Baxos, usada como emblema pola República Bátava, 1797-1806.]] [[Ficheru:Coat of Arms of Sovereign Prince William I of Orange.svg|thumb|right|260px||Escudu de Guillermu I como "Príncipe Soberanu", 1813-1815.]] === Sellu y escudu de los Siete Provincies Xuníes === Na heráldica de la República de les [[Provincies Xuníes de los Países Baxos|Provincies Xuníes]] podía reparase un lleón rampante d'oru que portaba una espada y un manizu o fexe de fleches nes sos garres delanteres. Estos elementos yá s'emplegaben nos tiempos en qu'éstes yeren un dominiu de la [[Casa d'Austria]]. El lleón rampante, como símbolu de los [[Países Baxos Borgoñonos]], empezó a utilizase como cimera del escudu de [[Felipe I de Castiella|Felipe'l Formosu]] y la espada introducir mientres el reináu del so fíu [[Carlos I d'España|Carlos I]]. Les [[Diecisiete Provincies]] siguieron usando estos símbolos mientres el sieglu XVI. En 1578, mientres la [[Guerra de los Ochenta Años]], los Estaos Xenerales de les Provincies adoptaron un sellu nel que s'atopaba representada la figura d'un lleón rampante armáu cola espada y diecisiete fleches, una per cada provincia, a pesar de que namái siete d'éstes llograron la so independencia de la caña española de la [[Casa d'Austria]]. El sellu de los Estaos Xenerales utilizar hasta l'añu 1795. Dende 1584 la República de los Siete Provincies Xuníes cuntó con un escudu que'l so blasonamiento foi: ''Nun campu d'oru un lleón rampate d'oru, armáu, lampasado d'azur y coronáu d'oru, teniendo na so diestra una espada y na so siniestra un fexe de fleches d'azur''. El colores escoyíos yeren los más usaos nel blasón d'Holanda, la provincia más importante (que de la mesma yera'l qu'utilizaren los condes d'Holanda dende una fecha cercana al añu 1198). Escontra 1668 el campu del blasón pasó a ser ''[[Gules|de gules]]'' (colloráu heráldicu) y el lleón empezó a figurar ''coronáu d'oru, armáu y lampasado d'azur''. Tamién s'estableció que la espada fora representada ''de plata'' con empuñadura ''d'oru'' y les fleches ''de plata'' con puntes ''d'oru''. === 1795 - 1815: Revolución, periodu napoleónicu y restauración === [[Ficheru:Coat of Arms of the Kingdom of Holland (1808).svg|thumb|left|245px|Escudu del Reinu d'Holanda, 1806-1810.]] En 1795, por causa d'una [[Guerres Revolucionaries Franceses|intervención francesa]], [[Guillermu V d'Orange]], el postreru [[estatúder]], foi derrocáu y fuxó a [[Inglaterra]] proclamándose la [[República Bátava]] que s'enllargó hasta l'añu 1806. La República Bátava adoptó como emblema una alegoría de la llibertá holandesa (cola carauterística figura femenina) acompañada d'un lleón. En 1806 creóse'l [[Reinu d'Holanda]] con [[Luis Bonaparte]], hermanu de [[Napoleón]], como monarca. Luis Bonaparte emplegó un escudu [[Cuartel (heráldica)|cuartelado]] nel que se combinaron el blasón de los Siete Provincies Xuníes col [[Escudu de Francia|águila napoleónica]]. Nesti escudu'l lleón portaba per vegada primera una [[corona real|corona real zarrada]]. Nel añu 1813, cuando'l franceses fueron espulsaos de los Países Baxos, el fíu del postreru estatúder, [[Guillermu I de los Países Baxos|Guillermu VI d'Orange]] foi proclamáu Príncipe Soberanu. Guillermo aprovechó p'adoptar un nuevu escudu d'armes. Nel escudu puramente dichu l'águila napoleónica que figuraba nel escudu de Luis Napoleón foi sustituyida polos blasones de Châlon y Orange. El blasón de Nassau foi asitiáu nun escusón, asitiáu nel centru del escudu. Col establecimientu del [[Reinu Xuníu de los Países Baxos]] en 1815, colos Orange-Nassau como dinastía reinante, unificar nun únicu país los Siete Provincies Xuníes y los [[Países Baxos Austriacos]]. El so primer monarca, Guillermu I d'Orange (hasta entós Guillermu VI) decidió que les armes reales teníen de modificar de nuevu y decidió combinase los escudos de les Provincies Xuníes y de la dinastía reinante faciendo al lleón que figuraba nesti postreru portar la espada y el fexe de fleches coles que diba armáu aquel otru del blasón de les Provincies Xuníes. == Versiones embrivíes y variantes del escudu de los Países Baxos == === Versión emplegada pol Gobiernu === El gobiernu de los Países Baxos, los sos [[Misión diplomática|misiones diplomátiques]], les sos [[consuláu|consulaos]] y otres instituciones gubernamentales utilicen una versión simplificada de les armes reales na que nun figuren el mantu, el baldaquín y la corona real que fuelga sobre esti postreru. Esti escudu tamién ye'l qu'apaez representáu nos [[pasaporte]]s neerlandeses. <center>{{Galería d'imáxenes|anchu=250|alto=250|llinies=2 |State coat of arms of the Netherlands.svg|<small>Versión emplegada pol Gobiernu de los Países Baxos.</small> |Logo rijksoverheid.svg|<small>[[Logotipu]] gubernamental.</small> }}</center> ==== Otres versiones institucionales ==== <center>{{Galería d'imáxenes|anchu=220|alto=220|llinies=3 |Coat of arms of the Staten Generaal.svg|<small>Versión emplegada polos [[Estaos Xenerales de los Países Baxos|Estaos Xenerales]].</small> |Coat of arms of the Eerste Kamer.svg|<small>Versión emplegada pol [[Senáu de los Estaos Xenerales|Senáu]].</small> |Coat of arms of the Tweede Kamer.svg|<small>Versión emplegada por la<br />[[Segunda Cámara de los Estaos Xenerales|Cámara de Representantes]].</small> }}</center> === Variantes usaes polos miembros de la Familia Real === {| width="100%" cellpadding="0" cellspacing="0" border="0" border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" |- | {| width = "100%" border = 1 border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 0.5em 1em 0.5em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse;" |- |colspan = "3" bgcolor = "#ccccff" align="center"|'''Escudos de los miembros la Familia Real Neerlandesa''' |- !width = "35%"|Imaxe !width = "20%"|Escudu !width = "45%"|Detalles |- | <center>[[Ficheru: Coat of Arms of Maxima, Queen of the Netherlands.svg|190px]]</center>||Escudu d'Armes de la <br />[[Máxima de los Países Baxos|reina Máxima]] || Nun escudu ovaláu (propiu de dames), [[cuartel (heráldica)|cuartelado]] de les armes reales neerlandeses coles d'Orange. Sobre'l tou, nun escusón, les armes de ''Zorreguieta'' (armes [[Jorge Zorreguieta|paternes]]): [[Oru (heráldica)|D'oru]] y sobre ondado [[Azur|d'azur]], un castiellu [[donjonado]] [[Gules|de gules]] acompañáu de dos cipreses con dos talos llobos [[Sable (heráldica)|de sable]].<ref name=koninklijkhuis>{{cita web |url= http://www.koninklijkhuis.nl| |títulu= Web oficial de la Casa Real Neerlandesa|idioma=inglés |fechaaccesu=9 de xunetu de 2014}} </ref> |- | <center>[[Ficheru: Coat of Arms of the children of Wilhelm-Alexander of the Netherlands.svg|190px]]</center>||Escudu d'Armes de les fíes d'el<br />[[Guillermo Alejandro de los Países Baxos|rey Guillermo Alejandro]]<br/><small>( Princeses [[Catalina Amalia d'Orange|d'Orange]], [[Alexia d'Orange-Nassau|Alexia]] y [[Ariadna d'Orange-Nassau|Ariadna]])</small>|| Cuartelado de les armes reales neerlandeses coles d'Orange. Sobre'l tou, nun escusón, les armes de ''Zorreguieta'' (armes maternes): D'oru y sobre ondado d'azur, un castiellu donjonado de gules acompañáu de dos cipreses con dos talos llobos de sable.<ref name=koninklijkhuis/> |- | <center>[[Ficheru: Coat of Arms of the children of Beatrix of the Netherlands (Variant).svg|190px]]</center>||Escudu d'Armes de los fíos de la<br/>[[Beatriz de los Países Baxos|princesa Beatriz]]<br/><small>(Príncipe [[Constantino Cristóbal de los Países Baxos|Constantino Cristóbal]])</small>||Cuartelado de les armes reales neerlandeses coles d'Orange. Sobre'l tou, nun escusón, les armes de ''Amsberg'' (armes [[Nicolás de Amsberg|paternes]]): [[Sinople|De sinople]] [[Glosariu d'heráldica#T|terazado]] d'oru, un castiellu [[donjonado]] [[Argén|de plata]].<ref name=koninklijkhuis/> |- | <center>[[Ficheru: Coat of Arms of Beatrix of the Netherlands.svg|190px]]</center>||Escudu d'Armes de la<br/>[[Beatriz de los Países Baxos|princesa Beatriz]]||Cuartelado de les armes reales neerlandeses coles d'Orange. Sobre'l tou, nun escusón, les armes de ''Lippe'' (armes [[Bernardo de Lippe-Biesterfeld|paternes]]): De plata, una rosa heráldica de gules.<ref name=koninklijkhuis/> |- | <center>[[Ficheru: Coat of Arms of the children of Juliana of the Netherlands.svg|190px]]</center>||Escudu d'Armes de les fíes de la<br />[[Xuliana de los Países Baxos|reina Xuliana]]<br/><small>( Princeses [[Irene de los Países Baxos|Irene]], [[Margarita de los Países Baxos|Margarita]] y [[Cristina de los Países Baxos|Cristina]])</small>|| Nun escudu ovaláu (propiu de dames), cuartelado de les armes reales neerlandeses coles d'Orange. Sobre'l tou, nun escusón, les armes de ''Lippe'' (armes paternes): De plata, una rosa heráldica de gules.<ref name=koninklijkhuis/> |- | <center>[[Ficheru: Coat of Arms of the children of Margriet of the Netherlands.svg|190px]]</center>||Escudu d'Armes de los fíos de la<br />princesa Margarita<br/><small>(Príncipe Mauricio, Bernardo, Pedro Cristián y Florencio)</small>|| Cuartelado de les armes reales neerlandeses coles d'Orange. Sobre'l tou, nun escusón, les armes de ''Vollenhoven'' (armes [[Margarita de los Países Baxos#Familia|paternes]]): [[Glosariu d'heráldica #P|Partíu]], 1 d'azur, una estrella de plata; 2 d'oru, un árbol de sinople terrazado de lo mesmo y acompañáu d'un venado rampante de gules.<ref name=koninklijkhuis/> |} |} == Notes == === Fuentes === * Vries, Hubert de. ''Wapens van de Nederlanden: de historische ontwikkeling van de heraldische symbolen van Nederland, België, hun provincies en Luxemburg''. Uitgeverij Jan Mets. Ámsterdam, 1995. *[https://web.archive.org/web/20100126145706/http://www.minbuza.nl/es/Los_Pa%C3%ADses_Baxos/Sobre_los_Pa%C3%ADses_Baxos/Historia/La bandera_y_l'escudu_de_armes_de_los_Pa%C3%ADses_Baxos La bandera y l'escudu d'armes de los Países Baxos, Ministeriu d'Asuntos Esteriores de los Países Baxos]. * [https://web.archive.org/web/20080701191434/http://www.koninklijkhuis.nl/english/content.jsp?objectid=13334 Armes reales de los Países Baxos, Casa Real de los Países Baxos]. {{en}} * [http://www.ngw.nl/ryks-en.htm Escudu de los Países Baxos, ''Heraldry of the World'']. {{en}} * [http://www.tacitus.nu/historical-atles/regents/germany/nassau2.htm Llinia otoniana de los Nassau, ''Historical Atles'']. {{en}} * [http://www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/FranceNassau.htm Gobernantes de la Casa de Nassau, ''The History Files'']. {{en}} * [http://www.historyfiles.co.uk/KingListsEurope/FranceHolland.htm Gobernantes de los Países Baxos, ''The History Files'']. {{en}} === Referencies === {{llistaref}} {{Tradubot|Escudo de los Países Baxos}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escudos|Paises Baxos]] [[Categoría:Escudos de los Países Baxos|Escudos de los Países Baxos]] [[Categoría:Escudos históricos de los Países Baxos|Escudos históricos de los Países Baxos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] bdv6oxxg77jl54o9e1y0q23h1jks0vm 0 128278 3713170 3637946 2022-08-24T14:33:13Z Jvbignacio9 95508 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Semitic languages-es.svg|thumb|right|300px|Mapa cola distribución de les llingües semites iniciales.]] [[Ficheru:Afroasiatic_languages-es.svg|thumb|300px|Distribución xeográfica de los falantes de llingües semites (en naranxa) y d'otres [[llingües afroasiátiques]] na actualidá.]] El términu '''semita''' referir a aquelles persones que la so [[llingua materna]] ye una [[llingües semítiques|llingua semita]]. El términu emplegóse orixinalmente nel ámbitu [[Llingüística|llingüísticu]] pa referise a una gran [[familia de llingües]] orixinaries del [[Próximu Oriente|Próximu]] y [[Oriente Mediu]] y qu'anguaño se conocen como llingües semítiques. Magar escarecer de toa base [[etnia|étnica]], y al igual qu'asocedió col términu [[ariu]], la voz semita» mientres el sieglu&nbsp;XIX tresfirió'l so sentíu llingüísticu orixinal a unu nuevu, [[pseudociencia|pseudocientífico]] y de corte [[racismu|racial]]. Col fin de la [[Holocaustu|Segunda Guerra Mundial]], el segundu sentíu del términu quedó en desusu. == Orixe == El términu semita»<ref>El términu semita» provién del [[idioma hebréu|hebréu]] [[Biblia|bíblicu]] [[Sem]], que se traduz como ‘nome’. * שם en [[alfabetu hebréu|calteres hebreos]] * ساميّ en [[alfabetu árabe|calteres árabes]].</ref> fai referencia a los pueblos citaos na ''[[Biblia]]'', descendientes de [[Sem]], segundu fíu de [[Noé]]. [[Jafet]] foi'l fíu primoxénitu ([[Xénesis]] 10:21) y [[Cam]] el menor (Xénesis 9:24). Nel llibru del ''[[Xénesis]]'' (el primeru de la ''Biblia'') atópase la narración del [[Diluviu universal]] y nella ta la «[[Tabla de Naciones|tabla de les naciones]]», onde se fai referencia a la [[xenealoxía]] de los semites. Los antiguos pueblos de fala semítica inclúin a los habitantes d'[[Aram-Damascu|Aram]], [[Asiria]], [[Babilonia]], [[Siria]], [[Canaán]] —incluyíos los [[hebreos]]— y [[Fenicia]]. El términu foi propuestu primeramente por [[August Ludwig von Schlözer]] nel ''[[Repertorium für biblische und morgenländische Litteratur|Repertorium]]'' (1781) d'[[Eichhorn]],<ref>{{cita llibru |editor=Johann Gottfried Eichhorn|títulu=Repertorium für biblische und morgenländische Litteratur|volume=Vol. VIII|allugamientu=Leipzig|añu=1781|autor=August Ludwig von Schlözer|capítulu=Cap. V: von dean Chaldaern|páxina=113|url=https://books.google.com.ar/books?id=UZRAAAAAcAAJ&hl=es&pg=PA113}}</ref> pa referise a les llingües emparentaes col hebréu. Na ''[[Enciclopedia católica]]'' consta que yá en 1807, «semita» adoptárase como términu étnicu. Por estensión, «semita» empezar a utilizar pa designar a los pueblos falantes de les llingües semítiques y les sos realizaciones culturales. En [[llingüística]] y [[etnoloxía]], el términu semita» usar pa referise a una [[familia llingüística]] d'orixe predominantemente [[Oriente Mediu|mediu-oriental]], agora llamada [[llingües semítiques]]. Esta familia llingüística inclúi les formes antiguu y modernu del [[idioma acadiu|acadiu]], l'[[Idioma amháricu|amháricu]], l'[[Idioma árabe|árabe]], l'[[Idioma araméu|araméu]], el [[Idioma feniciu|feniciu]], el [[ge'ez]], l'[[Idioma hebréu|hebréu]], el [[Idioma maltés|maltés]], el [[yehén]] y el [[tigriña]]. == Usu == [[Ficheru:Lenguas semiticas - cronologia.png|thumb|400px|Llingües semítiques.]] [[Ficheru:Languages_world_map_actual.png|thumb|400px|Families de llingües nel mundu, coles llingües semítiques n'área de color naranxa.]] Los pueblos de llingua semita taben constituyíos por un conxuntu heteroxéneu de pueblos y etnies, toos ellos pertenecientes a l'antigua [[llingües semítiques|familia llingüística semita]]. L'acepción [[raza|racial]] de «semita» ye güei considerada [[pseudociencia|pseudocientífica]], y el so usu ye desaconseyáu. La rellación ente los pueblos semites débese puramente al so orixe llingüístico y cultural, polo que l'usu de «semita» débese circunscribir a estos ámbitos. Ye, pos, impropiu falar de «races» [[indoeuropéu|indoeuropees]] o de races semites, sinón que tien de falase de pueblos que falaron dalguna d'estes llingües. Ye especialmente na [[clasificación filogenética|clasificación propia de la llingüística]] y al considerase les [[families de llingües]], onde se determinen rexones con grupos que falen les distintes llingües, ente les que tamién esisten les llingües semítiques.<ref> En [[llingüística]], les llingües semítiques pertenecen al grupu de llingües afroasiátiques.</ref> == Antisemitismu == {{AP|Antisemitismu}} A finales del sieglu XIX acuñóse'l [[neoloxismu]] ''antisemitismu'' en panfletos qu'encamentaben a la hostilidá ideolóxico y racial contra los [[xudíu|xudíos]]. Esi foi y sigue siendo'l significáu esclusivu del términu, esto ye, aplicáu puramente a los xudíos (y non a otros pueblos con llingües semítiques, como los árabes), y asina lo recueye'l [[DRAE]] (vease'l so [[drae:antisemita|definición]]). Sicasí, al aparrar la teoría [[racismu|racial]] na que se sofitaba'l términu cuando foi creáu, y cuidao que les actitúes antijudías actuales (vease [[neoantisemitismo]]) basar nunos supuestos distintos a los de la dómina del [[casu Dreyfus]] o del racismu d'Estáu de los [[nazi]]s y, sobremanera, col fin d'evitar tracamundios en referencia a otros pueblos que falen llingües semítiques, últimamente prefierse l'usu de términos equivalentes non ambiguos, como ''xudeofobia'' o ''antijudío'', acutando ''antisemitismu'' pal so usu en referencies históriques a les ideoloxíes antijudías de la segunda metá del sieglu XIX y la primer metá del sieglu XX. == Notes y referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Semitic peoples}} {{Tradubot|Pueblos semitas}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pueblos semites|Pueblos semites]] [[Categoría:Semitología]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] r7oev1k1vrysz25nusw1m78r4idw5sv 0 128281 3713171 3710946 2022-08-24T14:52:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{escudu}} L''''escudu de [[Estáu de Palestina|Palestina]]''' ta compuestu pola figura d'un [[águila]] de [[Argén|plata]] esclariada de [[color sable|sable]] que sostién sobre'l so pechu un escudu colos colores de la [[bandera de Palestina]] asitiaos en [[palu (heráldica)|palu]] (verticalmente). L'águila reposa sobre una franxa horizontal na qu'apaecen escrites n'[[idioma árabe|árabe]] les pallabres دولة فلسطين (''Dawlat Filesṭin'': Estáu de Palestina n'español). La figura de l'águila qu'apaez nel escudu ye conocida como ''“Águila de [[Saladino]]”'' y foi adoptada del escudu de la [[República Árabe Xunida]]. Tamién figura nos escudos d'[[Escudu d'Exiptu|Exiptu]] y [[Escudu d'Iraq|Iraq]]. Hasta'l 6 de xineru de 2013, l'escudu representaba a l'[[Autoridá Nacional Palestina]] y llevaba les pallabres السلطة الفلسطينية (''Al-Sulṭa a la Filesṭīniyya'', L'Autoridá Palestina). Tres la reconocencia pola ONX de Palestina como Estáu observador non-miembru'l [[30 de payares]] de [[2012]], y la decisión de la ONX de sustituyir el nome de «Palestina» pol de «Estáu de Palestina»,<ref>{{cita web |títulu=After upgrading status, UN officially switches from ‘Palestine’ to ‘State of Palestine’|url=http://www.timesofisrael.com/after-upgrading-status-un-officially-switches-from-palestine-to-state-of-palestine/|fechaaccesu=6 de xineru de 2013|fecha=25 d'avientu de 2012|idioma=inglés|apellíu=Ahren|nome=Raphael|editorial=The Times of Israel}}</ref> un decretu promulgáu'l 5 de xineru de 2013 pol presidente palestín [[Mahmud Abbas]] sustituyó oficialmente'l nome d'Autoridá Nacional Palestina» per «Estáu de Palestina», cambéu que se treslladó de momentu al escudu nacional.<ref>{{cita web |autor=Europa Press|títulu=L'Autoridá Nacional Palestina va ser l'Estáu de Palestina, tres un decretu de Abbas|url=http://ecodiario.eleconomista.es/oriente-medio/noticias/4510791/01/13/L'Autoridá Nacional-Palestina-sera-l'Estáu-de-Palestina-tres-un decretu-de-Abbas.html|fechaaccesu=6 de xineru de 2013|fecha=6 de xineru de 2013|editorial=elEconomista.es}}</ref><ref>{{cita web |títulu=PA officially changes name to State of Palestine|url=http://www.jpost.com/MiddleEast/Article.aspx?id=298473|fechaaccesu=6 de xineru de 2013|fecha=5 de xineru de 2013|idioma=inglés|editorial=Xerusalem Post}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.flaggenlexikon.de/fpalaest.htm#Wappen Curtia descripción del escudu palestín ufiertada na web Flaggenlexikon. (N'inglés y n'alemán).] {{Tradubot|Escudo de Palestina}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Símbolos de Palestina]] [[Categoría:Escudos d'estaos ensin reconocer|Palestina]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 03vqrgqmf5q6lgzhhw24jsdfydsvhg6 0 129321 3713212 3614514 2022-08-24T21:55:52Z Alexman2021 59354 /* Per añu */ wikitext text/x-wiki {{Ficha de circuitu de carreres | Name = {{bandera|GBR}} Silverstone Circuit | Location = [[Silverstone]], [[Northamptonshire]] y [[Buckinghamshire]], {{bandera|GBR}} [[Gran Bretaña]] | Image = [[Ficheru:Silverstone circuit.svg|250px]] | Events = [[Campeonatu del Mundu de Motociclismu]] | Length_km = 5.901 km | Length_mi = 3.667 el mio | Turns = 18 | Record_time = 2'01.941 | Record_driver = [[Dani Pedrosa]] | Record_team = [[Honda]] | Record_year = 2013 | Record_class = [[MotoGP]] }} El '''Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu''' ye una carrera de [[motociclismu de velocidá]] perteneciente al [[Campeonatu Mundial de Motociclismu]], que s'apuesta en [[Gran Bretaña]] dende l'añu 1977. La competencia tuvo dos sedes: el [[circuitu de Silverstone]] hasta 1986 y a partir de 2010, y [[Donington Park]] dende 1987 hasta 2009; dambos [[autódromu|autódromos]] tán asitiaos n'[[Inglaterra]]. La carrera reemplaza al [[TT Isla de Man]], que s'apostaba nun circuitu rutero. Cuntando toles divisiones, el máximu ganador del Gran Premiu de Gran Bretaña ye'l pilotu italianu [[Valentino Rossi]], con ocho victories. L'alemán [[Anton Mang]], l'español [[Ángel Nieto]] y el sudafricano [[Kork Ballington]] llograron seis victories cada unu. Hasta la edición 2015, nengún pilotu local llogró ganar la competencia na categoría principal. ==Ganadores del Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu== [[Ficheru:Barros Hayden 2005.jpg|thumb|Alex Barros y Nicky Hayden apostando'l Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2005.]] ===Ganadores múltiples (pilotos)=== {| {{tablaguapa}} style="font-size: 95%;" |- !rowspan=2| # Victories !rowspan=2| Pilotu !colspan=2| Victories |- ! Categoría !Años ganador |- !rowspan=4| 8 |rowspan=4| {{bandera|ITA}} [[Valentino Rossi]] | MotoGP | 2002, 2004, 2005, 2015 |- | 500 cc | 2000, 2001 |- | 250 cc | 1999 |- | 125 cc | 1997 |- !rowspan=5| 6 |{{bandera|ESP}} [[Ángel Nieto]] | 125 cc | 1978, 1979, 1981, 1982, 1983, 1984 |- |rowspan=2|{{bandera|GER}} [[Anton Mang]] | 350 cc | 1980, 1981 |- | 250 cc | 1978, 1981, 1985, 1987 |- |rowspan=2|{{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Kork Ballington]] | 350 cc | 1977, 1978, 1979 |- | 250 cc | 1977, 1979, 1980 |- !rowspan=10| 4 |rowspan=2| {{bandera|ESP}} [[Jorge Lorenzo]] | MotoGP | 2010, 2012, 2013 |- | 250 cc | 2006 |- |rowspan=2| {{bandera|ITA}} [[Loris Capirossi]] | 250 cc | 1994, 1998 |- | 125 cc | 1990, 1991 |- |rowspan=2| {{bandera|ITA}} [[Luca Cadalora]] | 500 cc | 1993 |- | 250 cc | 1988, 1990, 1991 |- | {{bandera|USA}} [[Kevin Schwantz]] | 500 cc | 1989, 1990, 1991, 1994 |- |rowspan=3| {{bandera|ITA}} [[Andrea Dovizioso]] | MotoGP | 2009, 2017 |- | 250 cc | 2007 |- | 125 cc | 2004 |- !rowspan=5| 3 | {{bandera|AUS}} [[Casey Stoner]] | MotoGP | 2011, 2008, 2007 |- | {{bandera|AUS}} [[Michael Doohan]] | 500cc | 1995, 1996, 1997 |- | {{bandera|USA}} [[Kenny Roberts]] | 500 cc | 1978, 1979, 1983 |- |rowspan=2| {{bandera|ITA}} [[Max Biaggi]] | MotoGP | 2003 |- | 250 cc | 1995, 1996 |} ===Ganadores múltiples (constructores)=== {| {{tablaguapa}} style="font-size: 95%;" |- !rowspan=2| # Victories !rowspan=2| Constructor !colspan=2| Victories |- ! Categoría !Años Ganador |- !rowspan=5| 41 |rowspan=5| {{bandera|JPN}} [[Honda]] | MotoGP | 2002, 2003, 2006, 2009, 2011, 2014 |- | 500 cc | 1984, 1985, 1986, 1992, 1995, 1996, 1997, 1999, 2000, 2001 |- | 250 cc | 1985, 1986, 1987, 1988, 1989, 1991, 1994, 1997, 2001, 2004, 2007, 2009 |- | 125 cc | 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1993, 1994, 1999, 2004 |- | Moto3 | 2012, 2014, 2015, 2017 |- !rowspan=2| 22 |rowspan=2| {{bandera|ITA}} [[Aprilia]] | 250 cc | 1992, 1993, 1995, 1996, 1998, 1999, 2000, 2002, 2003, 2005, 2006 |- | 125 cc | 1995, 1996, 1997, 1998, 2002, 2003, 2006, 2007, 2008, 2009, 2011 |- ! rowspan="4" | 18 |rowspan=4| {{bandera|JPN}} [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | MotoGP | 2004, 2005, 2010, 2012, 2013, 2015 |- | 500 cc | 1978, 1979, 1983, 1987, 1988, 1993, 1998 |- | 350 cc | 1977 |- | 250 cc | 1977, 1982, 1984, 1990 |- ! rowspan="2" | 10 |rowspan=2| {{bandera|JPN}} [[Suzuki]] | MotoGP | 2016, 2019 |- | 500 cc | 1977, 1980, 1981, 1982, 1989, 1990, 1991, 1994 |- ! rowspan="2" | 8 |rowspan=2| {{bandera|JPN}} [[Kawasaki Heavy Industries Motorcycle & Engine|Kawasaki]] | 350 cc | 1978, 1979, 1981, 1982 |- | 250 cc | 1978, 1979, 1980, 1981 |- ! rowspan="1" | 7 | {{bandera|GER}} [[Kalex]] | Moto2 | 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, 2017 |- ! rowspan="1" | 5 | {{bandera|ITA}} [[Garelli]] | 125 cc | 1981, 1982, 1983, 1984, 1987 |- ! rowspan="5" | 4 | rowspan=2| {{bandera|ESP}} [[Derbi]] | 125 cc | 2000, 2001, 2010 |- | 80 cc | 1987 |- | rowspan=3| {{bandera|AUT}} [[KTM]] | Moto3 | 2013, 2016 |- | 250 cc | 2008 |- | 125 cc | 2005 |- ! rowspan="3" | 3 | {{bandera|ITA}} [[Morbidelli]] | 125 cc | 1977, 1985, 1986 |- | {{bandera|ITA}} [[Minarelli]] | 125 cc | 1978, 1979, 1980 |- | {{bandera|ITA}} [[Ducati]] | MotoGP | 2007, 2008, 2017 |- ! rowspan="2" | 2 | rowspan=2| {{bandera|GER}} [[Krauser Domani|Krauser]] | 350 cc | 1980 |- | 80 cc | 1986 |- |} ===Per añu=== {|{{tablaguapa}} style="font-size: 95%;" |- !rowspan=2| Añu !rowspan=2| Circuitu !colspan=2| Moto3 !colspan=2| Moto2 !colspan=2| MotoGP |- !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2022|2022]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|ITA}} [[Dennis Foggia]] | [[Honda]] | {{bandera|ESP}} [[Augusto Fernández]] | [[Kalex]] | {{bandera|ITA}} [[Francesco Bagnaia]] | [[Ducati]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2019|2019]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|ESP}} [[Marcos Ramírez]] | [[Honda]] | {{bandera|ESP}} [[Augusto Fernández]] | [[Kalex]] | {{bandera|ESP}} [[Álex Rins]] | [[Suzuka]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2017|2017]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|ESP}} [[Arón Canet]] | [[Honda]] | {{bandera|JPN}} [[Takaaki Nakagami]] | [[Kalex]] | {{bandera|ITA}} [[Andrea Dovizioso]] | [[Ducati]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2016|2016]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|Sudáfrica}} [[Brad Binder]] | [[KTM]] | {{bandera|SUI}} [[Thomas Luthi]] | [[Kalex]] | {{bandera|ESP}} [[Maverick Viñales]] | [[Suzuki]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2015|2015]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|UK}} [[Danny Kent]] | [[Honda]] | {{bandera|Francia}} [[Johann Zarco]] | [[Kalex]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Yamaha]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2014|2014]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|España}} [[Álex Rins]] | [[Honda]] | {{bandera|España}} [[Esteve Rabat]] | [[Kalex]] | {{bandera|España}} [[Marc Márquez]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2013|2013]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|España}} [[Luis Salom]] | [[KTM]] | {{bandera|GBR}} [[Scott Redding]] | [[Kalex]] | {{bandera|España}} [[Jorge Lorenzo]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2012|2012]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|España}} [[Maverick Viñales]] | [[FTR Moto|FTR]]-[[Honda]] | {{bandera|España}} [[Pol Espargaró]] | [[Kalex]] | {{bandera|España}} [[Jorge Lorenzo]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- !rowspan=2| Añu !rowspan=2| Circuitu !colspan=2| 125 cc !colspan=2| Moto2 !colspan=2| MotoGP |- !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2011|2011]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|Alemaña}} [[Jonas Folger]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Alemaña}} [[Stefan Bradl]] | [[Kalex]] | {{bandera|Australia}} [[Casey Stoner]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2010|2010]] | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|España}} [[Marc Márquez]] | [[Derbi]] | {{bandera|Francia}} [[Jules Cluzel]] | [[Suter Racing Technology|Suter]] | {{bandera|España}} [[Jorge Lorenzo]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- !rowspan=2| Añu !rowspan=2| Circuitu !colspan=2| 125 cc !colspan=2| 250 cc !colspan=2| MotoGP |- !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2009|2009]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|España}} [[Julián Simón]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Xapón}} [[Hiroshi Aoyama]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Andrea Dovizioso]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2008|2008]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|UK}} [[Scott Redding]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Finlandia}} [[Mika Kallio]] | [[KTM]] | {{bandera|Australia}} [[Casey Stoner]] | [[Ducati]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2007|2007]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Mattia Pasini]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Andrea Dovizioso]] | [[Honda]] | {{bandera|Australia}} [[Casey Stoner]] | [[Ducati]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2006|2006]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|España}} [[Álvaro Bautista]] | [[Aprilia]] | {{bandera|España}} [[Jorge Lorenzo]] | [[Aprilia]] | {{bandera|España}} [[Dani Pedrosa]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2005|2005]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|España}} [[Julián Simón]] | [[KTM]] | {{bandera|Francia}} [[Randy de Puniet]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2004|2004]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Andrea Dovizioso]] | [[Honda]] | {{bandera|España}} [[Dani Pedrosa]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2003|2003]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|España}} [[Héctor Barberá]] | [[Aprilia]] | {{bandera|España}} [[Fonsi Nieto]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Max Biaggi]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2002|2002]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Francia}} [[Arnaud Vincent]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Marcu Melandri]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Honda]] |- !rowspan=2| Añu !rowspan=2| Circuitu !colspan=2| 125 cc !colspan=2| 250 cc !colspan=2| 500 cc |- !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2001|2001]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Xapón}} [[Youichi Ui]] | [[Derbi]] | {{bandera|Xapón}} [[Daijiro Kato]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 2000|2000]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Xapón}} [[Youichi Ui]] | [[Derbi]] | {{bandera|Alemaña}} [[Ralf Waldmann]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 1999|1999]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Xapón}} [[Masao Azuma]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Aprilia]] | {{bandera|España}} [[Àlex Crivillé]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 1998|1998]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Xapón}} [[Kazuto Sakata]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Loris Capirossi]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Nueva Zelanda}} [[Simon Crafar]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 1997|1997]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Valentino Rossi]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Alemaña}} [[Ralf Waldmann]] | [[Honda]] | {{bandera|Australia}} [[Michael Doohan]] | [[Honda]] |- ! [[Gran Premiu de Gran Bretaña de Motociclismu de 1996|1996]] | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Stefano Perugini]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Max Biaggi]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Australia}} [[Michael Doohan]] | [[Honda]] |- ! 1995 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Xapón}} [[Kazuto Sakata]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Max Biaggi]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Australia}} [[Michael Doohan]] | [[Honda]] |- ! 1994 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Xapón}} [[Takeshi Tsujimura]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Loris Capirossi]] | [[Honda]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Kevin Schwantz]] | [[Suzuki]] |- ! 1993 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Alemaña}} [[Dirk Raudies]] | [[Honda]] | {{bandera|Francia}} [[Jean-Philippe Ruggia]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Italia}} [[Luca Cadalora]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! 1992 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Fausto Gresini]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Pierfrancesco Chili]] | [[Aprilia]] | {{bandera|Australia}} [[Wayne Gardner]] | [[Honda]] |- ! 1991 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Loris Capirossi]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Luca Cadalora]] | [[Honda]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Kevin Schwantz]] | [[Suzuki]] |- ! 1990 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Loris Capirossi]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Luca Cadalora]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Kevin Schwantz]] | [[Suzuki]] |- ! 1989 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Países Baxos}} [[Hans Spaan]] | [[Honda]] | {{bandera|España}} [[Sito Pons]] | [[Honda]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Kevin Schwantz]] | [[Suzuki]] |- ! 1988 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|Italia}} [[Ezio Gianola]] | [[Honda]] | {{bandera|Italia}} [[Luca Cadalora]] | [[Honda]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Wayne Rainey]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- |} {|{{tablaguapa}} style="font-size: 95%;" |- !rowspan=2| Añu !rowspan=2| Circuitu !colspan=2| 80 cc !colspan=2| 125 cc !colspan=2| 250 cc !colspan=2| 350 cc !colspan=2| 500 cc |- !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor !Pilotu !Constructor |- ! 1987 | [[Donington Park|Donington]] | {{bandera|España}} [[Jorge Martínez «Aspar»|Jorge Martínez]] | [[Derbi]] | {{bandera|Italia}} [[Fausto Gresini]] | [[Garelli Motorcycles|Garelli]] | {{bandera|Alemaña}} [[Anton Mang]] | [[Honda]] | | | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Eddie Lawson]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! 1986 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | {{bandera|Reinu Xuníu}} [[Ian McConnachie]] | [[Krauser Domani|Krauser]] | {{bandera|Alemaña}} [[August Auinger]] | [[Morbidelli|MBA]] | {{bandera|Francia}} [[Dominique Sarron]] | [[Honda]] | | | {{bandera|Australia}} [[Wayne Gardner]] | [[Honda]] |- ! 1985 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|Alemaña}} [[August Auinger]] | [[Morbidelli|MBA]] | {{bandera|Alemaña}} [[Anton Mang]] | [[Honda]] | | | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Freddie Spencer]] | [[Honda]] |- ! 1984 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|España}} [[Ángel Nieto]] | [[Garelli Motorcycles|Garelli]] | {{bandera|Francia}} [[Christian Sarron]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | | | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Randy Mamola]] | [[Honda]] |- ! 1983 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|España}} [[Ángel Nieto]] | [[Garelli Motorcycles|Garelli]] | {{bandera|Francia}} [[Jacques Bolle]] | Pernod | | | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Kenny Roberts]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! 1982 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|España}} [[Ángel Nieto]] | [[Garelli Motorcycles|Garelli]] | {{bandera|Alemaña}} [[Martin Wimmer]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | {{bandera|Francia}} [[Jean-François Baldé]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Italia}} [[Franco Uncini]] | [[Suzuki]] |- ! 1981 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|España|1977}} [[Ángel Nieto]] | [[Garelli Motorcycles|Garelli]] | {{bandera|Alemaña}} [[Anton Mang]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Alemaña}} [[Anton Mang]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Países Baxos}} [[Jack Middelburg]] | [[Suzuki]] |- ! 1980 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|Italia}} [[Loris Reggiani]] | [[Minarelli]] | {{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Kork Ballington]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Alemaña}} [[Anton Mang]] | [[Krauser Domani|Krauser]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Randy Mamola]] | [[Suzuki]] |- ! 1979 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|España|1977}} [[Ángel Nieto]] | [[Minarelli]] | {{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Kork Ballington]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Kork Ballington]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Kenny Roberts]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! 1978 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|España|1977}} [[Ángel Nieto]] | [[Minarelli]] | {{bandera|Alemaña}} [[Anton Mang]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Kork Ballington]] | [[Kawasaki Heavy Industries|Kawasaki]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Kenny Roberts]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] |- ! 1977 | [[Silverstone Circuit|Silverstone]] | | | {{bandera|Italia}} [[Pierluigi Conforti]] | [[Morbidelli]] | {{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Kork Ballington]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | {{bandera|Sudáfrica|1928}} [[Kork Ballington]] | [[Yamaha Motor Company|Yamaha]] | {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Pat Hennen]] | [[Suzuki]] |- |} == Ver tamién == == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|British motorcycle Grand Prix}} {{Tradubot|Gran Premio de Gran Bretaña de Motociclismo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gran Premiu de Motociclismu|Granbretanzzza]] [[Categoría:Motociclismu en Reinu Xuníu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] k0ox1ttxm0fzxo5rym1f9zchv53zokm 0 129956 3713275 3710612 2022-08-25T09:55:52Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{desactualizáu|t=20170710215030}} {{persona}} '''Ramón'''{{#tag:ref|Tamién escritu como '''Raymond'''.<ref>Birchmeier, Jason (n'inglés). [http://www.billboard.com/artist/300083/daddy-yankee/biography Ficha biográfica.] ''[[Billboard]]''. Consultáu'l 4 de xunu de 2015.</ref>|group="nota"}} '''Luis Ayala Rodríguez''' ([[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]], [[3 de febreru]] de [[1977]]),<ref>https://adncuba.com/entretenimiento/yankee-cumple-45-y-asi-lo-mimo-su-esposa</ref> conocíu como '''Daddy Yankee''', ye un [[cantante]], [[actor]], [[productor discográficu]], [[Llocutor|llocutor de radio]]<ref name="elnuevodiario">{{Cita web |editorial=[[El Nuevu Diariu]] |url=http://impreso.elnuevodiario.com.ni/2007/04/17/variedades/46441 |títulu="Daddy Yankee on fueu" ye'l programa de radio más escucháu |fecha=17 d'abril de 2007 |fechaaccesu=7 de xineru de 2012}}</ref> y [[empresariu]] [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]]. Diversos sectores de la crítica considéren-y El rei del [[reguetón]]»,{{harvnp|Gackstetter Nichols|2015|p=39}}<ref>{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/2006/02/05/magazine/05reggaeton.html?pagewanted=all |títulu=The King of Reggaetón |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |apellíu=CORBETT |nome=SARA |fecha=5 de febreru de 2006 |editorial=''[[The New York Times]]'' |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/daddy_yankee_el rei_d'el_reggaeton/oci61843 |títulu=Daddy Yankee, el rei del reggaeton |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=[[Terra Networks]] }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.larazon.com.ar/show/rei-reggaeton-actuara-avientu_0_183000047.html |títulu=El rei del reggaeton va actuar n'avientu |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=[[La Razón (diariu de Buenos Aires)|''La Razón'']] }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://colombiareports.com/events-nightlife/bogota/10970-reggaeton-king-daddy-yankee-to-play-bogota-.html |títulu=Reggaeton king Daddy Yankee to play Bogota |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=[[Colombia Reports]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101202005539/http://colombiareports.com/events-nightlife/bogota/10970-reggaeton-king-daddy-yankee-to-play-bogota-.html |fechaarchivu=2 d'avientu de 2010 }}</ref> por ser unu de los responsables de popularizar esi xéneru musical n'[[América Llatina]] y consolidase como unu de los artistes más respetaos ya influyentes del circuitu urbanu llatín.<ref>{{Cita web |url=http://www.sputnikmusic.com/bands/Daddy-Yankee/2649/ |títulu=Daddy Yankee |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=sputnikmusic.com |idioma=inglés}}</ref> De la mesma manera, el portal d'[[Estaos Xuníos]] [[Allmusic]] afirma que'l puertorriqueñu «ayudó a establecer el reguetón como un estilu de música mientres el [[sieglu XXI]]».<ref>{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/daddy-yankee-p541678/biography |títulu=Biography |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=allmusic.com |idioma=inglés}}</ref> Depués d'establecer una carrera musical nel so natal [[Puertu Ricu]], en xunetu de 2004 Daddy Yankee llanzó internacionalmente el so tercer [[álbum d'estudiu]], ''[[Barriu finu]]'', que llogró allugase na primer posición en ventes de la llista [[Top Latin Albums]] de ''[[Billboard]]'',<ref name="TOP">{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/daddy-yankee-p541678/charts-awards |títulu=Billboard Albums |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=allmusic.com |idioma=inglés}}</ref> la llista d'álbumes llatinos más importante de los [[Estaos Xuníos]]. L'álbum vendió más de dos millones d'unidaes a nivel global,<ref name=TIME/> y convirtióse nel discu llatín más vendíu de la década nos [[Estaos Xuníos]], siendo amás catalogáu como l'álbum de la década» na categoría de Latin Albums pola revista ''Billboard''<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/charts-decade-end#/charts-decade-end/latin-albums?year=2009 |títulu=Best of the 2000s |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://archive.is/20120629054722/http://www.billboard.com/charts-decade-end%23/charts-decade-end/latin-albums?year=2009#/charts-decade-end/latin-albums?year=2009 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref> y unu de los meyores cuarenta álbumes de los [[años 2000]] pol portal web [[About.com]];<ref>{{Cita web |url=http://top40.about.com/od/top10lists/tp/top40albums2000s.htm |títulu=Top 40 Pop Albums of the 2000s |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=about.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120306133848/http://top40.about.com/od/top10lists/tp/top40albums2000s.htm |fechaarchivu=6 de marzu de 2012 }}</ref> polo que foi la producción que llogró proyeutalo definitivamente a nivel internacional.<ref name=TIME/><ref>{{Cita web |url=https://www.bbc.co.uk/music/reviews/fg3n |títulu=Daddy Yankee Barriu Finu Review |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=bbc.co.uk |idioma=inglés}}</ref> En total, cuatro de los sos álbumes d'estudiu lideraron la llista [[Top Latin Albums]],<ref name=TOP/> polo que dende'l so debú, Daddy Yankee vendió más de 18 millones d'álbumes a nivel mundial.<ref>[http://yucatan.com.mx/espectaculos/daddy-yankee-don-omar-presenten-xira-the-kingdom-california Daddy Yankee y Don Omar presenten xira “The Kingdom” en California] Consultáu'l 15 de febreru de 2016. [[Diariu de Yucatán]].</ref><ref>[http://www.clarin.com/musica/daddy_yankee-estadiu_geba-show-argentina-reggaeton_0_r1BXvuKP7l.html Daddy Yankee vuelve a l'Arxentina] Consultáu'l 15 de febreru de 2016. ''[[Clarín (periódicu)|Clarín]]''.</ref><ref>[https://www.elmundo.es/happy-fm/2015/09/28/560919aae2704y5f108b4585.html Vaivén de Daddy Yankee, Lletra (Lyrics) n'Español y Audiu] Consultáu'l 15 de febreru de 2016. [[El Mundo (España)|''El Mundo'']].</ref> Parte del so ésitu mora en dar a conocer el reguetón en particular y la música urbana llatina polo xeneral fuera del mercáu llatinoamericanu, llogrando establecer dellos ésitos en mercaos musicales importantes como [[Europa]].<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/daddy_yankee_trunfa_con_el so barriu finu/oci58413 |títulu=Daddy Yankee trunfa col so 'barriu finu' |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> Llogró diverses reconocencies, ente los que s'atopen, once premios [[Billboard Latin Music Awards|Billboard de la Música Llatina]] nes categoríes d'artista y álbum llatín del añu en 2005,<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/news/2005-billboard-music-awards-winners-1001615494.story#/news/2005-billboard-music-awards-winners-1001615494.story |títulu=2005 Billboard Music Awards Winners |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés}}</ref> álbum y cantar reguetón del añu y artista del añu en [[2006]],<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/news/2006-billboard-latin-music-awards-winners-1002424923.story#/news/2006-billboard-latin-music-awards-winners-1002424923.story |títulu=2006 Billboard Latin Music Awards Winners |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés}}</ref> álbum llatín y reguetón del añu en 2008,<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/news/2008-billboard-latin-music-awards-winners-1003788413.story#/news/2008-billboard-latin-music-awards-winners-1003788413.story |títulu=2008 Billboard Latin Music Awards Winners |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés}}</ref> un premiu Spirit of Hope en 2009<ref name="SHB">{{Cita web |url=http://www.nydailynews.com/llatín/billboard-latin-music-awards-2009-gallery-1.44102?pmSlide=9 |títulu=Billboard Latin Music Awards 2009 |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=nydailynews.com |idioma=inglés}}</ref> y otros trés premios en 2011.<ref>{{Cita web |url=http://www.nbcumv.com/mediavillage/download/doc?path=/documents/2011BillboardWinnersByCategoryENG_SPA.pdf |títulu=2011 Billboard Latin Music Awards WINNERS |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=nbcumv.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131005095212/http://www.nbcumv.com/mediavillage/download/doc?path=%2Fdocuments%2F2011BillboardWinnersByCategoryENG_SPA.pdf |fechaarchivu=5 d'ochobre de 2013 }}</ref> Tamién foi ganador de dos [[Premios MTV|Premios MTV Llatinoamérica]] en 2006<ref name="MTV6">{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/llista_de_ganadores_de_los_mtv_llatinos/oci152957 |títulu=Llista de ganadores de los MTV Llatinos 2006 |fechaaccesu=14 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> y 2007.<ref name="MTV7">{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/llista_de_ganadores_de_los_mtv_llatinos/oci204692 |títulu=Llista de ganadores de los MTV Llatinos 2007 |fechaaccesu=14 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> Foi reconocíu pola prestixosa revista estauxunidense ''[[Time]]'' como una de les 100 persones más influyentes del mundu en 2006<ref name="TIME">{{Cita web |url=http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1975813_1975838_1976288,00.html |títulu=The 2006 TIME 100 |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=time.com |idioma=inglés}}</ref> ente que la cadena de noticies per cable [[CNN]] tamién lo nomó una de les celebridaes hispanes más importantes ya influyentes del mundu en [[2009]].<ref>{{Cita web |url=http://itunes.apple.com/us/app/daddyyankee/id368727579?l=es&mt=8# |títulu=DaddyYankee |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=apple.com |idioma=inglés}}</ref><ref name="CNNDY">{{Cita web |url=http://www.wradio.com.co/noticia/daddy-yankee-destacáu-como-lider-ente-los-artistes-hispanos-por-cnn/20091028/nota/901579.aspx |títulu=Daddy Yankee destacáu como líder ente los artistes hispanos por CNN |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=wradio.com }}</ref> == Biografía == [[Image:Daddy Yankee, Con Calma Tour 2019.jpg|thumb|Daddy Yankee en 2019]] Ramón Ayala creció nuna familia de músicos. El so padre yera un bongosero (un percusionista de [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]]), la familia de la so madre incluyía numberosos músicos, y él mesmu cantó dende bien temprana edá, con un don pa la improvisación. A midida que Daddy Yankee creció, interesar pol hip-hop n'español, especialmente poles temes socialmente conscientes de [[Vico C]], y viose cada vez más atraíu pola vida na cai del so vecinderu, el proyeutu de viviendes Villa Kennedy en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]]. El llamatu de "yankee" surdió de la xíriga portorricana pa daquién que ye grande no que fai. Daddy Yankee empecipia la so carrera na música como convidáu en ''Playeru 37'' (1992), primer álbum d'estudiu de DJ Playeru. Unos años más tarde, a la edá de 18 años, Daddy Yankee fixo'l so primer proyeutu oficial, ''[[No Mercy (álbum)|No Mercy]]'' (1995), nuevamente trabayando con DJ Playeru. Nos siguientes años, Yankee llanza dos álbumes como productor; ''[[El cartelu: los intocables]]'' (1997) y ''[[El cartelu II|El cartelu II: los Cangris]]'' (2001). Nel intre de la so carrera esperimentó con ritmos como'l [[rap]], [[Merengue (xéneru musical)|merengue]], [[pop]] y [[dance]], pero los sos mayores ésitos a nivel internacional llegar cuando compunxo ya interpretó los sos yá famosos cantares de reguetón. Esti cantante recibe diversos nomatos dientro de la industria musical, nestos circuitos ye conocíu como ''30-30'' pol mensaxe que contienen les lletres de los sos cantares, una certera semeya de munchos aspeutos de la vida cotidiana de [[Puertu Ricu]]. Tamién se ganó'l títulu de «Rei de la Improvisación» pola so habilidá creativa, virtú cola cual foi ganador mientres cinco años siguíos de diversos ''Street Jam Reggae Awards''.<ref>{{Cita web |url=http://www.univision.com/content/content.jhtml?cid=497553 |títulu=proyeutu escolar: biografia de Daddy Yankee |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017 |sitiuweb=www.univision.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080612044318/http://www.univision.com/content/content.jhtml?cid=497553 |fechaarchivu=12 de xunu de 2008 }}</ref> Esti artista supo construyir la so carrera musical combinando en cada unu de los sos trabayos el reflexu de la realidá social del so país colos ritmos más sensuales. Con esti amiestu fixo posible que munchos mozos llatinos identificar colos sos cantares.<ref>{{Cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/d/daddy_yankee.htm |títulu=Biografía de Daddy Yankee |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.biografiasyvidas.com}}</ref> ===2004; ''Barrio fino''=== [[Ficheru:InnaWeWannaNewCover.jpg|thumb|We Wanna|vínculo=Special:FilePath/InnaWeWannaNewCover.jpg]] El discu ye consideráu'l meyor álbum de la hestoria del reguetón y el que-y abrió les puertes al xéneru pal restu del mundu.<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/ocio/articulo/html/oci58413.htm?SUM=sumario |títulu=Daddy Yankee trunfa col so "Barrio fino" |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.terra.com}}</ref> Esti álbum cuntó cola participación de [[Wisin & Yandel]], [[Zion & Lennox]], [[Andy Montañez]], Tommy Viera, May-Be y [[Glory (cantante)|Glory]] amás de los meyores [[DJ]] y productores musicales del xéneru de [[Reggaeton]] tales como [[Luny Tunes]], Los Jedis "DJ Urba & Monserrate", [[DJ Nelson]], [[Eliel]], [[Naldo]], [[Echo (productor)|Echo & Diesel]], etc. L'álbum cunta colos xéneros bien marcaos de ''[[Reggaeton]]'' y ''[[Hip Hop]]'', ente que les demás cantares presenten el famosu soníu del reguetón, pero entemecíos con ''[[mueyu (xéneru musical)|Salsa]], [[Dancehall]], [[R&B]], [[merengue (xéneru musical)|Merengue]], etc.''. Esti álbum fixo acreedor de premios [[Grammy Llatinos]], [[Billboard]] y munchos más, amás de ser l'álbum con más discos de platín certificaos pola [[RIAA]] de la década.<ref>{{enllaz rotu|1={{Cita web |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?artist=%22Barrio+Fino%22 |títulu=Barrio fino |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.riaa.com}} |2=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?artist=%22Barrio+Fino%22 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Per otru llau, la so promoción foi realizada principalmente al traviés de dellos conciertos y presentaciones nos escenarios más importantes del mundu como'l [[Madison Square Garden]] y [[XLVII Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|El Festival de Viña]]. Recibió dos nominaciones nos [[Grammy Llatinos]] de 2005, de los cualos llogró unu, [[Premios Grammy Llatinos 2005|meyor álbum urbanu]] y la so nominación de la meyor [[Premiu Grammy Llatín per grabación del añu|grabación del añu]] pol senciellu «[[Gasolina (cantar)|Gasolina]]».<ref>[[Premiu Grammy Llatín per grabación del añu#2000]]</ref> L'álbum foi un ésitu comercial, encabezó les llistes de distintos países del mundu, ente ellos [[Chile]], [[Arxentina]], [[Puertu Ricu]], [[República Dominicana]], [[Colombia]] y [[Méxicu]]. Nos [[Estaos Xuníos]], algamó les primeres posiciones radiales, coles mesmes, ''Barrio fino'' sigue vendiendo, anguaño van más de 8 millones de copies a nivel mundial. ''[[Barrio fino en directo]]'' ye un álbum d'edición especial metá en direuto y metá d'estudiu, cuenta con cinco canciones inédites, ente elles l'esitosu «[[Ruempi]]», el dueto con [[Snoop Dogg]] en «[[Gangsta Zone]]» y con [[Paul Wall]] en «Machete Reloaded» y el single «Machucando». L'álbum foi abondo popular con una venta de más de 500&nbsp;000 copies n'[[Estaos Xuníos]], mundialmente vendiéronse 1.5 millones de copies. La so posición máxima nos [[Billboard 200]] foi nel caxellu Nº24,<ref>[http://www.billboard.com/artist/300083/daddy%20yankee/chart?f=305 Daddy Yankee - Billboard 200 Charts en Billboard]</ref> ente que nel [[Top Latin Albums]] tuvo la posición Nº1, y caltúvose nos charts por 38 selmanes.<ref>[http://www.billboard.com/artist/300083/daddy+yankee/chart?f=330 Daddy Yankee - Billboard Latin Charts]</ref> Primeramente la tema «Machucando» diba ser llanzáu nel discu ''Barrio fino'', pero per falta de tiempu decidió incluyíselo nesti discu. Tuvo cuatro nominaciones a los [[Premios Lo Nueso]] nes siguientes categoríes: ''Artista del Añu'', ''Álbum del Añu'', y los sos cantares «Ruempe» y «Machucando» compitieron na categoría ''Cantar del Añu''. Nos premios [[Premios Billboard de la música llatina]] del añu 2006, el discu foi nomáu al premiu del álbum llatín del añu.<ref>{{Cita web |url=http://expectaculos.net/2006/04/28/ganadores-premios-billboard-latino-2006/ |títulu=Ganadores premios billboard llatín 2006 |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=expectaculos.net}}</ref> Amás nel mesmu añu ganó'l premiu ''[[Los Premios MTV Llatinoamérica 2006#Artista del Añu|MTV Llatinoamérica 2006]]'' como Artista del Añu.<ref>{{Cita web|url=http://www.terra.com/musica/noticias/llista_de_ganadores_de_los_mtv_llatinos/oci152957|títulu=Terra - Notícias, esportes, cobertories ao vivo, diversão y estilu de vida|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=Terra|idioma=pt-BR}}</ref> L'álbum tuvo un re-lanzamiento/edición especial publicáu'l [[4 de xunetu]] de [[2006]], titulándose ''[[Nube tropical, Vol.1|Nube Tropical Vol. 1]]'', que cunta con diez tarrezas, de los cualos dos tarrezas sacaos de la edición en vivu, los otros del álbum ''Barrio fino'' y delles temes fueron remixeados, como «Ruempe» y «Machete» y xuntóse les temes ''King Daddy'', ''Gasolina'' y ''Ruempe'' nun solu single.<ref>{{Cita web|url=http://www.allmusic.com/album/mw0000455203|títulu=Tormenta Tropical, Vol. 1 - Daddy Yankee {{!}} Songs, Reviews, Credits {{!}} AllMusic|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=AllMusic}}</ref> ''[[El cartelu: The Big Boss]]'' llanzáu en 2007 so los sellos discográficos [[El Cartelu Records]], [[Machete Music]] y [[Interscope Records]]. Collaboren dellos artistes, ente los cualos destáquense: [[Akon]], [[Will.I.Am]], [[Fergie]] de [[Black Eyed Peas]], [[Héctor el Father]], [[Nicole Scherzinger]] de [[The Pussycat Dolls]], ente otros artistes. La producción tuvo al cargu de: [[Scott Storch]], [[Tainy]], [[Mr. Collipark]], [[Just Blaze]], ente otros. Nesti discu aprecien dellos ritmos urbanos que predominen nel mundu, amás Yankee trabayó con productores d'[[USA]], [[Chile]], [[República Dominicana]] y [[Puertu Ricu]], contién delles lletres en [[spanglish]] y múltiples collaboraciones anglosaxones. ''[[Talento de barrio Mundial 9]]'' ye'l tercer álbum con esi títulu, y el postreru, tuvo la primer collaboración con [[Don Omar]] dempués de seis años de guerra lirical y un xunte esclusivu col raperu [[Tempo (cantante)|Tempo]], que foi grabada en 2007 y llanzada el mesmu añu, pero en baxa calidá. ===2010; ''Mundial''=== Con poques selmanes nes llistes de ventes, l'álbum asitióse rápido nel primer puestu de la Llista Llatina de ''[[Billboard]]''. Ye unu de los álbumes más comercializaos d'[[América]], una y bones Daddy Yankee postuló'l cantar "[[Berru Mundial]]" por que fuera el cantar de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]], pero la FIFA quería llograr 100&nbsp;% de los derechos del cantar y Daddy Yankee nun aceptó esta condición, la Federación entós decidió ente [[David Bisbal]] y [[Shakira]], quedándose esta postrera col honor, col cantar “[[Waka Waka]]”.<ref>{{Cita web |títulu=“Glayo Mundial” nun va ser cantar del mundial |url=http://www.buenamusica.com/noticias/berru-mundial-non-sera-cancion-del mundial |sitiuweb=www.buenamusica.com |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015}}</ref> El primer senciellu oficial d'esti álbum ye "Berru mundial", que yá poder escuchar dende la páxina oficial de Daddy Yankee, al igual que'l segundu senciellu llamáu "Descontrol", con un toque ''underground''. La única collaboración esterna nesti discu ye la de [[Tito "El Bambino"]] nel cantar "Enteréme". Esperábase l'apaición de [[Don Omar]] nel discu, pero por problemes cola discográfica de [[Don Omar]] non pudo incluyise el cantar "Desafíu" que, sicasí foi tou un ésitu.{{ensin referencies|}} La razón de dichu inconveniente ye la burocracia y problemes ente les discográfiques de dambos artistes, a pesar d'ellos Daddy Yankee declaró que nada va torgar que siga trabayando col so colega [[Don Omar]], añediendo amás que los cantares "Miss Independent" y "Desafíu" podríen ser incluyíes nel discu IDon: Prototype 2.0. Daddy Yankee tamién grabara una tema con [[Luis Fonsi]] tituláu "Una Oportunidá". El cantar reflexa'l llau románticu de Daddy Yankee, pero pola mesma razón que [[Don Omar]] el cantar foi escluyida del álbum. Daddy Yankee dio a conocer que'l so discu ta llenu de munches sorpreses teniendo yá la so tema favorita llamáu "Vida na nueche" diciendo tamién que va haber tiraeras, ritmos ''dancehall'' y que la grabación del videu oficial de la ''Intro'' del discu va ser rodáu xuntu col de "Descontrol", tema que tamién diba ser grabáu en collaboración con Don Omar, esplicándolo nel cantar como referencia "al pie de yo nun tengo que faer pauta , la xente sabe que yo soi la pauta". "El Máximu Líder Mundial" trabayó nel videu musical del so tercer senciellu llamáu "La Despidida", una pieza tropical que combina'l [[reggaetón]] col mambo. Dempués llanzó les versiones remixadas de "La despidida", con [[Tony Dize]], y de "Estrellita de madruga", con Omega "El Fuerte", dambes producíes por Eli "El Musicólogu" y Menes nel estudiu d'El Cartelu Records, el mesmu sellu discográficu de Daddy Yankee. ===2012 - presente; ''Prestige''=== ''[[King Daddy]]'': según el [[cantautor]], «Ye un discu que ye pro-xéneru, porque la xente ta esperando puru ''reguetón'', de l'A a la Z como unu de les sos pilastres»<ref>{{Cita noticia|títulu=Daddy Yankee va sacar el so discu namái en dixital|url=http://www.excelsior.com.mx/funcion/2013/09/08/917676|fecha=8 de setiembre de 2013|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|periódicu=Excélsior|idioma=es}}</ref> y ye el regresu a los sos raigaños del reggaeton «Ye música 100&nbsp;% real, fuerte, cruda, y auténtica» esplicó l'artista.<ref>{{Cita web|url=http://www.peoplemusic.com/el-nuevu-album-de-daddy-yankeeking-daddy-debuta-1-en-itunes/|títulu=EL NUEVU ÁLBUM DE DADDY YANKEE”KING DADDY” DEBUTA #1 EN iTUNES|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=www.peoplemusic.com|idioma=en-US}}</ref> El primer single oficial del álbum foi «[[La nueva y l'ex]]», publicáu'l [[2 de febreru]] de [[2014]] en [[VEVO]]. En xineru de 2015 llanza al mercáu la tema "Imaxinándote" en collaboración con [[Reykon]] el cual llueu llega a les llistes de popularidá como'l Top Latin Songs - Colombia de [[Monitor Llatín]].<ref>{{Cita web |títulu=Charts monitorLATINO Colombia |url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaaccesu=4 d'abril de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150410154709/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaarchivu=10 d'abril de 2015 }}</ref> En 2015 tamién collabora con [[Wisin]] y [[Carlos Vives]] na tema "Nota d'amor" el cual llegó a asitiase na clasificación de delles llistes de popularidá como [[Monitor Llatín]] en [[Colombia]].<ref>{{Cita web |títulu=Charts monitorLATINO Méxicu |url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaaccesu=4 d'abril de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150410154709/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaarchivu=10 d'abril de 2015 }}</ref> El 13 d'agostu collabora nel conciertu de [[Carlos Vives]] tituláu "Vives y los sos amigos" de la xira ''"Mas Corazón Fondu Tour"'' nel [[Estadiu El Campín]] de [[Bogotá]] ante más de 42 mil personal cantaron ''Nota d'amor''. En 2017 llanza'l cantar «[[Despacito]]» xuntu con [[Luis Fonsi]] dando un aire al so xéneru (pop urbanu). Esti cantar fala de la química ente Daddy y [[Luis Fonsi|Fonsi]] con [[Puertu Ricu]], el día 17 d'abril llancen el remix col cantante canadiense [[Justin Bieber]] teniendo un ésitu mundial. En xunetu de 2017 asocedió daqué históricu pa Daddy y la música llatina: el puertorriqueñu convertir nel artista más escucháu del planeta en Spotify.<ref>{{Cita noticia|títulu=L'artista más escucháu del planeta ye...|url=http://cnnespanol.cnn.com/video/cnnee-showbiz-daddy-yankee-nuevu-record-musica-llatina-esta-de-fiesta/|fecha=10 de xunetu de 2017|fechaaccesu=11 de xunetu de 2017|periódicu=CNNEspañol.com|idioma=es-ES}}</ref> == Vida privada == Tien dos hermanos Nomar Ayala y [[Melvin Ayala]] la so madre llámase Rosa Rodríguez y el so padre Ramón Ayala. Cuando tenía 17 años, casóse con Mireddys González.<ref name="Rojovivo">{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/daddy-yankee-ruempe-el silenciu |títulu=Daddy Yankee ruempe'l silenciu |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=peopleenespanol.com }}</ref> La pareya tien trés fíos: Yamilet Ayala González, Jeremy Ayala Gonzales y Jesaeelys Ayala González.<ref>{{Cita noticia|títulu=Oh, Daddy! The King of Reggaeton is Back & Better Than Ever|url=http://www.latina.com/entertainment/music/oh-daddy-king-reggaeton-back-better-ever|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|periódicu=LLATINA|idioma=en}}</ref> Mientres la so carrera, evitó tratar temes sobre la so vida privada n'entrevistes.<ref name=Rojovivo/> Declaró que prefier caltener el silenciu porque considera a la so familia una ayalga. Sicasí, en 2006, fixo una esceición cuando faló alrodiu de la so rellación cola so esposa y fíos nuna entrevista con [[María Celeste Arrarás]] en ''[[En caldia (Telemundo)|En caldia]]''.<ref name= Rojovivo/> Asina mesmu describe como «bien cercana» la comunicación colos sos fíos, y cuando pue fála-yos alrodiu de los peligros de les drogues.<ref name=Rojovivo/> La so primer fía nació cuando tenía 17 años,<ref name=Rojovivo/> y describió que foi confusu de primeres tener un fíu a esa edá.<ref>{{Cita web |url=http://www.entretienes.com/internaCont_idc_259671_id_cat_250.html |títulu=Daddy Yankee, un padre nuevo y abierto |editorial=entretienes.com |fechaaccesu=10 de xineru de 2008 |urlarchivu=https://archive.is/20120629054705/http://www.entretienes.com/internaCont_idc_259671_id_cat_250.html |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref> === Sellos discográficos === Empezó la so carrera sol sellu Dream Team, pero tres problemes de dineru y diferencies retiróse. A partir d'esi momentu fundó la so propia compañía El Cartelu Producción's <small>(nun confundir con El Cartelu Records, una y bones esta empezó nel 2004 y El Cartelu Produccions nel 1997)</small>, na cual grabó dellos discos, y fundióse a Guatauba's Production de Manolo Guatauba, pa la distribución de los sos discos, pero en teniendo problemes con este, creó'l so primera discográfica Los Cangris, Inc., xunto a [[Nicky Jam]], y la so distribuidora foi Pina Records y VI Music. Al enemistarse Yankee & Nicky, eslleir y foi entós cuando creó [[Cartelu Records|El Cartelu Records]].<ref>{{Cita web|url=http://www.whosdatedwho.com/ctn_10010257/reggaeton-star-daddy-yankee-strikes-a-pop-pose/|títulu=Reggaeton star Daddy Yankee strikes a pop 'Pose' - FamousFix|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=FamousFix.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dubdaily.com/?p=169|títulu=DUB|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=www.dubdaily.com}}</ref> El primer álbum notable con esti sellu foi ''[[Barriu finu]]'', de 2004. Los álbumes que llanzó con esta discográfica son ''[[Barriu finu]]'', 2004; ''[[Barriu finu en direutu]]'', 2005; ''Más grande que'l to'', 2006; ''[[El cartelu: The Big Boss]]'', 2007; ''L'herederu'', 2008; ''[[Talento de Barrio (álbum)|Talento de Barrio]]'', 2008; ''Bastardu: Gerry Capo (Lionize)'', 2010, ''[[Mundial (álbum)|Mundial]]'', 2010 y ''[[Prestige]]'', 2012. El Cartelu Records collaboró con grandes de la música como: [[50 Cent]], [[Snoop Dogg]], [[G-Unit]], [[Pharrell Williams]] y munchos más. Tamién tuvo distribuidores pa vender los sos discos, estes fueron [[UMG]], [[Interscope Records]], [[Machete Music]], VI Music, Pina Records, [[Sony Music]], [[EMI]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Depeche Mode va llanzar en marzu'l so nuevu álbum|url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2012/389567/6/daddy-yankee-llanzara-el so-album-so-un-nuevu-sellu-discografico.htm|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|periódicu=L'Informador :: Noticies de Jalisco, Méxicu, Deportes & Entretenimientu|idioma=es-LA}}</ref> y [[Capitol Records]].<ref>{{enllaz rotu|1=http://yucatan.com.mx/espectaculos/llanzara-daddy-yankee-album-so-un-nuevu-sellu-discografico/ |2=http://yucatan.com.mx/espectaculos/llanzara-daddy-yankee-album-so-un-nuevu-sellu-discografico/ |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Daddy Yankee tamién fixo aliances con disqueras como [[Interscope Records]] d'Universal y [[Sony Music]].<ref>{{Cita web|url=http://www.sonymusic.com.ar/DetNoticia.asp?Gac_Cod=10055|títulu=Sony Music - DADDY YANKEE ROBLA CONTRATU CON SONY MUSIC Y PRESENTA "BERRU MUNDIAL"|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|fecha=28 de xunetu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130728195005/http://www.sonymusic.com.ar/DetNoticia.asp?Gac_Cod=10055|fechaarchivu=28 de xunetu de 2013}}</ref> === Ésitu === Dempués de collechar una gran cantidá d'ésitos y reconocencies, convirtióse n'unu de los principales y más famosos artistes llatinos del ámbitu mundial y nel embaxador y máximu esponente del so xéneru, munches vegaes consideráu'l modelu a siguir en cuestión musical polos sos homólogos, y la so mayor inspiración foi [[Michael Jackson]].<ref>{{Cita web |títulu=Reggaetoneros de llutu por Michael Jackson |url=http://www.peopleenespanol.com/article/reggaetoneros-de-llutu-por-michael-jackson |sitiuweb=PeopleenEspanol.com |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015}}</ref> Daddy Yankee considérase una persona humilde; prueba d'esto ye'l so comportamientu colos reporteros al tar siempres dispuestu a conceder una entrevista.<ref>{{cita web|títulu=Daddy Yankee en Los40.com|url=http://www.los40.com.mx/artista.aspx?id=162801}}</ref> == Negocios == Daddy Yankee a lo llargo de tola so carrera tuvo arreyáu nos negocios, dende vender los sos propios [[casetes]] nes cais en 1993 hasta tener un [[tequila]] propiu. Tou empezó cuando salió'l so álbum ''[[Barriu Finu]]'' y el so cantar [[Gasolina (cantar)|Gasolina]] esplotaron y convirtiéronse en tou un ésitu, llogrando captar l'atención de marques tan importantes como [[Reebok]], Section 8, Azad Watch ente otres. Promocionó dende [[ropa]], gorros y tenis hasta [[arumes]] y [[auriculares]]. Daddy Yankee nel añu 2005 llanza les ''Tenis DY'' les cualos fueron un ésitu. Nel añu 2011 confirmóse que ''El Cangri'' diba tener la so propia llinia de relós<ref>{{Cita web|url=http://www.azadwatch.com/#!daddy-yankee/cho5|títulu=Azadwatch|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=www.azadwatch.com}}</ref> y tamién los sos auriculares.<ref>[http://thesection8.3dcartstores.com/DADDY-YANKEE_c_42.html Daddy Yankee llanza los sos audífonos]</ref> === GTA IV === Nel videoxuegu ''[[Grand Theft Auto IV]]'', Daddy Yankee empresta la so voz pa la emisora San Xuan Sounds onde actúa como'l [[Disc jockey|DJ]] de la estación de radio que programa reguetón; tamién apaez el cantar «Impacto».<ref>[http://www.gta4.net/music/]</ref> === Musical pa Celia Cruz === Nel añu 2006 confirmóse que diba ser el productor executivu de la obra musical de [[Broadway]] ''La vida & música de Celia Cruz'',<ref>{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/daddy-yankee-producira-musical-de-celia-cruz |títulu=Daddy Yankee sera productor executivu d'un musical de broadway |editorial=peopleenespanol.com |fechaaccesu=18 d'abril de 2013}}</ref> la cual foi en tributu a la cantautora [[Celia Cruz]].<ref>{{Cita web |url=http://www.santacruzmas.com/Argazkiak/Docs/ossierEspectaculoCeliaCruz.pdf |títulu=dato de la obra producida por daddy yankee |editorial=peopleenespanol.com |fechaaccesu=18 d'abril de 2013}}</ref> == ''Barriu finu'': discu llatín de la década == Según la revista ''[[Billboard]]'', l'álbum ''Barriu finu'', foi'l más vendíu de la década del 2000,<ref>[http://www.univision.com/content/content.jhtml?cid=2223983: «Yankee tuvo'l CD llatín más vendíu.»] Univision.</ref> percima d'artistes como [[Shakira]], [[Alejandro Sanz]], [[Lil Wayne]], etc. Ente la llista asitiar a Daddy Yankee nel primera puestu mientres-y siguen la producción ''[[Barriu finu en direutu]]'' col tercer puestu. Anguaño l'álbum físicu superó les 10 millones de copies y digitalmente tien más de 15 millones de descargues. La producción d'esti discu tuvo collaboraciones como "[[Zion y Lennox]]", "[[Wisin y Yandel]]" y el raperu [[Eddie Ávila]] (Eddie Dee) ayudólu a grabar les voces nel estudiu de Daddy Yankee, amás de componer los cantares "la Gasolina" y "Machucando", ente otres. ''[[El cartelu: The Big Boss]]'' asitióse tamién na posición #39 lo que lo convierte n'unu de los artistes de reguetón más influyente de los últimos diez años.<ref>[http://www.primicias.com.do/index.php?option=com_content&view=article&id=10538:daddy-yankee-ye-una-de-les celebridaes llatines-mas-influyentes-en redes sociales&catid=107:espectaculos&Itemid=472]</ref> == Premios y reconocencies == {{AP|Premios y nominaciones de Daddy Yankee}} <center> {| {{tablaguapa}} style="font-size:90%" width=77% |- ! width="100" | Distinción ! width="50" | Añu |- align=center | [[Premiu Lo Nueso]] al artista del añu.<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/ganadores_de_los premios_lo_nueso_2006/oci77218 |títulu=Ganadores de los Premios Lo Nueso 2006 |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | [[2006]] |- align=center | Ganador de l'[[Antorcha (gallardón)|Antorcha d'Oru y Plata]] y la [[Gavilueta (gallardón)|Gavilueta de Plata]] nel [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]].<ref>{{Cita web |url=http://iblnews.com/story.php?id=10598 |títulu=Alejandro Fernandéz y Daddy Yankee trunfen nel Festival Viña del Mar |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=iblnews.com }}</ref> | [[2006]] |- align=center | [[Los Premios MTV Llatinoamérica 2006|Premiu MTV Llatinoamérica]] al artista del añu.<ref name=MTV6/> | [[2006]] |- align=center | Reconocíu como unu de los 100 [[hispanos]] más influyentes del mundu pola revista ''[[People]]''.<ref>{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/gallery/los-100#434941_434901 |títulu=Los 100 |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=peopleenespanol.com }}</ref> | [[2006]] |- align=center | Una de les 100 persones más influyentes del mundu pola revista ''[[Time]]''.<ref name=TIME/> | [[2006]] |- align=center | [[Premios MTV 2007|Premiu MTV Llatinoamérica]] al meyor artista urbanu.<ref name=MTV7/> | [[2007]] |- align=center | Llatín del añu pola [[Universidá de Harvard]].<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/daddy_yankee_foi_premiáu_en_harvard/oci299873 |títulu=Daddy Yankee foi premiáu en Harvard |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | [[2008]] |- align=center | Unu de los hispanos más importantes ya influyentes del mundu pola cadena de noticies [[CNN]].<ref name=CNNDY/> | [[2009]] |- align=center | Honráu col premiu "Espíritu de la Esperanza" pola revista ''[[Billboard]]''.<ref name=SHB/> | [[2009]] |- align=center | Gallardoniáu col [[Premios Casandra|Premiu Casandra Internacional]] pola [[Asociación de Cronistes d'Arte]] de la [[República Dominicana]].<ref>{{Cita web |url=http://premioscasandra.com.do/index.php/los-casandra |títulu=Los Casandra - años anteriores 2009 |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=premioscasandra.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120322165928/http://premioscasandra.com.do/index.php/los-casandra |fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}</ref> | [[2009]] |- align=center | Ganador de l'Antorcha d'Oru y Plata y la Gavilueta de Plata nel [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]].<ref>{{Cita web |url=http://www.elamaule.cl/admin/render/noticia/20161 |títulu=Festival de Viña del Mar 2009: Chile ganó nel folclor |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=elamaule.cl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090912071524/http://www.elamaule.cl/admin/render/noticia/20161 |fechaarchivu=12 de setiembre de 2009 }}</ref> | [[2009]] |- align=center | Meyor cantante Urbanu pola revista ''People''.<ref>{{Cita web |url=http://www.cromos.com.co/entretenimiento/farandula/articulo-la revista-people-apurro-los sos-premios |títulu=La revista People apurrió los sos premios |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=cromos.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150128132846/http://www.cromos.com.co/entretenimiento/farandula/articulo-la revista-people-apurro-los sos-premios |fechaarchivu=28 de xineru de 2015 }}</ref> | [[2009]] |- align=center | Ganador de l'Antorcha d'Oru y Plata y la Gavilueta d'Oru y Plata nel [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]].<ref>{{Cita web |url=http://www.cooperativa.cl/noticias/entretencion/festival-de-vina/la-segunda-nueche-de-vina-2013/2013-02-25/210101.html |títulu=El puertorriqueñu cerró la segunda nueche de Festival. |fechaaccesu=26 de febreru de 2013 |editorial=cooperativa.cl }}</ref> | [[2013]] |} </center> == Discografía == {{AP|Discografía de Daddy Yankee}} {{AP|Collaboraciones de Daddy Yankee}} {{AP|Cantares de Daddy Yankee }} {{Columnes}} ;Álbumes d'Estudiu * 1995: ''[[No Mercy (álbum)|No Mercy]]'' * 2002: ''[[El Cangri.Com]]'' * 2004: ''[[Barriu finu]]'' * 2007: ''[[El cartelu: The Big Boss]]'' * 2010: ''[[Mundial (álbum)|Mundial]]'' * 2012: ''[[Prestige (álbum)|Prestige]]'' * 2020: ''[[El discu duru]]'' * 2022: ''[[Legendaddy]]'' ;Álbumes como productor * 1998: ''[[El cartelu (álbum)|El cartelu]]'' * 2001: ''[[El cartelu II]]'' ;Álbumes en direuto * 2005: ''[[Agora tócalu al Cangri! Live]]'' * 2005: ''[[Barriu finu en direutu]]'' ;Álbumes Especiales * 2003: ''[[Los Homerun-Ye]]'' * 2006: ''[[Nube tropical, Vol.1]]'' * 2006: ''[[Salsaton "Salsa Con Reggaetón" (Salsatón: Salsa con reggaetón)]]'' * 2013: ''[[King Daddy]]'' * 2015: ''[[King Daddy 2]]'' * 2015: ''[[Los Cangris Edition]]'' - con [[Nicky Jam]] * 2015: ''[[Los insuperables]]'' - con [[Don Omar]] * 2015: ''[[El discu duru]]'' * 2019: ''[[Con Calma & Mis Grandes Exitos]]'' ;Soundtrack * 2008: ''[[Talento de Barrio (álbum)|Talento de Barrio]]'' {{Nueva columna}} ;Senciellos * «[[Non problema (cantar)|Non problema]]» * «[[Na cama (cantar)|Na cama]]» <small>(featuring [[Nicky Jam]])</small> * «[[Latigazu (cantar)|Latigazu]]» * «[[Seguroski]]» * «[[Gasolina]]» * «[[Lo que pasó, pasó]]» * «[[Ruempi]]» * «[[Gangsta Zone]]» <small>(featuring [[Snoop Dogg]])</small> * «[[Mamacita (senciellu)|Mamacita]]» <small>(featuring [[Pharrell Williams]])</small> * «[[Impautu (cantar)|Impautu]]» * «[[Who's Your Daddy]]» * «[[Pose (cantar)|Pose]]» * «[[La despidida]]» * «[[El ritmu nun perdona]]» * «[[Berru Mundial]]» * «[[Llegamos al discu]]» <small>(featuring [[De la Ghetto|De La Ghetto]], Ñengo Flow, [[Arcángel (cantante)|Arcángel]], [[Farruko]], [[Baby Rasta & Gringo]], Kendo Kaponi & Alex Kyza)</small> * «[[Ven conmigo (cantar)|Ven conmigo]]» <small>(featuring [[Prince Royce]])</small> * «[[Perros selvaxes (cantar)|Perros xabaces]]» * «[[Lovumba]]» * «[[Pasarela (cantar)|Pasarela]]» * «[[Llimbu (cantar)|Llimbu]]» * «L'Amante» <small>(featuring [[J Alvarez]])</small> * «[[La nueche de los dos]]» <small>(featuring [[Natalia Jiménez]])</small> * «[[La nueva y l'ex]]» * «Romper carros» * «Ora por mi» * «Pallabres con sentíu» * «Esperimenten la perse» <small>(featuring [[Benny Benni]], Pusho, [[Farruko]] & [[Gotay]])</small> * «This Is Not A Love» <small>(featuring Duncan)</small> * «Sábadu rebalbu» <small>(featuring [[Plan B (dúu de reggaeton)|Plan B]])</small> * «[[Síguime y te sigo(cantar)|Síguime y te sigo]]» * «Alerta colorao» <small>(featuring L'Exércitu)</small> * «Shaky, Shaky» * «Shaky, Shaky» <small>(Remix)</small> <small>(featuring [[Nicky Jam]] & [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]])</small> * «Hula Hoop» {{Nueva columna}} ;Collaboraciones * «The Profecy» <small>(con [[Nas]])</small> * «Gata selvaxe» <small>(Con [[Nicky Jam]], [[Hector El Father]] & [[Tito El Bambino]])</small> * «La nueche ta bona» <small>(Con [[Don Omar]])</small> * «Paleta» <small>(Con [[Wisin & Yandel]])</small> * «Mayor que yo» <small>(Con Baby Ranks, [[Wisin & Yandel]], [[Hector El Father]] & Tony Tun-Tun)</small> * «Nueche d'entierru» <small>(Con [[Wisin & Yandel]], [[Hector El Father]], Tony Tun-Tun & [[Zion (cantante)|Zion]])</small> * «Lo nueso foise» <small>(Con [[Ivy Queen]], [[Wisin]] & [[Alex Rivera]])</small> * «Lean Back (Llatín)» <small>(Con [[Tempo (cantante)|Tempo]], [[Fat Joe]], [[Hector El Father]], [[Lito & Polacu|Polacu]], Notty & [[Tego Calderón]])</small> * «12 discípulos (Quitar tu pa' poneme yo)» <small>(Con [[Eddie Dee]], [[Ivy Queen]], [[Tego Calderón]], [[Julio Voltiu|Voltiu]], [[Vico C]], [[Zion & Lennox|Zion, Lennox]], [[Nicky Jam]], Johnny Prez, Gallego & [[Wiso G]])</small> * «Hasta embaxo» <small>(Con [[Don Omar]])</small> * «Curia'o au, au» (Remix) <small>(Con [[Cosculluela]] & [[Alexis & Fido]])</small> * «I Get Money <small>(Remix)</small>» <small>(Con [[50 Cent]])</small> * «Hasta embaxo» (Remix 2.5) <small>(Con [[Don Omar]], [[Tempo (cantante)|Tempo]] & Dysnasty)</small> * «Danza Kuduro» (Remix) <small>(Con [[Don Omar]], [[Lucenzo]] & [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «El rescate» <small>(Con [[Alexis & Fido]])</small> * «La, la, la» (Remix) <small>(Con [[Baby Rasta & Gringo]])</small> * «[[Somos el mundu|Somos El Mundo]]» <small>(Con Dellos Artistes)</small> * «Hipnotízame» (Remix) <small>(Con [[Wisin & Yandel]])</small> * «Yo soi d'equí» <small>(Con [[Don Omar]], [[Yandel]] & [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Self Made» <small>(Con [[French Montana]])</small> * «More Than Friends» <small>(Con [[Inna]])</small> * «La entruga» (Remix) <small>(Con [[J Alvarez]] & [[Tito El Bambino]])</small> * «Xuntos a l'amanecida» (Remix) <small>(Con [[J Alvarez]])</small> * «La dupleta» <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Taboo» (Remix) <small>(Con [[Don Omar]])</small> {{Nueva columna}} * «Señorita» <small>(Con [[Reykon]])</small> * «Guaya» <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Llevo tres de ti» (Remix) <small>(Con [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]] & [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Matamos baillando» <small>(Con [[J Alvarez]])</small> * «Finally Found You» <small>(Con [[Enrique Iglesias]])</small> * «Muncha soltura» <small>(Con [[Jowell & Randy]])</small> * «Adictu al dineru fácil» <small>(Con [[Tempo (cantante)|Tempo]] & Pinto)</small> * «Moviendo cadriles» <small>(Con [[Yandel]])</small> * «Igual qu'ayeri» <small>(Con Wida López)</small> * «Dime qué pasó» <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Suena l'alarma» <small>(Con [[Farruko]])</small> * «El combu llámame» (Remix) <small>(Con Benny Benni, Pusho, [[Cosculluela]], [[Farruko]], D.OZi & El Sica)</small> * «Terrible sata» (Remix) <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]], [[De La Ghetto]], [[Nicky Jam]] & [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]])</small> * «La cai fíxome» <small>(Con Benny Benni, [[Gotay|Gotay El Autentiko]], [[Farruko]], [[Nicky Jam]], [[Ñejo & Dalmata|Ñejo]], [[J Alvarez]] & [[Cosculluela]])</small> * «[[Nota d'amor (cantar)|Nota d'amor]]» <small>(Con [[Wisin]] & [[Carlos Vives]])</small> * «Imaxinándote» <small>(Con [[Reykon]])</small> * «Casería de nenotas» <small> (Remix) (Con [[Tito El Bambino]], [[Amaro]], Pinto, Pusho, Clandestín & Yailem & [[Plan B (dúu de reggaeton)|Plan B ]])</small> * «Balta la casa» (Remix) <small>(Con Alexio La Bestia, [[Farruko]], [[Nicky Jam]], [[De La Ghetto]], [[Ñengo Flow]], [[Arcángel (cantante)|Arcángel]] & [[Zion (cantante)|Zion]])</small> * «Tas equí» <small>(Con [[Nicky Jam]], [[J Alvarez]] & [[Zion (cantante)|Zion]])</small> * «[[Mayor que yo|Mayor que yo 3]]» <small>(Con [[Don Omar]] & [[Wisin & Yandel]])</small> * «Andes na mio cabeza» <small>(Con [[Chinu & Nacho]])</small> * «Pierdes los modales» <small>(Con [[J Balvin]])</small> * «[[Shaky Shaky (cantar de Daddy Yankee)|Shaky Shaky Remix]]» <small>(Con [[Nicky Jam]] y [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]])</small> * «[[Despacito]]» <small>(Con [[Luis Fonsi]])</small> * «Despacito remix» <small>(Con [[Luis Fonsi]] y [[Justin Bieber]])</small> * «[[Vuelvi (cantar de Daddy Yankee)|Vuelvi]]» <small>(Con [[Bad Bunny]])</small> * «El desorde remix» <small>(Con [[Plan B (dúu de reguetón)]], [[Ozuna]])</small> * «[[Dura (cantar de Daddy Yankee)|Dura]]» * «El combu llámame 2» <small>(Con Benny Benni, Pusho, [[Farruko]], Noriel, Miky Woodz)</small> * No Lo Trates (Con Pitbull, Natti Natasha). * Soltera Remix (Con Lunay, Bad Bunny). * Choca (Con Stephen Oaks, Rey Pirin, JayKay). * Runaway (Con Sebastián Yatra, Jonas Brothers, Natti Natasha) * «Instagram (Con Dimitri Vegas & Like Mike, David Guetta, Afro Bros, Natti Natasha). * «China» </small>(Con Anuel AA, Karol G, Ozuna, J Balvin)</small> * «Confia» (Con Sech) * «Bésame», (Con [[zion & Lennox]], [[Play-N-Skillz]]). * «Don Don«, (Con [[Anuel AA]], Kendo Kaponi). * «#Problema». * «El Pony». * «Métele All Perreo». {{Final columnes}} == Filmografía == {{AP|Filmografía de Daddy Yankee}} === Cine y televisión === {| {{tablaguapa}} style="font-size:90%" |- ! width="50" | Añu !width="180" | Títulu !width="100" | Personaxe !width="450" | Nota |- | align=center | 2006 | align=center | ''Vampiros''<ref>{{Cita web |url=http://archivo.univision.com/content/content.jhtml?cid=838911 |títulu=Daddy Yankee debuta nel cine - Protagoniza papel de "vampiru" |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=univision.com }}</ref> | align=center | "Vampiru" | Primer apaición del artista na industria del [[cine]]. |- | align=center | 2008 | align=center | ''[[Talento de Barrio]]''<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/entretenimiento/cine/noticias/daddy_yankee_llega_con_el so_talentu_de_barriu_a_los cines_de_usa/oci389680 |títulu=Daddy Yankee llega col so Talentu de Barriu a los cines d'USA |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | align=center | "Édgar Dineru" | L'álbum de la [[banda sonora]] de la cinta foi certificáu [[Certificación de ventes discográfiques|discu de platín]] pola [[Recording Industry Association of America|RIAA]]. |- | align=center | 2007 | align=center | ''[[Cane (serie de televisión)|Cane]]''<ref>{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/gallery/y-toos-festéxenme?slide=2 |títulu=¡Y toos festéxenme!: Gasolina histriónico |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=peopleenespanol.com }}</ref> | align=center | "Daddy Yankee" | Debutó nel episodiu "The Work Of A Business Man". |- | align=center | 2010 | align=center | ''The Bold and the Beautiful''<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.biz/bbbiz/content_display/genre/news/y3i7db724a2489ff4ccb49a0ba99f54y031 |títulu=Daddy Yankee To Perform On 'The Bold And The Beautiful' |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=billboard.biz |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110907163821/http://www.billboard.biz/bbbiz/content_display/genre/news/y3i7db724a2489ff4ccb49a0ba99f54y031 |fechaarchivu=7 de setiembre de 2011 }}</ref> | align=center | "Daddy Yankee" | Foi parte de cinco episodios. |- | align=center | 2010 | align=center | ''Pleasant Ave''<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com.mx/cine/articulo/895217/Daddy+Yankee+protagonizara+la so+segunda+pelicula.htm |títulu=Daddy Yankee va protagonizar la so segunda película |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | align=center | "Daddy Yankee" | Interpretó al hermanu d'un [[Policía]]. |- | align=center | 2018 | align=center | ''[[Vas Conocer la verdá]]'' | align=center | "Daddy Yankee" | Interpretó a sigo mesmu |} == Notes == {{llistaref|group="nota"}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{cita llibru |nome=Elizabeth |apellíos=Gackstetter Nichols |títulu=Pop Culture in Latin America and the Caribbean |editorial=ABC-CLIO |añu=2015 |isbn=9781610697545 |idioma=inglés }} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikiquote|Daddy Yankee}} * {{Páxina web|http://www.daddyyankee.com}} de Daddy Yankee * {{IMDb|1782362}} * [http://www.billboard.com/artist/daddy-yankee/497582#/artist/daddy-yankee/497582 Perfil del artista en Billboard] * {{Allmusic|class=artist|id=daddy-yankee-p541678|label=Daddy Yankee}} {{NF|1977||Yankee, Daddy}} {{Tradubot|Daddy Yankee}} [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantautores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes de reguetón]] [[Categoría:Cantantes de música urbana]] [[Categoría:Raperos de Puertu Ricu]] [[Categoría:Productores de reguetón]] [[Categoría:Cantantes de trap]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de San Xuan]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 68n7helsk0x11s453q97wbb7kpvw6su 3713298 3713275 2022-08-25T10:09:30Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{desactualizáu|t=20170710215030}} {{persona}} '''Ramón'''{{#tag:ref|Tamién escritu como '''Raymond'''.<ref>Birchmeier, Jason (n'inglés). [http://www.billboard.com/artist/300083/daddy-yankee/biography Ficha biográfica.] ''[[Billboard]]''. Consultáu'l 4 de xunu de 2015.</ref>|group="nota"}} '''Luis Ayala Rodríguez''' ([[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]], [[3 de febreru]] de [[1977]]),<ref>https://adncuba.com/entretenimiento/yankee-cumple-45-y-asi-lo-mimo-su-esposa</ref> conocíu como '''Daddy Yankee''', ye un [[cantante]], [[actor]], [[productor discográficu]], [[Llocutor|llocutor de radio]]<ref name="elnuevodiario">{{Cita web |editorial=[[El Nuevu Diariu]] |url=http://impreso.elnuevodiario.com.ni/2007/04/17/variedades/46441 |títulu="Daddy Yankee on fueu" ye'l programa de radio más escucháu |fecha=17 d'abril de 2007 |fechaaccesu=7 de xineru de 2012}}</ref> y [[empresariu]] [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]]. Diversos sectores de la crítica considéren-y El rei del [[reguetón]]»,{{harvnp|Gackstetter Nichols|2015|p=39}}<ref>{{Cita web |url=http://www.nytimes.com/2006/02/05/magazine/05reggaeton.html?pagewanted=all |títulu=The King of Reggaetón |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |apellíu=CORBETT |nome=SARA |fecha=5 de febreru de 2006 |editorial=''[[The New York Times]]'' |idioma=inglés}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/daddy_yankee_el rei_d'el_reggaeton/oci61843 |títulu=Daddy Yankee, el rei del reggaeton |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=[[Terra Networks]] }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.larazon.com.ar/show/rei-reggaeton-actuara-avientu_0_183000047.html |títulu=El rei del reggaeton va actuar n'avientu |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=[[La Razón (diariu de Buenos Aires)|''La Razón'']] }}</ref><ref>{{Cita web |url=http://colombiareports.com/events-nightlife/bogota/10970-reggaeton-king-daddy-yankee-to-play-bogota-.html |títulu=Reggaeton king Daddy Yankee to play Bogota |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=[[Colombia Reports]] |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20101202005539/http://colombiareports.com/events-nightlife/bogota/10970-reggaeton-king-daddy-yankee-to-play-bogota-.html |fechaarchivu=2 d'avientu de 2010 }}</ref> por ser unu de los responsables de popularizar esi xéneru musical n'[[América Llatina]] y consolidase como unu de los artistes más respetaos ya influyentes del circuitu urbanu llatín.<ref>{{Cita web |url=http://www.sputnikmusic.com/bands/Daddy-Yankee/2649/ |títulu=Daddy Yankee |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=sputnikmusic.com |idioma=inglés}}</ref> De la mesma manera, el portal d'[[Estaos Xuníos]] [[Allmusic]] afirma que'l puertorriqueñu «ayudó a establecer el reguetón como un estilu de música mientres el [[sieglu XXI]]».<ref>{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/daddy-yankee-p541678/biography |títulu=Biography |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=allmusic.com |idioma=inglés}}</ref> Depués d'establecer una carrera musical nel so natal [[Puertu Ricu]], en xunetu de 2004 Daddy Yankee llanzó internacionalmente el so tercer [[álbum d'estudiu]], ''[[Barriu finu]]'', que llogró allugase na primer posición en ventes de la llista [[Top Latin Albums]] de ''[[Billboard]]'',<ref name="TOP">{{Cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/daddy-yankee-p541678/charts-awards |títulu=Billboard Albums |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=allmusic.com |idioma=inglés}}</ref> la llista d'álbumes llatinos más importante de los [[Estaos Xuníos]]. L'álbum vendió más de dos millones d'unidaes a nivel global,<ref name=TIME/> y convirtióse nel discu llatín más vendíu de la década nos [[Estaos Xuníos]], siendo amás catalogáu como l'álbum de la década» na categoría de Latin Albums pola revista ''Billboard''<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/charts-decade-end#/charts-decade-end/latin-albums?year=2009 |títulu=Best of the 2000s |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://archive.is/20120629054722/http://www.billboard.com/charts-decade-end%23/charts-decade-end/latin-albums?year=2009#/charts-decade-end/latin-albums?year=2009 |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref> y unu de los meyores cuarenta álbumes de los [[años 2000]] pol portal web [[About.com]];<ref>{{Cita web |url=http://top40.about.com/od/top10lists/tp/top40albums2000s.htm |títulu=Top 40 Pop Albums of the 2000s |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=about.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120306133848/http://top40.about.com/od/top10lists/tp/top40albums2000s.htm |fechaarchivu=6 de marzu de 2012 }}</ref> polo que foi la producción que llogró proyeutalo definitivamente a nivel internacional.<ref name=TIME/><ref>{{Cita web |url=https://www.bbc.co.uk/music/reviews/fg3n |títulu=Daddy Yankee Barriu Finu Review |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=bbc.co.uk |idioma=inglés}}</ref> En total, cuatro de los sos álbumes d'estudiu lideraron la llista [[Top Latin Albums]],<ref name=TOP/> polo que dende'l so debú, Daddy Yankee vendió más de 18 millones d'álbumes a nivel mundial.<ref>[http://yucatan.com.mx/espectaculos/daddy-yankee-don-omar-presenten-xira-the-kingdom-california Daddy Yankee y Don Omar presenten xira “The Kingdom” en California] Consultáu'l 15 de febreru de 2016. [[Diariu de Yucatán]].</ref><ref>[http://www.clarin.com/musica/daddy_yankee-estadiu_geba-show-argentina-reggaeton_0_r1BXvuKP7l.html Daddy Yankee vuelve a l'Arxentina] Consultáu'l 15 de febreru de 2016. ''[[Clarín (periódicu)|Clarín]]''.</ref><ref>[https://www.elmundo.es/happy-fm/2015/09/28/560919aae2704y5f108b4585.html Vaivén de Daddy Yankee, Lletra (Lyrics) n'Español y Audiu] Consultáu'l 15 de febreru de 2016. [[El Mundo (España)|''El Mundo'']].</ref> Parte del so ésitu mora en dar a conocer el reguetón en particular y la música urbana llatina polo xeneral fuera del mercáu llatinoamericanu, llogrando establecer dellos ésitos en mercaos musicales importantes como [[Europa]].<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/daddy_yankee_trunfa_con_el so barriu finu/oci58413 |títulu=Daddy Yankee trunfa col so 'barriu finu' |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> Llogró diverses reconocencies, ente los que s'atopen, once premios [[Billboard Latin Music Awards|Billboard de la Música Llatina]] nes categoríes d'artista y álbum llatín del añu en 2005,<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/news/2005-billboard-music-awards-winners-1001615494.story#/news/2005-billboard-music-awards-winners-1001615494.story |títulu=2005 Billboard Music Awards Winners |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés}}</ref> álbum y cantar reguetón del añu y artista del añu en [[2006]],<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/news/2006-billboard-latin-music-awards-winners-1002424923.story#/news/2006-billboard-latin-music-awards-winners-1002424923.story |títulu=2006 Billboard Latin Music Awards Winners |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés}}</ref> álbum llatín y reguetón del añu en 2008,<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.com/news/2008-billboard-latin-music-awards-winners-1003788413.story#/news/2008-billboard-latin-music-awards-winners-1003788413.story |títulu=2008 Billboard Latin Music Awards Winners |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=billboard.com |idioma=inglés}}</ref> un premiu Spirit of Hope en 2009<ref name="SHB">{{Cita web |url=http://www.nydailynews.com/llatín/billboard-latin-music-awards-2009-gallery-1.44102?pmSlide=9 |títulu=Billboard Latin Music Awards 2009 |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=nydailynews.com |idioma=inglés}}</ref> y otros trés premios en 2011.<ref>{{Cita web |url=http://www.nbcumv.com/mediavillage/download/doc?path=/documents/2011BillboardWinnersByCategoryENG_SPA.pdf |títulu=2011 Billboard Latin Music Awards WINNERS |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=nbcumv.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131005095212/http://www.nbcumv.com/mediavillage/download/doc?path=%2Fdocuments%2F2011BillboardWinnersByCategoryENG_SPA.pdf |fechaarchivu=5 d'ochobre de 2013 }}</ref> Tamién foi ganador de dos [[Premios MTV|Premios MTV Llatinoamérica]] en 2006<ref name="MTV6">{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/llista_de_ganadores_de_los_mtv_llatinos/oci152957 |títulu=Llista de ganadores de los MTV Llatinos 2006 |fechaaccesu=14 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> y 2007.<ref name="MTV7">{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/llista_de_ganadores_de_los_mtv_llatinos/oci204692 |títulu=Llista de ganadores de los MTV Llatinos 2007 |fechaaccesu=14 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> Foi reconocíu pola prestixosa revista estauxunidense ''[[Time]]'' como una de les 100 persones más influyentes del mundu en 2006<ref name="TIME">{{Cita web |url=http://www.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1975813_1975838_1976288,00.html |títulu=The 2006 TIME 100 |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=time.com |idioma=inglés}}</ref> ente que la cadena de noticies per cable [[CNN]] tamién lo nomó una de les celebridaes hispanes más importantes ya influyentes del mundu en [[2009]].<ref>{{Cita web |url=http://itunes.apple.com/us/app/daddyyankee/id368727579?l=es&mt=8# |títulu=DaddyYankee |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=apple.com |idioma=inglés}}</ref><ref name="CNNDY">{{Cita web |url=http://www.wradio.com.co/noticia/daddy-yankee-destacáu-como-lider-ente-los-artistes-hispanos-por-cnn/20091028/nota/901579.aspx |títulu=Daddy Yankee destacáu como líder ente los artistes hispanos por CNN |fechaaccesu=12 de marzu de 2012 |editorial=wradio.com }}</ref> == Biografía == [[Image:Daddy Yankee, Con Calma Tour 2019.jpg|thumb|Daddy Yankee en 2019]] Ramón Ayala creció nuna familia de músicos. El so padre yera un bongosero (un percusionista de [[Salsa (xéneru musical)|salsa]]), la familia de la so madre incluyía numberosos músicos, y él mesmu cantó dende bien temprana edá, con un don pa la improvisación. A midida que Daddy Yankee creció, interesar pol hip-hop n'español, especialmente poles temes socialmente conscientes de [[Vico C]], y viose cada vez más atraíu pola vida na cai del so vecinderu, el proyeutu de viviendes Villa Kennedy en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]]. El llamatu de "yankee" surdió de la xíriga portorricana pa daquién que ye grande no que fai. Daddy Yankee empecipia la so carrera na música como convidáu en ''Playeru 37'' (1992), primer álbum d'estudiu de DJ Playeru. Unos años más tarde, a la edá de 18 años, Daddy Yankee fixo'l so primer proyeutu oficial, ''[[No Mercy (álbum)|No Mercy]]'' (1995), nuevamente trabayando con DJ Playeru. Nos siguientes años, Yankee llanza dos álbumes como productor; ''[[El cartelu: los intocables]]'' (1997) y ''[[El cartelu II|El cartelu II: los Cangris]]'' (2001). Nel intre de la so carrera esperimentó con ritmos como'l [[rap]], [[Merengue (xéneru musical)|merengue]], [[pop]] y [[dance]], pero los sos mayores ésitos a nivel internacional llegar cuando compunxo ya interpretó los sos yá famosos cantares de reguetón. Esti cantante recibe diversos nomatos dientro de la industria musical, nestos circuitos ye conocíu como ''30-30'' pol mensaxe que contienen les lletres de los sos cantares, una certera semeya de munchos aspeutos de la vida cotidiana de [[Puertu Ricu]]. Tamién se ganó'l títulu de «Rei de la Improvisación» pola so habilidá creativa, virtú cola cual foi ganador mientres cinco años siguíos de diversos ''Street Jam Reggae Awards''.<ref>{{Cita web |url=http://www.univision.com/content/content.jhtml?cid=497553 |títulu=proyeutu escolar: biografia de Daddy Yankee |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017 |sitiuweb=www.univision.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080612044318/http://www.univision.com/content/content.jhtml?cid=497553 |fechaarchivu=12 de xunu de 2008 }}</ref> Esti artista supo construyir la so carrera musical combinando en cada unu de los sos trabayos el reflexu de la realidá social del so país colos ritmos más sensuales. Con esti amiestu fixo posible que munchos mozos llatinos identificar colos sos cantares.<ref>{{Cita web |url=http://www.biografiasyvidas.com/biografia/d/daddy_yankee.htm |títulu=Biografía de Daddy Yankee |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.biografiasyvidas.com}}</ref> ===2004; ''Barrio fino''=== [[Ficheru:InnaWeWannaNewCover.jpg|thumb|We Wanna|vínculo=Special:FilePath/InnaWeWannaNewCover.jpg]] El discu ye consideráu'l meyor álbum de la hestoria del reguetón y el que-y abrió les puertes al xéneru pal restu del mundu.<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/ocio/articulo/html/oci58413.htm?SUM=sumario |títulu=Daddy Yankee trunfa col so "Barrio fino" |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.terra.com}}</ref> Esti álbum cuntó cola participación de [[Wisin & Yandel]], [[Zion & Lennox]], [[Andy Montañez]], Tommy Viera, May-Be y [[Glory (cantante)|Glory]] amás de los meyores [[DJ]] y productores musicales del xéneru de [[Reggaeton]] tales como [[Luny Tunes]], Los Jedis "DJ Urba & Monserrate", [[DJ Nelson]], [[Eliel]], [[Naldo]], [[Echo (productor)|Echo & Diesel]], etc. L'álbum cunta colos xéneros bien marcaos de ''[[Reggaeton]]'' y ''[[Hip Hop]]'', ente que les demás cantares presenten el famosu soníu del reguetón, pero entemecíos con ''[[salsa (xéneru musical)|Salsa]], [[Dancehall]], [[R&B]], [[merengue (xéneru musical)|Merengue]], etc.''. Esti álbum fixo acreedor de premios [[Grammy Llatinos]], [[Billboard]] y munchos más, amás de ser l'álbum con más discos de platín certificaos pola [[RIAA]] de la década.<ref>{{enllaz rotu|1={{Cita web |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?artist=%22Barrio+Fino%22 |títulu=Barrio fino |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=www.riaa.com}} |2=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?artist=%22Barrio+Fino%22 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Per otru llau, la so promoción foi realizada principalmente al traviés de dellos conciertos y presentaciones nos escenarios más importantes del mundu como'l [[Madison Square Garden]] y [[XLVII Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|El Festival de Viña]]. Recibió dos nominaciones nos [[Grammy Llatinos]] de 2005, de los cualos llogró unu, [[Premios Grammy Llatinos 2005|meyor álbum urbanu]] y la so nominación de la meyor [[Premiu Grammy Llatín per grabación del añu|grabación del añu]] pol senciellu «[[Gasolina (cantar)|Gasolina]]».<ref>[[Premiu Grammy Llatín per grabación del añu#2000]]</ref> L'álbum foi un ésitu comercial, encabezó les llistes de distintos países del mundu, ente ellos [[Chile]], [[Arxentina]], [[Puertu Ricu]], [[República Dominicana]], [[Colombia]] y [[Méxicu]]. Nos [[Estaos Xuníos]], algamó les primeres posiciones radiales, coles mesmes, ''Barrio fino'' sigue vendiendo, anguaño van más de 8 millones de copies a nivel mundial. ''[[Barrio fino en directo]]'' ye un álbum d'edición especial metá en direuto y metá d'estudiu, cuenta con cinco canciones inédites, ente elles l'esitosu «[[Ruempi]]», el dueto con [[Snoop Dogg]] en «[[Gangsta Zone]]» y con [[Paul Wall]] en «Machete Reloaded» y el single «Machucando». L'álbum foi abondo popular con una venta de más de 500&nbsp;000 copies n'[[Estaos Xuníos]], mundialmente vendiéronse 1.5 millones de copies. La so posición máxima nos [[Billboard 200]] foi nel caxellu Nº24,<ref>[http://www.billboard.com/artist/300083/daddy%20yankee/chart?f=305 Daddy Yankee - Billboard 200 Charts en Billboard]</ref> ente que nel [[Top Latin Albums]] tuvo la posición Nº1, y caltúvose nos charts por 38 selmanes.<ref>[http://www.billboard.com/artist/300083/daddy+yankee/chart?f=330 Daddy Yankee - Billboard Latin Charts]</ref> Primeramente la tema «Machucando» diba ser llanzáu nel discu ''Barrio fino'', pero per falta de tiempu decidió incluyíselo nesti discu. Tuvo cuatro nominaciones a los [[Premios Lo Nueso]] nes siguientes categoríes: ''Artista del Añu'', ''Álbum del Añu'', y los sos cantares «Ruempe» y «Machucando» compitieron na categoría ''Cantar del Añu''. Nos premios [[Premios Billboard de la música llatina]] del añu 2006, el discu foi nomáu al premiu del álbum llatín del añu.<ref>{{Cita web |url=http://expectaculos.net/2006/04/28/ganadores-premios-billboard-latino-2006/ |títulu=Ganadores premios billboard llatín 2006 |fechaaccesu=7 de xunetu de 2017|sitiuweb=expectaculos.net}}</ref> Amás nel mesmu añu ganó'l premiu ''[[Los Premios MTV Llatinoamérica 2006#Artista del Añu|MTV Llatinoamérica 2006]]'' como Artista del Añu.<ref>{{Cita web|url=http://www.terra.com/musica/noticias/llista_de_ganadores_de_los_mtv_llatinos/oci152957|títulu=Terra - Notícias, esportes, cobertories ao vivo, diversão y estilu de vida|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=Terra|idioma=pt-BR}}</ref> L'álbum tuvo un re-lanzamiento/edición especial publicáu'l [[4 de xunetu]] de [[2006]], titulándose ''[[Nube tropical, Vol.1|Nube Tropical Vol. 1]]'', que cunta con diez tarrezas, de los cualos dos tarrezas sacaos de la edición en vivu, los otros del álbum ''Barrio fino'' y delles temes fueron remixeados, como «Ruempe» y «Machete» y xuntóse les temes ''King Daddy'', ''Gasolina'' y ''Ruempe'' nun solu single.<ref>{{Cita web|url=http://www.allmusic.com/album/mw0000455203|títulu=Tormenta Tropical, Vol. 1 - Daddy Yankee {{!}} Songs, Reviews, Credits {{!}} AllMusic|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=AllMusic}}</ref> ''[[El cartelu: The Big Boss]]'' llanzáu en 2007 so los sellos discográficos [[El Cartelu Records]], [[Machete Music]] y [[Interscope Records]]. Collaboren dellos artistes, ente los cualos destáquense: [[Akon]], [[Will.I.Am]], [[Fergie]] de [[Black Eyed Peas]], [[Héctor el Father]], [[Nicole Scherzinger]] de [[The Pussycat Dolls]], ente otros artistes. La producción tuvo al cargu de: [[Scott Storch]], [[Tainy]], [[Mr. Collipark]], [[Just Blaze]], ente otros. Nesti discu aprecien dellos ritmos urbanos que predominen nel mundu, amás Yankee trabayó con productores d'[[USA]], [[Chile]], [[República Dominicana]] y [[Puertu Ricu]], contién delles lletres en [[spanglish]] y múltiples collaboraciones anglosaxones. ''[[Talento de barrio Mundial 9]]'' ye'l tercer álbum con esi títulu, y el postreru, tuvo la primer collaboración con [[Don Omar]] dempués de seis años de guerra lirical y un xunte esclusivu col raperu [[Tempo (cantante)|Tempo]], que foi grabada en 2007 y llanzada el mesmu añu, pero en baxa calidá. ===2010; ''Mundial''=== Con poques selmanes nes llistes de ventes, l'álbum asitióse rápido nel primer puestu de la Llista Llatina de ''[[Billboard]]''. Ye unu de los álbumes más comercializaos d'[[América]], una y bones Daddy Yankee postuló'l cantar "[[Berru Mundial]]" por que fuera el cantar de la [[Copa Mundial de Fútbol de 2010]], pero la FIFA quería llograr 100&nbsp;% de los derechos del cantar y Daddy Yankee nun aceptó esta condición, la Federación entós decidió ente [[David Bisbal]] y [[Shakira]], quedándose esta postrera col honor, col cantar “[[Waka Waka]]”.<ref>{{Cita web |títulu=“Glayo Mundial” nun va ser cantar del mundial |url=http://www.buenamusica.com/noticias/berru-mundial-non-sera-cancion-del mundial |sitiuweb=www.buenamusica.com |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015}}</ref> El primer senciellu oficial d'esti álbum ye "Berru mundial", que yá poder escuchar dende la páxina oficial de Daddy Yankee, al igual que'l segundu senciellu llamáu "Descontrol", con un toque ''underground''. La única collaboración esterna nesti discu ye la de [[Tito "El Bambino"]] nel cantar "Enteréme". Esperábase l'apaición de [[Don Omar]] nel discu, pero por problemes cola discográfica de [[Don Omar]] non pudo incluyise el cantar "Desafíu" que, sicasí foi tou un ésitu.{{ensin referencies|}} La razón de dichu inconveniente ye la burocracia y problemes ente les discográfiques de dambos artistes, a pesar d'ellos Daddy Yankee declaró que nada va torgar que siga trabayando col so colega [[Don Omar]], añediendo amás que los cantares "Miss Independent" y "Desafíu" podríen ser incluyíes nel discu IDon: Prototype 2.0. Daddy Yankee tamién grabara una tema con [[Luis Fonsi]] tituláu "Una Oportunidá". El cantar reflexa'l llau románticu de Daddy Yankee, pero pola mesma razón que [[Don Omar]] el cantar foi escluyida del álbum. Daddy Yankee dio a conocer que'l so discu ta llenu de munches sorpreses teniendo yá la so tema favorita llamáu "Vida na nueche" diciendo tamién que va haber tiraeras, ritmos ''dancehall'' y que la grabación del videu oficial de la ''Intro'' del discu va ser rodáu xuntu col de "Descontrol", tema que tamién diba ser grabáu en collaboración con Don Omar, esplicándolo nel cantar como referencia "al pie de yo nun tengo que faer pauta , la xente sabe que yo soi la pauta". "El Máximu Líder Mundial" trabayó nel videu musical del so tercer senciellu llamáu "La Despidida", una pieza tropical que combina'l [[reggaetón]] col mambo. Dempués llanzó les versiones remixadas de "La despidida", con [[Tony Dize]], y de "Estrellita de madruga", con Omega "El Fuerte", dambes producíes por Eli "El Musicólogu" y Menes nel estudiu d'El Cartelu Records, el mesmu sellu discográficu de Daddy Yankee. ===2012 - presente; ''Prestige''=== ''[[King Daddy]]'': según el [[cantautor]], «Ye un discu que ye pro-xéneru, porque la xente ta esperando puru ''reguetón'', de l'A a la Z como unu de les sos pilastres»<ref>{{Cita noticia|títulu=Daddy Yankee va sacar el so discu namái en dixital|url=http://www.excelsior.com.mx/funcion/2013/09/08/917676|fecha=8 de setiembre de 2013|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|periódicu=Excélsior|idioma=es}}</ref> y ye el regresu a los sos raigaños del reggaeton «Ye música 100&nbsp;% real, fuerte, cruda, y auténtica» esplicó l'artista.<ref>{{Cita web|url=http://www.peoplemusic.com/el-nuevu-album-de-daddy-yankeeking-daddy-debuta-1-en-itunes/|títulu=EL NUEVU ÁLBUM DE DADDY YANKEE”KING DADDY” DEBUTA #1 EN iTUNES|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=www.peoplemusic.com|idioma=en-US}}</ref> El primer single oficial del álbum foi «[[La nueva y l'ex]]», publicáu'l [[2 de febreru]] de [[2014]] en [[VEVO]]. En xineru de 2015 llanza al mercáu la tema "Imaxinándote" en collaboración con [[Reykon]] el cual llueu llega a les llistes de popularidá como'l Top Latin Songs - Colombia de [[Monitor Llatín]].<ref>{{Cita web |títulu=Charts monitorLATINO Colombia |url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaaccesu=4 d'abril de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150410154709/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaarchivu=10 d'abril de 2015 }}</ref> En 2015 tamién collabora con [[Wisin]] y [[Carlos Vives]] na tema "Nota d'amor" el cual llegó a asitiase na clasificación de delles llistes de popularidá como [[Monitor Llatín]] en [[Colombia]].<ref>{{Cita web |títulu=Charts monitorLATINO Méxicu |url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaaccesu=4 d'abril de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150410154709/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=0&pais=4 |fechaarchivu=10 d'abril de 2015 }}</ref> El 13 d'agostu collabora nel conciertu de [[Carlos Vives]] tituláu "Vives y los sos amigos" de la xira ''"Mas Corazón Fondu Tour"'' nel [[Estadiu El Campín]] de [[Bogotá]] ante más de 42 mil personal cantaron ''Nota d'amor''. En 2017 llanza'l cantar «[[Despacito]]» xuntu con [[Luis Fonsi]] dando un aire al so xéneru (pop urbanu). Esti cantar fala de la química ente Daddy y [[Luis Fonsi|Fonsi]] con [[Puertu Ricu]], el día 17 d'abril llancen el remix col cantante canadiense [[Justin Bieber]] teniendo un ésitu mundial. En xunetu de 2017 asocedió daqué históricu pa Daddy y la música llatina: el puertorriqueñu convertir nel artista más escucháu del planeta en Spotify.<ref>{{Cita noticia|títulu=L'artista más escucháu del planeta ye...|url=http://cnnespanol.cnn.com/video/cnnee-showbiz-daddy-yankee-nuevu-record-musica-llatina-esta-de-fiesta/|fecha=10 de xunetu de 2017|fechaaccesu=11 de xunetu de 2017|periódicu=CNNEspañol.com|idioma=es-ES}}</ref> == Vida privada == Tien dos hermanos Nomar Ayala y [[Melvin Ayala]] la so madre llámase Rosa Rodríguez y el so padre Ramón Ayala. Cuando tenía 17 años, casóse con Mireddys González.<ref name="Rojovivo">{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/daddy-yankee-ruempe-el silenciu |títulu=Daddy Yankee ruempe'l silenciu |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=peopleenespanol.com }}</ref> La pareya tien trés fíos: Yamilet Ayala González, Jeremy Ayala Gonzales y Jesaeelys Ayala González.<ref>{{Cita noticia|títulu=Oh, Daddy! The King of Reggaeton is Back & Better Than Ever|url=http://www.latina.com/entertainment/music/oh-daddy-king-reggaeton-back-better-ever|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|periódicu=LLATINA|idioma=en}}</ref> Mientres la so carrera, evitó tratar temes sobre la so vida privada n'entrevistes.<ref name=Rojovivo/> Declaró que prefier caltener el silenciu porque considera a la so familia una ayalga. Sicasí, en 2006, fixo una esceición cuando faló alrodiu de la so rellación cola so esposa y fíos nuna entrevista con [[María Celeste Arrarás]] en ''[[En caldia (Telemundo)|En caldia]]''.<ref name= Rojovivo/> Asina mesmu describe como «bien cercana» la comunicación colos sos fíos, y cuando pue fála-yos alrodiu de los peligros de les drogues.<ref name=Rojovivo/> La so primer fía nació cuando tenía 17 años,<ref name=Rojovivo/> y describió que foi confusu de primeres tener un fíu a esa edá.<ref>{{Cita web |url=http://www.entretienes.com/internaCont_idc_259671_id_cat_250.html |títulu=Daddy Yankee, un padre nuevo y abierto |editorial=entretienes.com |fechaaccesu=10 de xineru de 2008 |urlarchivu=https://archive.is/20120629054705/http://www.entretienes.com/internaCont_idc_259671_id_cat_250.html |fechaarchivu=29 de xunu de 2012 }}</ref> === Sellos discográficos === Empezó la so carrera sol sellu Dream Team, pero tres problemes de dineru y diferencies retiróse. A partir d'esi momentu fundó la so propia compañía El Cartelu Producción's <small>(nun confundir con El Cartelu Records, una y bones esta empezó nel 2004 y El Cartelu Produccions nel 1997)</small>, na cual grabó dellos discos, y fundióse a Guatauba's Production de Manolo Guatauba, pa la distribución de los sos discos, pero en teniendo problemes con este, creó'l so primera discográfica Los Cangris, Inc., xunto a [[Nicky Jam]], y la so distribuidora foi Pina Records y VI Music. Al enemistarse Yankee & Nicky, eslleir y foi entós cuando creó [[Cartelu Records|El Cartelu Records]].<ref>{{Cita web|url=http://www.whosdatedwho.com/ctn_10010257/reggaeton-star-daddy-yankee-strikes-a-pop-pose/|títulu=Reggaeton star Daddy Yankee strikes a pop 'Pose' - FamousFix|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=FamousFix.com}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.dubdaily.com/?p=169|títulu=DUB|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=www.dubdaily.com}}</ref> El primer álbum notable con esti sellu foi ''[[Barriu finu]]'', de 2004. Los álbumes que llanzó con esta discográfica son ''[[Barriu finu]]'', 2004; ''[[Barriu finu en direutu]]'', 2005; ''Más grande que'l to'', 2006; ''[[El cartelu: The Big Boss]]'', 2007; ''L'herederu'', 2008; ''[[Talento de Barrio (álbum)|Talento de Barrio]]'', 2008; ''Bastardu: Gerry Capo (Lionize)'', 2010, ''[[Mundial (álbum)|Mundial]]'', 2010 y ''[[Prestige]]'', 2012. El Cartelu Records collaboró con grandes de la música como: [[50 Cent]], [[Snoop Dogg]], [[G-Unit]], [[Pharrell Williams]] y munchos más. Tamién tuvo distribuidores pa vender los sos discos, estes fueron [[UMG]], [[Interscope Records]], [[Machete Music]], VI Music, Pina Records, [[Sony Music]], [[EMI]]<ref>{{Cita noticia|títulu=Depeche Mode va llanzar en marzu'l so nuevu álbum|url=http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2012/389567/6/daddy-yankee-llanzara-el so-album-so-un-nuevu-sellu-discografico.htm|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|periódicu=L'Informador :: Noticies de Jalisco, Méxicu, Deportes & Entretenimientu|idioma=es-LA}}</ref> y [[Capitol Records]].<ref>{{enllaz rotu|1=http://yucatan.com.mx/espectaculos/llanzara-daddy-yankee-album-so-un-nuevu-sellu-discografico/ |2=http://yucatan.com.mx/espectaculos/llanzara-daddy-yankee-album-so-un-nuevu-sellu-discografico/ |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Daddy Yankee tamién fixo aliances con disqueras como [[Interscope Records]] d'Universal y [[Sony Music]].<ref>{{Cita web|url=http://www.sonymusic.com.ar/DetNoticia.asp?Gac_Cod=10055|títulu=Sony Music - DADDY YANKEE ROBLA CONTRATU CON SONY MUSIC Y PRESENTA "BERRU MUNDIAL"|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|fecha=28 de xunetu de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130728195005/http://www.sonymusic.com.ar/DetNoticia.asp?Gac_Cod=10055|fechaarchivu=28 de xunetu de 2013}}</ref> === Ésitu === Dempués de collechar una gran cantidá d'ésitos y reconocencies, convirtióse n'unu de los principales y más famosos artistes llatinos del ámbitu mundial y nel embaxador y máximu esponente del so xéneru, munches vegaes consideráu'l modelu a siguir en cuestión musical polos sos homólogos, y la so mayor inspiración foi [[Michael Jackson]].<ref>{{Cita web |títulu=Reggaetoneros de llutu por Michael Jackson |url=http://www.peopleenespanol.com/article/reggaetoneros-de-llutu-por-michael-jackson |sitiuweb=PeopleenEspanol.com |fechaaccesu=22 d'avientu de 2015}}</ref> Daddy Yankee considérase una persona humilde; prueba d'esto ye'l so comportamientu colos reporteros al tar siempres dispuestu a conceder una entrevista.<ref>{{cita web|títulu=Daddy Yankee en Los40.com|url=http://www.los40.com.mx/artista.aspx?id=162801}}</ref> == Negocios == Daddy Yankee a lo llargo de tola so carrera tuvo arreyáu nos negocios, dende vender los sos propios [[casetes]] nes cais en 1993 hasta tener un [[tequila]] propiu. Tou empezó cuando salió'l so álbum ''[[Barriu Finu]]'' y el so cantar [[Gasolina (cantar)|Gasolina]] esplotaron y convirtiéronse en tou un ésitu, llogrando captar l'atención de marques tan importantes como [[Reebok]], Section 8, Azad Watch ente otres. Promocionó dende [[ropa]], gorros y tenis hasta [[arumes]] y [[auriculares]]. Daddy Yankee nel añu 2005 llanza les ''Tenis DY'' les cualos fueron un ésitu. Nel añu 2011 confirmóse que ''El Cangri'' diba tener la so propia llinia de relós<ref>{{Cita web|url=http://www.azadwatch.com/#!daddy-yankee/cho5|títulu=Azadwatch|fechaaccesu=22 de febreru de 2018|sitiuweb=www.azadwatch.com}}</ref> y tamién los sos auriculares.<ref>[http://thesection8.3dcartstores.com/DADDY-YANKEE_c_42.html Daddy Yankee llanza los sos audífonos]</ref> === GTA IV === Nel videoxuegu ''[[Grand Theft Auto IV]]'', Daddy Yankee empresta la so voz pa la emisora San Xuan Sounds onde actúa como'l [[Disc jockey|DJ]] de la estación de radio que programa reguetón; tamién apaez el cantar «Impacto».<ref>[http://www.gta4.net/music/]</ref> === Musical pa Celia Cruz === Nel añu 2006 confirmóse que diba ser el productor executivu de la obra musical de [[Broadway]] ''La vida & música de Celia Cruz'',<ref>{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/daddy-yankee-producira-musical-de-celia-cruz |títulu=Daddy Yankee sera productor executivu d'un musical de broadway |editorial=peopleenespanol.com |fechaaccesu=18 d'abril de 2013}}</ref> la cual foi en tributu a la cantautora [[Celia Cruz]].<ref>{{Cita web |url=http://www.santacruzmas.com/Argazkiak/Docs/ossierEspectaculoCeliaCruz.pdf |títulu=dato de la obra producida por daddy yankee |editorial=peopleenespanol.com |fechaaccesu=18 d'abril de 2013}}</ref> == ''Barriu finu'': discu llatín de la década == Según la revista ''[[Billboard]]'', l'álbum ''Barriu finu'', foi'l más vendíu de la década del 2000,<ref>[http://www.univision.com/content/content.jhtml?cid=2223983: «Yankee tuvo'l CD llatín más vendíu.»] Univision.</ref> percima d'artistes como [[Shakira]], [[Alejandro Sanz]], [[Lil Wayne]], etc. Ente la llista asitiar a Daddy Yankee nel primera puestu mientres-y siguen la producción ''[[Barriu finu en direutu]]'' col tercer puestu. Anguaño l'álbum físicu superó les 10 millones de copies y digitalmente tien más de 15 millones de descargues. La producción d'esti discu tuvo collaboraciones como "[[Zion y Lennox]]", "[[Wisin y Yandel]]" y el raperu [[Eddie Ávila]] (Eddie Dee) ayudólu a grabar les voces nel estudiu de Daddy Yankee, amás de componer los cantares "la Gasolina" y "Machucando", ente otres. ''[[El cartelu: The Big Boss]]'' asitióse tamién na posición #39 lo que lo convierte n'unu de los artistes de reguetón más influyente de los últimos diez años.<ref>[http://www.primicias.com.do/index.php?option=com_content&view=article&id=10538:daddy-yankee-ye-una-de-les celebridaes llatines-mas-influyentes-en redes sociales&catid=107:espectaculos&Itemid=472]</ref> == Premios y reconocencies == {{AP|Premios y nominaciones de Daddy Yankee}} <center> {| {{tablaguapa}} style="font-size:90%" width=77% |- ! width="100" | Distinción ! width="50" | Añu |- align=center | [[Premiu Lo Nueso]] al artista del añu.<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/ganadores_de_los premios_lo_nueso_2006/oci77218 |títulu=Ganadores de los Premios Lo Nueso 2006 |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | [[2006]] |- align=center | Ganador de l'[[Antorcha (gallardón)|Antorcha d'Oru y Plata]] y la [[Gavilueta (gallardón)|Gavilueta de Plata]] nel [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]].<ref>{{Cita web |url=http://iblnews.com/story.php?id=10598 |títulu=Alejandro Fernandéz y Daddy Yankee trunfen nel Festival Viña del Mar |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=iblnews.com }}</ref> | [[2006]] |- align=center | [[Los Premios MTV Llatinoamérica 2006|Premiu MTV Llatinoamérica]] al artista del añu.<ref name=MTV6/> | [[2006]] |- align=center | Reconocíu como unu de los 100 [[hispanos]] más influyentes del mundu pola revista ''[[People]]''.<ref>{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/gallery/los-100#434941_434901 |títulu=Los 100 |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=peopleenespanol.com }}</ref> | [[2006]] |- align=center | Una de les 100 persones más influyentes del mundu pola revista ''[[Time]]''.<ref name=TIME/> | [[2006]] |- align=center | [[Premios MTV 2007|Premiu MTV Llatinoamérica]] al meyor artista urbanu.<ref name=MTV7/> | [[2007]] |- align=center | Llatín del añu pola [[Universidá de Harvard]].<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/daddy_yankee_foi_premiáu_en_harvard/oci299873 |títulu=Daddy Yankee foi premiáu en Harvard |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | [[2008]] |- align=center | Unu de los hispanos más importantes ya influyentes del mundu pola cadena de noticies [[CNN]].<ref name=CNNDY/> | [[2009]] |- align=center | Honráu col premiu "Espíritu de la Esperanza" pola revista ''[[Billboard]]''.<ref name=SHB/> | [[2009]] |- align=center | Gallardoniáu col [[Premios Casandra|Premiu Casandra Internacional]] pola [[Asociación de Cronistes d'Arte]] de la [[República Dominicana]].<ref>{{Cita web |url=http://premioscasandra.com.do/index.php/los-casandra |títulu=Los Casandra - años anteriores 2009 |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=premioscasandra.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120322165928/http://premioscasandra.com.do/index.php/los-casandra |fechaarchivu=22 de marzu de 2012 }}</ref> | [[2009]] |- align=center | Ganador de l'Antorcha d'Oru y Plata y la Gavilueta de Plata nel [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]].<ref>{{Cita web |url=http://www.elamaule.cl/admin/render/noticia/20161 |títulu=Festival de Viña del Mar 2009: Chile ganó nel folclor |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=elamaule.cl |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090912071524/http://www.elamaule.cl/admin/render/noticia/20161 |fechaarchivu=12 de setiembre de 2009 }}</ref> | [[2009]] |- align=center | Meyor cantante Urbanu pola revista ''People''.<ref>{{Cita web |url=http://www.cromos.com.co/entretenimiento/farandula/articulo-la revista-people-apurro-los sos-premios |títulu=La revista People apurrió los sos premios |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=cromos.com |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150128132846/http://www.cromos.com.co/entretenimiento/farandula/articulo-la revista-people-apurro-los sos-premios |fechaarchivu=28 de xineru de 2015 }}</ref> | [[2009]] |- align=center | Ganador de l'Antorcha d'Oru y Plata y la Gavilueta d'Oru y Plata nel [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]].<ref>{{Cita web |url=http://www.cooperativa.cl/noticias/entretencion/festival-de-vina/la-segunda-nueche-de-vina-2013/2013-02-25/210101.html |títulu=El puertorriqueñu cerró la segunda nueche de Festival. |fechaaccesu=26 de febreru de 2013 |editorial=cooperativa.cl }}</ref> | [[2013]] |} </center> == Discografía == {{AP|Discografía de Daddy Yankee}} {{AP|Collaboraciones de Daddy Yankee}} {{AP|Cantares de Daddy Yankee }} {{Columnes}} ;Álbumes d'Estudiu * 1995: ''[[No Mercy (álbum)|No Mercy]]'' * 2002: ''[[El Cangri.Com]]'' * 2004: ''[[Barriu finu]]'' * 2007: ''[[El cartelu: The Big Boss]]'' * 2010: ''[[Mundial (álbum)|Mundial]]'' * 2012: ''[[Prestige (álbum)|Prestige]]'' * 2020: ''[[El discu duru]]'' * 2022: ''[[Legendaddy]]'' ;Álbumes como productor * 1998: ''[[El cartelu (álbum)|El cartelu]]'' * 2001: ''[[El cartelu II]]'' ;Álbumes en direuto * 2005: ''[[Agora tócalu al Cangri! Live]]'' * 2005: ''[[Barriu finu en direutu]]'' ;Álbumes Especiales * 2003: ''[[Los Homerun-Ye]]'' * 2006: ''[[Nube tropical, Vol.1]]'' * 2006: ''[[Salsaton "Salsa Con Reggaetón" (Salsatón: Salsa con reggaetón)]]'' * 2013: ''[[King Daddy]]'' * 2015: ''[[King Daddy 2]]'' * 2015: ''[[Los Cangris Edition]]'' - con [[Nicky Jam]] * 2015: ''[[Los insuperables]]'' - con [[Don Omar]] * 2015: ''[[El discu duru]]'' * 2019: ''[[Con Calma & Mis Grandes Exitos]]'' ;Soundtrack * 2008: ''[[Talento de Barrio (álbum)|Talento de Barrio]]'' {{Nueva columna}} ;Senciellos * «[[Non problema (cantar)|Non problema]]» * «[[Na cama (cantar)|Na cama]]» <small>(featuring [[Nicky Jam]])</small> * «[[Latigazu (cantar)|Latigazu]]» * «[[Seguroski]]» * «[[Gasolina]]» * «[[Lo que pasó, pasó]]» * «[[Ruempi]]» * «[[Gangsta Zone]]» <small>(featuring [[Snoop Dogg]])</small> * «[[Mamacita (senciellu)|Mamacita]]» <small>(featuring [[Pharrell Williams]])</small> * «[[Impautu (cantar)|Impautu]]» * «[[Who's Your Daddy]]» * «[[Pose (cantar)|Pose]]» * «[[La despidida]]» * «[[El ritmu nun perdona]]» * «[[Berru Mundial]]» * «[[Llegamos al discu]]» <small>(featuring [[De la Ghetto|De La Ghetto]], Ñengo Flow, [[Arcángel (cantante)|Arcángel]], [[Farruko]], [[Baby Rasta & Gringo]], Kendo Kaponi & Alex Kyza)</small> * «[[Ven conmigo (cantar)|Ven conmigo]]» <small>(featuring [[Prince Royce]])</small> * «[[Perros selvaxes (cantar)|Perros xabaces]]» * «[[Lovumba]]» * «[[Pasarela (cantar)|Pasarela]]» * «[[Llimbu (cantar)|Llimbu]]» * «L'Amante» <small>(featuring [[J Alvarez]])</small> * «[[La nueche de los dos]]» <small>(featuring [[Natalia Jiménez]])</small> * «[[La nueva y l'ex]]» * «Romper carros» * «Ora por mi» * «Pallabres con sentíu» * «Esperimenten la perse» <small>(featuring [[Benny Benni]], Pusho, [[Farruko]] & [[Gotay]])</small> * «This Is Not A Love» <small>(featuring Duncan)</small> * «Sábadu rebalbu» <small>(featuring [[Plan B (dúu de reggaeton)|Plan B]])</small> * «[[Síguime y te sigo(cantar)|Síguime y te sigo]]» * «Alerta colorao» <small>(featuring L'Exércitu)</small> * «Shaky, Shaky» * «Shaky, Shaky» <small>(Remix)</small> <small>(featuring [[Nicky Jam]] & [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]])</small> * «Hula Hoop» {{Nueva columna}} ;Collaboraciones * «The Profecy» <small>(con [[Nas]])</small> * «Gata selvaxe» <small>(Con [[Nicky Jam]], [[Hector El Father]] & [[Tito El Bambino]])</small> * «La nueche ta bona» <small>(Con [[Don Omar]])</small> * «Paleta» <small>(Con [[Wisin & Yandel]])</small> * «Mayor que yo» <small>(Con Baby Ranks, [[Wisin & Yandel]], [[Hector El Father]] & Tony Tun-Tun)</small> * «Nueche d'entierru» <small>(Con [[Wisin & Yandel]], [[Hector El Father]], Tony Tun-Tun & [[Zion (cantante)|Zion]])</small> * «Lo nueso foise» <small>(Con [[Ivy Queen]], [[Wisin]] & [[Alex Rivera]])</small> * «Lean Back (Llatín)» <small>(Con [[Tempo (cantante)|Tempo]], [[Fat Joe]], [[Hector El Father]], [[Lito & Polacu|Polacu]], Notty & [[Tego Calderón]])</small> * «12 discípulos (Quitar tu pa' poneme yo)» <small>(Con [[Eddie Dee]], [[Ivy Queen]], [[Tego Calderón]], [[Julio Voltiu|Voltiu]], [[Vico C]], [[Zion & Lennox|Zion, Lennox]], [[Nicky Jam]], Johnny Prez, Gallego & [[Wiso G]])</small> * «Hasta embaxo» <small>(Con [[Don Omar]])</small> * «Curia'o au, au» (Remix) <small>(Con [[Cosculluela]] & [[Alexis & Fido]])</small> * «I Get Money <small>(Remix)</small>» <small>(Con [[50 Cent]])</small> * «Hasta embaxo» (Remix 2.5) <small>(Con [[Don Omar]], [[Tempo (cantante)|Tempo]] & Dysnasty)</small> * «Danza Kuduro» (Remix) <small>(Con [[Don Omar]], [[Lucenzo]] & [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «El rescate» <small>(Con [[Alexis & Fido]])</small> * «La, la, la» (Remix) <small>(Con [[Baby Rasta & Gringo]])</small> * «[[Somos el mundu|Somos El Mundo]]» <small>(Con Dellos Artistes)</small> * «Hipnotízame» (Remix) <small>(Con [[Wisin & Yandel]])</small> * «Yo soi d'equí» <small>(Con [[Don Omar]], [[Yandel]] & [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Self Made» <small>(Con [[French Montana]])</small> * «More Than Friends» <small>(Con [[Inna]])</small> * «La entruga» (Remix) <small>(Con [[J Alvarez]] & [[Tito El Bambino]])</small> * «Xuntos a l'amanecida» (Remix) <small>(Con [[J Alvarez]])</small> * «La dupleta» <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Taboo» (Remix) <small>(Con [[Don Omar]])</small> {{Nueva columna}} * «Señorita» <small>(Con [[Reykon]])</small> * «Guaya» <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Llevo tres de ti» (Remix) <small>(Con [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]] & [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Matamos baillando» <small>(Con [[J Alvarez]])</small> * «Finally Found You» <small>(Con [[Enrique Iglesias]])</small> * «Muncha soltura» <small>(Con [[Jowell & Randy]])</small> * «Adictu al dineru fácil» <small>(Con [[Tempo (cantante)|Tempo]] & Pinto)</small> * «Moviendo cadriles» <small>(Con [[Yandel]])</small> * «Igual qu'ayeri» <small>(Con Wida López)</small> * «Dime qué pasó» <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]])</small> * «Suena l'alarma» <small>(Con [[Farruko]])</small> * «El combu llámame» (Remix) <small>(Con Benny Benni, Pusho, [[Cosculluela]], [[Farruko]], D.OZi & El Sica)</small> * «Terrible sata» (Remix) <small>(Con [[Arcángel (cantante)|Arcángel]], [[De La Ghetto]], [[Nicky Jam]] & [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]])</small> * «La cai fíxome» <small>(Con Benny Benni, [[Gotay|Gotay El Autentiko]], [[Farruko]], [[Nicky Jam]], [[Ñejo & Dalmata|Ñejo]], [[J Alvarez]] & [[Cosculluela]])</small> * «[[Nota d'amor (cantar)|Nota d'amor]]» <small>(Con [[Wisin]] & [[Carlos Vives]])</small> * «Imaxinándote» <small>(Con [[Reykon]])</small> * «Casería de nenotas» <small> (Remix) (Con [[Tito El Bambino]], [[Amaro]], Pinto, Pusho, Clandestín & Yailem & [[Plan B (dúu de reggaeton)|Plan B ]])</small> * «Balta la casa» (Remix) <small>(Con Alexio La Bestia, [[Farruko]], [[Nicky Jam]], [[De La Ghetto]], [[Ñengo Flow]], [[Arcángel (cantante)|Arcángel]] & [[Zion (cantante)|Zion]])</small> * «Tas equí» <small>(Con [[Nicky Jam]], [[J Alvarez]] & [[Zion (cantante)|Zion]])</small> * «[[Mayor que yo|Mayor que yo 3]]» <small>(Con [[Don Omar]] & [[Wisin & Yandel]])</small> * «Andes na mio cabeza» <small>(Con [[Chinu & Nacho]])</small> * «Pierdes los modales» <small>(Con [[J Balvin]])</small> * «[[Shaky Shaky (cantar de Daddy Yankee)|Shaky Shaky Remix]]» <small>(Con [[Nicky Jam]] y [[Plan B (dúu de reguetón)|Plan B]])</small> * «[[Despacito]]» <small>(Con [[Luis Fonsi]])</small> * «Despacito remix» <small>(Con [[Luis Fonsi]] y [[Justin Bieber]])</small> * «[[Vuelvi (cantar de Daddy Yankee)|Vuelvi]]» <small>(Con [[Bad Bunny]])</small> * «El desorde remix» <small>(Con [[Plan B (dúu de reguetón)]], [[Ozuna]])</small> * «[[Dura (cantar de Daddy Yankee)|Dura]]» * «El combu llámame 2» <small>(Con Benny Benni, Pusho, [[Farruko]], Noriel, Miky Woodz)</small> * No Lo Trates (Con Pitbull, Natti Natasha). * Soltera Remix (Con Lunay, Bad Bunny). * Choca (Con Stephen Oaks, Rey Pirin, JayKay). * Runaway (Con Sebastián Yatra, Jonas Brothers, Natti Natasha) * «Instagram (Con Dimitri Vegas & Like Mike, David Guetta, Afro Bros, Natti Natasha). * «China» </small>(Con Anuel AA, Karol G, Ozuna, J Balvin)</small> * «Confia» (Con Sech) * «Bésame», (Con [[zion & Lennox]], [[Play-N-Skillz]]). * «Don Don«, (Con [[Anuel AA]], Kendo Kaponi). * «#Problema». * «El Pony». * «Métele All Perreo». {{Final columnes}} == Filmografía == {{AP|Filmografía de Daddy Yankee}} === Cine y televisión === {| {{tablaguapa}} style="font-size:90%" |- ! width="50" | Añu !width="180" | Títulu !width="100" | Personaxe !width="450" | Nota |- | align=center | 2006 | align=center | ''Vampiros''<ref>{{Cita web |url=http://archivo.univision.com/content/content.jhtml?cid=838911 |títulu=Daddy Yankee debuta nel cine - Protagoniza papel de "vampiru" |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=univision.com }}</ref> | align=center | "Vampiru" | Primer apaición del artista na industria del [[cine]]. |- | align=center | 2008 | align=center | ''[[Talento de Barrio]]''<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/entretenimiento/cine/noticias/daddy_yankee_llega_con_el so_talentu_de_barriu_a_los cines_de_usa/oci389680 |títulu=Daddy Yankee llega col so Talentu de Barriu a los cines d'USA |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | align=center | "Édgar Dineru" | L'álbum de la [[banda sonora]] de la cinta foi certificáu [[Certificación de ventes discográfiques|discu de platín]] pola [[Recording Industry Association of America|RIAA]]. |- | align=center | 2007 | align=center | ''[[Cane (serie de televisión)|Cane]]''<ref>{{Cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/gallery/y-toos-festéxenme?slide=2 |títulu=¡Y toos festéxenme!: Gasolina histriónico |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=peopleenespanol.com }}</ref> | align=center | "Daddy Yankee" | Debutó nel episodiu "The Work Of A Business Man". |- | align=center | 2010 | align=center | ''The Bold and the Beautiful''<ref>{{Cita web |url=http://www.billboard.biz/bbbiz/content_display/genre/news/y3i7db724a2489ff4ccb49a0ba99f54y031 |títulu=Daddy Yankee To Perform On 'The Bold And The Beautiful' |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=billboard.biz |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110907163821/http://www.billboard.biz/bbbiz/content_display/genre/news/y3i7db724a2489ff4ccb49a0ba99f54y031 |fechaarchivu=7 de setiembre de 2011 }}</ref> | align=center | "Daddy Yankee" | Foi parte de cinco episodios. |- | align=center | 2010 | align=center | ''Pleasant Ave''<ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com.mx/cine/articulo/895217/Daddy+Yankee+protagonizara+la so+segunda+pelicula.htm |títulu=Daddy Yankee va protagonizar la so segunda película |fechaaccesu=16 de marzu de 2012 |editorial=terra.com }}</ref> | align=center | "Daddy Yankee" | Interpretó al hermanu d'un [[Policía]]. |- | align=center | 2018 | align=center | ''[[Vas Conocer la verdá]]'' | align=center | "Daddy Yankee" | Interpretó a sigo mesmu |} == Notes == {{llistaref|group="nota"}} == Referencies == {{llistaref|3}} == Bibliografía == * {{cita llibru |nome=Elizabeth |apellíos=Gackstetter Nichols |títulu=Pop Culture in Latin America and the Caribbean |editorial=ABC-CLIO |añu=2015 |isbn=9781610697545 |idioma=inglés }} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{wikiquote|Daddy Yankee}} * {{Páxina web|http://www.daddyyankee.com}} de Daddy Yankee * {{IMDb|1782362}} * [http://www.billboard.com/artist/daddy-yankee/497582#/artist/daddy-yankee/497582 Perfil del artista en Billboard] * {{Allmusic|class=artist|id=daddy-yankee-p541678|label=Daddy Yankee}} {{NF|1977||Yankee, Daddy}} {{Tradubot|Daddy Yankee}} [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantautores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes de reguetón]] [[Categoría:Cantantes de música urbana]] [[Categoría:Raperos de Puertu Ricu]] [[Categoría:Productores de reguetón]] [[Categoría:Cantantes de trap]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Persones de San Xuan]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] pv9uq3583ywndhouzpwqenkmxs6tyul 10 133716 3713334 1477962 2022-08-25T10:35:20Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{n'idioma|hy|armeniu}}<noinclude>[[Categoría:Wikipedia:Plantíes de llingües de país|hy]] </noinclude> hlokhq1gnbu7exrzngh7v8gvygcla5v 10 135434 3713155 3689778 2022-08-24T11:59:00Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Nts]]" a "[[Plantía:Plantía:Number table sorting]]" wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Number table sorting|main}}{{formatnum:{{{1}}}}}</includeonly><noinclude> {{documentación}} </noinclude> 8d9idl6zvvm5n77z56wsjb1kn1f4pd3 3713159 3713155 2022-08-24T12:00:03Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Plantía:Number table sorting]]" a "[[Plantía:Number table sorting]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#invoke:Number table sorting|main}}{{formatnum:{{{1}}}}}</includeonly><noinclude> {{documentación}} </noinclude> 8d9idl6zvvm5n77z56wsjb1kn1f4pd3 0 139838 3713284 3597805 2022-08-25T09:57:07Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} {{otros usos|Marc Anthony (álbum)|l'álbum homónimu}} '''Marco Antonio Muñiz Rivera''' ([[Nueva York]], [[16 de setiembre]] de [[1968]]) meyor conocíu pol so nome artísticu '''Marc Anthony''', ye un [[cantante]] y [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]], que los sos temes van dende la [[mueyu (xéneru musical)|mueyu]], pasando pol [[boleru]], la [[balada]] y el [[pop]]. Empezó la so carrera discográfica nel xéneru [[hip hop]] col dúu Little Louie & Marc Anthony llegando al nᵘ1 de les llistes estauxunidenses en 1991. [[Ralph Mercado]] fichar pal so sellu RMM nesa fecha y llanzar cantando mueyu, consiguiendo un gran ésitu que duró años, dende'l so primera single col cantar "[[Hasta que te conocí]]" de [[Juan Gabriel]] que foi nᵘ en ventes. == Biografía == Ye fíu de Felipe Muñiz y Guillermina Rivera, el so nome foi escoyíu pol so padre n'honor a [[Marco Antonio Muñiz]] del cual ye un gran almirador, anque Marc tuvo que camuda-y lo artísticamente por que nun se-yos confundiera. En febreru de 2004, la so gran amiga la cantante y actriz d'Estaos Xuníos d'orixe [[puertorriqueñu]], [[Jennifer Lopez]] pidió-y el so ayuda pa producir el cantar «Sway», la [[banda sonora]] de la película que protagonizaba Jennifer llamada ''[[Shall We Dance?]]''. En xineru de 2006 Jennifer Lopez empecipió la filmación de la película "El cantante" basada na vida del polémicu cantante puertorriqueñu [[Héctor Lavoe]], pa la cual pidió-y a Marc, qu'entós daquella yera'l so maríu, qu'él interpretara al protagonista, Héctor y ella interpretaría a Puchi, la esposa d'Héctor. Amás Jennifer estrenóse como productora nel filme. [[Ficheru:Marc Anthony 2009 White House.jpg|thumb|190px|Marc Anthony en 2009.]] En [[2007]] Marc Anthony debutó como productor d'otru artista, participando viviegamente na composición, producción y coros del primer discu n'español d'entós daquella la so esposa, Jennifer Lopez, llamáu "Como ama una muyer", que debutó Nᵘ en ventes de la revista Billboard. Amás, esi mesmu añu, Marc llanzó'l so nuevu discu "El cantante" que contenía les temes de la banda sonora de la película del mesmu nome protagonizada por él, esti discu convertir nun ésitu de ventes debutando tamién nel Nᵘ de Billboard. [[Ficheru:Marc Anthony..jpg|thumb|300px|Marc Anthony en 2011.]] El sábadu 28 de febreru de 2009 Marc Anthony presentar nel [[L Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|50° Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]] en [[Chile]], consideráu'l más importante de Llatinoamérica, siendo tresmitíu a más de 50 países. Depués d'eso fai delles presentaciones en [[Santiago de Chile|Santiago]]. En 2011 empecipió xirar Dos Mundos, un conciertu per Llatinoamérica col so compañeru [[Alejandro Fernández]]. El 18 de xunu presentar nel nuevu Estadiu Nacional de Costa Rica onde se realizó un escelente espectáculu musical de dos xéneros nun escenariu.<ref>{{cita publicación|url=http://adondeirhoy.com/fotos/concierto-marc-anthony-y-alejandro-fernandez-en Costa rica/|títulu=Conciertu Marc Anthony y Alejandro Fernandez en Costa Rica|obra=adondeirhoy.com|fecha=19 de xunetu de 2011|fechaaccesu=19 de xunetu de 2011}}</ref> En 2012 presentar nel Festival de Branu Manacacías que se celebra en [[Colombia]] nel conceyu de Puertu Gaitán que s'atopa allugáu nel Departamentu de la Meta xunto a otros artistes como Eddy Herrera. El 23 de febreru de 2012 preséntase nuevamente nel [[LIII Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|53º Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar, Chile]], llevándose les máximes distinciones qu'apurre'l públicu del festival, nel certame cantó'l cantar del so álbum "Iconos" "[[¿Y cómo ye él?]]", xuntu con [[José Luis Perales]] (Xuráu). Esi día presentóse tamién el grupu [[Camila (banda)|Camila]]. El 3 de marzu de 2012, dempués de 17 años de tar n'Uruguái, Marc presenta'l so espectáculu nel Estadiu Charrúa de la ciudá de Montevideo ante 25,000 espectadores. Nel mesmu añu presentar en distintes ciudaes de los Estaos Xuníos xunto a [[Chayanne]] y [[Marco Antonio Solís]] na xira denominada GIGANT3S TOUR. El 23 de xunetu de 2013 estrena'l so últimu álbum, llamáu 3.0. En 2013 publicar ''[[20 - Grandes Ésitos]]'',<ref name="soldout2">{{cita web|url=http://www.oem.com.mx/elsoldemexico/notes/n3246049.htm|títulu=Laura Pausini d'estrenu con Alejandro Sanz|obra=oem.com.mx|fechaaccesu=5 de xineru de 2014}}</ref> el tercer álbum recopilatorio de la cantante italiana [[Laura Pausini]] xunto a Marc Anthony la nueva versión de «[[Foise]]».<ref name="20GhlH">{{cita web|url=http://www.lahiguera.net/musicalia/artistes/laura_pausini/discu/5565/|títulu=20 The Greatest Hits|obra=lahiguera.net|fechaaccesu=5 de xineru de 2014}}</ref> y escuéyese cómo'l tercer senciellu del álbum p'[[América Llatina]].<ref name="SefueSingle">{{cita web|url=http://touch.metro.pr/entretener/laura-pausini-estrena-senciellu-y-video-a-dueto-con-marc-anthony/pGXnax!adqPGC9fFmKA/|títulu=Laura Pausini estrena senciellu y videu a dúu con Marc Anthony|obra=touch.metro.pr|fechaaccesu=24 de xineru de 2014}}</ref> En 2014 foi'l gran ganador de los [[Premios Lo Nueso]] llevándose cuatro gallardones de los cinco a los que taba nomáu. Amás foi reconocíu como'l Premiu a la Excelencia, pola so trayeutoria como unu de los artistes más esitosos de la música llatina.<ref>{{cita web|url=https://www.elmundo.es/cultura/2014/02/21/53071937ca4741ef638b456y.html|títulu=Marc Anthony afara nos premios Lo Nueso|fechaaccesu=24 de febreru de 2014}}</ref> Pel branu de 2016 estrena collaboración col artista [[España|español]] [[Alejandro Sanz]] nuna tema llamada "[[Dexa que te bese]]" que cunta yá con 50 millones de reproducciones en Youtube siendo unu de les temes del branu. En setiembre de 2016, parte de la so xira "Marc Anthony Live" incluyó 5 feches nel Radiu City Music Hall, siendo esta la so primer vegada nesta importante cortil de Nueva York. De los cinco conciertos programaos, trés fueron llenu. == Vida personal == [[Ficheru:Marcanthonyportrait.jpg|thumb|240px|left|Marc Anthony con [[Jennifer Lopez]] en [[Premios Lo Nueso]].]] El 29 de xunu de 1994 tuvo la so primer fía, Arianna Rosado-Muñiz, productu de la so rellación con una exoficial de la policía de Nueva York.<ref>http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2315953/Chloe-Green-dumped-Marc-Anthony-just-weeks-moves-US-lover.html</ref> Más tarde, el 9 de mayu de 2000 casar por primer vegada con [[Dayanara Torres]], nuna gran boda celebrada en Las Vegas, a la qu'allegaron alredor de 600 invitaos. La pareya tuvo dos fíos: Ryan Muñiz Torres (nacíu'l 5 de febreru de 2001) y Cristian Muñiz Torres (nacíu'l 16 d'agostu de 2003, que recibe'l nome de Cristian n'honor a la gran almiración que'l so padre profesa pol cantante mexicanu [[Cristian Capo]]). Dempués de la nacencia del so primer fíu hubo crisis de pareya, lo que provocó que se dixebraren. Darréu a ello, Anthony y Dayanara, volvieron casase, anovando los sos votos el 7 d'avientu de 2002, esta vegada casar pola ilesia, al estilu tradicional católicu realizada na Catedral de San Juan, na ciudá de San Juan en Puertu Ricu, llugar onde nació la so esposa Dayanara. Tres dellos meses de crisis na pareya, n'ochobre del 2003 rompieron la so rellación definitivamente d'una forma bien conflictiva, cuando surdieron falsos rumores de que Marc tuviera un fíu fuera del matrimoniu con una fan, cosa que Marc negó rotundamente diciendo qu'él enxamás -y sería infiel a la so esposa, pero Dayanara nun lo creyó. Dayanara pidió'l divorciu en payares de 2003 rematando en xineru de 2004. Meses más tarde y tres trés pruebes d'ADN confirmóse que la madre del supuestu fíu de Marc Anthony, mentía. En febreru de 2004, la so amiga, la cantante y actriz d'Estaos Xuníos tamién d'orixe [[puertorriqueñu]], [[Jennifer Lopez]] pidió-y ayuda pa producir el cantar «Sway» pa la [[banda sonora]] de la película ''[[Shall We Dance?]]'', tiempu nel que se namoraron, pese de tener un pequeñu romance diba munchos años. Con tan solo un mes de rellación comprometer en marzu de 2004, pero nunca dixeron la fecha de la boda. El 5 de xunu de 2004 contraxeron matrimoniu de manera íntima, na que solo allegaron familiares y amigos más cercanos de la pareya. La boda foi realizada na luxosa casona que la cantante tien en [[Miami]], siendo'l segundu matrimoniu pa Marc y el terceru pa Jennifer. El 7 de payares de 2007, y dempués de munchos rumores, Jennifer y Marc confirmaron oficialmente que taben esperando'l so primer fíu. Anthony confirmó que taben esperando ximielgos diciendo: "La mio hermana tamién tuvo ximielgos, polo que ye una cosa hereditaria". El 22 de febreru de 2008 Jennifer dio a lluz mellizu.<ref>{{cita publicación|url=http://espanol.music.yahoo.com/n/articulo.php?as=espanol.launch.yahoo.com&od=espanol.entertainment.yahoo.com&ou=/22022008/1/entretenimiento-jennifer-l-pez-da-lluz-ximielgos.html&p=esp|títulu=Jennifer Lopez da a lluz a mellizos|obra=[[Yahoo!|Yahoo! Música]]|fecha=22 de febreru de 2008|fechaaccesu=22 de febreru de 2008}}</ref> La neña vieno al mundu a les 05:12 de la madrugada y pesó casi 2,5 quilos y el neñu nació trece minutos dempués con 2,7 quilos de pesu. Fueron los primeros fíos pa Jennifer, ente que'l so home yá tenía trés fíos de rellaciones anteriores. La neña foi llamada Emme Maribel Muñiz y el neñu Maximilian David Muñiz. Más tarde Jennifer vendió la esclusiva de les semeyes de los pequeños a la revista ''[[People Magacín]]'' por 6 millones de dólares. [[Ficheru:Jennifer Lopez 2012.jpg|thumb|200px|[[Jennifer Lopez]], segunda esposa de Marc Anthony.]] A principios de 2011 Marc empecipió xirar Dos Mundos, un conciertu per Llatinoamérica col so compañeru [[Alejandro Fernández]]. Esperábase que [[Jennifer Lopez]] apaeciera acompañando al so entós home, como lo fixera en conciertos anteriores, pero esto nun asocedió. Un mes dempués Marc anunciaba la so separación alegando que'l so matrimoniu con [[Jennifer Lopez]] yera "insostenible".<ref>Marc Anthony almite que matrimoniu con JLo yera insostenible «El... elvacilon.elzol.com/marc-anthony-almite-que-matrimoniu-con-jlo-yera-i... Depués d'aquel divorciu cola Boricua Miss Universe Dayanara Torres y a la... El cantante puertorriqueñu Marc Anthony aseguró güei que'l so matrimoniu de...</ref> Divorciándose definitivamente'l 9 d'abril de 2012.<ref>Jennifer Lopez taba cansada de los celos de Marc Anthony... www.vivelohoy.com/.../jennifer-lopez-taba-cansada-de-los celos-de-m... 17/07/2011 - La separación de los cantantes Jennifer Lopez y Marc Anthony tres siete años de matrimoniu, nun foi una decisión que tomaron... de la Miss Universu portorricana Dayanara Torres y madre de los sos fíos, Christian y Ryan.</ref> Los rumores de la rotura empezaron a asoceder cuando [[Jennifer Lopez]], conoció al baillarín Casper Smart, con quien empezó una rellación dos meses dempués de la so rotura con Marc.<ref>Jennifer Lopez nun refuga casase per cuarta vegada con Casper Smart www.europapress.es/.../noticia-jennifer-lopez-nun refuga-casase-cuarta-...</ref> Anque esto nunca foi confirmáu por nengún de los dos. Caltuvo una rellación cola diseñadora Chloe Green dende la primavera de 2013 hasta febreru del 2014. Anguaño ta cola modelu venezolana [[Shannon de Lima]], de quien se dixebrara a principios de xineru del 2013 dempués de 1 añu y 8 meses de rellación, tornaron nuevamente a mediaos del 2014.<ref>Marc Anthony sigue la so rellación con Chloe Green - laopinion.com www.laopinion.com/marc-anthony-sigue-el so-relacion-chloe-green</ref> A principios de payares de 2014, fontes próximes al cantante indicaron que se casara'l 11 de payares de 2014 cola modelu venezolana Shannon de Lima en República Dominicana.<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/el cantante-marc-anthony-casárase-el-11-de-payares-en-l'este dominicanu/ |títulu=El cantante Marc Anthony va casase'l 11 de payares nel este dominicanu |fechaaccesu= 5 de payares de 2014 }}</ref> pero'l cantante afirmó: "Entá estrañu a Jlo" nuna entrevista en setiembre de 2015. El 11 de payares de 2014, Blanca Lasalle, publicista del cantante, confirmó qu'él casóse cola modelu Shannon de Lima na residencia del músicu en [[La Romana (ciudá)|La Romana]] ([[República Dominicana]]).<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/marc-anthony-y-shannon-de-llima-yá-son-home-y-mujer/ |títulu= Marc Anthony y Shannon de Lima yá son home y muyer |fechaaccesu= 11 de payares de 2014 }}</ref> == Voz == Marc Anthony tien un rexistru de [[tenor]]. == Discografía == === Álbumes d'estudiu === * 1991: [[When The Night Is Over]] (con [[Little Louie Vega]]) * 1993: [[Otra nota]] * 1995: [[Tou al so tiempu (álbum de Marc Anthony)|Tou al so tiempu]] * 1997: [[Contra la corriente (álbum de Marc Anthony)|Contra la corriente]] * 1999: [[Marc Anthony (álbum)|Marc Anthony]] * 2001: [[Llibre (álbum de Marc Anthony)|Llibre]] * 2002: [[Mended]] * 2004: [[Amar ensin mentires]] * 2007: [[El cantante]] * 2010: [[Iconos (álbum)|Íconos]] * 2013: [[3.0 (álbum)|3.0]] === Álbumes recopilatorios === * 2001: [[Tragedy]] * 2004: [[Ésitos eternos]] * 2004: [[Valió la pena]] * 2006: [[Sigo siendo yo (Grandes ésitos)|Sigo siendo yo]] ===Senciellos=== {| {{tablaguapa}} |- ! style="width:20px;" rowspan="2"| Añu !rowspan="2"| Títulu ! colspan="11"| Posición más alta de les llistes ! rowspan="2" style="width:170px;"| Certificaciones ! rowspan="2" style="width:170px;"| Álbum |- ! style="width:30px;"| <small>[[Billboard Hot 100|US]]</small><br><ref name=US>[{{Allmusic|class=artist|id=p37072|pure_url=yes}} Marc Anthony – Billboard Charts]</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Hot Latin Tracks|US Latin]]</small><br><ref name=US /> ! style="width:30px;"| <small>[[ARIA Charts|AUS]]</small><br><ref name=AUS>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://australian-charts.com/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony |publisher=Australian Charts |date=24 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Ö3 Austria Top 40|AUT]]</small><br><ref name=AUT>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://austriancharts.at/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – Austrian Charts |publisher=Austriancharts.at |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Media Control Charts|GER]]</small><br><ref name=GER2>{{cita web|url=http://www.musicline.de/de/chartverfolgung_summary/artist/Anthony%2CMarc/single?sort=entry |títulu=Marc Anthony – German Singles Chart |publisher=Musicline.de date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Single Top 100|NL]]</small><br><ref name=NL>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://dutchcharts.nl/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – Dutch Charts |publisher=Dutchcharts.nl |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[VG-llista|NOR]]</small><br><ref name=NOR>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://norwegiancharts.com/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony |publisher=Norwegian Charts |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Recording Industry Association of New Zealand|NZ]]</small><br><ref name=NZ>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://charts.org.nz/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – New Zealand Charts |publisher=Charts.org.nz |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Sverigetopplistan|SWE]]</small><br><ref name=SWE>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://www.swedishcharts.com/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony |publisher=Swedish Charts |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Swiss Music Charts|SWI]]</small><br><ref name=SWI>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://hitparade.ch/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – Swiss Charts |publisher=Hitparade.ch |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[UK Singles Chart|UK]]</small><br><ref name=UK>{{cita web |url=http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=9041 |títulu=Marc Anthony – UK singles Chart |publisher=Chartstats.com |date=25 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012 |archiveurl=https://archive.is/20120721195555/http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=9041 |archivedate=21 de xunetu de 2012 }}</ref> |- | style="text-align:center;"|[[1988 in music|1988]] |"Rebel" <small>(as Marc "Marcu" Anthony)''</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="1"|<center>''Non-album single''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[1991 in music|1991]] |"[[Ride on the Rhythm]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[When the Night is Over]]''</center> |- |"Ride on the Rhythm" <small>''[UK re-release]''</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1993 in music|1993]] |"[[Hasta Que Te Conocí]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Otra Nota]]''</center> |- |"Pallabres de l'Alma" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 15 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Si Tu Non Te Fueres" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 31 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|1994 |align="left"|"Vivir lo Nueso" <small>(with [[La India]]) </small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 35 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''La Combinación Perfecta''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1995 in music|1995]] |"Te Conozo Bien" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="5"|<center>''[[Tou al so Tiempu (Marc Anthony album)|Tou a El so Tiempu]]''</center> |- |"Sigue Escaeciéndoseme" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Naide Como Ella" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="5"|[[1996 in music|1996]] |"Te Voi Amar" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Llegasti a Mi" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Según Güei" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''Non-album single''</center> |- |"Hasta Ayeri" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Tou al so Tiempu (Marc Anthony album)|Tou a El so Tiempu]]''</center> |- |"Por Amar Dase Tou" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 17 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1997 in music|1997]] |"Vieya Mesa" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"[[Y Hubo Daquién]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Contra La Corriente (Marc Anthony album)|Contra La Corriente]]''</center> |- |"Voi Regalar" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="4"|[[1998 in music|1998]] |"Ride on the Rhythm" <small>(UK Remix)</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 36<ref name=rhythm98>{{cita web |url=http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=8349 |títulu=Little Louie And Marc Anthony |publisher=Chart Stats |date=31 de xineru de 1998 |fechaaccesu=14 de xineru de 2012 |archiveurl=https://archive.is/20130118233625/http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=8349 |archivedate=18 de xineru de 2013 }}</ref> | | style="text-align:left;"|<center>''Non-album single''</center> |- |"Si Te Vas" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="4"|<center>''[[Contra La Corriente (Marc Anthony album)|Contra La Corriente]]''</center> |- |"Nun Me Conoces" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Contra la Corriente" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1999 in music|1999]] |"Nun Sabes Como Duel" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 18 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"[[I Need to Know (Marc Anthony song)|I Need to Know]]"/"Dimir" | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 20 | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 15 | style="text-align:center;"| 18 | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| 20 | style="text-align:center;"| 19 | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 28 | *RIAA: Gold | style="text-align:left;" rowspan="5"|<center>''[[Marc Anthony (album)|Marc Anthony]]''</center> |- |"[[Da la Vuelta]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[2000 in music|2000]] |"[[You Sang to Me]]" | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 21 | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| 21 | style="text-align:center;"| – | |- |"[[My Baby You]]" | style="text-align:center;"| 70 | style="text-align:center;"| 19 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"When I Dream at Night" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 90 | style="text-align:center;"| 61 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 53 | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2001 in music|2001]] |align="left"|"Tragedy"/"Traxedia" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 64 | style="text-align:center;"| 66 | style="text-align:center;"| 78 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 33 | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''[[Mended]]'' / ''[[Llibre (Marc Anthony album)|Llibre]]''</center> |- |"Celos" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Llibre (Marc Anthony album)|Llibre]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="5"|[[2002 in music|2002]] |"Hasta Que Vuelvas Conmigo" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 21 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"[[I Need You (Marc Anthony song)|I Need You]]"/"Faesme Falta" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| 53 | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Mended]]''</center> |- |"I've Got You"/"Te Tengo Equí" | style="text-align:center;"| 81 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 33 | style="text-align:center;"| 46 | style="text-align:center;"| 38 | style="text-align:center;"| 44 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| 30 | style="text-align:center;"| 45 | style="text-align:center;"| – | |- |"Viviendo" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Llibre (Marc Anthony album)|Llibre]]''</center> |- |"Barcu al debalu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|[[2003 in music|2003]] |"She Mends Me" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 100 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''[[Mended]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="5"|[[2004 in music|2004]] |"Agora Quien" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Amar Ensin Mentires]]'' & ''[[Valio la Pena]]''</center> |- |"Valió la Pena" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Volando Ente Los tos Brazos" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Tan Solo Pallabres" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="1"|<center>''Amar Ensin Mentires''</center> |- |"Amigu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="4"|<center>''Amar Ensin Mentires'' & ''Valio la Pena''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[2005 in music|2005]] |"Esmuzse El to Amor" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 23 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"El to Amor Faime Bien" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 41 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Escapémonos" <small>(featuring [[Jennifer Lopez]])</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="1"|[[2006 in music|2006]] |"Que Preciu Tien el Cielu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''[[Sigo Siendo Yo (Grandes Ésitos)]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2007 in music|2007]] |"[[La mio Xente]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 23 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="4"|<center>''[[El Cantante (soundtrack)|El Cantante]]''</center> |- |"Aguanilé" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 31 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2008 in music|2008]] |"El Día de La mio Suerte" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Escándalu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2010 in music|2010]] |"¿Y Cómo Ye Él?" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Iconos]]''</center> |- |"[[Abrazar Bien Fuerte (song)|Abrazar Bien Fuerte]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 38 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|[[2011 in music|2011]] |"A Quien Quiero Menti-y" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2013 in music|2013]] |"[[Vivir La mio Vida]]" | style="text-align:center;"| 92 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | *RIAA: 16&times; Platinum ([[RIAA certification#Singles|Latin]]) | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[3.0 (Marc Anthony album)|3.0]]''</center> |- |"[[Cambéu de Piel (song)|Cambéu de Piel]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|[[2014 in music|2014]] |"[[Flor Pálida#Marc Anthony version|Flor Pálida]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |} ===Senciellos Promocionales=== {| {{tablaguapa}} |- !rowspan="2"|Añu !rowspan="2" |Senciellu !colspan="3" |Posición más alta de les llistes !rowspan="2"|Álbum |- !width="30"|<small>[[Hot Latin Tracks|US Latin]]</small> <br><ref name=US /> !width="30"|<small>[[Latin Pop Airplay|US Latin Pop]]</small> <br><ref name=US /> !width="30"|<small>[[Latin Tropical Airplay|US Latin Tropical]]</small> <br><ref name=US /> |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|1993 |align="left"|L'Últimu Besu |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''Otra Nota''</center> |- |align="left"|Preciso Amar | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – |- |align="left"|Paez Mentira |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''[[Carlito's Way|Carlito's Way OST]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|1999 |align="left"|Preciosa |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Desdeo el Principiu: From the Beginning''</center> |- |align="left"|That's Okay | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Marc Anthony''</center> |- | style="text-align:center;"|2002 |align="left"|Everything You Do |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Mended''</center> |- | style="text-align:center;"|2006 |align="left"|[[Llamentu Borincano]] | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Valió La Pena''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|2008 |align="left"|El Cantante |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''El Cantante''</center> |- |align="left"|Escándalu |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – |- | style="text-align:center;" |2014 |align="left"|Flor Pálida |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:left;" |<center>''3.0''</center> |- |} === Collaboraciones === * 1994: Vivir lo nueso ([[La India (cantante)|La India]] - Marc Anthony) * 1996: Meyores qu'ella (La Mafia - Marc Anthony) * 1998: Yo quiero pasar la mio vida loving you ([[Tina Arena]] - Marc Anthony) * 1999: Nun m'amar ([[Jennifer Lopez]] - Marc Anthony) * 2001: You were there ([[Jessica Simpson]] - Marc Anthony) * 2003: Dance, dance (The Mexican) ([[Thalía]] - Marc Anthony) * 2007: Hestoria de Taxi ([[Ricardo Arjona]] - Marc Anthony) * 2008: Por arriesganos ([[Jennifer Lopez]] - Marc Anthony) * 2009: Recuérdame ([[La Quinta Estación]] - Marc Anthony) * 2010: Armada llatina ([[Cypress Hill]] - [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] - Marc Anthony) * 2011: Rain over me ([[Pitbull (cantante)|Pitbull]] - Marc Anthony) * 2011: La Fuercia del Destín ([[Sandra Echeverría]] - MarcAnthony) * 2012: For Once in my Life ([[Tony Bennett]] - Marc Anthony) * 2012: Por qué-yos mientes ([[Tito El Bambino]]) * 2013: Pa celebrar (Salsa Xigantes) * 2013: Paraísu Prometíu (Hai que llegar) ([[Draco Rosa]] - Marc Anthony) * 2013: Nueche De Paz (Silent Night) ([[Mary J. Blige]] - Marc Anthony) * 2014: Foise ([[Laura Pausini]] - Marc Anthony) * 2014: Yo tamién ([[Romeo Santos]] - Marc Anthony) * 2014: Cuando volvamos a atopar ([[Carlos Vives]] - Marc Anthony) * 2015: La gozadera ([[Gente de Zona]] - Marc Anthony) * 2016: Traidora ([[Gente de Zona]] - Marc Anthony) * 2016: Yo te recuerdo ([[Juan Gabriel]] - Marc Anthony) * 2016: Dexa que te bese ([[Alejandro Sanz]] - Marc Anthony) * 2016: Escaezme y pega la vuelta ([[Jennifer Lopez]] - Marc Anthony) * 2017: [[Felices los 4]] ([[Maluma]] - Marc Anthony) == DVD == {| {{tablaguapa}} ! Añu |-bgcolor="#F0F8FF" |1996 |''Meyores videos d'India y Marc Anthony'' |- bgcolor="#F0F8FF" |1997 |''The Best of Marc Anthony'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2001 |''The Concert from Madison Square Garden... [live]'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2003 |''Ésitos eternos'' (CD/DVD). |- bgcolor="#F0F8FF" |2004 |''The Hits'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2004 |''Live from Cali, Colombia'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2005 |''Hasta ayeri'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2007 |''Marc Anthony: In Concert from Columbia'' |- bgcolor="#F0F8FF" |} == Filmografía == * 1993: ''[[Carlito's Way]]'' (de [[Brian De Palma]]), composición de la banda sonora, y canta "Paez mentira" * 1994: ''[[Natural Causes]]'' (de [[James Becket]]), como Guardia Marín * 1995: ''[[Hackers (película)|Hackers]]'' (d'[[Iain Softley]]), como l'axente Ray * 1996: ''[[Big Night]]'' (de [[Stanley Tucci]]), como cristianu * 1996: ''[[El sustitutu (película de 1996)|The Substitute]], como Juan Laques * 1999: ''[[Runaway Bride (1999)|Runaway Bride]]''; el cantar "You Sang To Me" foi presentada nesta película. * 1999: ''[[Bringing Out The Dead]]'' (de [[Martin Scorsese]]), como Noel * 2001: ''[[In the Time of the Butterflies (película)|In the Time of the Butterflies]]'' (televisión), como Lio * 2004: ''[[Man on Fire]]'' (de [[Tony Scott]]), como Samuel Ramos * 2006: ''[[El cantante (película)|El cantante]]'' (de [[Leon Ichaso]]), como [[Héctor Lavoe]] * 2007: ''[[Night Stalker]]'', como Richard Ramírez * 2012: ''[[XFactor USA]]'' como mentor convidáu == Duos == * "[[Hestoria de taxi]]", canta a dúu col cantante guatelmateco [[Ricardo Arjona]] nel CD ''¿Quién dixo ayeri?'', producíu por Arjona. * "[[I Want To Spend My Lifetime Loving You]]" con [[Tina Arena]], banda sonora de ''[[The Mask of Zorro]]''. * "[[Escapémonos]]" con [[Jennifer Lopez]]. * "[[Nun m'amar]]" con [[Jennifer Lopez]]. * "[[Cómo ama una muyer (álbum)|Por arriesganos]]" con [[Jennifer Lopez]]. * "[[Meyores qu'ella]]" con [[La Mafía]]. * "[[Oi guitarra mio]]" con [[José Feliciano]]. * "[[Corazón nun llores]]" con [[Olga Tañón]]. * "[[Vivir lo nueso]]" con [[La India (cantante)|La India]]. * "[[Irresistible (álbum)|There You Were]]" con [[Jessica Simpson]]. * "[[Dance, Dance (The Mexican)]]" con [[Thalía]]. <small>(versión n'español)</small> * "Amigu" con Chayanne y Alejandro Fernández * "[[Armada Llatina]]" con [[Cypress Hill]] en 2010. * "Perdón" con [[Ricardo Montaner]]. * "Recuérdame" [[5ta estación]]. * "Yá lo sé que tu te vas" a dúu en direuto xunto a [[Alejandro Fernández]] nel [[Parque Jaime Duque]] de la ciudá de [[Bogotá]] (Colombia), el 20 d'agostu de 2010. * "La fuercia del destín" con [[Sandra Echeverria]] (pa la [[La fuercia del destín (telenovela)|telenovela]] del mesmu nome). * "[[Rain Over Me]]" con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]]. * Marc Anthony convidó al escenariu al veteranu cantautor español [[José Luis Perales]] pa interpretar "[[Y cómo ye él]]" nel puntu culminante de la segunda nueche del Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar 2012. * "Naide como ella" y "Un sieglu ensin ti" con Chayanne. * "Si non te hubieres alloriáu" con [[Marco Antonio Solís]] na xira de "Xigantes" * 2012: "¿Por qué-yos mientes?" con [[Tito'l Bambino]]. * "[[Foise]]" (versión 2013) con [[Laura Pausini]]. * "Yo tamién" (2014) con [[Romeo Santos]]. * "Cuando volvamos a atopar" (2014) con [[Carlos Vives]] * "Yo te recuerdo (2015) con [[Juan Gabriel]] * "[[Dexa que te bese]]" (2016) con [[Alejandro Sanz]] * "[[Escaezme y pega la vuelta]]" (2016) con [[Jennifer Lopez]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Marc Anthony}} * [http://www.marcanthonyonline.com Sitiu oficial] * [https://www.facebook.com/officialmarcanthony/ Facebook oficial] * [https://twitter.com/marcanthony/ Twitter oficial] * [https://www.instagram.com/marcanthony/ Instagram oficial] * [http://www.univision.com/content/channel.jhtml?chid=5&schid=1082&secid=1187 Marc Anthony en Univision.com] * [https://web.archive.org/web/20100418213253/http://www.tulamusicayyolaletra.com/musica/actualidad/215-anthony "Íconos" el so discu en 2010] {{NF|1968||Anthony, Marc}} {{Tradubot|Marc Anthony}} [[Categoría:Músicos y músiques de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 4clmptb979zzx4ygsu4k53pjqz31tap 3713305 3713284 2022-08-25T10:10:29Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} {{otros usos|Marc Anthony (álbum)|l'álbum homónimu}} '''Marco Antonio Muñiz Rivera''' ([[Nueva York]], [[16 de setiembre]] de [[1968]]) meyor conocíu pol so nome artísticu '''Marc Anthony''', ye un [[cantante]] y [[actor]] d'[[Estaos Xuníos]] d'orixe [[Puertu Ricu|puertorriqueñu]], que los sos temes van dende la [[salsa (xéneru musical)|salsa]], pasando pol [[boleru]], la [[balada]] y el [[pop]]. Empezó la so carrera discográfica nel xéneru [[hip hop]] col dúu Little Louie & Marc Anthony llegando al nᵘ1 de les llistes estauxunidenses en 1991. [[Ralph Mercado]] fichar pal so sellu RMM nesa fecha y llanzar cantando salsa, consiguiendo un gran ésitu que duró años, dende'l so primera single col cantar "[[Hasta que te conocí]]" de [[Juan Gabriel]] que foi nᵘ en ventes. == Biografía == Ye fíu de Felipe Muñiz y Guillermina Rivera, el so nome foi escoyíu pol so padre n'honor a [[Marco Antonio Muñiz]] del cual ye un gran almirador, anque Marc tuvo que camuda-y lo artísticamente por que nun se-yos confundiera. En febreru de 2004, la so gran amiga la cantante y actriz d'Estaos Xuníos d'orixe [[puertorriqueñu]], [[Jennifer Lopez]] pidió-y el so ayuda pa producir el cantar «Sway», la [[banda sonora]] de la película que protagonizaba Jennifer llamada ''[[Shall We Dance?]]''. En xineru de 2006 Jennifer Lopez empecipió la filmación de la película "El cantante" basada na vida del polémicu cantante puertorriqueñu [[Héctor Lavoe]], pa la cual pidió-y a Marc, qu'entós daquella yera'l so maríu, qu'él interpretara al protagonista, Héctor y ella interpretaría a Puchi, la esposa d'Héctor. Amás Jennifer estrenóse como productora nel filme. [[Ficheru:Marc Anthony 2009 White House.jpg|thumb|190px|Marc Anthony en 2009.]] En [[2007]] Marc Anthony debutó como productor d'otru artista, participando viviegamente na composición, producción y coros del primer discu n'español d'entós daquella la so esposa, Jennifer Lopez, llamáu "Como ama una muyer", que debutó Nᵘ en ventes de la revista Billboard. Amás, esi mesmu añu, Marc llanzó'l so nuevu discu "El cantante" que contenía les temes de la banda sonora de la película del mesmu nome protagonizada por él, esti discu convertir nun ésitu de ventes debutando tamién nel Nᵘ de Billboard. [[Ficheru:Marc Anthony..jpg|thumb|300px|Marc Anthony en 2011.]] El sábadu 28 de febreru de 2009 Marc Anthony presentar nel [[L Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|50° Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]] en [[Chile]], consideráu'l más importante de Llatinoamérica, siendo tresmitíu a más de 50 países. Depués d'eso fai delles presentaciones en [[Santiago de Chile|Santiago]]. En 2011 empecipió xirar Dos Mundos, un conciertu per Llatinoamérica col so compañeru [[Alejandro Fernández]]. El 18 de xunu presentar nel nuevu Estadiu Nacional de Costa Rica onde se realizó un escelente espectáculu musical de dos xéneros nun escenariu.<ref>{{cita publicación|url=http://adondeirhoy.com/fotos/concierto-marc-anthony-y-alejandro-fernandez-en Costa rica/|títulu=Conciertu Marc Anthony y Alejandro Fernandez en Costa Rica|obra=adondeirhoy.com|fecha=19 de xunetu de 2011|fechaaccesu=19 de xunetu de 2011}}</ref> En 2012 presentar nel Festival de Branu Manacacías que se celebra en [[Colombia]] nel conceyu de Puertu Gaitán que s'atopa allugáu nel Departamentu de la Meta xunto a otros artistes como Eddy Herrera. El 23 de febreru de 2012 preséntase nuevamente nel [[LIII Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|53º Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar, Chile]], llevándose les máximes distinciones qu'apurre'l públicu del festival, nel certame cantó'l cantar del so álbum "Iconos" "[[¿Y cómo ye él?]]", xuntu con [[José Luis Perales]] (Xuráu). Esi día presentóse tamién el grupu [[Camila (banda)|Camila]]. El 3 de marzu de 2012, dempués de 17 años de tar n'Uruguái, Marc presenta'l so espectáculu nel Estadiu Charrúa de la ciudá de Montevideo ante 25,000 espectadores. Nel mesmu añu presentar en distintes ciudaes de los Estaos Xuníos xunto a [[Chayanne]] y [[Marco Antonio Solís]] na xira denominada GIGANT3S TOUR. El 23 de xunetu de 2013 estrena'l so últimu álbum, llamáu 3.0. En 2013 publicar ''[[20 - Grandes Ésitos]]'',<ref name="soldout2">{{cita web|url=http://www.oem.com.mx/elsoldemexico/notes/n3246049.htm|títulu=Laura Pausini d'estrenu con Alejandro Sanz|obra=oem.com.mx|fechaaccesu=5 de xineru de 2014}}</ref> el tercer álbum recopilatorio de la cantante italiana [[Laura Pausini]] xunto a Marc Anthony la nueva versión de «[[Foise]]».<ref name="20GhlH">{{cita web|url=http://www.lahiguera.net/musicalia/artistes/laura_pausini/discu/5565/|títulu=20 The Greatest Hits|obra=lahiguera.net|fechaaccesu=5 de xineru de 2014}}</ref> y escuéyese cómo'l tercer senciellu del álbum p'[[América Llatina]].<ref name="SefueSingle">{{cita web|url=http://touch.metro.pr/entretener/laura-pausini-estrena-senciellu-y-video-a-dueto-con-marc-anthony/pGXnax!adqPGC9fFmKA/|títulu=Laura Pausini estrena senciellu y videu a dúu con Marc Anthony|obra=touch.metro.pr|fechaaccesu=24 de xineru de 2014}}</ref> En 2014 foi'l gran ganador de los [[Premios Lo Nueso]] llevándose cuatro gallardones de los cinco a los que taba nomáu. Amás foi reconocíu como'l Premiu a la Excelencia, pola so trayeutoria como unu de los artistes más esitosos de la música llatina.<ref>{{cita web|url=https://www.elmundo.es/cultura/2014/02/21/53071937ca4741ef638b456y.html|títulu=Marc Anthony afara nos premios Lo Nueso|fechaaccesu=24 de febreru de 2014}}</ref> Pel branu de 2016 estrena collaboración col artista [[España|español]] [[Alejandro Sanz]] nuna tema llamada "[[Dexa que te bese]]" que cunta yá con 50 millones de reproducciones en Youtube siendo unu de les temes del branu. En setiembre de 2016, parte de la so xira "Marc Anthony Live" incluyó 5 feches nel Radiu City Music Hall, siendo esta la so primer vegada nesta importante cortil de Nueva York. De los cinco conciertos programaos, trés fueron llenu. == Vida personal == [[Ficheru:Marcanthonyportrait.jpg|thumb|240px|left|Marc Anthony con [[Jennifer Lopez]] en [[Premios Lo Nueso]].]] El 29 de xunu de 1994 tuvo la so primer fía, Arianna Rosado-Muñiz, productu de la so rellación con una exoficial de la policía de Nueva York.<ref>http://www.dailymail.co.uk/tvshowbiz/article-2315953/Chloe-Green-dumped-Marc-Anthony-just-weeks-moves-US-lover.html</ref> Más tarde, el 9 de mayu de 2000 casar por primer vegada con [[Dayanara Torres]], nuna gran boda celebrada en Las Vegas, a la qu'allegaron alredor de 600 invitaos. La pareya tuvo dos fíos: Ryan Muñiz Torres (nacíu'l 5 de febreru de 2001) y Cristian Muñiz Torres (nacíu'l 16 d'agostu de 2003, que recibe'l nome de Cristian n'honor a la gran almiración que'l so padre profesa pol cantante mexicanu [[Cristian Capo]]). Dempués de la nacencia del so primer fíu hubo crisis de pareya, lo que provocó que se dixebraren. Darréu a ello, Anthony y Dayanara, volvieron casase, anovando los sos votos el 7 d'avientu de 2002, esta vegada casar pola ilesia, al estilu tradicional católicu realizada na Catedral de San Juan, na ciudá de San Juan en Puertu Ricu, llugar onde nació la so esposa Dayanara. Tres dellos meses de crisis na pareya, n'ochobre del 2003 rompieron la so rellación definitivamente d'una forma bien conflictiva, cuando surdieron falsos rumores de que Marc tuviera un fíu fuera del matrimoniu con una fan, cosa que Marc negó rotundamente diciendo qu'él enxamás -y sería infiel a la so esposa, pero Dayanara nun lo creyó. Dayanara pidió'l divorciu en payares de 2003 rematando en xineru de 2004. Meses más tarde y tres trés pruebes d'ADN confirmóse que la madre del supuestu fíu de Marc Anthony, mentía. En febreru de 2004, la so amiga, la cantante y actriz d'Estaos Xuníos tamién d'orixe [[puertorriqueñu]], [[Jennifer Lopez]] pidió-y ayuda pa producir el cantar «Sway» pa la [[banda sonora]] de la película ''[[Shall We Dance?]]'', tiempu nel que se namoraron, pese de tener un pequeñu romance diba munchos años. Con tan solo un mes de rellación comprometer en marzu de 2004, pero nunca dixeron la fecha de la boda. El 5 de xunu de 2004 contraxeron matrimoniu de manera íntima, na que solo allegaron familiares y amigos más cercanos de la pareya. La boda foi realizada na luxosa casona que la cantante tien en [[Miami]], siendo'l segundu matrimoniu pa Marc y el terceru pa Jennifer. El 7 de payares de 2007, y dempués de munchos rumores, Jennifer y Marc confirmaron oficialmente que taben esperando'l so primer fíu. Anthony confirmó que taben esperando ximielgos diciendo: "La mio hermana tamién tuvo ximielgos, polo que ye una cosa hereditaria". El 22 de febreru de 2008 Jennifer dio a lluz mellizu.<ref>{{cita publicación|url=http://espanol.music.yahoo.com/n/articulo.php?as=espanol.launch.yahoo.com&od=espanol.entertainment.yahoo.com&ou=/22022008/1/entretenimiento-jennifer-l-pez-da-lluz-ximielgos.html&p=esp|títulu=Jennifer Lopez da a lluz a mellizos|obra=[[Yahoo!|Yahoo! Música]]|fecha=22 de febreru de 2008|fechaaccesu=22 de febreru de 2008}}</ref> La neña vieno al mundu a les 05:12 de la madrugada y pesó casi 2,5 quilos y el neñu nació trece minutos dempués con 2,7 quilos de pesu. Fueron los primeros fíos pa Jennifer, ente que'l so home yá tenía trés fíos de rellaciones anteriores. La neña foi llamada Emme Maribel Muñiz y el neñu Maximilian David Muñiz. Más tarde Jennifer vendió la esclusiva de les semeyes de los pequeños a la revista ''[[People Magacín]]'' por 6 millones de dólares. [[Ficheru:Jennifer Lopez 2012.jpg|thumb|200px|[[Jennifer Lopez]], segunda esposa de Marc Anthony.]] A principios de 2011 Marc empecipió xirar Dos Mundos, un conciertu per Llatinoamérica col so compañeru [[Alejandro Fernández]]. Esperábase que [[Jennifer Lopez]] apaeciera acompañando al so entós home, como lo fixera en conciertos anteriores, pero esto nun asocedió. Un mes dempués Marc anunciaba la so separación alegando que'l so matrimoniu con [[Jennifer Lopez]] yera "insostenible".<ref>Marc Anthony almite que matrimoniu con JLo yera insostenible «El... elvacilon.elzol.com/marc-anthony-almite-que-matrimoniu-con-jlo-yera-i... Depués d'aquel divorciu cola Boricua Miss Universe Dayanara Torres y a la... El cantante puertorriqueñu Marc Anthony aseguró güei que'l so matrimoniu de...</ref> Divorciándose definitivamente'l 9 d'abril de 2012.<ref>Jennifer Lopez taba cansada de los celos de Marc Anthony... www.vivelohoy.com/.../jennifer-lopez-taba-cansada-de-los celos-de-m... 17/07/2011 - La separación de los cantantes Jennifer Lopez y Marc Anthony tres siete años de matrimoniu, nun foi una decisión que tomaron... de la Miss Universu portorricana Dayanara Torres y madre de los sos fíos, Christian y Ryan.</ref> Los rumores de la rotura empezaron a asoceder cuando [[Jennifer Lopez]], conoció al baillarín Casper Smart, con quien empezó una rellación dos meses dempués de la so rotura con Marc.<ref>Jennifer Lopez nun refuga casase per cuarta vegada con Casper Smart www.europapress.es/.../noticia-jennifer-lopez-nun refuga-casase-cuarta-...</ref> Anque esto nunca foi confirmáu por nengún de los dos. Caltuvo una rellación cola diseñadora Chloe Green dende la primavera de 2013 hasta febreru del 2014. Anguaño ta cola modelu venezolana [[Shannon de Lima]], de quien se dixebrara a principios de xineru del 2013 dempués de 1 añu y 8 meses de rellación, tornaron nuevamente a mediaos del 2014.<ref>Marc Anthony sigue la so rellación con Chloe Green - laopinion.com www.laopinion.com/marc-anthony-sigue-el so-relacion-chloe-green</ref> A principios de payares de 2014, fontes próximes al cantante indicaron que se casara'l 11 de payares de 2014 cola modelu venezolana Shannon de Lima en República Dominicana.<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/el cantante-marc-anthony-casárase-el-11-de-payares-en-l'este dominicanu/ |títulu=El cantante Marc Anthony va casase'l 11 de payares nel este dominicanu |fechaaccesu= 5 de payares de 2014 }}</ref> pero'l cantante afirmó: "Entá estrañu a Jlo" nuna entrevista en setiembre de 2015. El 11 de payares de 2014, Blanca Lasalle, publicista del cantante, confirmó qu'él casóse cola modelu Shannon de Lima na residencia del músicu en [[La Romana (ciudá)|La Romana]] ([[República Dominicana]]).<ref>{{cita web |url=https://notiespectaculos.info/marc-anthony-y-shannon-de-llima-yá-son-home-y-mujer/ |títulu= Marc Anthony y Shannon de Lima yá son home y muyer |fechaaccesu= 11 de payares de 2014 }}</ref> == Voz == Marc Anthony tien un rexistru de [[tenor]]. == Discografía == === Álbumes d'estudiu === * 1991: [[When The Night Is Over]] (con [[Little Louie Vega]]) * 1993: [[Otra nota]] * 1995: [[Tou al so tiempu (álbum de Marc Anthony)|Tou al so tiempu]] * 1997: [[Contra la corriente (álbum de Marc Anthony)|Contra la corriente]] * 1999: [[Marc Anthony (álbum)|Marc Anthony]] * 2001: [[Llibre (álbum de Marc Anthony)|Llibre]] * 2002: [[Mended]] * 2004: [[Amar ensin mentires]] * 2007: [[El cantante]] * 2010: [[Iconos (álbum)|Íconos]] * 2013: [[3.0 (álbum)|3.0]] === Álbumes recopilatorios === * 2001: [[Tragedy]] * 2004: [[Ésitos eternos]] * 2004: [[Valió la pena]] * 2006: [[Sigo siendo yo (Grandes ésitos)|Sigo siendo yo]] ===Senciellos=== {| {{tablaguapa}} |- ! style="width:20px;" rowspan="2"| Añu !rowspan="2"| Títulu ! colspan="11"| Posición más alta de les llistes ! rowspan="2" style="width:170px;"| Certificaciones ! rowspan="2" style="width:170px;"| Álbum |- ! style="width:30px;"| <small>[[Billboard Hot 100|US]]</small><br><ref name=US>[{{Allmusic|class=artist|id=p37072|pure_url=yes}} Marc Anthony – Billboard Charts]</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Hot Latin Tracks|US Latin]]</small><br><ref name=US /> ! style="width:30px;"| <small>[[ARIA Charts|AUS]]</small><br><ref name=AUS>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://australian-charts.com/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony |publisher=Australian Charts |date=24 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Ö3 Austria Top 40|AUT]]</small><br><ref name=AUT>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://austriancharts.at/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – Austrian Charts |publisher=Austriancharts.at |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Media Control Charts|GER]]</small><br><ref name=GER2>{{cita web|url=http://www.musicline.de/de/chartverfolgung_summary/artist/Anthony%2CMarc/single?sort=entry |títulu=Marc Anthony – German Singles Chart |publisher=Musicline.de date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Single Top 100|NL]]</small><br><ref name=NL>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://dutchcharts.nl/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – Dutch Charts |publisher=Dutchcharts.nl |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[VG-llista|NOR]]</small><br><ref name=NOR>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://norwegiancharts.com/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony |publisher=Norwegian Charts |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Recording Industry Association of New Zealand|NZ]]</small><br><ref name=NZ>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://charts.org.nz/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – New Zealand Charts |publisher=Charts.org.nz |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Sverigetopplistan|SWE]]</small><br><ref name=SWE>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://www.swedishcharts.com/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony |publisher=Swedish Charts |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[Swiss Music Charts|SWI]]</small><br><ref name=SWI>{{cita web|author=Steffen Hung |url=http://hitparade.ch/showinterpret.asp?interpret=Marc+Anthony |títulu=Marc Anthony – Swiss Charts |publisher=Hitparade.ch |date= |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012}}</ref> ! style="width:30px;"| <small>[[UK Singles Chart|UK]]</small><br><ref name=UK>{{cita web |url=http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=9041 |títulu=Marc Anthony – UK singles Chart |publisher=Chartstats.com |date=25 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=29 de setiembre de 2012 |archiveurl=https://archive.is/20120721195555/http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=9041 |archivedate=21 de xunetu de 2012 }}</ref> |- | style="text-align:center;"|[[1988 in music|1988]] |"Rebel" <small>(as Marc "Marcu" Anthony)''</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="1"|<center>''Non-album single''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[1991 in music|1991]] |"[[Ride on the Rhythm]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[When the Night is Over]]''</center> |- |"Ride on the Rhythm" <small>''[UK re-release]''</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1993 in music|1993]] |"[[Hasta Que Te Conocí]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Otra Nota]]''</center> |- |"Pallabres de l'Alma" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 15 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Si Tu Non Te Fueres" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 31 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|1994 |align="left"|"Vivir lo Nueso" <small>(with [[La India]]) </small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 35 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''La Combinación Perfecta''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1995 in music|1995]] |"Te Conozo Bien" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="5"|<center>''[[Tou al so Tiempu (Marc Anthony album)|Tou a El so Tiempu]]''</center> |- |"Sigue Escaeciéndoseme" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Naide Como Ella" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="5"|[[1996 in music|1996]] |"Te Voi Amar" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Llegasti a Mi" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Según Güei" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''Non-album single''</center> |- |"Hasta Ayeri" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Tou al so Tiempu (Marc Anthony album)|Tou a El so Tiempu]]''</center> |- |"Por Amar Dase Tou" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 17 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1997 in music|1997]] |"Vieya Mesa" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"[[Y Hubo Daquién]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Contra La Corriente (Marc Anthony album)|Contra La Corriente]]''</center> |- |"Voi Regalar" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 13 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="4"|[[1998 in music|1998]] |"Ride on the Rhythm" <small>(UK Remix)</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 36<ref name=rhythm98>{{cita web |url=http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=8349 |títulu=Little Louie And Marc Anthony |publisher=Chart Stats |date=31 de xineru de 1998 |fechaaccesu=14 de xineru de 2012 |archiveurl=https://archive.is/20130118233625/http://www.chartstats.com/artistinfo.php?id=8349 |archivedate=18 de xineru de 2013 }}</ref> | | style="text-align:left;"|<center>''Non-album single''</center> |- |"Si Te Vas" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 8 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="4"|<center>''[[Contra La Corriente (Marc Anthony album)|Contra La Corriente]]''</center> |- |"Nun Me Conoces" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Contra la Corriente" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[1999 in music|1999]] |"Nun Sabes Como Duel" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 18 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"[[I Need to Know (Marc Anthony song)|I Need to Know]]"/"Dimir" | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| 20 | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 15 | style="text-align:center;"| 18 | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| 20 | style="text-align:center;"| 19 | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 28 | *RIAA: Gold | style="text-align:left;" rowspan="5"|<center>''[[Marc Anthony (album)|Marc Anthony]]''</center> |- |"[[Da la Vuelta]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[2000 in music|2000]] |"[[You Sang to Me]]" | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 21 | style="text-align:center;"| 2 | style="text-align:center;"| 3 | style="text-align:center;"| 10 | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| 21 | style="text-align:center;"| – | |- |"[[My Baby You]]" | style="text-align:center;"| 70 | style="text-align:center;"| 19 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"When I Dream at Night" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 90 | style="text-align:center;"| 61 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 53 | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2001 in music|2001]] |align="left"|"Tragedy"/"Traxedia" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 64 | style="text-align:center;"| 66 | style="text-align:center;"| 78 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| 33 | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''[[Mended]]'' / ''[[Llibre (Marc Anthony album)|Llibre]]''</center> |- |"Celos" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 6 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Llibre (Marc Anthony album)|Llibre]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="5"|[[2002 in music|2002]] |"Hasta Que Vuelvas Conmigo" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 21 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"[[I Need You (Marc Anthony song)|I Need You]]"/"Faesme Falta" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| 53 | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Mended]]''</center> |- |"I've Got You"/"Te Tengo Equí" | style="text-align:center;"| 81 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 33 | style="text-align:center;"| 46 | style="text-align:center;"| 38 | style="text-align:center;"| 44 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 22 | style="text-align:center;"| 30 | style="text-align:center;"| 45 | style="text-align:center;"| – | |- |"Viviendo" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 11 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''[[Llibre (Marc Anthony album)|Llibre]]''</center> |- |"Barcu al debalu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|[[2003 in music|2003]] |"She Mends Me" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 100 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''[[Mended]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="5"|[[2004 in music|2004]] |"Agora Quien" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Amar Ensin Mentires]]'' & ''[[Valio la Pena]]''</center> |- |"Valió la Pena" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 9 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Volando Ente Los tos Brazos" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Tan Solo Pallabres" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="1"|<center>''Amar Ensin Mentires''</center> |- |"Amigu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="4"|<center>''Amar Ensin Mentires'' & ''Valio la Pena''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|[[2005 in music|2005]] |"Esmuzse El to Amor" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 23 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"El to Amor Faime Bien" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 41 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Escapémonos" <small>(featuring [[Jennifer Lopez]])</small> | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="1"|[[2006 in music|2006]] |"Que Preciu Tien el Cielu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 14 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;"|<center>''[[Sigo Siendo Yo (Grandes Ésitos)]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2007 in music|2007]] |"[[La mio Xente]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 23 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="4"|<center>''[[El Cantante (soundtrack)|El Cantante]]''</center> |- |"Aguanilé" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 31 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2008 in music|2008]] |"El Día de La mio Suerte" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |"Escándalu" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2010 in music|2010]] |"¿Y Cómo Ye Él?" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[Iconos]]''</center> |- |"[[Abrazar Bien Fuerte (song)|Abrazar Bien Fuerte]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 38 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|[[2011 in music|2011]] |"A Quien Quiero Menti-y" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 29 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|[[2013 in music|2013]] |"[[Vivir La mio Vida]]" | style="text-align:center;"| 92 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | *RIAA: 16&times; Platinum ([[RIAA certification#Singles|Latin]]) | style="text-align:left;" rowspan="3"|<center>''[[3.0 (Marc Anthony album)|3.0]]''</center> |- |"[[Cambéu de Piel (song)|Cambéu de Piel]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 7 | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- | style="text-align:center;"|[[2014 in music|2014]] |"[[Flor Pálida#Marc Anthony version|Flor Pálida]]" | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| - | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | |- |} ===Senciellos Promocionales=== {| {{tablaguapa}} |- !rowspan="2"|Añu !rowspan="2" |Senciellu !colspan="3" |Posición más alta de les llistes !rowspan="2"|Álbum |- !width="30"|<small>[[Hot Latin Tracks|US Latin]]</small> <br><ref name=US /> !width="30"|<small>[[Latin Pop Airplay|US Latin Pop]]</small> <br><ref name=US /> !width="30"|<small>[[Latin Tropical Airplay|US Latin Tropical]]</small> <br><ref name=US /> |- | style="text-align:center;" rowspan="3"|1993 |align="left"|L'Últimu Besu |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''Otra Nota''</center> |- |align="left"|Preciso Amar | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – |- |align="left"|Paez Mentira |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''[[Carlito's Way|Carlito's Way OST]]''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|1999 |align="left"|Preciosa |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Desdeo el Principiu: From the Beginning''</center> |- |align="left"|That's Okay | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Marc Anthony''</center> |- | style="text-align:center;"|2002 |align="left"|Everything You Do |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Mended''</center> |- | style="text-align:center;"|2006 |align="left"|[[Llamentu Borincano]] | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;"|<center>''Valió La Pena''</center> |- | style="text-align:center;" rowspan="2"|2008 |align="left"|El Cantante |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:left;" rowspan="2"|<center>''El Cantante''</center> |- |align="left"|Escándalu |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| – |- | style="text-align:center;" |2014 |align="left"|Flor Pálida |style="text-align:center;"| – | style="text-align:center;"| 16 | style="text-align:center;"| 1 | style="text-align:left;" |<center>''3.0''</center> |- |} === Collaboraciones === * 1994: Vivir lo nueso ([[La India (cantante)|La India]] - Marc Anthony) * 1996: Meyores qu'ella (La Mafia - Marc Anthony) * 1998: Yo quiero pasar la mio vida loving you ([[Tina Arena]] - Marc Anthony) * 1999: Nun m'amar ([[Jennifer Lopez]] - Marc Anthony) * 2001: You were there ([[Jessica Simpson]] - Marc Anthony) * 2003: Dance, dance (The Mexican) ([[Thalía]] - Marc Anthony) * 2007: Hestoria de Taxi ([[Ricardo Arjona]] - Marc Anthony) * 2008: Por arriesganos ([[Jennifer Lopez]] - Marc Anthony) * 2009: Recuérdame ([[La Quinta Estación]] - Marc Anthony) * 2010: Armada llatina ([[Cypress Hill]] - [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] - Marc Anthony) * 2011: Rain over me ([[Pitbull (cantante)|Pitbull]] - Marc Anthony) * 2011: La Fuercia del Destín ([[Sandra Echeverría]] - MarcAnthony) * 2012: For Once in my Life ([[Tony Bennett]] - Marc Anthony) * 2012: Por qué-yos mientes ([[Tito El Bambino]]) * 2013: Pa celebrar (Salsa Xigantes) * 2013: Paraísu Prometíu (Hai que llegar) ([[Draco Rosa]] - Marc Anthony) * 2013: Nueche De Paz (Silent Night) ([[Mary J. Blige]] - Marc Anthony) * 2014: Foise ([[Laura Pausini]] - Marc Anthony) * 2014: Yo tamién ([[Romeo Santos]] - Marc Anthony) * 2014: Cuando volvamos a atopar ([[Carlos Vives]] - Marc Anthony) * 2015: La gozadera ([[Gente de Zona]] - Marc Anthony) * 2016: Traidora ([[Gente de Zona]] - Marc Anthony) * 2016: Yo te recuerdo ([[Juan Gabriel]] - Marc Anthony) * 2016: Dexa que te bese ([[Alejandro Sanz]] - Marc Anthony) * 2016: Escaezme y pega la vuelta ([[Jennifer Lopez]] - Marc Anthony) * 2017: [[Felices los 4]] ([[Maluma]] - Marc Anthony) == DVD == {| {{tablaguapa}} ! Añu |-bgcolor="#F0F8FF" |1996 |''Meyores videos d'India y Marc Anthony'' |- bgcolor="#F0F8FF" |1997 |''The Best of Marc Anthony'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2001 |''The Concert from Madison Square Garden... [live]'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2003 |''Ésitos eternos'' (CD/DVD). |- bgcolor="#F0F8FF" |2004 |''The Hits'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2004 |''Live from Cali, Colombia'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2005 |''Hasta ayeri'' |- bgcolor="#F0F8FF" |2007 |''Marc Anthony: In Concert from Columbia'' |- bgcolor="#F0F8FF" |} == Filmografía == * 1993: ''[[Carlito's Way]]'' (de [[Brian De Palma]]), composición de la banda sonora, y canta "Paez mentira" * 1994: ''[[Natural Causes]]'' (de [[James Becket]]), como Guardia Marín * 1995: ''[[Hackers (película)|Hackers]]'' (d'[[Iain Softley]]), como l'axente Ray * 1996: ''[[Big Night]]'' (de [[Stanley Tucci]]), como cristianu * 1996: ''[[El sustitutu (película de 1996)|The Substitute]], como Juan Laques * 1999: ''[[Runaway Bride (1999)|Runaway Bride]]''; el cantar "You Sang To Me" foi presentada nesta película. * 1999: ''[[Bringing Out The Dead]]'' (de [[Martin Scorsese]]), como Noel * 2001: ''[[In the Time of the Butterflies (película)|In the Time of the Butterflies]]'' (televisión), como Lio * 2004: ''[[Man on Fire]]'' (de [[Tony Scott]]), como Samuel Ramos * 2006: ''[[El cantante (película)|El cantante]]'' (de [[Leon Ichaso]]), como [[Héctor Lavoe]] * 2007: ''[[Night Stalker]]'', como Richard Ramírez * 2012: ''[[XFactor USA]]'' como mentor convidáu == Duos == * "[[Hestoria de taxi]]", canta a dúu col cantante guatelmateco [[Ricardo Arjona]] nel CD ''¿Quién dixo ayeri?'', producíu por Arjona. * "[[I Want To Spend My Lifetime Loving You]]" con [[Tina Arena]], banda sonora de ''[[The Mask of Zorro]]''. * "[[Escapémonos]]" con [[Jennifer Lopez]]. * "[[Nun m'amar]]" con [[Jennifer Lopez]]. * "[[Cómo ama una muyer (álbum)|Por arriesganos]]" con [[Jennifer Lopez]]. * "[[Meyores qu'ella]]" con [[La Mafía]]. * "[[Oi guitarra mio]]" con [[José Feliciano]]. * "[[Corazón nun llores]]" con [[Olga Tañón]]. * "[[Vivir lo nueso]]" con [[La India (cantante)|La India]]. * "[[Irresistible (álbum)|There You Were]]" con [[Jessica Simpson]]. * "[[Dance, Dance (The Mexican)]]" con [[Thalía]]. <small>(versión n'español)</small> * "Amigu" con Chayanne y Alejandro Fernández * "[[Armada Llatina]]" con [[Cypress Hill]] en 2010. * "Perdón" con [[Ricardo Montaner]]. * "Recuérdame" [[5ta estación]]. * "Yá lo sé que tu te vas" a dúu en direuto xunto a [[Alejandro Fernández]] nel [[Parque Jaime Duque]] de la ciudá de [[Bogotá]] (Colombia), el 20 d'agostu de 2010. * "La fuercia del destín" con [[Sandra Echeverria]] (pa la [[La fuercia del destín (telenovela)|telenovela]] del mesmu nome). * "[[Rain Over Me]]" con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]]. * Marc Anthony convidó al escenariu al veteranu cantautor español [[José Luis Perales]] pa interpretar "[[Y cómo ye él]]" nel puntu culminante de la segunda nueche del Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar 2012. * "Naide como ella" y "Un sieglu ensin ti" con Chayanne. * "Si non te hubieres alloriáu" con [[Marco Antonio Solís]] na xira de "Xigantes" * 2012: "¿Por qué-yos mientes?" con [[Tito'l Bambino]]. * "[[Foise]]" (versión 2013) con [[Laura Pausini]]. * "Yo tamién" (2014) con [[Romeo Santos]]. * "Cuando volvamos a atopar" (2014) con [[Carlos Vives]] * "Yo te recuerdo (2015) con [[Juan Gabriel]] * "[[Dexa que te bese]]" (2016) con [[Alejandro Sanz]] * "[[Escaezme y pega la vuelta]]" (2016) con [[Jennifer Lopez]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|Marc Anthony}} * [http://www.marcanthonyonline.com Sitiu oficial] * [https://www.facebook.com/officialmarcanthony/ Facebook oficial] * [https://twitter.com/marcanthony/ Twitter oficial] * [https://www.instagram.com/marcanthony/ Instagram oficial] * [http://www.univision.com/content/channel.jhtml?chid=5&schid=1082&secid=1187 Marc Anthony en Univision.com] * [https://web.archive.org/web/20100418213253/http://www.tulamusicayyolaletra.com/musica/actualidad/215-anthony "Íconos" el so discu en 2010] {{NF|1968||Anthony, Marc}} {{Tradubot|Marc Anthony}} [[Categoría:Músicos y músiques de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Actores y actrices d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes de pop d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 83i97d7j0n1u407r3rfsyq6fvievl2x 0 139843 3713310 3621399 2022-08-25T10:11:06Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Ficha de xéneru musical |xéneru = Pop llatín |color = |orixe musical = [[Pop]], [[Música d'América Llatina|música llatinoamericana]] |orixe cultural = Finales de los [[años 1950|años 50]].<br />[[España]], [[Portugal]] y [[América Llatina|Llatinoamérica]] |preseos = [[Guitarra]], [[Baxu llétricu|baxu]], [[batería (instrumentu musical)|batería]], [[Preséu de tecláu|tecláu]], [[guitarra llétrica]], [[caxa de ritmos]], [[sintetizador]], [[trompeta]], [[trombón]], [[clave (preséu de percusión)|clave]], [[llueca (instrumentu musical)|llueca]], [[timbales (música llatina)|timbales]], [[conga (instrumentu musical)|conga]] |popularidá = Alta, dende finales de los [[años 1960|años 60]] hasta la fecha.<br />Llatinoamérica, España y Portugal |subxéneros = }} El '''pop llatín'''<ref>{{Cita noticia |títulu=Greatest Of All Time Hot Latin Songs Artists : Page 1 |url=http://www.billboard.com/charts/greatest-hot-latin-songs-artists |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=Billboard}}</ref> refierse xeneralmente a aquella [[pop|música pop]] que tien soníos o influencia [[cultura llatina|llatina]], esto ye, de la música orixinaria de [[Llatinoamérica]], pero tamién puede ser música pop de cualesquier parte del mundu de fala hispana y portuguesa. La música pop llatina sueli tar cantada n'[[idioma español|español]], [[idioma inglés |inglés]] y [[idioma portugués|portugués]]. Amás, munchos artistes internacionales de [[Francia]] ya [[Italia]] de cutiu canten n'español pal públicu de fala hispana. N'ocasiones confunde'l conceutu de pop llatín col de pop hispanoamericanu, pop llatinoamericanu y/o pop n'español, que anque tienen importantes zones de coincidencia presenten delles diferencies ente sigo. Dientro del pop llatín esiste ciertos alies honoríficos como pueden mentase los siguientes: La madre del Pop Llatín ye la cantante cubana <ref>{{Cita web |url=http://www.terra.com/muyer/articulo/html/hof149781.htm |títulu=Gloria Estefan, la madre del pop llatín {{!}} terra |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |sitiuweb=www.terra.com}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.laprensagrafica.com/2015/09/01/gloria-estefan-la madre-del-pop-llatino-llega-a-los sos-58-aos |títulu=http://www.laprensagrafica.com/2015/09/01/gloria-estefan-la madre-del-pop-llatino-llega-a-los sos-58-aos |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |sitiuweb=www.laprensagrafica.com}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.elmundo.es/elmundo/2008/08/25/cultura/1219657503.html |títulu=Gloria Estefan, la 'madre del pop llatín', abre la so xira de despidida y presenta a la so fía {{!}} elmundo.es |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |apellíu=Mundinteractivos |sitiuweb=www.elmundo.es}}</ref><ref>{{Cita noticia|apellíos=Press |nome=Europa |títulu=La "Madre del Pop Llatín" Gloria Estefan celebra'l so 59 cumpleaños |url=http://www.notimerica.com/cultura/noticia-madre-pop-llatino-gloria-estefan-celebra-59-cumpleanos-20160901102951.html |fecha=1 de setiembre de 2016 |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=notimerica.com}}</ref>[[Gloria Estefan]], El padre del Pop Llatín ye'l cantante mexicanu [[Luis Miguel]] , La diosa del Pop Llatín ye la colombiana <ref>{{Cita web |títulu=la diosa del pop llatín shakira.por mario osorio perez|apellíos=mario osorio perez |url=https://www.youtube.com/watch?v=5Zk2ta4Lqi0 |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |fecha=9 d'avientu de 2011}}</ref><ref>{{Cita web |url=https://www.clarin.com/extrashow/fama/Colombia-confirmen-embaranzu-Shakira_0_HJiZ1Vi9DQg.html |títulu=Dende Colombia confirmen l'embaranzu de Shakira |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |apellíu=Clarin.com|sitiuweb=www.clarin.com}}</ref><ref>{{Cita noticia|apellíu=Barcelona |nome=EL PERIÓDICU / |títulu=La prensa colombiana da a Shakira por embarazada |url=http://www.elperiodico.com/es/noticias/gente/prensa-colombiana-shakira-por-embarazada-3386881 |fecha=17 de xunetu de 2014 |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=El Periódicu}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://archivo.eluniversal.com.mx/notas/111563.html |títulu=L'Universal - - Est� llista Shakira pa presentase en M�xico |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |apellíu=M�xico |nome=L'Universal, Compa�ia Period�stica Nacional.|sitiuweb=archivu.eluniversal.com.mx}}</ref>[[Shakira]], el dios del pop Llatín ye'l cantante puertorriqueñu [[Chayanne]] , el rei del Pop llatín ye'l cantante puertorriqueñu <ref>{{Cita web |url=http://www.losandes.com.ar/noticia/estilu-191 |títulu=Ricky Martin sale a defender el so cetru como &quot;rei del pop llatín&quot; |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |fecha=11 de payares de 2000|sitiuweb=www.losandes.com.ar}}</ref><ref>{{Cita noticia|apellíos=Fontecho |nome=Nadia Alejandra Fontecha |títulu=" El rei del pop Llatín" festexa'l so cumpleaños númberu 40 |url=http://www.colombia.com/musica/noticias/sdi/27993/-el rei-del-pop-llatino-festexa-el so-cumpleanos-numbero-40 |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódico=Colombia.com}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://nonstoppeople.es/ricky-martin-afara-en-el palaciu-vistalegre-de-madrid/ |títulu=Ricky Martin afara nel Palaciu Vistalegre de Madrid |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|sitiuweb=nonstoppeople.es}}</ref><ref>{{Cita noticia|apellíos=S.A.P. |nome=El Mercurio |títulu=Ricky Martin abrió Viña 2014 con un show d'algame global {{!}} Emol.com |url=http://www.emol.com/noticias/magacine/2014/02/24/646391/ricky-martin.html |fecha=24 de febreru de 2014 |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=Emol |idioma=es-LA}}</ref> [[Ricky Martin]] la Reina del pop llatín ye la cantante mexicana [[Paulina Rubio]] <ref>{{Cita web|url=http://netnoticias.mx/2016-09-12-dd1c18y9/paulina-rubiu-la reina-del-pop-llatino-en-chihuahua-/|títulu=canal fox llama reina del pop llatín paulina rubiu}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://netnoticias.mx/2016-09-12-dd1c18y9/paulina-rubiu-la reina-del-pop-llatino-en-chihuahua-/|títulu=la reina del pop llatín en chihuahua}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://aprendete.com/ocio/8-coses-que-non-sabies-de-paulina-rubiu/|títulu=paulina roxu ye conocida como la reina del pop llatín}}</ref><ref>{{Cita web|url=http://www.paulinarubio.com/site/biography/x/Biografia/lang/es_ES|títulu=paulina rubiu considerada reina del pop llatín}}</ref> , el príncipe del Pop Llatín ye'l cantante puertorriqueñu [[Luis Fonsi]], la princesa del pop llatín ye la cantante mexicana <ref>{{Cita noticia|apellíos=Cinemanía |títulu=Belinda:, según tamién Lali Esposito que vien triando fuerte. De princesa del pop llatín a vixilante de la sablera - CINEMANÍA |url=http://cinemania.elmundo.es/noticias/belinda-de-princesa-del-pop-llatino-a-vixilante-de-la sablera/ |fecha=16 de marzu de 2016 |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=CINEMANÍA}}</ref><ref>{{Cita noticia |títulu=Belinda: la princesa del pop llatín y les sos obsesiones |url=https://entretenimientu.terra.es/musica/belinda-la princesa-del-pop-llatino-y-les sos-obsesiones,0a080y8232cc7310VgnCLD200000bbcceb0aRCRD.html |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=Terra}}</ref><ref>{{Cita noticia |títulu=Billboard llapada a Belinda la "Princesa del Pop Llatín". Latin Pop Princess. |url=http://www.mobypicture.com/user/AndresOsio/view/18040370 |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=Mobypicture}}</ref><ref>{{Cita web |url=http://www.amor1044.com/famosos/belinda-llanza-el so-nuevu-album/ |títulu=Belinda llanza'l so nuevu álbum - Amor |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|sitiuweb=www.amor1044.com}}</ref>[[Belinda (cantante)|Belinda]] y la reina del Electro Pop Llatín ye la cantante mexicana <ref>{{Cita web |url=http://latidodetumusica.blogspot.com/2016/07/revolucion-de-les dives-del-pop-llatín.html |títulu=LLATÍU DE LA TO MÚSICA: REVOLUCIÓN DE LES DIVES DEL POP LLATÍN |fechaaccesu=1 de xunu de 2017 |apellíu=Música |nome=Llatíu De La to |fecha=9 de xunetu de 2016 |sitiuweb=LLATÍU DE LA TO MÚSICA}}</ref>[[Fey]], títulos que se ganaron pola so trayeutoria, la so influencia na música popular y por ser fieles al xéneru pop llatín. [[Maite Perroni]] ye la reina de la fusión Llatina catalogada asina pol so amiestu de xéneros musicales en toes los sos cantares, dende los sos entamos na so carrera como solista en 2013 hasta na actualidá onde combina y complementa d'una forma eficiente'l cantar y el baille de cada ritmu llatín. == Historia == <references group="Pop Llatín http://iamheremagazine.com/reines-del-pop-llatín/" />[[Ficheru:Shakira 2011.jpg|thumb|left|200x200px|[[Shakira]].]] El pop llatín surde de la confluencia d'estilos tradicionales llatinos como'l [[boleru]], la [[balada]] y otros cola música pop procedente de los países anglosaxones nos años 50 y 60 del sieglu XX. La principal corriente ye la cantada n'[[idioma español|español]], dacuando por artistes procedentes d'otros idiomes que canten p'audiencies hispanes. Tamién asocede'l fenómenu contrariu, artistes de llingua española qu'afaen los sos cantares a otres llingües como l'inglés o'l francés, ensin dexar de ser pop llatín. Dalgunos de los artistes de pop llatín más destacaos na actualidá son<ref>{{Cita noticia |títulu=Where Are All the Women in Latin Music? Female Artists and Execs on How to Fix the Genre's Exclusion Problem |url=http://www.billboard.com/articles/news/magacín-feature/7340856/women-in-latin-music-roundtable-chiquis-rivera-carla-morrison-leslie-grace-more |fechaaccesu=1 de xunu de 2017|periódicu=Billboard}}</ref> [[Shakira]], [[Ricky Martin]], [[Enrique Iglesias]], [[Paulina Rubio]], [[Thalía]], [[Chayanne]], [[Alejandro Sanz]], [[Gloria Trevi]], [[Miguel Bosé]], [[Luis Fonsi]] y [[Laura Pausini]]. Mención especial merez la figura de [[Gloria Estefan]], quien a partir de los años 1980 exerció un papel fundamental na popularización d'esti xéneru más allá de les sos fronteres naturales, especialmente n'Estaos Xuníos, lo que-y valió'l títulu de "La madre del pop llatín". Una corriente paralelo y próximo al pop llatín, cola que dacuando se confunde o s'entemez, ye la [[cantar melódicu]] —tamién conocida dacuando como [[balada]] llatina—, con artistes como [[Juan Gabriel]], [[José José]], [[Rocío Dúrcal]], [[Julio Iglesias]], [[Luis Miguel]], [[Camilo Sesto]], [[Sandro]], [[José Luis Rodríguez (cantante)|José Luis Rodríguez]], [[Roberto Carlos (cantante)|Roberto Carlos]], [[Raphael (cantante)|Raphael]], [[José Luis Perales]]. [[Ficheru:Gloria Estefan 2009.jpg|thumb|212x212px|[[Gloria Estefan]].]] Una de les práutiques habituales dientro del pop llatín consiste na adautación de ritmos llatinoamericanos o ibéricos col fin de convertise nun productu que pueda ser oyíu más allá del so públicu tradicional. Dende los [[años 1950]], yá se faía esta práutica col fin d'enfusar nel mercáu norteamericanu. Unu de los exemplos más notables ye l'ésitu de [[Dámaso Pérez Prau]] nos Estaos Xuníos. Nos [[años 1990]] intensificóse dando privilexos a los soníos más curiosos pal públicu panamericanu, pero nun hai un estilu que se quede detrás: [[banda sinaloense|banda]], [[Cumbia (Colombia)|cumbia]], [[flamencu]], [[merengue (xéneru musical)|merengue]], [[norteña]], [[salsa (xéneru musical)|salsa]], [[Samba (música)|samba]], [[bachata]] [[vallenato]], [[tangu]], [[tex-mex (música)|tex-mex]], etc. Un casu notable ye [[Carlos Vives]] quien fixo de la música tradicional colombiana un productu pop, según el grupu [[Bacilos (banda)|Bacilos]], yá separáu. Por cuenta de que el pop llatín ye n'esencia popular entendiéronse como pertenecientes a esti xéneru artistes d'otros estilos musicales que cobraron moda mientres dalgún tiempu. Ye'l casu del [[rock en castellanu]] a finales de los 80s y nos 90s, en que bandes como [[Soda Stereo]], [[Naninos Verdes]] o [[Maná (banda)|Maná]], por cuenta de la popularidá que gociaben, fueron consideraos como referentes tantu del xéneru pop como del rock. A partir del añu 2000 los enclinos avérense más al [[hip hop]], pero la variante llatina, que ye'l [[reggaeton]], ye la que ta cobrando'l mesmu interés que dalguna vegada facer el rock n'español, con artistes como [[Daddy Yankee]] o [[Don Omar]], y pollo munchos artistes tomaron la esencia d'este xenero pa fundiles al xenero pop llatín siendo pionera<ref>{{Cita web|url=https://www.telemundo51.com/entretenimientu/destacaos/Seducíes-por-el-regueton-les dives-del-pop-Shakira-Gloria-Trevi-Thalia-Paulina-Rubio-Alejandra-Guzman-Belinda-382003261.html|títulu=Paulina rubiu pionera del pop y reggaeton|fechaaccesu=|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}</ref> la cantante mexicana [[Paulina Rubio]] quien nel añu 2004 nel so discu «Pau-llatina» realizo'l cantar Perros», que yera una combinación de [[pop|música pop]] con [[reggaeton]]. Dellos artistes nacíos en países non llatinos grabaron cantares n'español o con conteníu llatino; dalgunos d'ellos son: «[[La isla guapa]]», «[[You'll See|Vas Ver]]» y «[[What It Feels Like for a Girl|Lo que siente la muyer]]» de [[Madonna]]; «Dov'è L'Amore» de [[Cher]]; «[[Irreplaceable|Irremplazable]]», «[[Listen (cantar)|Oi]]» y «[[If I Were a Boy|Si yo fuera un mozu]]» de [[Beyoncé]]; «Mambo nᵘ&nbsp;5» de [[Lou Bega]]; «[[All the Lovers|Los Amores]]» de [[Kylie Minogue]]; «[[Come Back to Me (cantar de Janet Jackson)|Vuelve a Mi]]» de [[Janet Jackson]]; «[[Hero (cantar de Mariah Carey)|Héroe]]», «[[Open Arms#Versión de Mariah Carey|L'amor que suañé]]» y «[[My All|El mio tou]]» de [[Mariah Carey]], ente otros. Cabo mentar que tamién hai artistes de países non llatinos que llanzaron álbumes n'español, esto col fin d'entrar nel mercáu de fala hispana, como ''[[El mio reflexu]]'' de [[Christina Aguilera]], ''[[El mio plan]]'' de [[Nelly Furtado]] y ''[[Como ama una muyer]]'' de [[Jennifer Lopez]]. == Actualidá == Na actualidá'l pop llatín ye conocíu como Latin Pop, siendo un xenero más urbanu siendo un amiestu de pop con bachata o pop con reggaeton siendo [[Daddy Yankee]], [[Luis Fonsi]], [[Lil Silvio y El Vega]], [[Chyno Miranda]], [[Shakira]], [[CNCO]], [[Pisu 21]], [[Fonseca]], [[Carlos Vives]] y [[Maluma]] los más representativos n'este xenero. == Referencies == {{llistaref|2|estilolista=http://iamheremagazine.com/reines-del-pop-llatín/ -Thalia La Reina del Pop Llatín}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} {{Tradubot|Pop latino}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Pop llatín|Pop llatín]] [[Categoría:Música d'América Llatina]] [[Categoría:Xéneros de música pop]] [[Categoría:Música en castellanu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 5vcvmlsqr26v8c7co1q2xgtt444kcen 0 139846 3713274 3690003 2022-08-25T09:55:44Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Ficha de xéneru musical |xéneru = Champeta |orixe musical = [[música africana]], música caribeña, música afrocolombiana |orixe cultural = {{bandera|Colombia}} [[Colombia]] |bandera = Flag of Colombia.svg |instrumento = guitarra llétrica , caxa de ritmos , tecláu etc |popularidá = alta en Cartagena |subxéneros = champeta criolla, champeta urbana, champeta africana |fundas = tambores llétricos y acordión |enllaces = }} La '''Champeta''', ye un fenómenu musical y cultural, de [[fechu social]] y [[xéneru musical]] d'orixe llocal de les zones afrodescendientes de los barrios de les cais [[colombia]]nas de [[Cartagena de Indias]], venceyáu cola cultura del correximientu del [[Palenque de San Basilio]] ya influyíu por xéneros de colonies africanes según del continente africanu.<ref name="CHAMPETA/ TERAPIA: UNA SIDA PA REVISITAR LES CIUDADANÍES CULTURALES NEL GRAN CARIBE ">Nicolás R. Contreras Hernández, Conferencia, Cartagena, 2002</ref> == Historia == La ''Champeta'' surde como apelativu o [[fechu social]] nos [[años 1930]], como [[baille]] nos [[años 1970]] y como [[xéneru musical]] nos [[años 1980]]. [[Ficheru:Machete knife blade.jpg|thumb|300px|Cuchiellu champeta o machetilla.]] Ensin tenese una fecha exacta, los investigadores socioculturales y los sociólogos determinaron que dende antes de los años venti llamóse-y champetuo a los habitantes de barrios alloñaos del centru de Cartagena, acomuñaos a los estratos más probes y de carauterístiques afrodescendientes.<ref>{{cita web |url=https://www.ecured.cu/Champeta|títulu=Champeta - EcuRed |fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.ecured.cu|idioma=es}}</ref> Esti apellativu foi puestu pola élite económica nun intentu de faer de menos a esta cultura sobreviviente. Esti nome, d'antiguo aceptáu y camudáu, aniciar pola rellación de la mentada población cola '''machetilla "champeta"''', y acomuñar a elementos de vulgaridá, probeza y negritud. D'esta forma ye una [[cultura]] con un pasáu históricamente marcada pola esclavitú y el maltratu, enfocada nos barrios más antiguos allugaos na [[Islles Caimán|Islla Caimán]], anguaño llamada Olaya y el barriu Pozón. Nos entamos de los años [[70s|70]] esti procesu cultural, qu'hasta esi momentu incluyía les sos redolaes, la so manera de falar, la so manera de ser y les sos fiestes; faise más visible en Colombia pol desenvolvimientu d'una serie de bailles complexos con bases rítmiques procedentes de xéneros como la [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] y el xíbaru, nel que depués incursionó tamién el [[reggae]]. Esta música poner a tou volume en grandes altavoces, llamaos pola so población '''picós''' basándose nel estranxerismu ''[[pick-up]]''; fenómenu cultural na música que dende los años [[60s|60]] remanecía en toa América llatina. Estos primeros bailles, pola so condición relaxante y desabierta de los problemes económicos del país, fueron llamaos ''terapia''. Pero solu escontra [[1981]] naz per primer vegada la música cantada ya interpretada: la ''terapia criolla'', construyida per primer vegada por personaxes cartageneros afrodescendientes y palanqueros de [[San Basilio]], onde depués incursionaron cantautores y mercaos de [[Barranquilla]] y n'otros llugares del país. Esta nueva música acoyó como principal mediu d'espardimientu los altoparlantes "picó" enantes utilizaos pa mueyu, xíbaru y reggaé; na so mayoría dedicáronse puramente al espardimientu d'esti nuevu xéneru musical, qu'agora yera inspiráu como resultáu de discos traíos a los puertos de Cartagena d'orixe africanu, según colonies euroafricanas. Depués, el xéneru musical mesmu pasó de llamase ''terapia criolla'' a ''terapia colombiana'' y d'últimes adoptó'l so nome acomuñáu cola cultura identitaria ''champeta''.<ref>[Rafael Escallón Miranda. «LA POLARIZACIÓN DE LA CHAMPETA. Investigación que motivó la reconocencia d'esta cultura y de esti xéneru nel Salón Rexonal del Caribe y Nacional de Colombia.» Vol. 1. nᵘ 2. ORGANIZACIÓN ROZTRO 2007]</ref> Teniendo en cuenta les distintes travesíes que faíen persones rellacionaes con esti nuevu xéneru en Cartagena de Indias a países de les Antilles y a Francia pa l'adquisición de nuevos discos que llamaben "champeta africana" qu'inspiraben el fenómenu musical en Colombia. == Aspeutos culturales y Fechu social == [[Ficheru:Bazurto-champeta-wall.jpg|thumb|Afiches promocionales de conciertos de Champeta nel Mercáu de Bazurto, [[Cartagena de Indias]]]] La concepción clásica de la champetería o champetudismo —''champetuísmo'' en [[costeñol|criollu español]] tien cuatro aspecto importantes: la espresión musical, la so xíriga distintiva, los [[Tocadiscos|"Picós"]] y los perreos —fiestes y [[Verbena (fiesta)|verbenes]]—. Hai quien dan la mesma importancia a otros aspeutos, como'l baille, l'activismu político, el diseñu de la ropa, l'aspeutu audiovisual de los sos videos, y el restu d'elementos culturales. Apocayá esta cultura de fechu social apoderóse d'aspeutos artísticos diferenciales al xéneru musical mesmu, como son los manifiestos nel cine, la lliteratura y nes artes plástiques.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Cerca de 5.000 'champetúos' van abrazar polos secuestraos - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com|url = http://www.eltiempo.com/nacion/caribe/2008-05-16/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR-4167012.html |fechaaccesu=30 de mayu de 2015}} |2=http://www.eltiempo.com/nacion/caribe/2008-05-16/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR-4167012.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref>Na conferencia ''Champeta: la Verdá del Cuentu'', l'investigador Enrique Luis Muñoz fai notar, como nos ambientes salseros de Cartagena, yá s'emplegaba la espresión champetúo fuera del contestu culinariu pa designar a la persona problemática y de modales rústicos, esto ye, como sinónimu de feu y “coralibe” o “coralón”. Revisar el nome de los picos más famosos ye realcontrase, revisitar, el predominiu de la [[músicu mueyu|mueyu]] dende y nel mundu de la caseta o verbena: El Conde, El Timbalero, El Sibanicú, El pijuán, El Ché, El Fidel o El Colloráu —pol discu Colorado de [[Ray Barretto]]— son evidencies como dende la música y del ritmu, los costeños reconócense non solamente como partes del Caribe hispanu, nomáu dende la latinoamericanidad, sinón dende esi Gran Caribe plurillingüe, más incluyente con al respective de l'heriedu de mamá África. == Música Champeta == Ye un ritmu contemporaneu que nació hai 32 años na ciudá de [[Cartagena de Indias]] ([[Colombia]]) con una gran influencia del correximientu de [[San Basilio de Palenque]] y qu'al traviés de los alcuentros de Música del Caribe de los años 80 que se realizaben en Cartagena estendióse depués a nivel nacional ya influyo recíprocamente en xéneros internacionales similares como'l [[Raggamuffin]] y otros. El xéneru Terapia nació como una adautación de ritmos africanos ([[soukous]], [[highlife]], [[mbquanga]], [[juju]]) con vibraciones antillanes ([[rap]]-reggae, [[Konpa dirèk|compás haitianu]], [[zouk]], [[soca]] y [[calipso]]) ya influencies de la música descendiente de lo indíxena y afrocolombiana ([[bullerengue]], [[mapalé]], [[zambapalo]] y [[chalupa]]). Esta fusión de ritmos configuró una nueva cultura musical urbana nel contestu caribeñu, que se consolidó nes barriaes cartageneras a mediaos de los años ochenta. Depués nos años [[90s|90]] sufrió una serie de cambeos tantu nos sos conteníos, como na so música, acompañáu de fenómenos dixitales, plaques ([[intervenciones arrítmiques]]) y siendo tantu amada como refugada polos sectores élites del país, xenerando asina un xéneru bastante estremáu del so orixe que lu inspiraron. Nos sos entamos espublizóse al traviés de los potentes equipos de soníu denominaos picos (''pick-up'') que suenen nes verbenes o casetes. Caracterízase porque la base rítmica prevalez sobre les llinies melódicu y harmónicu, convirtiéndola nuna espresión musical bailladera na que predominen una fuercia y una plasticidad desbordantes. Los preseos emplegaos na execución d'esti allegre y contaxosu ritmu son la voz, la batería, les guitarres llétriques, el baxu, les congues y el sintetizador, qu'añede efeutos rítmicos. Esti xéneru musical tien, como los sos elementos únicos, una división temporal de tres aceleraciones, la música inicial, el coru y un tercer elementu llamáu'l espeluque, que ye propiu de ritmos fuertes y repetitivos acompañáu polo xeneral de plaques (intervenciones dixitales) Con un llinguaxe popular y lleno de maxinos los champeteros canten les sos vivencies. Les lletres, sobrepuestes a pistes africanes o con música orixinal, evidencian l'actitú contestataria de los sectores afrocartageneros discriminaos, qu'acometen contra la esclusión social y económico o cunten los sos suaños de cambéu y progresu. == Músicos intérpretes == Abril y Sotu ([[2002]]) menten como les "estrelles de la champeta" aquellos artistes que llograron trescender la redolada llocal y roblar contratos colos grandes sellos discográficos nacionales ya internacionales. Dende'l surdimientu de la champeta hasta l'actualidá puede mentase a: “[[El Sayayín]]" (Jhon Jairo Sayas), "[[Jhonky]]"(John Eister Gutiérrez Cassiani),"[[Papu Man]]" (Milton Torres Reyes),"[[Mr Black El Presidente]]" (Edwin Antequera), “[[El Afinaito]]” (Sergio Liñan), [https://www.ecured.cu/Kevin_Florez Kevin Florez] (Kevin Rafael Florez), “Álvaro El Bárbaru” (Álvaro Zapata), "El Rasta" (Louis Towers), "Elio Boom" (Francisco Corrolades), "Twister el Rei" (Israel Goméz), "Yao & Zaa", "Anne Swing" (Viviano Torres), "Charles King" (Carlos Reyes), "Eddy Jey", [[Zaider]](zaider junior Peralta), [[L'Encantu]]; Hernan Hernandez, [[El Dogar Disc]], ente otros. Esti postreru na so intención d'ameyorar la imaxe de la pallabra champeta, insistentemente despinta'l so significáu d'aspeutu social y nel so discursu nun desea que se-y acomuñar con namás que música o xéneru musical comercial, despintando cualesquier otru significáu como la so rellación cola machetilla, col pasáu históricu respectu de la condición étnica económica de los afro-cartageneros, cola so rellación colos picos, cola so condición nes [[artes plástiques]], col cine popular y cola manera de falar o de vistir, y llueñe de too esto más bien siempres caltién asociaciones colos fenómenos místicu y icónicos d'África y de palenque, y nos sos diseños se remite más a lo [[rastafari]] qu'a lo identitario de la ciudá de [[Cartagena de Indias]] o de los pueblos de bolívar. Torres tamién como fenómenu importante de la champeta arrexuntó a los primeres cantantes d'esti xéneru nel grupu musical ''Anne Swing'' que tuvo ésitu internacional a finales de la década de los [[80s]], llegando a tar nos Top 40 de los [[Estaos Xuníos]].<ref name="Ente la Champeta y la paré. El futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena">Carmen Abril y Mauricio Sotu, Investigación,, Convenio Andrés Bello, Bogotá, 2004</ref> === Intérpretes rellacionaos === * El cantante [[Carlos Vives]] realiza una fusión de Terapia-Champeta con ritmos caribeños nel cantar ''Pa' Mayte'' y dexa ver parte d'esta influencia n'otres temes.<ref>[https://web.archive.org/web/20090203192425/http://www.washingtonhispanic.com/Passissues/paper8_19_5/html/espectaculos.html Artículu de Lena Hansen sobre conciertu de Carlos Vives, orixinalmente nel Miami Herald]</ref> * El cantante de mueyu [[Joe Regueru]] dedicáu a resaltar lo afro-descendiente y lo autóctono del caribe y Cartagena, amiestu diversu influencies musicales, fundamentalmente colos xéneros negros como la champeta, nomada en munchos de los sos discos cola muletilla de ”champetuo” como por casu ''La rebelión''. == Nel cine == '''Cimarrones al filu de la champeta''' (2008) del so Productor y Direutor '''Jorge Benítez''', ye la primer película d'esta cultura que se basa puramente nel cotidianu y l'estereotipu de ser champetudo. '''La gorra''', realizáu por '''Andres Lozano Pineda''' tamién nel (2008). '''Bandoleros''' (2006) del so Direutor '''Erlyn Salgado''' d'orixe Palenquero-Cartagenero foi reconocida como la primer manifestación fílmica d'esta cultura champeta por persones estudioses de la tema como son el periodista Ricardo Chica, y l'investigador Rafael Escallón. Esta película foi filmada con un celular y una cámara Handican y tien la so mayor creatividá en faese circular utilizando'l mercáu informal, que ye habitual na música Terapia, pa ser distribuyida y == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{cita publicación | autor = RAFAEL ESCALLÓN | títulu = LA POLARIZACIÓN DE LA CHAMPETA. Investigación que motivó la reconocencia d'esta cultura y de esti xéneru nel Salón Rexonal y Nacional de Colombia. | añu = 2007 | editorial = ROZTRO - MUSÉU D'ARTE MODERNO DE CARTAXENA | volume = 1 | númberu = 2 | url = [http://web.archive.org/web/http://www.geocities.com/pala.calo Web]}} * {{cita llibru | autor = ABRIL, Carmen; SOTU, Mauricio | títulu = Ente la champeta y la paré. El futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena |títulu=Coleición Economía y Cultura |añu=2004 | editorial = Bogotá: Observatoriu del Caribe Colombianu, Convenio Andrés Bello | isbn = 958-698-149-5 }} * {{cita publicación | autor = NICOLÁS R. CONTRERAS HERNÁNDEZ | títulu = CHAMPETA-TERAPIA: UNA SIDA PA REVISITAR LES CIUDADANÍES CULTURALES NEL GRAN CARIBE | añu = 2002 | editorial = Comfamiliar | volume = Ensayo Únicu | url =[http://www.geocities.com/comfamiliar/Articulos/Champeta_Terapia.doc. Archivu de Microsoft Word]}} * {{cita publicación | autor = ELISABETH CUNIN |títulu=IDENTIDAD A FLOR DE PIEL. Lo "negru" ente apariencies y pertenencies: categoríes raciales y mestizaje en Cartagena | añu = 2003 | editorial = Institutu Colombianu d'Antropoloxía y Hestoria, Universidá de los Andes, Institutu Francés d'Estudios Andinos, Observatoriu del Caribe Colombianu, Bogotá. | volume = 1- 367 páxs. | capítulu= 5 | url = [http://web.archive.org/web/http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole65/bole7a.htm Web] |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole65/bole7a.htm |fechaarchivu=24 de payares de 2015}} * {{cita publicación | autor = ADOLFO GONZÁLEZ HENRÍQUEZ (investigador musical) y CARMEN ABRIL (coautora del llibru) | títulu = Ente la espada y la paré, el futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena | añu = 2005 | editorial = Conveniu Andrés Bello y l'Observatoriu del Caribe | volume = 1 | númberu = 2 | url =[http://web.archive.org/web/http://www.ocaribe.org/noticies/2005/xunu/champeta.htm Web]}} * {{cita llibru | autor = CLAUDIA MOSQUERA Y MARION PROVENZAL | títulu = Construcción d'identidá Caribeña popular en Cartagena de Indias al traviés de la música y el baille de la champeta | añu = 2000 | editorial = | volume = 3 | páxines= 98 -114 }} * {{cita publicación | autor = | títulu = CONFLICTU Y (IN)VISIBILIDÁ, Retos nos estudios de la xente negro en Colombia, páx.24 ELISABETH CUNIN discográfica de Cartagena de la esclavitú al multiculturalismu: l'antropólogu, ente identidá refugada ya identidá instrumentalizada, pag148, CARLOS EFRÉN AGUDELO, non toos vienen del rio: construcción d'identidaes negres urbanes y movilización política en colombia, pag191. | añu = | editorial = | volume = 1 }} == Enllaces esternos == * [http://www.youtube.com/watch?v=3HqRPEFezt8 Videu ''Polarización de la Champeta''] {{Tradubot|Champeta}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música de Colombia]] [[Categoría:Xéneros de música llatina]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] hdx0thhm9lz8hwr3gisjr1x4xn1gho4 3713316 3713274 2022-08-25T10:15:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: Músicu mueyu => Música salsa wikitext text/x-wiki {{Ficha de xéneru musical |xéneru = Champeta |orixe musical = [[música africana]], música caribeña, música afrocolombiana |orixe cultural = {{bandera|Colombia}} [[Colombia]] |bandera = Flag of Colombia.svg |instrumento = guitarra llétrica , caxa de ritmos , tecláu etc |popularidá = alta en Cartagena |subxéneros = champeta criolla, champeta urbana, champeta africana |fundas = tambores llétricos y acordión |enllaces = }} La '''Champeta''', ye un fenómenu musical y cultural, de [[fechu social]] y [[xéneru musical]] d'orixe llocal de les zones afrodescendientes de los barrios de les cais [[colombia]]nas de [[Cartagena de Indias]], venceyáu cola cultura del correximientu del [[Palenque de San Basilio]] ya influyíu por xéneros de colonies africanes según del continente africanu.<ref name="CHAMPETA/ TERAPIA: UNA SIDA PA REVISITAR LES CIUDADANÍES CULTURALES NEL GRAN CARIBE ">Nicolás R. Contreras Hernández, Conferencia, Cartagena, 2002</ref> == Historia == La ''Champeta'' surde como apelativu o [[fechu social]] nos [[años 1930]], como [[baille]] nos [[años 1970]] y como [[xéneru musical]] nos [[años 1980]]. [[Ficheru:Machete knife blade.jpg|thumb|300px|Cuchiellu champeta o machetilla.]] Ensin tenese una fecha exacta, los investigadores socioculturales y los sociólogos determinaron que dende antes de los años venti llamóse-y champetuo a los habitantes de barrios alloñaos del centru de Cartagena, acomuñaos a los estratos más probes y de carauterístiques afrodescendientes.<ref>{{cita web |url=https://www.ecured.cu/Champeta|títulu=Champeta - EcuRed |fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.ecured.cu|idioma=es}}</ref> Esti apellativu foi puestu pola élite económica nun intentu de faer de menos a esta cultura sobreviviente. Esti nome, d'antiguo aceptáu y camudáu, aniciar pola rellación de la mentada población cola '''machetilla "champeta"''', y acomuñar a elementos de vulgaridá, probeza y negritud. D'esta forma ye una [[cultura]] con un pasáu históricamente marcada pola esclavitú y el maltratu, enfocada nos barrios más antiguos allugaos na [[Islles Caimán|Islla Caimán]], anguaño llamada Olaya y el barriu Pozón. Nos entamos de los años [[70s|70]] esti procesu cultural, qu'hasta esi momentu incluyía les sos redolaes, la so manera de falar, la so manera de ser y les sos fiestes; faise más visible en Colombia pol desenvolvimientu d'una serie de bailles complexos con bases rítmiques procedentes de xéneros como la [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] y el xíbaru, nel que depués incursionó tamién el [[reggae]]. Esta música poner a tou volume en grandes altavoces, llamaos pola so población '''picós''' basándose nel estranxerismu ''[[pick-up]]''; fenómenu cultural na música que dende los años [[60s|60]] remanecía en toa América llatina. Estos primeros bailles, pola so condición relaxante y desabierta de los problemes económicos del país, fueron llamaos ''terapia''. Pero solu escontra [[1981]] naz per primer vegada la música cantada ya interpretada: la ''terapia criolla'', construyida per primer vegada por personaxes cartageneros afrodescendientes y palanqueros de [[San Basilio]], onde depués incursionaron cantautores y mercaos de [[Barranquilla]] y n'otros llugares del país. Esta nueva música acoyó como principal mediu d'espardimientu los altoparlantes "picó" enantes utilizaos pa mueyu, xíbaru y reggaé; na so mayoría dedicáronse puramente al espardimientu d'esti nuevu xéneru musical, qu'agora yera inspiráu como resultáu de discos traíos a los puertos de Cartagena d'orixe africanu, según colonies euroafricanas. Depués, el xéneru musical mesmu pasó de llamase ''terapia criolla'' a ''terapia colombiana'' y d'últimes adoptó'l so nome acomuñáu cola cultura identitaria ''champeta''.<ref>[Rafael Escallón Miranda. «LA POLARIZACIÓN DE LA CHAMPETA. Investigación que motivó la reconocencia d'esta cultura y de esti xéneru nel Salón Rexonal del Caribe y Nacional de Colombia.» Vol. 1. nᵘ 2. ORGANIZACIÓN ROZTRO 2007]</ref> Teniendo en cuenta les distintes travesíes que faíen persones rellacionaes con esti nuevu xéneru en Cartagena de Indias a países de les Antilles y a Francia pa l'adquisición de nuevos discos que llamaben "champeta africana" qu'inspiraben el fenómenu musical en Colombia. == Aspeutos culturales y Fechu social == [[Ficheru:Bazurto-champeta-wall.jpg|thumb|Afiches promocionales de conciertos de Champeta nel Mercáu de Bazurto, [[Cartagena de Indias]]]] La concepción clásica de la champetería o champetudismo —''champetuísmo'' en [[costeñol|criollu español]] tien cuatro aspecto importantes: la espresión musical, la so xíriga distintiva, los [[Tocadiscos|"Picós"]] y los perreos —fiestes y [[Verbena (fiesta)|verbenes]]—. Hai quien dan la mesma importancia a otros aspeutos, como'l baille, l'activismu político, el diseñu de la ropa, l'aspeutu audiovisual de los sos videos, y el restu d'elementos culturales. Apocayá esta cultura de fechu social apoderóse d'aspeutos artísticos diferenciales al xéneru musical mesmu, como son los manifiestos nel cine, la lliteratura y nes artes plástiques.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Cerca de 5.000 'champetúos' van abrazar polos secuestraos - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com|url = http://www.eltiempo.com/nacion/caribe/2008-05-16/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR-4167012.html |fechaaccesu=30 de mayu de 2015}} |2=http://www.eltiempo.com/nacion/caribe/2008-05-16/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR-4167012.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref>Na conferencia ''Champeta: la Verdá del Cuentu'', l'investigador Enrique Luis Muñoz fai notar, como nos ambientes salseros de Cartagena, yá s'emplegaba la espresión champetúo fuera del contestu culinariu pa designar a la persona problemática y de modales rústicos, esto ye, como sinónimu de feu y “coralibe” o “coralón”. Revisar el nome de los picos más famosos ye realcontrase, revisitar, el predominiu de la [[música salsa|mueyu]] dende y nel mundu de la caseta o verbena: El Conde, El Timbalero, El Sibanicú, El pijuán, El Ché, El Fidel o El Colloráu —pol discu Colorado de [[Ray Barretto]]— son evidencies como dende la música y del ritmu, los costeños reconócense non solamente como partes del Caribe hispanu, nomáu dende la latinoamericanidad, sinón dende esi Gran Caribe plurillingüe, más incluyente con al respective de l'heriedu de mamá África. == Música Champeta == Ye un ritmu contemporaneu que nació hai 32 años na ciudá de [[Cartagena de Indias]] ([[Colombia]]) con una gran influencia del correximientu de [[San Basilio de Palenque]] y qu'al traviés de los alcuentros de Música del Caribe de los años 80 que se realizaben en Cartagena estendióse depués a nivel nacional ya influyo recíprocamente en xéneros internacionales similares como'l [[Raggamuffin]] y otros. El xéneru Terapia nació como una adautación de ritmos africanos ([[soukous]], [[highlife]], [[mbquanga]], [[juju]]) con vibraciones antillanes ([[rap]]-reggae, [[Konpa dirèk|compás haitianu]], [[zouk]], [[soca]] y [[calipso]]) ya influencies de la música descendiente de lo indíxena y afrocolombiana ([[bullerengue]], [[mapalé]], [[zambapalo]] y [[chalupa]]). Esta fusión de ritmos configuró una nueva cultura musical urbana nel contestu caribeñu, que se consolidó nes barriaes cartageneras a mediaos de los años ochenta. Depués nos años [[90s|90]] sufrió una serie de cambeos tantu nos sos conteníos, como na so música, acompañáu de fenómenos dixitales, plaques ([[intervenciones arrítmiques]]) y siendo tantu amada como refugada polos sectores élites del país, xenerando asina un xéneru bastante estremáu del so orixe que lu inspiraron. Nos sos entamos espublizóse al traviés de los potentes equipos de soníu denominaos picos (''pick-up'') que suenen nes verbenes o casetes. Caracterízase porque la base rítmica prevalez sobre les llinies melódicu y harmónicu, convirtiéndola nuna espresión musical bailladera na que predominen una fuercia y una plasticidad desbordantes. Los preseos emplegaos na execución d'esti allegre y contaxosu ritmu son la voz, la batería, les guitarres llétriques, el baxu, les congues y el sintetizador, qu'añede efeutos rítmicos. Esti xéneru musical tien, como los sos elementos únicos, una división temporal de tres aceleraciones, la música inicial, el coru y un tercer elementu llamáu'l espeluque, que ye propiu de ritmos fuertes y repetitivos acompañáu polo xeneral de plaques (intervenciones dixitales) Con un llinguaxe popular y lleno de maxinos los champeteros canten les sos vivencies. Les lletres, sobrepuestes a pistes africanes o con música orixinal, evidencian l'actitú contestataria de los sectores afrocartageneros discriminaos, qu'acometen contra la esclusión social y económico o cunten los sos suaños de cambéu y progresu. == Músicos intérpretes == Abril y Sotu ([[2002]]) menten como les "estrelles de la champeta" aquellos artistes que llograron trescender la redolada llocal y roblar contratos colos grandes sellos discográficos nacionales ya internacionales. Dende'l surdimientu de la champeta hasta l'actualidá puede mentase a: “[[El Sayayín]]" (Jhon Jairo Sayas), "[[Jhonky]]"(John Eister Gutiérrez Cassiani),"[[Papu Man]]" (Milton Torres Reyes),"[[Mr Black El Presidente]]" (Edwin Antequera), “[[El Afinaito]]” (Sergio Liñan), [https://www.ecured.cu/Kevin_Florez Kevin Florez] (Kevin Rafael Florez), “Álvaro El Bárbaru” (Álvaro Zapata), "El Rasta" (Louis Towers), "Elio Boom" (Francisco Corrolades), "Twister el Rei" (Israel Goméz), "Yao & Zaa", "Anne Swing" (Viviano Torres), "Charles King" (Carlos Reyes), "Eddy Jey", [[Zaider]](zaider junior Peralta), [[L'Encantu]]; Hernan Hernandez, [[El Dogar Disc]], ente otros. Esti postreru na so intención d'ameyorar la imaxe de la pallabra champeta, insistentemente despinta'l so significáu d'aspeutu social y nel so discursu nun desea que se-y acomuñar con namás que música o xéneru musical comercial, despintando cualesquier otru significáu como la so rellación cola machetilla, col pasáu históricu respectu de la condición étnica económica de los afro-cartageneros, cola so rellación colos picos, cola so condición nes [[artes plástiques]], col cine popular y cola manera de falar o de vistir, y llueñe de too esto más bien siempres caltién asociaciones colos fenómenos místicu y icónicos d'África y de palenque, y nos sos diseños se remite más a lo [[rastafari]] qu'a lo identitario de la ciudá de [[Cartagena de Indias]] o de los pueblos de bolívar. Torres tamién como fenómenu importante de la champeta arrexuntó a los primeres cantantes d'esti xéneru nel grupu musical ''Anne Swing'' que tuvo ésitu internacional a finales de la década de los [[80s]], llegando a tar nos Top 40 de los [[Estaos Xuníos]].<ref name="Ente la Champeta y la paré. El futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena">Carmen Abril y Mauricio Sotu, Investigación,, Convenio Andrés Bello, Bogotá, 2004</ref> === Intérpretes rellacionaos === * El cantante [[Carlos Vives]] realiza una fusión de Terapia-Champeta con ritmos caribeños nel cantar ''Pa' Mayte'' y dexa ver parte d'esta influencia n'otres temes.<ref>[https://web.archive.org/web/20090203192425/http://www.washingtonhispanic.com/Passissues/paper8_19_5/html/espectaculos.html Artículu de Lena Hansen sobre conciertu de Carlos Vives, orixinalmente nel Miami Herald]</ref> * El cantante de mueyu [[Joe Regueru]] dedicáu a resaltar lo afro-descendiente y lo autóctono del caribe y Cartagena, amiestu diversu influencies musicales, fundamentalmente colos xéneros negros como la champeta, nomada en munchos de los sos discos cola muletilla de ”champetuo” como por casu ''La rebelión''. == Nel cine == '''Cimarrones al filu de la champeta''' (2008) del so Productor y Direutor '''Jorge Benítez''', ye la primer película d'esta cultura que se basa puramente nel cotidianu y l'estereotipu de ser champetudo. '''La gorra''', realizáu por '''Andres Lozano Pineda''' tamién nel (2008). '''Bandoleros''' (2006) del so Direutor '''Erlyn Salgado''' d'orixe Palenquero-Cartagenero foi reconocida como la primer manifestación fílmica d'esta cultura champeta por persones estudioses de la tema como son el periodista Ricardo Chica, y l'investigador Rafael Escallón. Esta película foi filmada con un celular y una cámara Handican y tien la so mayor creatividá en faese circular utilizando'l mercáu informal, que ye habitual na música Terapia, pa ser distribuyida y == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{cita publicación | autor = RAFAEL ESCALLÓN | títulu = LA POLARIZACIÓN DE LA CHAMPETA. Investigación que motivó la reconocencia d'esta cultura y de esti xéneru nel Salón Rexonal y Nacional de Colombia. | añu = 2007 | editorial = ROZTRO - MUSÉU D'ARTE MODERNO DE CARTAXENA | volume = 1 | númberu = 2 | url = [http://web.archive.org/web/http://www.geocities.com/pala.calo Web]}} * {{cita llibru | autor = ABRIL, Carmen; SOTU, Mauricio | títulu = Ente la champeta y la paré. El futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena |títulu=Coleición Economía y Cultura |añu=2004 | editorial = Bogotá: Observatoriu del Caribe Colombianu, Convenio Andrés Bello | isbn = 958-698-149-5 }} * {{cita publicación | autor = NICOLÁS R. CONTRERAS HERNÁNDEZ | títulu = CHAMPETA-TERAPIA: UNA SIDA PA REVISITAR LES CIUDADANÍES CULTURALES NEL GRAN CARIBE | añu = 2002 | editorial = Comfamiliar | volume = Ensayo Únicu | url =[http://www.geocities.com/comfamiliar/Articulos/Champeta_Terapia.doc. Archivu de Microsoft Word]}} * {{cita publicación | autor = ELISABETH CUNIN |títulu=IDENTIDAD A FLOR DE PIEL. Lo "negru" ente apariencies y pertenencies: categoríes raciales y mestizaje en Cartagena | añu = 2003 | editorial = Institutu Colombianu d'Antropoloxía y Hestoria, Universidá de los Andes, Institutu Francés d'Estudios Andinos, Observatoriu del Caribe Colombianu, Bogotá. | volume = 1- 367 páxs. | capítulu= 5 | url = [http://web.archive.org/web/http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole65/bole7a.htm Web] |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole65/bole7a.htm |fechaarchivu=24 de payares de 2015}} * {{cita publicación | autor = ADOLFO GONZÁLEZ HENRÍQUEZ (investigador musical) y CARMEN ABRIL (coautora del llibru) | títulu = Ente la espada y la paré, el futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena | añu = 2005 | editorial = Conveniu Andrés Bello y l'Observatoriu del Caribe | volume = 1 | númberu = 2 | url =[http://web.archive.org/web/http://www.ocaribe.org/noticies/2005/xunu/champeta.htm Web]}} * {{cita llibru | autor = CLAUDIA MOSQUERA Y MARION PROVENZAL | títulu = Construcción d'identidá Caribeña popular en Cartagena de Indias al traviés de la música y el baille de la champeta | añu = 2000 | editorial = | volume = 3 | páxines= 98 -114 }} * {{cita publicación | autor = | títulu = CONFLICTU Y (IN)VISIBILIDÁ, Retos nos estudios de la xente negro en Colombia, páx.24 ELISABETH CUNIN discográfica de Cartagena de la esclavitú al multiculturalismu: l'antropólogu, ente identidá refugada ya identidá instrumentalizada, pag148, CARLOS EFRÉN AGUDELO, non toos vienen del rio: construcción d'identidaes negres urbanes y movilización política en colombia, pag191. | añu = | editorial = | volume = 1 }} == Enllaces esternos == * [http://www.youtube.com/watch?v=3HqRPEFezt8 Videu ''Polarización de la Champeta''] {{Tradubot|Champeta}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música de Colombia]] [[Categoría:Xéneros de música llatina]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ieu5pkhg9929a7by0voqvuzdmqkx0mi 3713321 3713316 2022-08-25T10:16:45Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa wikitext text/x-wiki {{Ficha de xéneru musical |xéneru = Champeta |orixe musical = [[música africana]], música caribeña, música afrocolombiana |orixe cultural = {{bandera|Colombia}} [[Colombia]] |bandera = Flag of Colombia.svg |instrumento = guitarra llétrica , caxa de ritmos , tecláu etc |popularidá = alta en Cartagena |subxéneros = champeta criolla, champeta urbana, champeta africana |fundas = tambores llétricos y acordión |enllaces = }} La '''Champeta''', ye un fenómenu musical y cultural, de [[fechu social]] y [[xéneru musical]] d'orixe llocal de les zones afrodescendientes de los barrios de les cais [[colombia]]nas de [[Cartagena de Indias]], venceyáu cola cultura del correximientu del [[Palenque de San Basilio]] ya influyíu por xéneros de colonies africanes según del continente africanu.<ref name="CHAMPETA/ TERAPIA: UNA SIDA PA REVISITAR LES CIUDADANÍES CULTURALES NEL GRAN CARIBE ">Nicolás R. Contreras Hernández, Conferencia, Cartagena, 2002</ref> == Historia == La ''Champeta'' surde como apelativu o [[fechu social]] nos [[años 1930]], como [[baille]] nos [[años 1970]] y como [[xéneru musical]] nos [[años 1980]]. [[Ficheru:Machete knife blade.jpg|thumb|300px|Cuchiellu champeta o machetilla.]] Ensin tenese una fecha exacta, los investigadores socioculturales y los sociólogos determinaron que dende antes de los años venti llamóse-y champetuo a los habitantes de barrios alloñaos del centru de Cartagena, acomuñaos a los estratos más probes y de carauterístiques afrodescendientes.<ref>{{cita web |url=https://www.ecured.cu/Champeta|títulu=Champeta - EcuRed |fechaaccesu=21 de payares de 2017|sitiuweb=www.ecured.cu|idioma=es}}</ref> Esti apellativu foi puestu pola élite económica nun intentu de faer de menos a esta cultura sobreviviente. Esti nome, d'antiguo aceptáu y camudáu, aniciar pola rellación de la mentada población cola '''machetilla "champeta"''', y acomuñar a elementos de vulgaridá, probeza y negritud. D'esta forma ye una [[cultura]] con un pasáu históricamente marcada pola esclavitú y el maltratu, enfocada nos barrios más antiguos allugaos na [[Islles Caimán|Islla Caimán]], anguaño llamada Olaya y el barriu Pozón. Nos entamos de los años [[70s|70]] esti procesu cultural, qu'hasta esi momentu incluyía les sos redolaes, la so manera de falar, la so manera de ser y les sos fiestes; faise más visible en Colombia pol desenvolvimientu d'una serie de bailles complexos con bases rítmiques procedentes de xéneros como la [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] y el xíbaru, nel que depués incursionó tamién el [[reggae]]. Esta música poner a tou volume en grandes altavoces, llamaos pola so población '''picós''' basándose nel estranxerismu ''[[pick-up]]''; fenómenu cultural na música que dende los años [[60s|60]] remanecía en toa América llatina. Estos primeros bailles, pola so condición relaxante y desabierta de los problemes económicos del país, fueron llamaos ''terapia''. Pero solu escontra [[1981]] naz per primer vegada la música cantada ya interpretada: la ''terapia criolla'', construyida per primer vegada por personaxes cartageneros afrodescendientes y palanqueros de [[San Basilio]], onde depués incursionaron cantautores y mercaos de [[Barranquilla]] y n'otros llugares del país. Esta nueva música acoyó como principal mediu d'espardimientu los altoparlantes "picó" enantes utilizaos pa salsa, xíbaru y reggaé; na so mayoría dedicáronse puramente al espardimientu d'esti nuevu xéneru musical, qu'agora yera inspiráu como resultáu de discos traíos a los puertos de Cartagena d'orixe africanu, según colonies euroafricanas. Depués, el xéneru musical mesmu pasó de llamase ''terapia criolla'' a ''terapia colombiana'' y d'últimes adoptó'l so nome acomuñáu cola cultura identitaria ''champeta''.<ref>[Rafael Escallón Miranda. «LA POLARIZACIÓN DE LA CHAMPETA. Investigación que motivó la reconocencia d'esta cultura y de esti xéneru nel Salón Rexonal del Caribe y Nacional de Colombia.» Vol. 1. nᵘ 2. ORGANIZACIÓN ROZTRO 2007]</ref> Teniendo en cuenta les distintes travesíes que faíen persones rellacionaes con esti nuevu xéneru en Cartagena de Indias a países de les Antilles y a Francia pa l'adquisición de nuevos discos que llamaben "champeta africana" qu'inspiraben el fenómenu musical en Colombia. == Aspeutos culturales y Fechu social == [[Ficheru:Bazurto-champeta-wall.jpg|thumb|Afiches promocionales de conciertos de Champeta nel Mercáu de Bazurto, [[Cartagena de Indias]]]] La concepción clásica de la champetería o champetudismo —''champetuísmo'' en [[costeñol|criollu español]] tien cuatro aspecto importantes: la espresión musical, la so xíriga distintiva, los [[Tocadiscos|"Picós"]] y los perreos —fiestes y [[Verbena (fiesta)|verbenes]]—. Hai quien dan la mesma importancia a otros aspeutos, como'l baille, l'activismu político, el diseñu de la ropa, l'aspeutu audiovisual de los sos videos, y el restu d'elementos culturales. Apocayá esta cultura de fechu social apoderóse d'aspeutos artísticos diferenciales al xéneru musical mesmu, como son los manifiestos nel cine, la lliteratura y nes artes plástiques.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |títulu=Cerca de 5.000 'champetúos' van abrazar polos secuestraos - Archivu Dixital de Noticies de Colombia y el Mundu dende 1.990 - eltiempo.com|url = http://www.eltiempo.com/nacion/caribe/2008-05-16/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR-4167012.html |fechaaccesu=30 de mayu de 2015}} |2=http://www.eltiempo.com/nacion/caribe/2008-05-16/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR-4167012.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref>Na conferencia ''Champeta: la Verdá del Cuentu'', l'investigador Enrique Luis Muñoz fai notar, como nos ambientes salseros de Cartagena, yá s'emplegaba la espresión champetúo fuera del contestu culinariu pa designar a la persona problemática y de modales rústicos, esto ye, como sinónimu de feu y “coralibe” o “coralón”. Revisar el nome de los picos más famosos ye realcontrase, revisitar, el predominiu de la [[música salsa|salsa]] dende y nel mundu de la caseta o verbena: El Conde, El Timbalero, El Sibanicú, El pijuán, El Ché, El Fidel o El Colloráu —pol discu Colorado de [[Ray Barretto]]— son evidencies como dende la música y del ritmu, los costeños reconócense non solamente como partes del Caribe hispanu, nomáu dende la latinoamericanidad, sinón dende esi Gran Caribe plurillingüe, más incluyente con al respective de l'heriedu de mamá África. == Música Champeta == Ye un ritmu contemporaneu que nació hai 32 años na ciudá de [[Cartagena de Indias]] ([[Colombia]]) con una gran influencia del correximientu de [[San Basilio de Palenque]] y qu'al traviés de los alcuentros de Música del Caribe de los años 80 que se realizaben en Cartagena estendióse depués a nivel nacional ya influyo recíprocamente en xéneros internacionales similares como'l [[Raggamuffin]] y otros. El xéneru Terapia nació como una adautación de ritmos africanos ([[soukous]], [[highlife]], [[mbquanga]], [[juju]]) con vibraciones antillanes ([[rap]]-reggae, [[Konpa dirèk|compás haitianu]], [[zouk]], [[soca]] y [[calipso]]) ya influencies de la música descendiente de lo indíxena y afrocolombiana ([[bullerengue]], [[mapalé]], [[zambapalo]] y [[chalupa]]). Esta fusión de ritmos configuró una nueva cultura musical urbana nel contestu caribeñu, que se consolidó nes barriaes cartageneras a mediaos de los años ochenta. Depués nos años [[90s|90]] sufrió una serie de cambeos tantu nos sos conteníos, como na so música, acompañáu de fenómenos dixitales, plaques ([[intervenciones arrítmiques]]) y siendo tantu amada como refugada polos sectores élites del país, xenerando asina un xéneru bastante estremáu del so orixe que lu inspiraron. Nos sos entamos espublizóse al traviés de los potentes equipos de soníu denominaos picos (''pick-up'') que suenen nes verbenes o casetes. Caracterízase porque la base rítmica prevalez sobre les llinies melódicu y harmónicu, convirtiéndola nuna espresión musical bailladera na que predominen una fuercia y una plasticidad desbordantes. Los preseos emplegaos na execución d'esti allegre y contaxosu ritmu son la voz, la batería, les guitarres llétriques, el baxu, les congues y el sintetizador, qu'añede efeutos rítmicos. Esti xéneru musical tien, como los sos elementos únicos, una división temporal de tres aceleraciones, la música inicial, el coru y un tercer elementu llamáu'l espeluque, que ye propiu de ritmos fuertes y repetitivos acompañáu polo xeneral de plaques (intervenciones dixitales) Con un llinguaxe popular y lleno de maxinos los champeteros canten les sos vivencies. Les lletres, sobrepuestes a pistes africanes o con música orixinal, evidencian l'actitú contestataria de los sectores afrocartageneros discriminaos, qu'acometen contra la esclusión social y económico o cunten los sos suaños de cambéu y progresu. == Músicos intérpretes == Abril y Sotu ([[2002]]) menten como les "estrelles de la champeta" aquellos artistes que llograron trescender la redolada llocal y roblar contratos colos grandes sellos discográficos nacionales ya internacionales. Dende'l surdimientu de la champeta hasta l'actualidá puede mentase a: “[[El Sayayín]]" (Jhon Jairo Sayas), "[[Jhonky]]"(John Eister Gutiérrez Cassiani),"[[Papu Man]]" (Milton Torres Reyes),"[[Mr Black El Presidente]]" (Edwin Antequera), “[[El Afinaito]]” (Sergio Liñan), [https://www.ecured.cu/Kevin_Florez Kevin Florez] (Kevin Rafael Florez), “Álvaro El Bárbaru” (Álvaro Zapata), "El Rasta" (Louis Towers), "Elio Boom" (Francisco Corrolades), "Twister el Rei" (Israel Goméz), "Yao & Zaa", "Anne Swing" (Viviano Torres), "Charles King" (Carlos Reyes), "Eddy Jey", [[Zaider]](zaider junior Peralta), [[L'Encantu]]; Hernan Hernandez, [[El Dogar Disc]], ente otros. Esti postreru na so intención d'ameyorar la imaxe de la pallabra champeta, insistentemente despinta'l so significáu d'aspeutu social y nel so discursu nun desea que se-y acomuñar con namás que música o xéneru musical comercial, despintando cualesquier otru significáu como la so rellación cola machetilla, col pasáu históricu respectu de la condición étnica económica de los afro-cartageneros, cola so rellación colos picos, cola so condición nes [[artes plástiques]], col cine popular y cola manera de falar o de vistir, y llueñe de too esto más bien siempres caltién asociaciones colos fenómenos místicu y icónicos d'África y de palenque, y nos sos diseños se remite más a lo [[rastafari]] qu'a lo identitario de la ciudá de [[Cartagena de Indias]] o de los pueblos de bolívar. Torres tamién como fenómenu importante de la champeta arrexuntó a los primeres cantantes d'esti xéneru nel grupu musical ''Anne Swing'' que tuvo ésitu internacional a finales de la década de los [[80s]], llegando a tar nos Top 40 de los [[Estaos Xuníos]].<ref name="Ente la Champeta y la paré. El futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena">Carmen Abril y Mauricio Sotu, Investigación,, Convenio Andrés Bello, Bogotá, 2004</ref> === Intérpretes rellacionaos === * El cantante [[Carlos Vives]] realiza una fusión de Terapia-Champeta con ritmos caribeños nel cantar ''Pa' Mayte'' y dexa ver parte d'esta influencia n'otres temes.<ref>[https://web.archive.org/web/20090203192425/http://www.washingtonhispanic.com/Passissues/paper8_19_5/html/espectaculos.html Artículu de Lena Hansen sobre conciertu de Carlos Vives, orixinalmente nel Miami Herald]</ref> * El cantante de salsa [[Joe Regueru]] dedicáu a resaltar lo afro-descendiente y lo autóctono del caribe y Cartagena, amiestu diversu influencies musicales, fundamentalmente colos xéneros negros como la champeta, nomada en munchos de los sos discos cola muletilla de ”champetuo” como por casu ''La rebelión''. == Nel cine == '''Cimarrones al filu de la champeta''' (2008) del so Productor y Direutor '''Jorge Benítez''', ye la primer película d'esta cultura que se basa puramente nel cotidianu y l'estereotipu de ser champetudo. '''La gorra''', realizáu por '''Andres Lozano Pineda''' tamién nel (2008). '''Bandoleros''' (2006) del so Direutor '''Erlyn Salgado''' d'orixe Palenquero-Cartagenero foi reconocida como la primer manifestación fílmica d'esta cultura champeta por persones estudioses de la tema como son el periodista Ricardo Chica, y l'investigador Rafael Escallón. Esta película foi filmada con un celular y una cámara Handican y tien la so mayor creatividá en faese circular utilizando'l mercáu informal, que ye habitual na música Terapia, pa ser distribuyida y == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == * {{cita publicación | autor = RAFAEL ESCALLÓN | títulu = LA POLARIZACIÓN DE LA CHAMPETA. Investigación que motivó la reconocencia d'esta cultura y de esti xéneru nel Salón Rexonal y Nacional de Colombia. | añu = 2007 | editorial = ROZTRO - MUSÉU D'ARTE MODERNO DE CARTAXENA | volume = 1 | númberu = 2 | url = [http://web.archive.org/web/http://www.geocities.com/pala.calo Web]}} * {{cita llibru | autor = ABRIL, Carmen; SOTU, Mauricio | títulu = Ente la champeta y la paré. El futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena |títulu=Coleición Economía y Cultura |añu=2004 | editorial = Bogotá: Observatoriu del Caribe Colombianu, Convenio Andrés Bello | isbn = 958-698-149-5 }} * {{cita publicación | autor = NICOLÁS R. CONTRERAS HERNÁNDEZ | títulu = CHAMPETA-TERAPIA: UNA SIDA PA REVISITAR LES CIUDADANÍES CULTURALES NEL GRAN CARIBE | añu = 2002 | editorial = Comfamiliar | volume = Ensayo Únicu | url =[http://www.geocities.com/comfamiliar/Articulos/Champeta_Terapia.doc. Archivu de Microsoft Word]}} * {{cita publicación | autor = ELISABETH CUNIN |títulu=IDENTIDAD A FLOR DE PIEL. Lo "negru" ente apariencies y pertenencies: categoríes raciales y mestizaje en Cartagena | añu = 2003 | editorial = Institutu Colombianu d'Antropoloxía y Hestoria, Universidá de los Andes, Institutu Francés d'Estudios Andinos, Observatoriu del Caribe Colombianu, Bogotá. | volume = 1- 367 páxs. | capítulu= 5 | url = [http://web.archive.org/web/http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole65/bole7a.htm Web] |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://www.lablaa.org/blaavirtual/publicacionesbanrep/boletin/bole65/bole7a.htm |fechaarchivu=24 de payares de 2015}} * {{cita publicación | autor = ADOLFO GONZÁLEZ HENRÍQUEZ (investigador musical) y CARMEN ABRIL (coautora del llibru) | títulu = Ente la espada y la paré, el futuru económico y cultural de la industria discográfico de Cartagena | añu = 2005 | editorial = Conveniu Andrés Bello y l'Observatoriu del Caribe | volume = 1 | númberu = 2 | url =[http://web.archive.org/web/http://www.ocaribe.org/noticies/2005/xunu/champeta.htm Web]}} * {{cita llibru | autor = CLAUDIA MOSQUERA Y MARION PROVENZAL | títulu = Construcción d'identidá Caribeña popular en Cartagena de Indias al traviés de la música y el baille de la champeta | añu = 2000 | editorial = | volume = 3 | páxines= 98 -114 }} * {{cita publicación | autor = | títulu = CONFLICTU Y (IN)VISIBILIDÁ, Retos nos estudios de la xente negro en Colombia, páx.24 ELISABETH CUNIN discográfica de Cartagena de la esclavitú al multiculturalismu: l'antropólogu, ente identidá refugada ya identidá instrumentalizada, pag148, CARLOS EFRÉN AGUDELO, non toos vienen del rio: construcción d'identidaes negres urbanes y movilización política en colombia, pag191. | añu = | editorial = | volume = 1 }} == Enllaces esternos == * [http://www.youtube.com/watch?v=3HqRPEFezt8 Videu ''Polarización de la Champeta''] {{Tradubot|Champeta}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música de Colombia]] [[Categoría:Xéneros de música llatina]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] fw9nggyvtn9kiu79mv9fy0u6b76pmn4 0 139852 3713304 3685008 2022-08-25T10:10:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Alberto Aguilera Valadez''' {{nym}}, más conocíu como '''Juan Gabriel''', foi un [[cantautor]], [[actor]], [[compositor]], [[músicu]], [[productor discográficu]] y [[filántropu]] [[Méxicu|mexicanu]]<ref>{{cita web |url=http://www.excelsior.com.mx/topico/juan-gabriel |títulu=Juan Gabriel |fechaaccesu=5 de xunetu de 2017}}</ref> conocíu tamién col llamatu de «El divo de Juárez». Son notables les sos contribuciones a la música popular n'español en distintos xéneros como [[Balada romántica|balada]], [[ranchera]], [[boleru]], [[pop]], [[música norteña]], [[rumba flamenca]], [[huapango]], música [[Chicanu|chicana]], [[salsa (xéneru musical)|salsa]], [[son de mariachi]], [[banda sinaloense]], [[música discu|discu]], [[big band]] y hasta cantares de trubiecu qu'escribió a cada unu de los sos fíos. Foi'l principal bastión de la música rexonal mexicana contemporánea nel postreru terciu del sieglu XX hasta'l momentu de la so muerte. Vendió más de 100 millones de discos como solista, productor musical y al pie de la española [[Rocío Dúrcal]].<ref name="Juan Gabriel Terra">{{cita web |url=http://entretenimiento.terra.com/chismes/juan-gabriel-ofrecera-conciertu-en-peru-celebrando-40-anos-de-vida-artistica,7397ec0ad52a9310VgnVCM20000099cceb0aRCRD.html |títulu=Juan Gabriel va ufiertar conciertu en Perú celebrando 40 años de vida artística|añu=7 de setiembre de 2012 |fechaaccesu=12 de setiembre de 2012|obra=Terra.com|editorial=Terra Networks|idioma= |urlarchivu=https://archive.today/20131105034140/http://entretenimiento.terra.com/chismes/juan-gabriel-ofrecera-conciertu-en-peru-celebrando-40-anos-de-vida-artistica,7397ec0ad52a9310VgnVCM20000099cceb0aRCRD.html |fechaarchivu=5 de payares de 2013}}</ref> Les sos composiciones fueron traducíes a idiomes tan diversos como [[Idioma turcu|turcu]], [[Idioma alemán|alemán]], [[Idioma francés|francés]], [[Idioma italianu|italianu]], [[Idioma tagalu|tagalu]], [[Idioma griegu|griegu]], [[papiamentu]], [[Idioma portugués|portugués]] y [[Idioma inglés|inglés]]. Yera conocíu tamién por realizar obres destinaes a ufiertar oportunidaes de desenvolvimientu a la niñez desafortunada non solo en Méxicu sinón n'otros países. Foi benefactor de más d'un centenar de menores allugaos nuna escuela llamada «Semjase», creada por él en 1987 en [[Ciudad Juárez]], [[Chihuahua]].<ref>{{cita web |autor=L'Universal |títulu=Homenaxe a Juan Gabriel |url=http://www.eluniversal.com.mx/espectaculos/118960.html |fechaaccesu=22 de payares de 2012}}</ref> Juan Gabriel finó a los 66 años el 28 d'agostu de 2016 por causa de un [[Infartu agudu de miocardiu|infartu]]<ref>{{cita web |url=http://www.rcnradio.com/internacional/murio-estaos-xuníos-cantante-juan-gabriel/ |títulu=Morrió n'Estaos Xuníos el cantante Juan Gabriel - RCN Radio |fechaaccesu=28 d'agostu de 2016 |fecha=28 d'agostu de 2016}}</ref> en [[Santa Monica (California)|Santa Monica]], [[California]], [[Estaos Xuníos]], mientres desenvolvía la so xira «Méxicu ye tou».<ref>{{cita web |url=http://www.milenio.com/hey/musica/muere-juan-gabriel-infartu-66-anos_0_800920068.html |títulu=Morrió Juan Gabriel por un infartu |fechaaccesu=28 d'agostu de 2016 |apellíu=Dixital |nome=Mileniu}}</ref><ref>{{cita web |url=http://diario.mx/Espectaculos/2016-08-28_48fa3028/muere-juan-gabriel/ |títulu=Muerre Juan Gabriel |fechaaccesu=28 d'agostu de 2016 |apellíu=Dixital |nome=El Diariu}}</ref> == Infancia == Juan Gabriel nació en [[Parácuaro (Michoacán)|Parácuaro]], [[Michoacán]], el día 7 de xineru de 1950, na cai 5 de Mayu, güei calle Juan Gabriel. Foi fíu d'el llabradores Gabriel Aguilera Rodríguez y Victoria Valadez Coloraes. Foi'l menor d'un total de diez hermanos: Rosa, quien morrió casi recién nacida; Virginia, la so única y consentida hermana; José Guadalupe, Gabriel, Pablo, Miguel (yá fináu) y trés Rafaeles, que tamién morrieron bien neños.<ref name=":4">{{cita web |url=http://www.sacm.org.mx/biografias/biografias-interior.asp?txtSocio=13621 |títulu=Biografía de Juan Gabriel - SACM |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |autor=Sociedad d'Autores y Compositores de Méxicu |enlaceautor=Sociedá d'Autores y Compositores de Méxicu |sitioweb=www.sacm.org.mx}}</ref> Alberto tendría tres meses de nacíu cuando'l so padre, practicando baltar y la quema pa preparar el terrén pa la llantadera, quemó un pacional en Parácuaro, pero'l vientu provocó que'l fueu empezara a invadir otres propiedaes. Por cuenta de el so carecimientu nerviosu y a la congoxa que-y causó pensar nes consecuencies qu'esti sucesu acarretaría-y, dirixir al afluente d'un ríu onde se refundió pero foi rescatáu y entró, darréu, n'estáu de ''shock'' y careció irremediablemente. Por ello foi internáu nel hospital psiquiátricu de [[La Castañeda]], na [[Ciudá de Méxicu]]. Dellos testigos cunten qu'ende morrió, pero hai versiones de qu'escapó.<ref name=":4" /> Esti fechu inspiraría darréu a Juan Gabriel pa escribir el cantar «De sol a sol».{{ensin referencies}} Tiempu dempués la so madre tuvo problemes colos sos cuñaos, polo que se foi del pueblu camín d'[[Apatzingán]], depués a [[Morelia]] y finalmente a [[Ciudad Juárez]] ([[Chihuahua]]), onde Alberto creció. Ellí esperar María Romero Mora, quien foi patrona de la güela del artista. La señora Romero dexó-yos agospiase nun pequeñu cuartu de la casa.<ref name=":4" /> Cuatro años dempués, con tan solo 5 años d'edá, Alberto ingresó como internu a la Escuela de Meyoramientu Social pa Menores<ref name=":4" /> (nel edificiu que ye güei el [[Institutu Teunolóxicu de Ciudad Juárez]]), onde permaneció ocho años, situación determinante na so vida, alloñáu de la so madre y nun mundu desconocíu pa él; tuvo qu'aprender a maurecer dende temprana edá. Nesta institución conoció a la direutora Micaela Alvarado, y a Juan Contreras, maestru de hojalatería, quien lu enseñó a trabayar y a desenvolver el so sentíu d'observación. Alberto siempres lo vio como un padre, maestru y amigu; dende esi momentu convertir nel so protector.<ref name=":4" /> Esti home enseñó a Alberto a ganase la vida, anque quiciabes el legáu más grande foi l'enseña-y les amplies conocencies de música que tenía<ref name=":4" /> según a tocar la guitarra, gracies a la cual compunxo'l so primer cantar, «La muerte del palombu», a los 13 años. N'homenaxe a esti maestru y al so padre, adoptaría años dempués el so nome artísticu, ''Juan Gabriel''. Dempués d'años d'aprendizaxe nel Centru de Meyoramientu y de vivir cola constante ausencia de la so madre, a la que solo vía delles fines de selmana, Juan Gabriel decide escapar cuando cumplió 13 años. Aprovechando que yera l'encargáu de tirar la basura de la escuela, dir pa nunca volver. Al salir d'esti llugar vivió un tiempu con Juan Contreras y dedicáronse a vender en callar artesaníes de madera, blima y lata que dambos fabricaben. Cuando cumplió 14 años tornó cola so ma y la so hermana pa dedicase a la venta de [[Burrín (comida)|burrinos]] (comida tradicional) en [[Ciudad Juárez]], pa más tarde dir buscar una oportunidá en distintes ciudaes. == Carrera musical == === Entamos como Juan Gabriel === Alberto allampaba que la xente escucháralo y conocieren les más de cien canciones que yá había compuestu. Asina viaxó, en [[1968]]<ref>http://www.eleconomistaamerica.com/nacional-eAm-mx/noticies/7999385/12/16/Juan-Gabriel-amo-a-Tijuana-y-foi-tijuanense-en-1968.html</ref> a [[Tijuana]], [[Ensenada]], [[Rosarito]], inclusive a [[Lake Elsinore, California]], onde nun tuvo ésitu. Años más tarde, volvió a Tijuana pa tener la oportunidá de trabayar nel chigre Nic Texa, onde s'atopó con San Sussie, una amiga arxentina que conoció en Ciudad Juárez. Nesi llugar conoció a [[José Alfredo Jiménez]] y a [[Alicia Juárez]]. Xuntos vieron actuar a [[Grace Renat]]. Tiempu dempués tornó a Juárez, onde tuvo por fin la oportunidá de trabayar nel [[Chigre Noa Noa]], de David Bencuomo, quien-y brindó'l so sofitu y dio-y la oportunidá de cantar acompañáu por Los Prisioneros del Ritmu, cantando cantares propios y d'otru autores. Juan Gabriel, qu'entós daquella usaba'l nome artísticu de ''Adán Luna'', ganóse la reconocencia del públicu local. Viaxó a la [[Ciudá de Méxicu]], onde llogró la oportunidá de faer coros p'artistes como [[Anxélica María]], [[Lleo Dan]] y [[Roberto Jordan]] dientro de la [[RCA]]. Tando na discográfica considerada la catedral del discu, atopóse nuevamente con José Alfredo Jiménez. Tornó a Ciudad Juárez pa trabayar una temporada nel Centru Nocherniegu Malibú, onde ganaba cada nueche 20 dólares. Cola ayuda de la señora McCulley, quien financiaba los sos viaxes, tornó a la Ciudá de Méxicu. Nesta ocasión, en busca d'una discográfica, foi acusáu falsamente de robu y, por cuenta de la so edá, recluyíu na [[Penitenciaria de Lecumberri]]. Dende esi llugar escribía-y cartes a la so madre. Dempués de 18 meses consiguió la llibertá, ayudáu pola cantante [[Enriqueta Jiménez]], conocida como «La Prieta Llinda», quién abogó por él ante'l direutor del penal, quien aportó a una revisión del so casu. Al nun haber pruebes fehacientes de la so culpa, salió llibre. Foi precisamente «La Prieta Linda» la primer artista que grabó una tema de l'autoría d'Alberto Aguilera, «Nueche a nueche». Foi lleváu ante'l direutor de la [[RCA]], quien lo escuchó y unvió con los productores musicales [[Eduardo Magallanes]] y [[Enrique Okamura]], quien-y fixeron les primeres pruebes y estendiéron-y el so primer contratu profesional pa empecipiar la que sería la so primer producción discográfica. La so voz ye de tenor llixeru con facilidá pa los agudos algamando'l Do 5 o Do sobreagudu dientro, del so rangu vocal. Coles mesmes facilidá pa realizar el falseto, como puede estremase por casu nel cantar Callo porque Silenciu. === Años 1970 === La primer etapa de la so carrera empecipió'l 4 d'agostu de 1971, cuando Alberto Aguilera dexó'l nome artísticu Adán Luna pol de Juan Gabriel, Juan n'honor al so mentor y maestru en Ciudad Juárez, Juan Contreras y Gabriel recordando al so padre, Gabriel Aguilera. Entamó la producción del so discu ''[[L'alma nueva]],'' con diez tarrezas de la so autoría y con arreglos de [[Chucho Ferrer]], Pochu Pérez y [[Eduardo Magallanes]]. De momentu llogró asitiar nel primer llugar de popularidá la tema ''Nun tengo dineru''.<ref>{{cita web |url=http://www.bbc.com/mundu/noticies-america-latina-37211562 |títulu=11 cantares que llevaron a Juan Gabriel a convertise nun ésitu n'América Llatina - BBC Mundu |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016}}</ref> La versión instrumental d'esta tema, grabada cola [[Orquesta Sinfónica de Londres]], n'[[Inglaterra]], vendió un millón de copies. N'[[América Llatina]] tuvo gran aceptación; vendió 2 millones de discos y grabó esa tema en xaponés y portugués. Tamién foi grabada por [[Bata Illic]] n'alemán, nesa mesma dómina. Siguieron los discos incursionando na balada con ésitos como ''Quedé solo'', ''1, 2, y 3 y dasme un besu'', ''Nun se dio cuenta'', ''Va Ser mañana''; esti tema llevar a participar nel [[Festival OTI]] y, anque nun foi'l trunfador, {{demostrar|foi la única tema que desapegó na radio naquel añu.}} Yá empezaben los sos cantares a ser interpretaes por otros cantantes: [[Estela Núñez]] con ''Llárimes y agua'' y ''Vuelve'', [[Roberto Xordán]] con ''Nun se dio cuenta'' y ''Onde'', [[Anxélica María]] con ''Tu sigues siendo'l mesmu'', ''Los palombos'', que yeren balaes rancheres, [[Lupita de Alessio]] con ''Xuro que nunca voi volver'', [[Mónica Ygual]] con ''Cuando te vaigas del mio llau''. En 1974 presentó'l so primer discu, acompañáu pol [[Mariachi Vargas de Tecalitlán]]; llanzóse como primer senciellu la tema ''Escaecióseme otra vegada'', qu'a lo postrero se convertiría n'unu de les temes rancheres más populares. Llegaron al visu tamién ''Esta nueche voi vela'', ''Ases y tercia de reis'' y ''Que sía la mio condena''. {{demostrar|Algamó fama y prestíu rápido, yá que los sos discos sonaben fuerte na radio llatinoamericana y los sos intérpretes llegaben a los primeros llugares de les llistes de popularidá coles sos temes; con discos de corte balada y ranchera grabó una decena de discos más nos siguientes siete años, y asitió hasta 4 o más temes nes llistes de popularidá na so voz y na de los sos intérpretes.}} La década de los setenta marcó dellos finxos nel panorama musical dempués de llanzar ésitos en rancheres y balaes como ''Siempres na mio mente'', ''Xuro que nunca voi volver'', ''El Noa-Noa'', ''Inocente, probe amigu'', ''La diferencia'', ''El mio fracasu'', ''Bonos díes, señor Sol'', ''Nesta primavera'', ''La muerte del palombu'', ''Yá pa qué'', ente otros. El so primer viaxe n'avión realizar a [[Venezuela]] y foi recibíu pol presidente [[Carlos Andrés Pérez]].<ref>{{cita web |url=http://www.el-nacional.com/escenas/vida-Juan-Gabriel-cunta-tiempos_0_835716509.html. |títulu=La vida de Juan Gabriel cuntar en seis tiempo |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016 |autor=Ivan Zambrano}}</ref> Entamó l'ingresu triunfal de [[Rocío Dúrcal]] a la música vernácula col discu ''Rocío Dúrcal canta a Juan Gabriel'' en 1977, col senciellu ''[[Foi tan pocu'l to ciñu]]''. Este foi l'entamu d'una cadena d'ésitos musicales que s'enllargó mientres dos décades. Con producciones especialmente preparaes pa la española, onde percorrió la balada, el boleru y la ranchera. Dúrcal llevó al visu tarrezas como ''Quédate conmigo esta nueche'', ''Tarde'', ''Tu que fuisti'', ''Olvidémonos'', ''Foi un prestar conocete'', ''Siempres'', ''La Guirlanda'', ''Te sigo amando'', ''Costumes'', ''[[Gústesme enforma (cantar de Juan Gabriel)|Gústesme enforma]]'' y el clásicu popular ''[[Amor eterno (cantar de Juan Gabriel)|Amor eterno]]'', un réquiem con música vocal. Nesa mesma década [[Llucha Villa]] trunfó con temes como ''Inocente, probe amiga'', ''Xuro que nunca voi volver'', ''La diferencia'', ''Te voi escaecer'', ''Nun alderiquemos'' y ''Güei que tu yá nun tas''. Artistes como [[Raphael (cantante)|Raphael]], [[Vicente Fernández]], [[Lupita D'Alessio]], [[María Victoria Cervantes|María Victoria]], [[Pedro Vargas]], [[Lola Beltrán]], [[Amalia Mendoza]] y [[Cornelio Reyna]] {{demostrar|empezaron a grabar con ésitu les sos temes y a atopar muncha aceptación nel mercáu hispanu.}} Realizó grabaciones de los sos grandes ésitos n'inglés, portugués y xaponés. Grabó tamién cinco películes ente 1974 y 1981: ''Nesta primavera'', ''Nobleza ranchera'', ''[[El Noa Noa]]'', ''Ye la mio vida'', estos dos últimes biográfiques, y ''Del otru llau de la ponte''. {{demostrar|Foi compañeru de los actores más populares d'aquella dómina}}: [[Sara García]], [[Verónica Castro]], [[Julio Alemán]], [[Llucha Villa]] y [[Estela Núñez]].<!-- "compañeru" ¿cómo? ¿Sentimental? Creo que fai falta esclariar --> {{demostrar|Les sos ventes atroparon más de 20 millones de discos hacia 1980.}} === Años 1980 === El discu ''[[Alcordances (álbum)|Alcordances]]'', grabáu en [[Londres]], {{demostrar|empecipió una cadena d'ésitos nunca vistos nun artista mexicanu}}. ''vini pidir te perdón'' foi l'empiezu (1980); ''Col to amor'' (1981), ''Nun vuelvo namorar'', ''Yá lo sé que tu te vas'', ''Si quies'', ''Insensible'', toes elles parte del so discu de boleros ''Coses de namoraos'' (1982); ''Caray'', ''Nun val la pena'', ''Yo voi'', del discu ''Tou'' (1983); ''Quería'' (1984), del acetato ''Alcordances II'' ''Déxame vivir'', a dúu con Rocío Dúrcal (1985); ''Te pídolo por favor'', ''Hasta que te conocí''; ''Yo nun sé que me pasó'', del discu ''Pensamientos'' (1986); ''Tengo De faelo'' (1987), {{demostrar|versión que rompió récor de ventes n'Estaos Xuníos pa un discu llatín.}} Apolazó'l so perfil de productor musical y {{demostrar|realizó obres maxistrales al llau de grandes arreglistas}} y productores como Homero Patrón, arreglista de temes como ''Amor eterno'', ''Costumes'', ''Hasta que te conocí'', ''Nun alderiquemos'', ''Quería'' y otros. Auníu a los sos ésitos como intérprete, siguió componiendo cantares esitosos pa otros cantantes. Anxélica María grabó "Cómo, cuándo y por qué" y "nun volverás ver me" (1980); [[Aida Cueves]] trunfó en 1983 con "Quiciabes mañana"; [[Rocío Dúrcal]] consiguió la so primer nominación al [[Grammy]] cola tema ''Amor eterno'' (1984), y darréu, en 1986, con temes como ''Quédate conmigo esta nueche'' y ''La guirlanda''; Llucha Villa trunfó en Méxicu y América Central con ''Nun alderiquemos'', ''Tu a mi nun me fundes'' y ''Yá nun m'intereses'' (1986); [[Daniela Romo]] llegó a los primeros llugares con temes como ''De mi namórate'' y ''Dimir''; [[Lucía Méndez]] fixo lo propio con ''Una alma en pena'' (1988). Tol ésitu acumuláu ayudólu pa llegar al mercáu européu que conquistó gracies a les sos temes rancheres y de boleros, según los sos duetos cola española [[Rocío Dúrcal]], con quien formó una esitosa pareya musical. {{ensin referencies|Xuntos consiguieron ventes por más de 30 millones de discos n'América y Europa, decenes de discos y conciertos marcaron el pasu d'esta mancuerna, que vio'l so últimu discu en 1996, ''Xuntos otra vegada''.}} Sofitó les carreres d'otros artistes. Asina vinieron ésitos como ''Tarde'', en voz de la mesma [[Rocío Dúrcal]]; ''Lo pasao, pasáu'', en voz de [[José José]]; ''Tu sigues siendo'l mesmu'', con [[Anxélica María]]; ''Asina foi'', interpretada por [[Isabel Pantoja]]; ''Mentira'', col entós bien nuevu [[Luis Miguel]]; ''El to mundu nun ye'l mio mundu'', interpretada por [[Estela Núñez]]; ''Ye meyor perdonar'', con [[Daniela Romo]], y ''Lluna'', interpretada por [[Ana Gabriel]], ente munches más {{ensin referencies|que-y apurrieron prestíu al so catálogu musical.}} === Años 1990 === Juan Gabriel empezó'l deceniu de los noventa con una de les sos más famoses presentaciones, la realizada nel [[Palaciu de Belles Artes (Ciudá de Méxicu)|Palaciu de Belles Artes]] de la Ciudá de Méxicu los díes 9, 10, 11 y 12 de mayu de 1990, onde cantó acompañáu pola [[Orquesta Sinfónica Nacional de Méxicu]], con [[Enrique Patrón de Rueda]] como direutor güéspede. Realizáu por idea de María Esther Pozu, asistente del entós direutor del INBA,<ref name=":9" /> dichu conciertu xeneró discutinios na dómina<ref name=":5">{{cita web |url=http://www.proceso.com.mx/452693/juan-gabriel-aquel-apoteosico-polemico-conciertu-en-belles-artes |títulu=Juan Gabriel y aquel apoteósico y polémicu conciertu en Belles Artes - Proceso |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |fecha=29 d'agostu de 2016}}</ref><ref name=":6">{{cita web |url=http://www.m-x.com.mx/2016-08-28/yá-lo-se-que-la to-te-vas-una xoya-de-juan-gabriel-en-el palaciu-de-belles-artes-1990-video/ |títulu=Juan Gabriel en Belles Artes, 1990fecha=28 d'agostu de 2016|editorial=Eme Xe}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=López |nome=Enrique Jiménez |títulu=70 años de música nel Palaciu de Belles Artes: antoloxía de cróniques y crítiques (1934-2004) |url=https://books.google.com/books?id=z4oXAQAAIAAJ |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |fecha=1 de xineru de 2004 |editorial=Institutu Nacional de Belles Artes|apellíos2=Castiellu |nome2=Alejandro Armando González}}</ref><ref>{{cita llibru |títulu=Xueves de Excelsior |url=https://books.google.com/books?id=87kwAAAAYAAJ |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |fecha=1 de xineru de 1990 |editorial=Excelsior.}}</ref> por cuenta de que'l llamáu "principal cortil cultural de Méxicu" acoyería la presentación d'un cantante consideráu popular.<ref name=":7">{{cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/2014/04/13/sem-adriana.html |títulu=Juan Gabriel: prestar culposo y cultura popular |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |sitiuweb=www.jornada.unam.mx}}</ref><ref name=":8">{{cita web |url=http://archivo.eluniversal.com.mx/cultura/66773.html |títulu Toos quieren en Belles Artes |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |apellíu=Méxicu |nome=L'Universal, Compañía Periodística Nacional.}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.reporteindigo.com/reporte/mexico/juan-gabriel-y-la so-relacion-amor-odio-con-los-intelectuales |títulu=Juan Gabriel y la so rellación amor-odio colos intelectuales |fecha=29 d'agostu de 2016|editorial=Reporte Índigo}}</ref> Pa ello escribieron cartes de protesta contra'l recital buscando la so prohibición. L'entós titular de CONACULTA, [[Víctor Flores Olea]], sofitó la presentación y anunció en respuesta al discutiniu que les ganancies del conciertu destinar a la Orquesta Sinfónica Nacional.<ref name=":6" /><ref name=":7" /> El críticu [[Lázaro Azar]] declaró que Juan Gabriel donara un millón de pesos de la dómina a la orquesta, suficiente pa merca-yos preseos y pagar delles xires.<ref name=":8" /> Finalmente'l conciertu realizar con ésitu, cola asistencia inclusive del presidente de la república en vez, [[Carlos Salinas de Gortari]], y un ambiente que l'escritor [[Carlos Monsiváis]] allabó y calificó como "apoteósico".<ref name=":5" /> {{Cita|El gran final. Juan Gabriel interpreta “Yá lo pasao pasáu”, y pide un aplausu pal amor y yá depués desagua, n'actu de lloria chovinista, nun cantar onde Méxicu resulta país únicu sobre la cara de la tierra Viva Méxicu! ¡Viva Méxicu! D'alcuerdu, ¿y a cuenta de qué?. Pero nin esi final un tanto municipal y trupu, mengua l'apoteosis, la entronización íntima y coleutiva del güérfanu que ye güei el signu del cambéu de los tiempos y de la capacidá d'asimilación de la moral tradicional que, de siguir les coses como van, va terminar beatificando a Juan Gabriel.|Carlos Monsiváis}} El recital convertir nel más famosu del cantante,<ref name=":9">{{cita llibru |apellíos=Magallanes |nome=Eduardo |títulu=Queríu Alberto: Biografía autorizada de Juan Gabriel |url=https://books.google.com.mx/books?id=AqL-JcCcfqsC&lpg=PA17&dq=juan%2520gabriel%2520belles%2520artes%25201990&pg=PA25#v=onepage&q=juan%2520gabriel%2520belles%2520artes%25201990&f=false |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |fecha=1 de setiembre de 1995 |editorial=Simon and Schuster |isbn=9780684815480}}</ref> magar les crítiques posteriores en medios como la del periodista [[Víctor Roura]], quien dixo que'l conciertu convirtiera a Belles Artes en "un palenque, un estudiu de [[Televisa]]" y que la cortil venciérase al "star system" de la televisora. En respuesta Monsiváis calificó la presentación de Juan Gabriel como un trunfu de la diversidá.<ref name=":7" /> N'este mesma cortil presentóse nuevamente, n'agostu de 1997, pa grabar un discu en direuto tituláu ''Celebrando 25 años de Juan Gabriel nel Palaciu de Belles Artes''. Vinieron los años de vastes temporaes y xires por toa América. Pa 1994 robló contratu de exclusividad con [[BMG]], y en xunu d'esi añu llanzar al mercáu'l discu ''Gracies por esperar''. En 1995, [[Thalía]] graba'l cantar [[Gracies a Dios (cantar)|Gracies a Dios]], incluyida nel so esitosu álbum [[N'Éxtasis]], cantar que Juan Gabriel personalmente regalar a ella dende 1989 y que-y dio la vuelta al mundu, convirtiéndose nun hit mundial; esti cantar tamién foi grabada pola cantante n'inglés y llanzáu nel mercáu asiáticu. Interpretó xéneros como'l pop y la balada moderna, nos cualos consiguió ventes millonaries con temes como: ''Pero qué necesidá'' (1994), ''Amodo'' (1994), ''Asina foi'' (1998), ''Tou ta bien'' (1999), ''Abrazar bien fuerte'' (2000), ''Inocente probe amigu'' (2001) y ''Inocente de ti'' (2003). Al par llanzó un discu cola [[Banda El Recodo]], col cual llogró ésitos con temes como ''Adorable mentirosa'', ''Infidelidá'' y ''Yá voi''. {{demostrar|En 1999 la revista ''[[Billboard]]'' denominar ''[[The Latin Legend]]'' y llanza una publicación especial onde reconoz l'apurra musical y l'impautu de los sos cantares na cultura llatina n'Estaos Xuníos y a nivel mundial.}} Esi mesmu añu n'España ye reconocíu col [[Premiu Ondes]], nuna ceremonia ante la [[Realeza Española]], onde foi congratulado<--! ¿¿??!!---> col [[Premiu a la Excelencia]]. Los sos ésitos radiales non siempres fueron al par de los sos récores en taquilla, pos dende 1987, añu en que rompió récores de ventes cola so tema ''Tengo De faelo'', caltúvose alloñáu de los estudios de grabación mientres 7 años, periodu en qu'asitió récores d'entraes con llenu total n'Estaos Xuníos, Méxicu y América Llatina. Con temporaes d'hasta tres meses con llocalidaes escoses nel [[Premier (centru nocherniegu)|centru nocherniegu Premier]]; con temporaes como ''Al Natural'' (1989), ''Mexicanísimo'' (1990) y ''Juan Gabrielísimo'' (1991-1992). Foi récor nel [[Rose Bowl]] de [[Pasadena (California)|Pasadena]], [[California]], con 75&nbsp;000 asistentes en 1993, según espectáculos n'escenarios como'l [[Madison Square Garden]], de [[Nueva York]]; el [[Estadiu Azteca]], en Méxicu; l'[[Estadiu Nacional Julio Martínez Prádanos|Estadiu Nacional]] de [[Chile]], el [[Estadiu Orange Bowl]], en [[Florida Park]]; en Madrid; na [[Plaza de Toro Méxicu]]; nel [[Hollywood Bowl]] y decenes de [[engarradielles de gallo|palenque]]s en Méxicu. === Años 2000 === {{VT|35 años: Gracies por cantar los mios cantares}} Juan Gabriel siguió collechando ésitos a lo llargo del mundu coles sos presentaciones. La década del nuevu mileniu traxo a Juan Gabriel ésitos na so voz y na de decenes qu'artistes que siguieron llegando a los charts gracies a los sos cantares: el grupu mexicanu [[Maná (banda)|Maná]] llogra un [[Grammy Llatín]] pola tema "Escaecióseme otra vegada", pela so parte otru grupu de rock mexicanu [[Xaguares (banda de rock)|Xaguares]] caltener por espaciu de 4 meses en primer llugar de popularidá en Méxicu cola tema "Te pídolo por favor". {{demostrar|En 2000 Juan Gabriel consigue enllenar el Zócalo capitalín dexando asina'l récor d'asistencia prevalenciente hasta la fecha; más de 350&nbsp;000 persones aplaudiéron-y la madrugada del 1 de xineru de 2000. Torna nel 2002 al [[Auditoriu Nacional]] onde les sos presentaciones atropar en más d'un centenar de nueches dende 1991 hasta 2013; siendo'l 2006 con 21 nueches l'añu en que más ocasiones cantó nesa cortil. En 2004 vuelve per tercer ocasión a la [[plaza de Toro Méxicu]], realiza nuevamente una presentación más nel Zócalo de la Cd de Méxicu nel mes de marzu, enllantando nuevamente un récor más, por conciertu de mayor duración: canta hasta l'amanecer, xusto na entrada de la primavera, con un espectáculu que caltuvo a miles de persones per espaciu de 7 hores continues. Nesi mesmu añu enllena 8 nueches el [[Auditoriu Nacional]] y cierra con una novena nueche nel [[Foru Sol]].}} En 2006 recibe de parte del Rei d'España'l premiu [[La Guirlanda d'Oru]] y la [[Excelencia Universal]] mientres les sos presentaciones nel [[Auditoriu Nacional]] pola celebración de les sos 35 años de carrera artística. En 2008 firma un contratu multimillonariu cola discográfica [[Universal Music]] per espaciu de diez años. En 2010 llanza'l so primer discu con dichu sello llamáu Juan Gabriel, un discu rancheru col que celebra'l so regresu a la música dempués d'otros 7 años d'ausencia discográfica; la primera foi de 1987 a 1994. La tema [[Por qué me faes llorar]] asítiase nos primeros llugares de popularidá y presenta el discu col so ''tour'' Bicentenariu. === Dende 2010 === [[Ficheru:Juan Gabriel con mariachis.jpg|250px|miniaturadeimagen|Juan Gabriel, acompañáu de mariachis, mientres una presentación en 2012.]] A fines de 2010 llanzó un discu inéditu llamáu [[Boleros (álbum de Juan Gabriel)|Boleros]] con cortes totalmente fuera del so estilu, siendo duramente criticáu pola prensa y dellos críticos musicales pola falta de producción y arreglos, siendo catalogáu pola prensa como'l "peor" discu de Juan Gabriel. El discu nun reporta impautu en ventes en Méxicu. En setiembre de 2011 vuelve con otra producción llamada "1 ye Juan Gabriel" col que reconquista nuevamente al so públicu y gana de nueva cuenta'l respetu del mediu musical. Empecipia asina la celebración discográfica poles sos 40 años con 11 temes del so afamáu repertoriu, dalgunos d'ellos interpretaos en décades anteriores por artistes como [[Rocío Jurado]], [[Llucha Villa]], [[Rocío Dúrcal]] y llanza nueves versiones de temes asitiaes orixinalmente nel xéneru [[rancheru]]. Llogra doble discu de platín en [[Méxicu]] y discu d'oru n'[[Estaos Xuníos]], [[Venezuela]], [[Chile]] y [[Arxentina]]. Empecipia la producción d'un discu de duetos que se va estremar en 3 volumes con figures de la música llatina, nel que participen artistes como: [[Jennifer Lopez]], [[Thalía|Thalia]], [[Shakira]], [[Marc Anthony]], [[Juanes]], [[Vicente Fernández]], [[Joan Sebastian]], [[Alejandra Guzmán]], [[Amanda Miguel]], [[Marco Antonio Solis]], [[Fifth Harmony]], [[Jesse & Joy]], [[Laura Pausini]], [[Emmanuel]], [[Diego Verdaguer]], [[Anxélica María]], [[Luciano Pereyra]], [[Anahí Puente|Anahí]], [[Natalia Lafourcade]], [[José María Napoleón]], [[Paquita la del Barriu]], [[Isabel Pantoja]], [[Luis Fonsi]], [[Lupillo Rivera]], [[David Bisbal]], [[Espinoza Paz]], [[India]], [[Carla Morrison]], [[Antonio Orozco]], [[Natalia Jiménez]], ente otros. En 2012, torna al [[Auditoriu Nacional]] con 12 presentaciones nel marcu de la celebración poles sos 40 años de carrera. Nel mes d'avientu llanza la producción "Celebrando", discu doble con CD + DVD col que cierra la dupla de discos de celebración poles sos 40 años de carrera, con temes netamente probaos nos ''charts''. Realiza una de les producciones más aplaudíes poles sos fanes, combinando la voz orixinal d'ésitos como "Nun tengo dineru", "Quedé solo", "Va Ser mañana", "A la mio guitarra", "Yo nun digo que te amo", {{demostrar|cola so voz actual afatáu por espectaculares arreglos musicales, amás d'incluyir un homenaxe a los míticos coristes [[Los Hermanos Zavala]]. El discu nuevamente rexistra altes ventes y llogra el premiu de doble discu platín en Méxicu.}} En 2013 Juan Gabriel siguió coles sos estenses xires a lo llargo del continente americanu. Llogra llegar per tercer ocasión al [[Palaciu de Belles Artes (Ciudá de Méxicu)|Palaciu de Belles Artes]] el 30 d'agostu, colo que celebra los sos 40 años de trayeutoria y del cual llánzase un discu doble según el respeutivu DVD y Blu-ray. {{demostrar|Na seronda de 2013, discretamente, [[Isabel Pantoja]] recurre a Juan Gabriel pa grabar un nuevu álbum, que permanez inéditu cuando ella ingresa en [[prisión]] n'España por delitos fiscales. Según dellos medios, la tonadillera entama'l so remanecimientu nos escenarios a finales de 2016, momentu nel cual va llanzase esti discu.}} El 6 de mayu de 2014 sale a la venta'l discu doble "[[Los mios 40 en Belles Artes]]" el que consistió en 2 CD y 1 DVD en formatu [[resolución 4K|4K]], {{demostrar|el cual convierte a Juan Gabriel en ser el primer artista llatinoamericanu en grabar nesti formatu}}. "Los mios 40 en Belles Artes" {{demostrar|convertir nun ésitu de ventes tando nel "TOP TEN" de [[Méxicu]] y [[Estaos Xuníos]]}}. El 10 de febreru de 2015 sale al mercáu'l discu de duetos llamáu "Los Dúu". Esti álbum d'estudiu contién les temes clásiques del cantautor con nuevos arreglos acompañáu de dellos artistes tales como: [[Vicente Fernández]], [[Marco Antonio Solís]], [[Isabel Pantoja]], [[Juanes]], [[Laura Pausini]], [[Alejandra Guzmán]], [[Natalia Lafourcade]], [[José María Napoleón]], ente otros. {{demostrar|El discu tresformar nun ésitu de ventes asitiándose nel primer llugar en [[iTunes]] tantu en [[Méxicu]] como n'[[Estaos Xuníos]], amás de tar nel primer llugar de los "[[Latin Pop Albums]]" de [[Billboard]] por más de 50 selmanes nel visu.}} Juan Gabriel vuelve al [[Auditoriu Nacional]] con 12 feches ente abril y mayu de 2015. Al ser un ésitu total coles entraes práuticamente escosaes pa les 12 feches, vuelve cerrar 6 feches más pal mes de setiembre, completando un total de 18 feches en 2015. El 18 d'abril de 2015 Juan Gabriel cantó por más de 5 hores y media, esautamente 5 hores con 33 minutos nel Auditoriu Nacional y a otru día cantó 5 hores y 3 minutos. El 11 d'avientu de 2015 salió a la venta la secuela de "Los Dúu": "Los Dúu 2" conteniendo más temes clásiques del cantautor con nuevos arreglos acompañáu de dellos artistes tales como: [[Alejandro Fernández]], [[Marc Anthony]], [[Paty Cantú]], [[Julión Álvarez]], [[J Balvin]], [[Andres Calamaro]], [[Belinda (cantante)|Belinda]], [[José Feliciano]], [[Franco de Vita]], [[Ana Gabriel]], [[Wisin]], [[Joan Sebastian]], ente otros, y nuevamente producíu por Gustavo Farías. === Impautu na cultura === La figura de Juan Gabriel y la so fama amenaron comentarios y crítiques de toa índole. L'escritor Carlos Monsiváis encetó na so obra ''[[Hestories de pudor y lliviandá]]'' l'impautu de Juan Gabriel na cultura mexicana. "Juan Gabriel entemez l'heriedu de José Alfredo y el repertoriu de conxuntos norteños como los Allegres de Terán, y produz en series polkas, redovas, rancheres. Les sinfonolas sobrevivientes atiéstense, los mariachis arriquecen el so repertoriu, y los traileros sostienen la so velea gracies a les capitulaciones y recapitulaciones qu'interpreten Lola Beltrán, Llucha Villa, Lupita D’Alessio, Rocío Dúrcal, La Prieta Linda, Beatriz Adriana”, escribió. En felicidá obra Monsiváis comparó a Juan Gabriel con [[Salvador Novo]], por cuenta de los insultos [[Homofobia|homofóbicos]] que dambos carecieron.<ref name=":10">{{cita web |url=http://www.nexos.com.mx/?p=29226 |títulu=Juan Gabriel descifráu por Monsiváis |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016}}</ref> "A los dos, una sociedá escoyer pa empericotialos al traviés del linchamiento verbal y l'almiración. Les víctimes consagraes. Los marxinaos nel centru.”<ref name=":7" /> El so orixe popular y la so persistencia pol ésitu fueron destacaes, según la so empatía coles persones poles composición de cantares sobre temes comunes como'l desamor, la ironía sobre ello, la falta de dineru o la migración a los Estaos Xuníos.<ref name=":11">{{cita web |url=http://www.elfinanciero.com.mx/after-office/amor-eterno.html |títulu=Amor eternu |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |sitiuweb=www.elfinanciero.com.mx}}</ref> Igualmente anovó dientro del xéneru del mariachi, componiendo cantares que trescendieron a les temes típiques del xéneru,<ref name=":11" /> siendo un intérprete del mesmu fora del estereotipu machista que caracterizó a otros cantantes famosos del xéneru,<ref>{{cita web |url=http://www.gatopardo.com/portafolio/iconu/glitter-preciosu-juan-gabriel/ |títulu=Con glitter preciosu, Juan Gabriel - Gatopardo |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |fecha=29d'agostu de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=http://cultura.elpais.com/cultura/2016/08/29/actualidad/1472457332_628852.html |títulu=“La mio vida ye un cantar de Juan Gabriel” |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |apellíu=País |nome=Ediciones La fecha=30 d'agostu de 2016}}</ref><ref name=":11" /><ref>{{cita llibru |apellíos=Bosch |nome=Lolita |títulu=Fechu en Méxicu: Antoloxía de lliteratura mexicana |url=https://books.google.com/books?id=BPoyB6aXo6gC |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |fecha=11 de marzu de 2011 |editorial=Penguin Random House Grupu Editorial España |isbn=9788439724322}}</ref> ya inclusive el tresformamientu de la vistimienta tradicional del xéneru en colores como'l rosa.<ref name=":11" /> {{Cita|Demostró que al mariachi non tou duel-y nin tien de ser machu. Y tamién comprobó que'l cantante popular nun tien de venir siempres del campu. Él siempres tuvo como base Ciudad Juárez, la cultura fronteriza. Foi una provocación, un home bravu que defendió la so posición ante'l mundu al traviés del cantar. |Fabrizio Mejia Madrid}} == Vida personal == === Orientación sexual === Al momentu del ésitu de Juan Gabriel nun yeren tan visibles nin influyentes los movimientos pola diversidá sexual en Méxicu. Por ello unu de los aspeutos de la vida privada del artista que xeneró morbo ya interés y que nunca tuvo una respuesta clara foi sobre'l so [[orientación sexual]], por cuenta del so comportamientu abiertamente femenín, la so vistimienta colorida y la so singular manera de baillar.<ref>{{Obra citada |títulu=¿Por qué Juan Gabriel se volvió un iconu d'una xeneración gai? |url=http://www.univision.com/estilo-de-vida/trending/por-que-juan-gabriel-se-volvio-un iconu-de-una-generacion-gai |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016}}</ref><ref name=":12">{{cita web |url=http://verne.elpais.com/verne/2016/08/29/mexico/1472502546_954858.html |títulu=Juan Gabriel, el iconu gai que nunca se declaró homosexual |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |apellíu=País |nome=Ediciones La fecha=30 d'agostu de 2016}}</ref> De resultes l'artista a lo llargo de la so vida recibió insultos, llevantos y burlles escontra la so persona.<ref name=":10" /> Na so biografía autorizada, l'autor preguntó-y abiertamente sobre la tema:<ref name=":9" /> {{Cita|:Eduardo Magallanes: «Juan Gabriel espierta muncho discutiniu al so alredor: que si tien muyer, que si tien fíos regaos, que munches y munchos namórense d'él, que si ye homosexual, que si ye bisexual, transexual, trasatlántico, transformer o divín». :Juan Gabriel: «Con esto nunca vamos acabar y naide va ponese d'alcuerdu porque les lleendes inventar los públicos, a final de cuentes dicen que soi un fenómenu, ¿eso que ye?.»|Eduardo Magallanes. ''Querido Alberto: Biografía autorizada de Juan Gabriel''.}} Por cuenta de les agresiones a la so persona, Juan Gabriel refugó les entrugues sobre la tema mientres tola so carrera.<ref name=":9" /> Nuna entrevista per televisión en 2002 el conductor [[Fernando del Rincón (periodista)|Fernando del Rincón]] preguntó-y sobre si yera gai, a lo que'l cantante respondió: {{Cita|:- Fernando del Rincón: "Dicen que ye gai. ¿Juan Gabriel ye gai?". :- Juan Gabriel: "¿A usté interésa-y enforma?". :- Fernando del Rincón: "Yo pregunto..." :- Juan Gabriel: "Pos yo respuéndolu, con otra entruga". :- Fernando del Rincón: "Dígame". :- Juan Gabriel: "Dicen que lo que se ve nun se preguntar, miyu". :- Fernando del Rincón: "Yo veo a un cantante frente a mi, veo a un trunfador". :- Juan Gabriel: "Eso ye lo más importante. Porque unu non vale poles personalidaes qu'otres xentes pueden achacar, qu'esto y que l'otru. Porque home... Tou lo qu'unu fai ye lo que se queda y lo que vale, los fechos son los más importantes. :- Fernando del Rincón: Trescender... :- Juan Gabriel: Trescender. O ser usté... ¿non? Pero, home, la xente ye intelixente, ¿non? Nun ye tonta. :- Fernando del Rincón: Hai coses que nun se tienen que dicir y coses que se dicen... :- Juan Gabriel: Yo non... yo nun tengo por qué dicir nin tampoco por qué dici-y una cosa que... qu'a usté, como a munches persones, nun-y interesa. Yo pienso que.. yo soi un artista... yo pienso que yo soi Juan Gabriel y que di enforma colos mios cantares. Y voi-y a dicir una cosa, Fernando... home, nun soi un santu pero tampoco'l diablecu que piensa... o que faen creer a la xente que yo soi. Yo sé que tamos viviendo tiempos bien difíciles, que la xente ye bien interesada y que quixera saber más allá de la cuenta, pero tampoco la xente ye tonta y yo pienso que... la televisión güei vive en díes en que fai munches entrugues bien capciosas y que-y gusta munchos dir más allá pol rating. Yo aprendí mientres la vida que toi nel infiernu y faigo la mio propia gloria. Tamién vi que toi na gloria y que a la meyor faigo'l mio propiu infiernu, pero nun llevo a daquién ente les pates, y que yo nun soi mentirosu. Lo que yo digo ye lo que yo siento. Gúste-yos o nun-yos guste. Pero hai daqué tamién como ser humanu que quiero dicir, que la vida ye una y hai que vivila, y que si hai que pasar a meyor vida pos tien que ser nesta. Que s'esmolezan enforma poles sos vides y que dexen vivir a los demás... . |Entrevista a Juan Gabriel nel programa ''Primer impautu'', 2002.}} Los cantares y l'estética de Juan Gabriel fueron adoptaes, dende la década de 1970, pola cultura [[LGBTI]] de Méxicu.<ref name=":12" /> === Preferencies polítiques === Juan Gabriel foi un militante abiertu y reconocíu del [[Partíu Revolucionariu Institucional]] (PRI). Goció de l'amistá de diversos presidentes en vez, como foi'l casu de [[Carlos Salinas de Gortari]],<ref name=":3">{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/articulo/espectaculos/musica/2016/08/28/de-cuando-juan-gabriel-sofito-salines-de-gortari |títulu=De cuando Juan Gabriel sofitó a Salinas de Gortari |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016}}</ref> quien asistió cola so familia al conciertu que l'artista dio en 1990 nel Palaciu de Belles Artes, o de [[Vicente Fox]].<ref>{{cita web |url=http://expansion.mx/politica/2016/08/29/juan-gabriel-y-la so-querida-clase-politica |títulu=Juan Gabriel y la so 'quería' clase política |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016}}</ref> Fixo proselitismu en distintes campañes presidenciales como les de Salinas<ref name=":3" /> y [[Ernesto Zedillo]],<ref>{{cita web |url=http://www.proceso.com.mx/214150/el-juan-gabriel-del-pri |títulu=El Juan Gabriel del PRI - Procesu |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016 |fecha=23 de xineru de 2006}}</ref> onde abría conciertos persuadiendo a los asistentes a votar pol candidatu del PRI. Tamién lo fixo na campaña presidencial de [[Francisco Labastida]] a les [[eleiciones federales de Méxicu de 2000]] con una tema musical que dicía «Nin Tarrezo, nin Chente, Francisco va ser presidente», n'alusión a los candidatos presidenciales [[Cuauhtémoc Cárdenas]] («Tarrezo») y Vicente Fox («Chente»).<ref>{{cita web |url=http://www.reporteindigo.com/reporte/mexico/el llau-priista-de-juan-gabriel |títulu=El llau priista de Juan Gabriel |autor=Staff Indigo |fecha=28 d'agostu de 2016 |editorial=Reporte Índigo}}</ref> Antes de finar dexó escritu un corréu electrónicu empobináu al presidente de Méxicu, [[Enrique Peña Nieto]], nel que lu aseguró que tanto él mesmu como'l PRI «nunca se diríen».<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/articulo/nacion/politica/2016/08/30/nunca-me-ire-nin-el-pri-tampoco-dixo-juan-gabriel-en-corréu |títulu="Nunca voi dir nin el PRI tampoco", dixo Juan Gabriel en corréu |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016}}</ref> == Fallecimientu == [[Ficheru:Homenaje popular a Juan Gabriel en la Plaza Garibaldi, Ciudad de México - 4.jpg|miniaturadeimagen|Homenaxe popular ante la estatua de Juan Gabriel na [[plaza Garibaldi]], Ciudá de Méxicu.]] {{AP|Juan Gabriel: últimu conciertu}} Juan Gabriel atopábase metanes la xira [[Mexico ye tou|Méxicu ye tou]] nos Estaos Xuníos, que empecipió en Las Vegas el 19 d'agostu de 2016.<ref name=":0">{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/articulo/espectaculos/musica/2016/08/28/retiren-cuerpu-de-juan-gabriel-del departamentu-onde-murio |títulu=Retiren cuerpu de Juan Gabriel del departamentu onde morrió |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016}}</ref> El 27 d'agostu pela nueche dio'l so últimu conciertu en [[The Forum]] de [[Los Angeles]], recital nel qu'usó un escenariu con vista 360 graos.<ref name=":1">{{cita web |url=http://mundohispanico.com/entretenimiento/asi-foi-el-ultimo-conciertu-de-juan-gabriel-antes-de-morrer-video |títulu=Asina foi l'últimu conciertu de Juan Gabriel antes de morrer (VIDEO) {{!}} Mundu Hispanico |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016 |fecha=28 d'agostu de 2016 |idioma=en-US}}</ref> Nel mesmu recordó a la cantante [[Rocío Dúrcal]], y cerró con un mensaxe nes pantalles, «Felicidaes a toles persones que tán arguyoses de ser lo que son».<ref name=":1" /> El domingu 28 d'agostu finó a les 11:17, hora del Pacíficu, nun departamentu de la so propiedá na sablera de [[Santa Monica (California)|Santa Monica]], California.<ref name=":0" /> Foi realizada una autopsia al so cuerpu, que determinó preliminarmente que l'artista finó tres un [[infartu agudu de miocardiu]].<ref name=":2">{{cita web |url=http://www.milenio.com/hey/musica/muere-juan-gabriel-infartu-66-anos_0_800920068.html |títulu=Morrió Juan Gabriel por un infartu |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016 |apellíu=Dixital |nome=Mileniu}}</ref><ref name=":0" /><ref>{{cita web |url=http://cnnespanol.cnn.com/2016/08/28/muere-el-cantante-mexicanu-juan-gabriel/ |títulu=Muerre'l cantante mexicanu Juan Gabriel |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016 |apellíu=Español |nome=Por CNN |fecha=28 d'agostu de 2016 |sitiuweb=CNNEspañol.com}}</ref> Esi domingu tenía programáu un conciertu n'[[El Paso (Texas)|El Paso]]. Tamién tenía programáu un conciertu públicu gratuitu na [[Plaza de la Constitución (Ciudá de Méxicu)|plaza de la Constitución]] de la capital mexicana'l 12 de payares.<ref name=":2" /> La nueche del 29 d'agostu los sos restos fueron cremados en [[Anaheim]], California por decisión de los fíos del artista.<ref>{{cita web |url=http://espectaculos.televisa.com/farandula/noticias/970976/juan-gabriel-cuerpu-cremacion-fíu-espectaculos-homenaxe/ |títulu=¡Atanante! Cremaron cuerpu de Juan Gabriel |fechaaccesu=31 d'agostu de 2016 |apellíu=TIM |nome=Televisa |sitiuweb=Televisa Entretenimientu}}</ref> === Reacciones al so fallecimientu === * El presidente de Méxicu [[Enrique Peña Nieto]] al traviés de Twitter manifestó los sos condolencias. "Una voz y un talentu que representaben a Méxicu. La so música, un legáu pal mundu. Foise bien llueu. Que fuelgue en Paz.", escribió'l mandatariu.<ref>{{cita web |url=https://twitter.com/EPN/status/770015016313622528?ref_src=twsrc%255Etfw |títulu=Enrique Peña Nieto on Twitter |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016}}</ref> * El secretariu de Cultura de Méxicu, [[Rafael Tovar y de Teresa]], anunció que'l presidente de Méxicu ordenó rindir homenaxe post mortem a Juan Gabriel nel [[Palaciu de Belles Artes (Ciudá de Méxicu)|Palaciu de Belles Artes]] de la Ciudá de Méxicu.<ref>{{cita web |url=https://twitter.com/rtovarydeteresa/status/770035329986420736 |títulu=El Pdte. @EPN instruyóme abrir les puertes del Palaciu de Belles Artes pa un homenaxe a Juan Gabriel, si asina lu decide la so familia. |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016}}</ref> * La nueche del 28 d'agostu, cientos de persones y músicos de mariachi axuntáronse bonalmente na escultura del compositor na [[plaza Garibaldi]] de la Ciudá de Méxicu, na qu'asitiaron flores, veladores y entonaron los sos cantares.<ref>{{cita web |url=http://www.jornada.unam.mx/ultimas/2016/08/28/espontaneo-homenaxe-pa-juan-gabriel-en-garibaldi |títulu=Bonal homenaxe pa Juan Gabriel en Garibaldi - La Xornada |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016}}</ref> * El so nome foi enclín mundial na rede social Twitter la tarde y nueche del día del so fallecimientu. * El presidente de [[Venezuela]], [[Nicolás Maduro]], recordó al cantante, "Les mios alcordances eternes a Juan Gabriel estraordinariu artista y ser humanu. Que Dios tener na so gloria, per siempres", escribió.<ref>{{cita web |url=https://twitter.com/NicolasMaduro/status/770037946582007808?ref_src=twsrc%255Etfw |títulu=Nicolás Maduro on Twitter |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016}}</ref> * El presidente d'Estaos Xuníos, [[Barack Obama]], emitió un comunicáu reaccionáu sobre la muerte de Juan Gabriel diciendo, “Por más de 40 años Juan Gabriel llevó a millones la so quería música mexicana, trescendiendo fronteres y xeneraciones”.<ref>{{cita web |url=http://www.proceso.com.mx/452737/espiritu-juan-gabriel-perdurara-los sos-cantares-obama |títulu=L'espíritu de Juan Gabriel va perdurar colos sos cantares: Obama - Proceso |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016 |fecha=29 d'agostu de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/articulo/espectaculos/musica/2016/08/29/barack-obama-destaca-el legáu-de-juan-gabriel |títulu=Barack Obama destaca'l legáu de Juan Gabriel |fechaaccesu=29 d'agostu de 2016}}</ref> * Dende [[España]] dellos artistes llamentaron el fallecimientu del divo, ente ellos: [[Raphael (cantante)|Raphael]],<ref>{{cita publicación |títulu=Juan Gabriel: Raphael diz-y adiós |url=http://elcomercio.pe/luces/musica/juan-gabriel-raphael-diz-y-adios-noticia-1927689 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016|axencia=ElCOmercio}}</ref> [[Julio Iglesias]],<ref>{{cita publicación |títulu=Juan Gabriel: Dalgún día vamos cantar xuntos |url=https://www.facebook.com/julioiglesias/posts/1258604174164551 |fechaaccesu=30 d'agostu de 2016|agencia=Facebook oficial de Julio Iglesias}}</ref> [[Shaila Dúrcal]], [[Isabel Pantoja]], [[José Luis Perales]], [[Plácido Domingo]], [[David Bisbal]], [[Miguel Bosé]] y [[Alejandro Sanz]]. * El ex-líder de la banda estauxunidense [[Creedence Clearwater Revival]], [[John Fogerty]], publicó un sentíu mensaxe en [https://www.facebook.com/johnfogerty/posts/10153681683622540 el so Facebook oficial] llamentando la muerte de Juan Gabriel, según tamién almirando la so vasta trayeutoria como compositor y, especialmente, emponderando la versión cover de "[[Have You Ever Seen the Rain?]]" que Juan Gabriel grabara va pocos meses tras (col títulu "Gracies al Sol"), y publicada en ''Quiero Creedence'', álbum tributo per parte d'artistes llatinoamericanos escontra la ex-banda de Fogerty.<ref>{{cita publicación |títulu=John Fogerty de Creedence Clearwater Revival llamenta muerte de Juan Gabriel |url=http://www.univision.com/musica/uforia-music/john-fogerty-de-creedence-clearwater-revival-llamenta-muerte-de-juan-gabriel |fechaaccesu=31 d'agostu de 2016|axencia=Univision}}</ref> * El payasu [[Cepillín]], confesó nuna entrevista de radiu qu'él nun cree que la muerte de Juan Gabriel n'agostu del añu 2016 fuera real, ya inclusive punxo en tela de xuiciu la identidá de los fíos del cantante. Estes declaraciones dar mientres el programa ‘El show de Piolín’, onde'l comediante presentóse y recordó que conoció a ‘Juanga’ cuando dambos empecipiaben nel ámbitu artísticu, y qu'inclusive fueron vecinos nuna colonia de la Ciudá de Méxicu. == Feches relevantes == * 1970: Ye acusáu inxustamente de robu a casa-habitación y allanadura de morada y encarceláu nel [[Palaciu de Lecumberri]]. * 1971: Sale de la cárcel gracies a l'ayuda de la esposa d'unu de los comandantes del penal y a la so prima [[La Prieta Linda|Enriqueta Jiménez "La Prieta Linda"]]. * 1972: - El so primera senciellu "Nun tengo dineru" [[:en:List of number-one hits of 1972 (Mexico)|llega a la posición #1 en Méxicu en 1972]], dando entamu a la so llonxeva carrera. * 1974: - ''Escaecióseme otra vegada'' dio-y el reconocencia en tolos países de fala hispana, la so tema ye un clásicu de la música rexonal mexicana. * 1977 - Empezó a trabayar con [[Rocío Dúrcal]] con discos rancheros, siendo la española una de les intérpretes de la so música más destacaes. * 1980 - Recibió los honores de manes de la Reina d'España. Presentar por primer vegada ante la televisión española. * 1981: Primer artista en presentase nel [[Teatru Griegu de Los Angeles]]. Esi mesmu añu debuta en Chile nel programa Vamos Ver de TVN, provocando un discutiniu de proporciones. * 1984: Primer temporada nel [[El Patiu (centru nocherniegu)|centru nocherniegu "El Patiu"]], dos temporaes de 40 nueches con llocalidaes escoses. * 1986: El so discu "Pensamientos" asitia 5 senciellos nel Hot Latin Track de Billboard. Presentar mientres 40 nueches nel Centru Nocherniegu El Patiu con llocalidaes escoses. * 1987: Llanza la so tema discu "Tengo De faelo", ruempe récor de venta. * 1990 Convertir nel primera artista de música mexicana en cantar acompañáu de la Orquesta Sinfónica Nacional nel [[Palaciu de Belles Artes (Ciudá de Méxicu)|Palaciu de Belles Artes]] de la Ciudá de Méxicu. Realiza conciertos na Plaza de Toro Méxicu, nel Palaciu de los Deportes y nel [[Poliedru de Caracas]]. * 1991: 3 meses de llocalidaes escoses nel Centru Nocherniegu “El Premier” cola so temporada Juan Gabrielísimo. * 1992: Canta ante'l presidentes d'América Llatina na [[I Cume Iberoamericanu]] nel Teatru Degolláu. * 1993: Récor impuestu nel Rose Bowl de Pasadena * 1995: 200 conciertos nun añu por toa América y Europa * 1996: Presentar por primer vegada nel [[Festival de Viña del Mar]], y realiza el conciertu más llargu en tola hestoria del festival, más de 3 hores 40 minutos. * 1997: Primer artista en repitir temporada nel Palaciu de Belles Artes, esta vegada pa celebrar 25 años de carrera artística. Segunda presentación en Viña del Mar, otorgar el premiu como'l “Artista más popular”. * 1998-1999: Presentar en menos de 10 meses na Plaza de Toro Méxicu (per segunda ocasión) ante 45 mil persones y nel estadiu Azteca, onde 100&nbsp;000 persones cimblen nun espectáculu de más de 3 hores y media. Tercer actuación nel Festival de Viña del Mar. * 2000: Presentar en planchar del [[Plaza de la Constitución (Ciudá de Méxicu)|Zócalo capitalín (Méxicu)]] ante más de 350&nbsp;000 persones, celebrando la entrada del nuevu mileniu. * 2003: Cierra la 7ᵘ edición del [[Teletón Méxicu]] nel [[estadiu Azteca]] onde canta mientres pocu más de 2 Hores, pocu dempués llegaríase a la meta de $247&nbsp;934&nbsp;351 MXN * 2004: Canta por más de 5 hores nel Zócalo de la Ciudá de Méxicu ante 120 mil persones. Esi mesmu añu realiza ocho presentaciones nel Auditoriu Nacional y una más nel Foru Sol de Méxicu 60&nbsp;000 espectadores. Llévase toles preseas de distinción nel Festival Viña del Mar, Antorches y Gaviluetes de Plata y Oru. Tercer actuación na Plaza de Toro Méxicu. * 2005: 14 nueches continues nel Auditoriu Nacional. Pisa de nueva cuenta'l Palaciu de Belles Artes na Gala “Celebremos Méxicu” ante'l presidente de Méxicu y otres personalidaes. Canta per primer vegada en Paraguay ante 60&nbsp;000 persones. * 2006: Realiza 24 presentaciones nel Auditoriu Nacional de la Ciudá de Méxicu pa celebrar les sos 35 años de trayeutoria musical. * Fai la presentación más llarga nos Grammys ensin interrupción, actúa nes Vegues mientres 50 minutos. * 2013: Presentar por tercer vegada nel Palaciu de Belles Artes, nesta oportunidá celebrando les sos 40 años de trayeutoria. == Discografía == {{AP|Discografía de Juan Gabriel}} === Álbumes d'estudiu Llista de columnes|2| * 1971: ''[[L'alma nueva]]'' * 1972: ''[[L'alma nueva II]]'' * 1973: ''[[L'alma nueva III]]'' * 1974: ''[[Juan Gabriel col Mariachi Vargas de Tecalitlán]]'' * 1975: ''[[10 ésitos]]'' * 1976: ''[[A la mio guitarra]]'' * 1976: ''[[10 de los grandes]]'' * 1977: ''[[Juan Gabriel con mariachi II|Juan Gabriel con mariachi Vol. II]]'' * 1977: ''[[Te va llegar el mio olvidu]]'' * 1978: ''[[Siempres toi pensando en ti]]'' * 1978: ''[[Siempres na mio mente (álbum de Juan Gabriel)|Siempres na mio mente]]'' * 1978: ''[[Espectacular (álbum)|Espectacular]]'' * 1979: ''[[Los mios güeyos murnios]]'' * 1980: ''[[Gústame baillar contigo]]'' * 1980: ''[[Alcordances (álbum)|Alcordances]]'' * 1980: ''[[Juan Gabriel col Mariachi América]]'' * 1980: ''[[Ella (álbum)|Ella]]'' * 1981: ''[[Col to amor]]'' * 1982: ''[[Coses de namoraos]]'' * 1983: ''[[Tou (álbum)|Tou]]'' * 1984: ''[[Alcordances II (álbum)|Alcordances II]]'' * 1986: ''[[Pensamientos (álbum)|Pensamientos]]'' * 1990: ''[[Juan Gabriel nel Palaciu de Belles Artes]]'' * 1994: ''[[Gracies por esperar]]'' * 1995: ''[[El Méxicu que nos foi]]'' * 1996: ''[[25 Aniversariu solos, duetos y versiones especiales]]'' * 1997: ''[[Xuntos otra vegada Juan Gabriel & Rocio Dúrcal]]'' * 1998: ''[[Celebrando 25 años de Juan Gabriel: En conciertu nel Palaciu de Belles Artes]]'' * 1998: ''[[Juan Gabriel cola Banda...El Recodo]]'' * 1999: ''[[Tou ta bien]]'' * 2000: ''[[Abrazar bien fuerte (álbum)|Abrazar bien fuerte]]'' * 2001: ''[[Polos sieglos]]'' * 2003: ''[[Inocente de ti (álbum)|Inocente de ti]]'' * 2010: ''[[Juan Gabriel (álbum)|Juan Gabriel]]'' * 2010: ''[[Boleros]]'' * 2011: ''[[1 Ye Juan Gabriel]]'' * 2014: ''[[Los mios 40 en Belles Artes]]'' * 2015: ''[[Los Dúu]]'' * 2015: ''[[Los Dúu II]]'' * 2016: ''[[Vistíu d'etiqueta por Eduardo Magallanes]]'' * 2017: ''[[Los Dúu III]]'' }} [[Ficheru:Funerals of Juan Gabriel at Palacio de Bellas Artes, Mexico City - 7.jpg|miniaturadeimagen|253x253px|Funerales y Homenaxe de Juan Gabriel nel [[Palaciu de Belles Artes (Ciudá de Méxicu)|Palaciu de Belles Artes]], [[Ciudá de Méxicu]], [[Méxicu]]]] === Álbumes recopilatorios y con invitaos === {{Llista de columnes|2| * 1978: ''[[Siempres En La mio Mente Y Otros Exitos]]'' * 1978: ''[[Grandes Exitos De Juan Gabriel]]'' * 1978: ''[[El to Sigues Siendo El Mesmu]]'' * 1981: ''[[15 Exitos Con Juan Gabriel]]'' * 1981: ''[[15 Sensacionales Exitos]]'' * 1982: ''[[Los sos 15 Exitazos Orixinales]]'' * 1984: ''[[Frente por frente I (álbum con Rocío Dúrcal)|Frente por frente I]]'' (Con Rocío Dúrcal) * 1985: ''[[16 Grandes Exitos]]'' * 1985: ''[[20 Grandes Exitos De Juan Gabriel]]'' * 1986: ''[[15 años d'ésitos rancheros]]'' * 1987: ''[[Frente por frente (álbum con Joan Sebastian)|Frente por frente]]'' (Con Joan Sebastian) * 1987: ''[[Frente por frente II (álbum)|Frente por frente II]]'' (Con Rocío Dúrcal) * 1987: ''[[Tengo De faelo]]'' * 1988: ''[[Pa ti... 14 ésitos orixinales]]'' * 1989: ''[[ Cantares Pa Nun Escaecer]]'' * 1989: ''[[15 años, 15 balaes, 15 ésitos]]'' * 1996: ''[[Juan Gabriel - L'Únicu. Bienveníu A Chile]]'' * 1996: ''[[Juan Gabriel - El Unico: Los sos Mas Grandes Exitos]]'' * 1999: ''[[Románticos!]]'' (Con Rocío Dúrcal) * 1999: ''[[Grandes Exitos Juan Gabriel & Rocio Durcal]]'' * 1999: ''[[Grandes Exitos Juan Gabriel]]'' * 1999: ''[[15 Eternes De Juan Gabriel]]'' * 2000: ''[[Per Siempres Lo Meyor De Juan Gabriel]]'' * 2000: ''[[Querida ToLos sos Grandes Exitos]]'' * 2004: ''[[Les 15 eternes de Juan Gabriel]]'' * 2004: ''[[Los 15 grandes ésitos de Juan Gabriel]]'' * 2006: ''[[La hestoria del divo]]'' * 2006: ''[[30 Grandes Exitos +cuatro]]'' * 2006: ''[[Coleccion Top 50 Juan Gabriel]]'' * 2007: ''[[Los Gabriel... A cencielles amigos]]'' (Con Ana Gabriel) * 2008: ''[[Los Gabriel canten a Méxicu]]'' (Con Ana Gabriel) * 2008: ''[[Los Gabriel... Pa ti]]'' (2 CD) (Con Ana Gabriel) * 2008: ''[[Lo esencial de Juan Gabriel]]'' (3 CD) * 2009: ''[[Los mios cantares, los mios amigos]]'' * 2009: ''[[Lo esencial de les rancheres de Juan Gabriel]]'' * 2010: ''[[Les mios favorites: Juan Gabriel]]'' * 2012: ''[[Baillando (álbum)|Baillando]]'' * 2012: ''[[40 Aniversariu]]'' (3 CD) * 2012: ''[[Celebrando (álbum)|Celebrando]]'' * 2014: ''[[Los mios Numbero 1... 40 Aniversariu]]'' * 2016: ''[[Juan Gabriel Grandes Exitos]]'' * 2016: ''[[Estrelles De Oro Juan Gabriel]]'' }} === Collaboración === Disco más esitosos realizaos a otros artistes: * 1975: [[Yolanda Del Río]] "Escaecióseme otra vegada" * 1977: [[Rocío Dúrcal]] "Canta a Juan Gabriel" * 1978: [[Rocío Dúrcal]] "Canta a Juan Gabriel Vol.2" * 1979: [[Rocío Dúrcal]] "Canta a Juan Gabriel Vol.3" "Super ésitos de Juan Gabriel con Rocío Dúrcal" * 1979: [[Estela Núñez]] "Por amores cómo tu" * 1980: [[Rocío Dúrcal]] "Producida por Juan Gabriel" y "Canta con mariachi Vol.4" * 1980: [[Estela Núñez]] "Demasiao amor" * 1981: [[Rocío Dúrcal]] "Canta a Juan Gabriel Vol.5" * 1981: [[Anxélica María]] "Y el sentir de Juan Gabriel" * 1982: [[Rocío Dúrcal]] "Canta lo romántico de Juan Gabriel" * 1983: [[Aída Cueves]] "Canta lo nuevo de Juan Gabriel" * 1983: [[Rocío Dúrcal]] "Per primer vegada xuntos" * 1984: [[Rocío Dúrcal]] "Amor eterno" * 1984: [[Rocío Dúrcal]] "Canta a Juan Gabriel Vol.6" * 1985: [[Llucha Villa]] "Interpreta a Juan Gabriel" * 1986: [[Rocío Dúrcal]] "Siempres" * 1987: [[Llucha Villa]] "25 años de llucha" * 1987: [[Rocío Dúrcal]] "Canta once grandes ésitos de Juan Gabriel" * 1988: [[Isabel Pantoja]] "Dende Andalucía" y "Asina foi" * 1989: [[Sham Genesta]] "Viva Mona Bell!" * 1991: [[Pandora (grupu musical)|Grupu Pandora]] "Con amor eterno Vol.1" * 1992: [[Rocío Dúrcal]] "En conciertu... En direuto" * 1992: [[Monna Bell]] "Agora" * 1993: [[Alberto Vázquez]] "Alberto y Juan" * 1993: [[Lorenzo Antonio]] "El mio tributu a Juan Gabriel" * 1993: [[Pandora (grupu musical)|Grupu Pandora]] "Con amor eterno Vol.2" * 1993: [[Ana Gabriel]] "Lluna" * 1995: [[Ángela Carrasco]] "Una producción de Juan Gabriel" * 1995: [[Lorenzo Antonio]] "El mio tributu a Juan Gabriel Vol.2" * 1996: [[Lola Beltrán]], [[Llucha Villa]] y [[Amalia Mendoza]], "Les 3 señores" * 1996: [[Manoella Torres]] "Sensibilidá" * 1997: [[Rocío Dúrcal]] "Xuntos otra vegada" * 2001: [[José José]] "Tenampa" * 2001: [[Nydia Rojas]] "Nydia" * 2010: [[Lucía Mendez]] "Canta un homenaxe a Juan Gabriel" * 2010: [[Isabel Pantoja]] "Homónimu" * 2013: [[Jas Devael]] "Homónimu" * 2015: [[La India (Cantante)|La India]] "Intensamente con cantares de Juan Gabriel" * 2016: [[Isabel Pantoja]] "Hasta que s'apague'l sol" === Cantares === Munches de los sos cantares son consideraes parte del [[patrimoniu de la cultura popular de Méxicu]]; dalgunes de les más conocíes son: ''[[El Noa Noa]]'', ''Foi un prestar conocete'', ''La guirlanda'', ''De mi namórate'', ''Amor eterno'', ''Quería'', ''Hasta que te conocí'', ''Enxamás voi cansar de ti'', ''[[Escaecióseme otra vegada]]'', ''Si quies'', ''Nun val la pena'', ''Te sigo amando'', ''Nun vuelvo namorar'', ''Abrazar bien fuerte'', ''Nazme del corazón'', ''Lluna'', ''Costumes'', ''vini pidir te perdón'', ''Caray'', ''Asina foi'', ''Dimir'', ''Nun alderiquemos'', ''Tou ta bien'', ''La diferencia'', ''Inocente probe amigu'', ''Lo pasao pasáu'', ''Xuro que nunca voi volver'', ''Una vegada más'', ''Quedé solo'', ''Tu sigues siendo'l mesmu'', ''Yá lo sé que tu te vas'', ''Perdóname'', ''Tarde'', ''Escaezlo'', ''[[Gústesme enforma (cantar de Juan Gabriel)|Gústesme enforma]]''. === Cantares pa telenoveles === ;Autor ya intérprete *[[Lo imperdonable (telenovela de 2015)|Lo imperdonable]] (2015) - Siempres na mio mente (a dueto con [[Espinoza Paz]]) * ''[[Inocente de ti]] (2004-2005) - Inocente de ti'' * ''[[Mariana de la noche]] (2003-2004) - Yo te recuerdo'' * [[Salomé (telenovela)|Salomé]] (2001-2002) - Escaecióseme otra vegada * ''[[Abrazar bien fuerte]] (2000-2001) - Abrazar bien fuerte'' * ''[[María Emilia, quería]] (1999-2000) - Quería'' * ''[[Leonela, morriendo d'amor]] (1997-1998) - Morriendo d'amor'' * ''[[Te sigo amando]] (1996-1997) - Te sigo amando'' ;Autor * ''[[La estraña torna de Diana Salazar]] (1988) - Una alma en pena (interpretada por [[Lucía Méndez]])'' * ''[[El camín secretu]] (1986) - De mi namórate (interpretada por [[Daniela Romo]])'' * [[Volver empezar (telenovela mexicana)|Volvere a empezar]] (1994) - Quería (interpreta [[Chayanne]]) == Filmografía == === Películes === * 1973 - La lloca de los milagros * 1975 - Nobleza ranchera * 1976 - Nesta primavera * 1978 - Del otru llau de la ponte * 1979 - El Noa Noa * 1980 - Ye la mio vida /El Noa Noa 2 * 1983 - Siempres en domingu... La película * 1990 - Bazar Viena * 2000 - Evicted * 2014 - ¿Qué-y dixisti a Dios? === Series de televisión === * 1975 - La criada bien criada * 2016 - [[Hasta que te conocí (serie de televisión)|Hasta que te conocí]] == Premios y reconocencies == === Premios === [[Ficheru:Juan Gabriel Hollywood Star.jpg|250px|miniaturadeimagen|Estrella de Juan Gabriel nel [[paséu de la fama de Hollywood]].]] * Nomáu al Grammy como Meyor Interpretación de Música Méxicu-Americana dau pola Academia de Grabación d'Estaos Xuníos en 1984 por "Tou"<ref name="NomGrammy1984">{{cita web |url=http://www.metrolyrics.com/1984-grammy-awards.html |títulu=Nomáu al Grammy en 1984}}</ref> * Nomáu al Grammy como Meyor Interpretación de Música Méxicu-Americana dau pola Academia de Grabación d'Estaos Xuníos en 1985 por "Alcordances II"<ref name="NomGrammy1985">{{cita web |url=http://www.metrolyrics.com/1985-grammy-awards.html |títulu=Nomáu al Grammy en 1985}}</ref> * Nomáu al Grammy como Meyor Álbum de Música Pop Llatina dau pola Academia de Grabación d'Estaos Xuníos en 1995 por "Gracies por esperar"<ref name="NomGrammy1995">{{cita web |url=http://www.metrolyrics.com/1995-grammy-awards.html |títulu=Nomáu al Grammy en 1995}}</ref> * Nomáu al Grammy como Meyor Interpretación de Música Méxicu-Americana dau pola Academia de Grabación d'Estaos Xuníos en 1996 por "El Méxicu que nos foi"<ref name="NomGrammy1996">{{cita web |url=http://www.metrolyrics.com/1996-grammy-awards.html |títulu=Nomáu al Grammy en 1996}}</ref> * Nomáu al Grammy como Meyor Interpretación de Pop Llatín dau pola Academia de Grabación d'Estaos Xuníos en 1999 por "Celebrando 25 años de Juan Gabriel: En conciertu en Belles Artes"<ref name="NomGrammy1999">{{cita web |url=http://www.metrolyrics.com/1999-grammy-awards.html |títulu=Nomáu al Grammy en 1999}}</ref> * Nomáu al Grammy como Meyor Álbum de Música Llatina dau pola Academia de Grabación d'Estaos Xuníos en 2002 por "Abrazar bien fuerte"<ref name="NomGrammy2002">{{cita web |url=http://www.metrolyrics.com/2002-grammy-awards.html |títulu=Nomáu al Grammy en 2002}}</ref> * Nomáu al Grammy Llatín como Meyor Cantautor dau pola Academia Llatina de Grabación d'Estaos Xuníos en 2004 por "Inocente de ti"<ref name="NomGrammyLat2004">{{cita web |url=http://en.wikipedia.org/wiki/Latin_Grammy_Awards_of_2004 |títulu=Nomáu al Grammy Llatín en 2004}}</ref> El Divo de Juárez” gana'l Premiu Billboard 2016 de Latin Pop Álbum del añu y Latin Pop Albums Artista del Añu, Solista pol so álbum “Los Dúu.”2016 Tien nel so haber premios como: * Premios Billboard [17 premios] por Artista del añu, Hot Latin Track, Discu del Añu, Dueto del añu. * Aplausu * El Premiu ASCAP como Compositor del Añu n'español en 1995 pola Asociación estauxunidense de Compositores (ASCAP)<ref name="ASCAP1995bb">{{cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=Zw4EAAAAMBAJ&pg=PA59&lpg=PA59&dq=ascap+juan+gabriel&source=bl&ots=DCjiGJfMW1&sig=bRBYINdGoHYR09JGuHMHhMR79p4&hl=es&sa=X&ei=uOOZUKK5GInE9gSCvoGQDw&redir_esc=y#v=onepage&q=ascap%20juan%20gabriel&f=false |títulu=El Premiu ASCAP en 1995 (Billboard)}}</ref> * El Premiu ASCAP como Compositor del Añu n'español en 1998 pola Asociación estauxunidense de Compositores (ASCAP)<ref name="ASCAP1998">{{cita web |url=http://www.ascap.com/playback/1998/october/elpremiophotopage.aspx |títulu=El Premiu ASCAP en 1998}}</ref><ref name="ASCAP1998bb">{{cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=CwoEAAAAMBAJ&pg=PA70&dq=El premiu+ASCAP+juan+gabriel+1998&hl=es&sa=X&ei=lG6aUOTNO46kqwGIpoHwAQ&ved=0CDEQ6AEwAQ#v=onepage&q=El%20premiu%20ASCAP%20juan%20gabriel%201998&f=false |títulu=El Premiu ASCAP en 1998 (Billboard)}}</ref> * Lo Nueso [11 premios] por Meyor Discu, Cantar del Añu, Artista del Añu, Meyor Dúu o Grupu. * Premiu Orgullosamente Llatín "Trayeutoria Llatina" [votación per Internet en competencia con Julio Iglesias y Celia Cruz] [2004] * Heritage Award [Premiu de la Xente] * Guirlanda d'Oru * Nipper d'Oru [Altes ventes daes por RCA Records 1974] * Premiu Ondes [Pola so aportación a la música llatina 1999] * MTV Music Award [Meyor discu 1999] * L'Heraldu [Artista del añu 1984 y Meyor tarreza telenovela 1996 y 2000] * Ingresa al [[Salón de la Fama de Música Llatina de Billboard]] [1996]<ref name="SalonFamaBillboard">{{cita web |url=https://books.google.com.mx/books?id=9gsEAAAAMBAJ&pg=RA1-PA39&lpg=RA1-PA39&dq=Billboard+Latin+Music+Hall+of+Fame+juan+gabriel&source=bl&ots=W0VzBaUkw5&sig=R9QFtfgwgwnVEyfYHBr513PPR9s&hl=es&sa=X&ei=M22aUJHfIoXXqAGh3ICADQ&redir_esc=y#v=onepage&q=Billboard%20Latin%20Music%20Hall%20of%20Fame%20juan%20gabriel&f=false |títulu=Salón de la Fama de Música Llatina de Billboard}}</ref> * Lloréu d'Oru y Excelencia Universal dau pol [[Rei d'España]] [2006] * [[Llaves de la ciudá]] na [[Ciudá del Vaticanu]], Madrid, Asunción, Bolivia, Perú, Arxentina. * Estrella nel Paséu de la Fama de [[Hollywood]] (Walk of Fame) [2002]<ref name="PaseodelaFama">{{cita web |url=http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=37401&tabla=espectaculos |títulu=Estrella nel Paséu de la Fama en Hollywood}}</ref> * Lluna del Auditoriu Nacional [Meyor Artista de Música Mexicana] [2005] * Reconocencia del Auditoriu Nacional por más de 100 presentaciones dende 1992 a 2004 * Más de 1000 discos d'oru, platino y multiplatín * Personalidá del Añu, dau pola [[LARAS|Academia Llatina de la Grabación]]<ref name="PersonoftheYear2009"> {{cita web |url=http://www.latingrammy.com/es/press-release/juan-gabriel-escoyíu-pola academia-llatina-de-la-grabaci-n-como-persona-del-2009 |títulu=Personaxe del Añu 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130331155417/http://www.latingrammy.com/es/press-release/juan-gabriel-escoyíu-pola academia-llatina-de-la-grabaci-n-como-persona-del-2009 |fechaarchivu=31 de marzu de 2013 }}</ref> en 2009 previu a la entrega de los Grammy Llatinos y develó la so estrella nel Salón de la Fama, nes Vegues, Nevada. === Reconocencies === N'agostu de 2003 el [[Departamentu de La Libertad|Gobierno Rexonal de La Libertad]], en [[Perú]], nomó al intérprete la Orde de Chan Chan en grau de Gran Oficial.<ref>{{cita web |url=http://www.americatv.com.pe/noticias/actualidad/juan-gabriel-foi-condecoráu-trujillo-el so llabor social-n244980 |títulu=Juan Gabriel foi condecoráu en Trujillo pol so llabor social {{!}} Actualidá |fechaaccesu=1 de setiembre de 2016}}</ref> En 2009, l'[[Academia Llatina d'Artes y Ciencies de la Grabación|Academia Llatina de la Grabación]] nomó a Juan Gabriel [[Premios Grammy Llatinos 2009|Persona del Añu del Latin Grammy]], y acordies con l'[[Academia Llatina d'Artes y Ciencies de la Grabación]] ([[Academia Llatina d'Artes y Ciencies de la Grabación|LARAS]]), el cantante mexicanu vendió pocu más de 100 millones d'álbumes, convirtiéndose asina n'unu de los artistes mexicanos más prolíficos y vendedores de la hestoria musical en Méxicu. Amás de tener más de 1800 cantares escritos.<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/juan-gabriel-ye-homenaxáu-en-les vegues |títulu=Juan Gabriel ye homenaxáu en Las Vegas editorial=[[People n'Español]] |fecha=5 de payares de 2009 |fechaaccesu=24 de payares de 2012}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.hispanianews.com/archive/1999/March19/06.htm |títulu=Sears Presents Juan Gabriel's O. S. Tour |editorial=hispanianews.com |fechaaccesu=24 de payares de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150924030238/http://www.hispanianews.com/archive/1999/March19/06.htm |fechaarchivu=24 de setiembre de 2015 }}</ref> El 5 d'ochobre ye'l Día de Juan Gabriel na ciudá de [[Los Angeles]] instituyíu pol Alcalde [[Tom Bradley]] en 1986, foi gallardoniáu coles llaves de la ciudá de [[Buenos Aires]], del [[Ciudá del Vaticanu|Vaticanu]], [[Madrid]], y [[Asunción]], cuenta con una estrella nel [[Hollywood Walk of Fame]] dende'l 2002, otra más nel Paséu de la Fama en Las Vegas, recibió'l Lloréu d'Oru y Premiu a la Excelencia Universal dau polos [[Reis d'España]] en [[2006]], Gallardón a la Excelencia de [[Premiu Lo Nueso a la Música Llatina]] [[1991]], Premios ASCAP, [[Premios ACE]], [[Premiu L'Heraldu]], [[Premiu Guirlanda d'Oru]], Ingresu al Salón de la Fama de [[Premios Billboard de la música llatina]] [[1996]], [[Premiu Ondes]] pol so legáu musical [[2001]], Hispanic Heritage Awards dau pola [[Casa Blanca]] [[2005]], Antorcha y Gavilueta de Plata y Oru del [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]], [[2002]] y [[2004]], ente otros. La so discografía foi premiada con más de 1500 discos d'oru, platino y multiplatín poles sos altes ventes.<ref>{{cita web |autor=Aol Llatín |títulu=Biografía de Juan Gabriel |url=http://iconos.aollatino.com/iconu/juan-gabriel/#bio |fechaaccesu=24 de payares de 2012}}</ref> == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://juangabriel.com.mx/ Sitiu web oficial] {{facebook|ElesJuanGabriel}} {{twitter|soyjuangabriel/}} * [https://www.youtube.com/user/JuanGabrielVEVO/ Juan Gabriel] en [[YouTube]] * [http://allmusic.com/artist/juan-gabriel-p38960/biography Juan Gabriel] en [[allmusic.com]] {{NF|1950|2016|Juan Gabriel}} {{Tradubot|Juan Gabriel}} [[Categoría:Cantantes de pop de Méxicu]] [[Categoría:Compositores de Méxicu]] [[Categoría:Cantautores de Méxicu]] [[Categoría:Cantantes de rancheres]] [[Categoría:Cantantes de latin pop]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Paséu de la Fama de Hollywood]] [[Categoría:Premios Ondas]] [[Categoría:Lletristes de Méxicu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] d8nafxb6obd14vl2w3nhqvzabvtij5q 0 139857 3713299 3560671 2022-08-25T10:09:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Referencies|t=20160101203600|música}} L''''Electro Llatín''' ye un [[xéneru musical]] que nació n'España y América Llatina en 2010 frutu del amiestu ente'l xéneru tech-house y ritmos llatinos como'l merengue ente otros. {{Ficha de xéneru musical |xéneru = Electro Llatín |orixe musical = [[Música electrónica|Electrónica]], [[bachata]], [[pop llatín]], [[reguetón]], [[dancehall]], [[salsa (xéneru musical)|salsa]], [[merengue (xéneru musical)|merengue]], [[House (música)|house]], [[dance]] |orixe cultural = En [[2010]] empieza a conocese n'España y América Llatina gracies a Juan Magán y otros artistes de talla internacional. |preseos = [[sintetizador]], [[tecláu electrónicu]], [[sampler]] |popularidá = Bien conocíu n'España y na mayoría de países d'América Llatina. }} == Orixe ya influencies == El Electro Llatín ye un xéneru musical qu'empieza a conocese a partir de 2007 n'España y América Llatina. Ye un xéneru que surde al entemecese la electrónica con xéneros musicales de raigaños llatinos. El consideráu como creador d'esti xéneru ye [[Juan Magán]] que yá dende 2008 empieza a crear música d'estes carauterístiques con temes como ''Mariah'' y ''Branu Azul'' Estos dos cantares son consideraes les pioneres nesti xéneru.{{ensin referencies}} A partir de 2011 el xéneru empieza a faese más popular y otros artistes mundialmente conocíos como [[Pitbull (cantante)|Pitbull]], [[Shakira]], [[Enrique Iglesias]] o [[Jennifer Lopez]] empiecen a incorporar esti nuevu estilu a los sos cantares. == Desarrollu == [[Ficheru:Juan Magan.jpg|thumb|Juan Magán]] El Electro Llatín ye un xéneru que surdió fai relativamente bien pocu gracies a l'amiestu de xéneros llatinos y electrónicos. Empieza a surdir gracies a la creación d'una compañía de música llatina y electrónica independiente en 2007, la Asere Music Internacional (anguaño [[We Love Asere]]) fundada por Juan Magán y Marcos Rodríguez. Nesta compañía empezar a publicar trabayos que yá entemecíen ritmos llatinos con música electrónica. Sicasí nun ye hasta 2011 cuando'l Electro Llatín empieza a ser conocíu gracies a la tema ''Baillando perhí'' de Juan Magán que se convirtió en númberu unu d'ésitos n'España. El mesmu Magán foi'l que definió esti nuevu estilu musical como Electro Llatín. A partir d'equí'l xéneru empezar a faer más famosu trespasando fronteres con temes como ''Ella nun sigue modes'' y ''Vuélvese lloca''. Otros artistes llatinos que tamién empezaron a cultivar esti xéneru fueron [[Don Omar]] col cantar ''Danza Kuduro'', [[Cali y el Dandee]] con ''Yo te voi esperar'' o [[Daddy Yankee]] con ''Llimbu''. Toes elles llanzaes en 2012 convertir n'ésitos al intre algamando'l númberu unu nes llistes de música más importantes. Como vemos, anguaño foi crucial por que se desenvolviera'l Electro Llatín yá que se convirtió nun xéneru qu'afaró en toles discoteques d'España, Colombia, Méxicu, República Dominicana, Puertu Ricu, Venezuela y otros países d'América Llatina. A partir d'equí'l xéneru asítiase nel panorama musical definitivamente. Más artistes, sobremanera españoles y llatinos, incorporaron esti estilu na so música. Munchos nuevos intérpretes dan el so saltu a la fama gracies al Electro Llatín como por casu [[Henry Mendez]] con ''La mio Reina'', [[Jose de Ricu]] con ''Nueche d'estrelles'' y asina munchos más. == Repercusión internacional == A pesar de ser un xéneru musical recién, el Electro Llatín influyó enforma nel estilu de música de numberosos cantantes. El que más influencia recibió d'esti nuevu xéneru ye [[Pitbull (cantante)|Pitbull]], cantante de reconocencia internacional, con cantares como ''I know You want me'', ''Hotel Room Service'' y ''Malditu alcohol''. [[Pitbull (cantante)|Pitbull]] y [[Wisin y Yandel]] trabayaron con bien de artistes y podemos dicir que gracies a ellos otros cantantes tamién se vieron influyíos pol Electro Llatín. Podemos nomar por casu a la cantante [[Jennifer Lopez]], qu'incorporó dalgunos d'estos nuevos soníos a los sos cantares ''On the floor'', ''Papi'', ''Dance Again'' y ''Follow the leader''. Otru artista qu'utiliza enforma esti estilu nos sos cantares ye [[Don Omar]] en cantares como ''Danza Kuduro'', ''Runfa, Hasta Que Sala El Sol,'' y ''Taboo''. [[Shakira]] con ''Addicted to you'', [[Paulina Rubio]] con ''Boys will be boys'' y [[Enrique Iglesias]] con ''Baillando, y De Nueche & De Día'' son exemplos de más artistes influyíos pol Electro Llatín. Otra cantante que tamién trabaya con artistes llatinos ye [[Inna]] con ''Cola Song,'' ''More than friends y Un Momentu.'' Tamién esti tipu de música llegó al puntu de faese colos cantares oficiales d'eventos tan importantes como la [[Eurocopa]] o la [[Copa Mundial de Fútbol]]. En 2012 foi himnu ''Nun hai dos ensin trés'' de [[Cali y el Dandee]] y en 2014 ''[[We Are One]]'' de [[Pitbull (cantante)|Pitbull]], na [[Eurocopa]] y el [[Mundial]] respeutivamente. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Tradubot|Electro latino}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Estilos de música]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] trzddfjrhetu831i9v6viklh69vyuze 0 139867 3713278 3670844 2022-08-25T09:56:16Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} {{referencies|t=20160822|grupu musical}} '''Gente de Zona''', dacuando estilizado como ''Xente D' Zona'', ye un [[Agrupación musical|grupu]] de [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] [[Cuba|cubanu]] (cubatón) fundáu por Alexander Delgado en [[2000]]. El grupu combina ritmos de [[reguetón]] coles formes más tradicionales de la música cubana. La banda tuvo'l so primer ésitu internacional tres la collaboración con [[Enrique Iglesias]] en [[2014]] con «[[Baillando (cantar d'Enrique Iglesias)|Baillando]]». El cantar foi gallardoniada con trés [[Premios Grammy Llatinos]] y, amás, recibió atención internacional. Otros grandes ésitos de [[2015]] fueron «[[La Gozadera]]» y, dempués, «Traidora», dambos en collaboración col [[cantante]] [[Marc Anthony]]. == Historia == El grupu empezó en [[2000]] cuando dellos [[rap]]eros axuntar n'[[Alamar (Cuba)|Alamar]], incluyendo al exmiembro Ernesto Taxistes, una zona urbana de [[L'Habana]] conocida como'l trubiecu del ''[[hip hop]]'' [[Cuba|cubanu]]. El nome del grupu, ''Xente D' Zona'', reflexa la so nacencia en Alamar, una zona o barriu de [[L'Habana]]. Alexander conoció a "Michel Delgado", "El Karo" y dambos empezaron a tocar en fiestes y nos salones oficiales de fiestes de Guanabacoa, Regla y especialmente Alamar. El grupu ganó'l sofitu del públicu de diches árees rápido y llueu empezaron a tener actuaciones en festivales internacionales. Estos festivales fueron adicionales a les presentaciones de [[rap]] que teníen añalmente en [[Cuba]], onde Alexander tuvo al cargu de la animación mientres trés años siguíos. Más tarde formaron parte del Hermanos Saiz Association, y nun ye hasta l'añu 2002 que Alexander empieza la so carrera na compañía de "Antonio María Romeu", apaeciendo por tol país. En xunetu de 2005 el grupu inda taba compuestu por "Alexander y Michel", y tresformáronse en parte del catálogu de l'Axencia Cubana de Rap. Esto dio llugar a un xéneru de trabayu más maduru, siempres entemecíu con ritmos cubanos y teniendo en considerancia los requerimientos del mercáu. En 2005 Michel dexó'l grupu. Cola salida de Michel, Alexander llamó a Jacob Forever, direutor del grupu non profesional ''Fechu en Cuba'', que fixera importantes trabayos con Pachito Alonso y Eddy K, ente otros. Nando Pro tamién llegó a participar como productor musical y DJ, y Xente D' Zona camudó la so formación orixinal de dos miembros a trés: Jacob Forever, Alexander y Nando Pro. Nel escenariu, la banda puede establecer una estrecha comunicación con un gran númberu de mozos y públicu polo xeneral que siguen les sos presentaciones por cuenta de la so actuación nel escenariu y la calidá nel trabayu que crez diariamente. Ensin dulda convirtiéronse n'unu de los grupos más destacaos, esponentes del [[reguetón]] en [[Cuba]], convencíos de que llegaron hasta equí pa quedase. La so fama fíxose evidente colos álbumes ''Lo meyor que suena agora vol.1'' y ''Lo meyor que suena agora vol.2'', especialmente con cantares como Me gusten los artistes» y «Animales», que llegó a liderar les llistes en Cuba, [[Miami]] y [[Europa]], un continente'l cual visiten siquier dos veces al años coles sos xires. En marzu de 2013 el tríu anunció la so separación. Alexander siguió con Xente De Zona xunto a Randy, excantante de ''La Charanga Habanera'', Jacob siguió cola so carrera como solista xunto a Nando Pro y Dani, un exmiembro del grupu DpuntoD. En 2014, la banda xunir a [[Enrique Iglesias]] y Descemer Bonu pa producir l'ésitu «[[Baillando (cantar d'Enrique Iglesias)|Baillando]]», que catapultó al grupu a la fama internacional definitiva. El cantar caltener nel primer llugar de les llistes d'ésitu internacionales, dándo-y asina un llugar privilexáu nos [[Estaos Xuníos]], onde ye bien difícil consiguir música d'artistes cubanos qu'entá vivan nel so país. En xunu de 2014 el cantar llogró asitiase nel númberu unu del ''[[Billboard]] [[Top Latin Songs]]''. Participaron na ceremonia de los Premios Billboard interpretando un cantar, lo cual llogró abrir les puertes a dellos artistes cubanos. En 2015 el grupu llanzó dos tarrezas que fueron aclamaos pola crítica,<ref>{{Cita web|url=https://www.telemundo.com/entretenimiento/2016/08/16/marc-anthony-y-xente-de zona nomaos-por-la so-mega-exito-traidora|títulu=Marc Anthony y Gente de Zona afaren cola so megaéxito &quot;Traidora&quot; (VIDEO)|fechaaccesu=14 de setiembre de 2016}}</ref> “La Gozadera” y “Traidora”, dambes en collaboración con [[Marc Anthony]]. [[Ficheru:Gente de Zona Concert 2016.jpg|250px|miniaturadeimagen|Gente de Zona y [[Enrique Iglesias]] mientres una presentación en 2016.]] El [[22 d'abril]] de [[2016]] llancen el so tercer álbum tituláu ''Visualízate'', sol [[Compañía discográfica|sellu discográficu]] [[Sony Music|Sony Music Entertainment US Latin LLC]] y Magnus Media LLC. Mientres el 14 de xunetu del mesmu añu llancen ''Más Macarena'', una nueva versión del cantar [[Macarena (cantar)|Macarena]] xunto a [[Los del Río]], presentando la tema per primer vegada en [[Premiu Xuventú|Los Premios Mocedá]]. El [[Videoclip|videu oficial]] del cantar foi publicáu nel 19 d'agostu del mesmu añu. Ente los premios recibíos pela banda atópense un Premiu Mocedá a ''La mio Lletra Favorita'', pola tema [[Baillando (cantar d'Enrique Iglesias)|Baillando]] con [[Enrique Iglesias]] y [[Descemer Bonu|Descember Bonu]] en 2015, un premiu El to Mundu a Meyor Cantar Empieza Fiestes por ''Daqué Contigo'' en 2016 y un [[Premiu Xuventú|Premiu Mocedá]] nel mesmu añu na categoría La Combinación Perfecta xunto a [[Marc Anthony]], un premiu Latin AMA'S a Meyor Álbum Tropical con ''Visualízate'' y, amás, un premiu [[Premios Grammy Llatinos|''Latin Grammy'']] a Meyor Álbum de Fusión Tropical col mesmu álbum. El 7 d'abril de 2017 presentaron el so nuevu cantar, ''Si Nun Vuelves'', y el 21 d'abril el so respeutivu videoclip. El 11 de xunetu, collaboraron cola artista [[Jennifer Lopez]] na tema ''[[Nin tu nin yo]]'' sacando'l so respeutivu videu musical. El 22 de febreru de 2018, el dúu de Randy y Alexander presentar nel [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]] en Chile, onde cerraron asina la segunda nueche del certame ganando los premios de [[Gavilueta de Plata]] y la [[Gavilueta d'Oru]]. El 5 de xunu de 2018, estrenóse'l senciellu del so nuevu videu ''[[Te duel]]''. == Discografía == ===Álbumes d'estudiu=== {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" border="1" |+ Llista de los álbumes d'estudiu y les sos posiciones nes llistes ! scope="col" style="width:11em;" | Títulu !scope="col" style="width:16em;" | Álbum |- ! scope="row" | ''Lo meyor que suena agora'' | * Llanzamientu: 8 de febreru de 2008<ref>{{cita web |url=https://itunes.apple.com/co/album/lo-meyor-que-suena-agora-reggaeton/id273827133|títulu=Lo Meyor Que Suena Agora - Reggaeton by Gente de Zona|publisher=[[iTunes Store]] US. [[Apple Inc.|Apple]] |fechaaccesu=26 de setiembre de 2013}}</ref> * Discográfica: [[Planet Records]] * Formatu: [[Compact Disc|CD]], [[Descarga de música|descarga dixital]] |- ! scope="row" | ''A Full'' | * Llanzamientu: 19 de xunetu de 2010<ref>{{cita web |url=https://itunes.apple.com/co/album/a-full/id383143531|títulu=A Full by Gente de Zona|publisher=[[iTunes Store]] US. [[Apple Inc.|Apple]] |fechaaccesu=26 de setiembre de 2013}}</ref> * Discográfica: [[Planet Records]] * Formatu: CD, [[Descarga de música|descarga dixital]] |- ! scope="row" | ''[[Visualízate]]'' | * Llanzamientu: 22 d'abril de 2016<ref>{{cita web |url=https://itunes.apple.com/us/album/visualizate/id1097132800|títulu=Visualízate by Gente de Zona|publisher=[[iTunes Store]] US. [[Apple Inc.|Apple]] |fechaaccesu=22 d'abril de 2016}}</ref> * Discográfica: [[Sony Music Entertainment|Sony Music Entertainment US Latin LLC]] and Magnus Media LLC * Formatu: CD, [[Descarga de música|descarga dixital]] |} ===Álbumes reeditaos=== {| class="wikitable plainrowheaders" style="text-align:center;" border="1" |+ Llista de los álbumes reeditaos y les sos posiciones nes llistes ! scope="col" style="width:11em;" | Títulu !scope="col" style="width:16em;" | Detalles del álbum |- ! scope="row" | ''Lo meyor que suena agora vol 2.0'' | * Llanzamientu: 25 de xunetu de 2008<ref>{{cita web |url=https://itunes.apple.com/co/album/lo-meyor-que-suena-agora-v2.0/id289288381|títulu=Lo Meyor Que Suena Agora v2.0 by Gente de Zona|publisher=[[iTunes Store]] US. [[Apple Inc.|Apple]] |fechaaccesu=26 de setiembre de 2013}}</ref> * Discográfica: [[Planet Records]] * Formatu: CD, [[Descarga de música|descarga dixital]] |} ===Senciellos=== {|{{tablaguapa}} style="text-align:center;" border="1" |+ Llista de senciellos, les sos posiciones nes llistes amosando l'añu en que foi llanzáu y el nome del álbum ! scope="col" rowspan="2" style="width:20em;"| Títulu !scope="col" rowspan="2" style="width:2em;"|Añu !scope="col" colspan="7"| Meyor posición ! scope="col" rowspan="2" style="width:13em;" | Certificaciones ! scope="col" rowspan="2" style="width:15em;"| Álbum |- ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Mexican Airplay|MEX]]<br><ref name="MEX">[{{BillboardURLbyName|artist=Gente de Zona|chart=Mexico Airplay}} Mexican Airplay for Gente de Zona] [[Billboard|Billboard.com]]</ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;"|[[Productores de Música d'España|ESP]]<br><ref>{{cita web |url=http://spanishcharts.com/showinterpret.asp?interpret=Xente+De+Zona|títulu=Spanish Charts|work=[[Productores de Música d'España|PROMUSICAE]]|publisher=Hung Medien |fechaaccesu=6 de xineru de 2016}}</ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;"| [[Hot Latin Tracks|US <br /> <small>LATIN</small>]]<br><ref name="Xente de_1">{{cita web|títulu=Gente de Zona Album & Song Chart History: Hot 100|url={{BillboardURLbyName|artist=xente de zona|chart=Latin Songs}}|work=[[Billboard]]|publisher=[[Prometheus Global Media]]|fechaaccesu=6 de xineru de 2016}}</ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;"| [[Latin Tropical Airplay|US <br /> <small>TROP</small>]]<br><ref name="Xente de_1">{{cita web|títulu=Gente de Zona Album & Song Chart History: Hot 100|url={{BillboardURLbyName|artist=xente de zona|chart=Latin Songs}}|work=[[Billboard]]|publisher=[[Prometheus Global Media]]|fechaaccesu=6 de xineru de 2016}}</ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Latin Rhythm Airplay|US <br /> <small>LATIN RHYTHM</small>]]<br><ref name="USRHYTHM">{{cita web|url=http://www.billboard.com/artist/302697/xente-de-zona/chart?f=403|títulu=Latin Rhythm Songs by Gente de Zona|work=Billboard|publisher=Prometheus Global Media|fechaaccesu=2 d'agostu de 2014}}</ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Record Report|VEN]]<br><ref name="VenezuelanChart">Songs of Gente de Zona charted in [[Record Report]] Top 100 chart: * "Baillando":{{cita web|archiveurl=https://www.webcitation.org/6SIERJ1Hm?url=http://www.recordreport.com.ve/publico/top100/|títulu=Top 100|url=http://recordreport.com.ve/publico/?i=top100|date=2 de setiembre de 2014|archivedate=2 de setiembre de 2014|work=Record Report|publisher=R.R. Dixital C.A}} * "El to Quémesme": {{cita web|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Qkhe2vIC?url=http://www.recordreport.com.ve/publico/?i=top100|títulu=Top 100|url=http://recordreport.com.ve/publico/?i=top100|date=1 de xunetu de 2014|archivedate=1 de xunetu de 2014|work=Record Report|publisher=R.R. Dixital C.A}} * "Yo Quiero": {{cita web|archiveurl=https://www.webcitation.org/6SeosXAFA?url=http://www.recordreport.com.ve/publico/top100/|títulu=Top 100|url=http://recordreport.com.ve/publico/?i=top100|date=17 de setiembre de 2014|archivedate=17 de setiembre de 2014|work=Record Report|publisher=R.R. Dixital C.A}} * "Traidora", "Más macarena", "Daqué contigo": {{cita web|archiveurl=https://archive.is/20160822172622/http://charts.monitorlatino.com/top20/Venezuela/Llatín|títulu=Top 20 Llatín|url=http://charts.monitorlatino.com/top20/Venezuela/Llatín|date=22 d'agostu de 2016|archivedate=22 d'agostu de 2016|publisher=}} </ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Monitor Llatín|ECU]]<br><ref name="Ecuador">Cantares de Gente de Zona na llista Top 20 de [[Monitor Llatín]]: * "Traidora", "Más Macarena":{{cita web|archiveurl=http://archive.is/0Jr55|títulu=Top 20 Latin Songs|url=[[Monitor Llatín]]|date=22 d'agostu de 2016|archivedate=22 d'agostu de 2016|work=Monitor Llatín|publisher=}}</ref> |- |align="left"| «Gústen-y los artistes» |2008 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | |''Lo meyor que suena agora'' |- |align="left"| «Yo quiero (Si la to te namores)» <br><small>(con [[Pitbull (cantante)|Pitbull]])</small> |align="center" rowspan="2"|2014 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|34 |align="center"|15 |align="center"|9 |align="center"|— | | ''[[Dale (album)|Dale]]'' y ''Visualízate'' |- |align="left"| «Qué tu quies» |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | ''Visualízate'' |- |align="left"| «[[La Gozadera]]» <br><small>(con [[Marc Anthony]])</small> |align="center" rowspan="2"|2015 |align="center"|2 |align="center"|1 |align="center"|2 |align="center"|1 |align="center"|1 |align="center"|— |align="center"|— | * [[Productores de Música d'España|PROMUSICAE]]: 3x Platín<ref>{{cita web |url=http://www.elportaldemusica.es/cancion-10289-18423-xente-de-zona-feat-marc-anthony-la-gozadera|títulu=http://www.elportaldemusica.es/cancion-10289-18423-xente-de-zona-feat-marc-anthony-la-gozadera|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> | rowspan="3"| ''Visualízate'' |- |align="left"| «Traidora» <br><small>(con [[Marc Anthony]])</small> |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|6 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|2 |align="center"|4 | |- |align="left"| «Daqué contigo» |2016 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|8 |align="center"|— | |- |align="left"| «[[Macarena (cantar)|Más Macarena]]» <br><small>(con [[Los del Río]])</small> |2016 |align="center"|— |align="center"|33 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|13 |align="center"|10 | | — |- |«Si nun vuelves» |2017 |— |— |— |— |— |— |— |— |— | | | |- |«[[Te duel]]» | 2018 |— |— |— |— |— |— |— |— | | |- | colspan="14" style="text-align:center; font-size:8pt;"| "—" indica que'l títulu nun foi llanzáu o nun figuró nes llistes nesi territoriu |} ====Como artista invitáu==== {|{{tablaguapa}} style="text-align:center;" border="1" |+ Llista de senciellos, coles posiciones nes llistes, amosando l'añu en que foi llanzáu y el nome del álbum. ! scope="col" rowspan="2" style="width:20em;"| Títulu !scope="col" rowspan="2" style="width:2em;"| Añu !scope="col" colspan="8"| Meyor posición ! rowspan="2" scope="col" style="width:13em;" | Certificaciones ! scope="col" rowspan="2" style="width:15em;"| Álbum |- ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Colombia|COL]]<br><ref>Songs of Gente de Zona charted in Colombian charts (National-Report): * "Baillando":{{cita web|títulu=Top 10 Música Nacional Radio|language=español|url=http://colombia.national-report.com/reporteNacional.php|date=2 de xunu de 2014|fechaaccesu=10 de xunu de 2014|work=National-Report|publisher=Radio y Música|archiveurl=https://archive.is/20131223083323/http://colombia.national-report.com/reporteNacional.php|archivedate=23 d'avientu de 2013}} * "Tu Quémesme":{{cita web|títulu=Top 10 Música Nacional Radio|language=español|url=http://colombia.national-report.com/reporteNacional.php|date=8 de setiembre de 2014|fechaaccesu=15 de setiembre de 2014|work=National-Report|publisher=Radio y Música|archiveurl=https://archive.is/20131223083323/http://colombia.national-report.com/reporteNacional.php|archivedate=23 d'avientu de 2013}} </ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Méxicu|MEX]]<br><ref name="MEX" /> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;"|[[Productores de Música d'España|ESP]]<br><ref>Cantares de Gente de Zona en llista d'España: * "Baillando": {{cita web|url=http://www.spanishcharts.com/showitem.asp?interpret=Enrique+Iglesias+feat.+Descemer+Bonu+%2F+Xente+De+Zona&titel=Baillando&cat=s|títulu=spanishcharts.com - Enrique Iglesias con Descemer Bonu / Gente de Zona - Baillando|publisher=spanishcharts.com, Hung Medien|fechaaccesu=26 d'abril de 2015}} * "Pienses (Di-y La Verdá): {{cita web|url=http://spanishcharts.com/showitem.asp?interpret=Pitbull+feat%2Y+Xente+De+Zona&titel=Pienses+%28Di-y+la verdá%29&cat=s|títulu=spanishcharts.com - Pitbull con Gente de Zona - Pienses (Di-y La Verdá)|publisher=spanishcharts.com, Hung Medien|fechaaccesu=21 de xunu de 2015}} * "Lloré (Como un Neñu): {{cita web|url=http://spanishcharts.com/showitem.asp?interpret=Juan+Magan+feat%2Y+Xente+de+Zona&titel=Lloré++%28Como+un+nin%F1o%29&cat=s|títulu=spanishcharts.com - Juan Magan con Gente de Zona - Lloré (Como un Neñu)|publisher=spanishcharts.com, Hung Medien|fechaaccesu=21 de xunu de 2015}} </ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Billboard Hot 100|EE.XX.]]<br><ref name="US-featured-singles">Peak chart positions for featured singles in the United States: * "Baillando": {{cita web | url={{BillboardURLbyName|artist=Enrique Iglesias|chart=Hot 100}} | títulu=Enrique Iglesias – Chart History: Hot 100 | publisher=[[Prometheus Global Media]] | work=[[Billboard]] | fechaaccesu=29 d'ochobre de 2012}} </ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Hot Latin Tracks|US <br /> <small>LATIN</small>]]<br><ref name="USLATIN-featured-singles">Peak chart positions for featured singles in the United States, ''[[Billboard]]''Hot Latin Songs chart: * "Baillando": {{cita web | url={{BillboardURLbyName|artist=Enrique Iglesias|chart= Latin Songs}} | títulu=Enrique Iglesias – Chart History: Hot Latin Songs | publisher=[[Prometheus Global Media]] | work=[[Billboard]] | fechaaccesu=29 d'ochobre de 2012}} * "El to Quémesme": {{cita web | url={{BillboardURLbyName|artist=Chinu y Nacho|chart= Latin Songs}} | títulu=Chinu & Nacho – Chart History: Hot Latin Songs | publisher=[[Prometheus Global Media]] | work=[[Billboard]] | fechaaccesu=29 d'ochobre de 2012}} </ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Latin Rhythm Airplay|US <br /> <small>LATIN RHYTHM</small>]]<br><ref name="USRHYTHM" /> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Latin Tropical Airplay|US <br /> <small>TROP</small>]]<br><ref name="USTROP-featured-singles">Peak chart positions for featured singles in the United States, ''[[Billboard]]''Tropical Songs chart: * "Baillando": {{cita web | url={{BillboardURLbyName|artist=Enrique Iglesias|chart=Tropical Songs}} | títulu=Enrique Iglesias – Chart History: Tropical Songs | publisher=[[Prometheus Global Media]] | work=[[Billboard]] | fechaaccesu=29 d'ochobre de 2012}} * "El to Quémesme": {{cita web | url={{BillboardURLbyName|artist=Chinu y Nacho|chart=Tropical Songs}} | títulu=Chinu & Nacho – Chart History: Hot Latin Songs | publisher=[[Prometheus Global Media]] | work=[[Billboard]] | fechaaccesu=29 d'ochobre de 2012}} * "Lloré (Como Un Neñu)": {{cita web | url={{BillboardURLbyName|artist=Juan Magan|chart=Tropical Songs}} | títulu=Juan Magan – Chart History: Hot Latin Songs | publisher=[[Prometheus Global Media]] | work=[[Billboard]] | fechaaccesu=6 de xineru de 2016}} </ref> ! scope="col" style="width:3em;font-size:90%;" | [[Record Report|VEN]]<br><ref name="VenezuelanChart"/> |- |align="left"| "Dame Una Nueche" <br><small>(DJ Chinu con Gente de Zona, Fito Blanko y [[Fueu (cantante)|Fueu]])</small> |align="center" rowspan="3"|2014 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | |{{celda|Non disponible}} |- |align="left"| "[[Baillando (cantar d'Enrique Iglesias)|Baillando]]" <br><small>([[Enrique Iglesias]] con [[Sean Paul]], Gente de Zona y [[Descemer Bonu]])</small> |align="center"|1 |align="center"|1 |align="center"|1 |align="center"|12 |align="center"|1 |align="center"|— |align="center"|1 |align="center"|17 | * [[Asociación Mexicana de Productores de Fonogramas y Videogramas|AMPROFON]]: 2x Platín<ref>{{cita web |url=https://www.facebook.com/media/set/?set=a.271393712985247.1073741838.167176543406965&type=3|títulu=https://www.facebook.com/media/set/?set=a.271393712985247.1073741838.167176543406965&type=3|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> * [[Federazione Industria Musicale Italiana|FIMI]]: 7x Platín<ref>{{cita web |url=http://www.fimi.it/archivio_certificazioni.php|títulu=http://www.fimi.it/archivio_certificazioni.php }}</ref> * [[International Federation of the Phonographic Industry|IFPI]] SUI: Oru<ref>{{cita web |url=http://www.swisscharts.com/search_certifications.asp?search=Enrique+Iglesias+Baillando|títulu=http://www.swisscharts.com/search_certifications.asp?search=Enrique+Iglesias+Baillando|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> * PROMUSICAE: 5x Platinum<ref>{{cita web |url=http://www.elportaldemusica.es/cancion-8098-14832-enrique-iglesias-baillando|títulu=http://www.elportaldemusica.es/cancion-8098-14832-enrique-iglesias-baillando|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> |''[[Sex and Love]]'' |- |align="left"| "El to Quémesme" <br><small>([[Chinu & Nacho]] con Gente de Zona y Los Cadillacs)</small> |align="center"|6 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|27 |align="center"|— |align="center"|1 |align="center"|1 | | ''Radio Universu'' y ''Visualízate'' |- |align="left"| "Pienses (Di-y la Verdá)" <br><small>([[Pitbull (cantante)|Pitbull]] con Gente de Zona)</small> |align="center" rowspan="3"|2015 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|22 |align="center"|— |align="center"|11 |align="center"|1 |align="center"|8 |align="center"|— | * PROMUSICAE: Oru<ref>{{cita web |url=http://www.elportaldemusica.es/cancion-9583-17410-pitbull-feat-xente-de-zona-pienses-di-y-la verdá|títulu=http://www.elportaldemusica.es/cancion-9583-17410-pitbull-feat-xente-de-zona-pienses-di-y-la verdá|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> | ''Dale'' y ''Visualízate'' |- |align="left"| "Lloré (Como Un Neñu)" <br><small>([[Juan Magan]] con Gente de Zona)</small> |align="center"|— |align="center"|26 |align="center"|12 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|23 |align="center"|33 |align="center"|— | * PROMUSICAE: Platín<ref>{{cita web |url=http://www.elportaldemusica.es/cancion-10252-18370-juan-magan-feat-xente-de-zona-lloré--como-un-nino|títulu=http://www.elportaldemusica.es/cancion-10252-18370-juan-magan-feat-xente-de-zona-lloré--como-un-nino|fechaaccesu=1 d'abril de 2017 }}</ref> | ''The King Is Back (#LatinIBIZAte)'' |- |align="left"| "Lo Que Dios Quiera" <br><small>([[Fanny Lu]] fcon Gente de Zona)</small> |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | {{celda|Non disponible}} |- |align="left"| "Alerta Colorao" <br><small>([[Daddy Yankee]] con L'Exércitu)</small> |align="center" rowspan="1"|2016 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | {{celda|Non disponible}} |- |align="left"| "Sable y Sol" <br><small>([[Anahí Puente|Anahí]] con Gente de Zona)</small> |align="center" rowspan="1"|2016 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | ''[[Inesperáu (álbum)|Inesperáu]]'' |- |align="left"|"La Mala y La Bona" <br><small>(Alex Sensation con Gente de Zona)</small> |align="center" rowspan="1"|2016 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | |- |align="left"|"[[Nin Tu Nin Yo]]" <br><small>([[Jennifer Lopez]] con Gente de Zona)</small> |2017 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | |- |align="left"|"3:00 AM" <br><small>([[Jesse y Joy]] con Gente de Zona)</small> |2017 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | |- |align="left"|"Stop Me from Falling" <br><small>([[Kylie Minogue]] con Gente de Zona)</small> |2018 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | ''Golden'' |- |align="left"|"[[Nueche Ensin Día]]" <br><small>([[Il Volo]] con Gente de Zona)</small> |2018 |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— |align="center"|— | | |- | colspan="14" style="text-align:center; font-size:8pt;"| "—" indica que'l títulu nun foi llanzáu o nun figuró en llistes nesi territoriu |} == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://gdzoficial.com/ Páxina web oficial] * [https://www.facebook.com/gentedezona Gente de Zona en Facebook] * [https://www.youtube.com/channel/UCfNRJSZ9FpkYK0ghVHDUuJQ Gente de Zona en YouTube] * [https://www.instagram.com/GenteDeZona/ Gente de Zona en Instagram] {{Tradubot|Gente de Zona}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Grupos de música reguetón]] [[Categoría:Grupos de música de Cuba]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía NF]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 8dzds3wm6l25rw21mqsdgf2a02aylq3 0 139889 3713221 3613759 2022-08-25T06:01:21Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''José Antonio Cartagena''' {{nym}} conocíu pol so nome artísticu '''Fat Joe''', ye un [[raperu]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[Puertu Ricu|portorricana]] y [[cuba|cubana]]. Joe foi bien popular na escena del hip hop ''underground'' mientres principios de la década de los [[Años 1990|90]]. Foi tamién miembru de los [[D.I.T.C.]] [[Crew]] ("Digging in the Crates"), xuntu colos respetaos raperos [[Diamond D]], [[Lord Finesse]], [[O.C.]], [[Showbiz & A.G.]], [[Big L]] (fináu), y el so gran amigu [[Big Pun]] (fináu). Fat Joe tamién ta afiliáu al raperu del Bronx [[KRS-One]], una y bones dambos tán comprometíos al arte del [[graffiti]]. == Historia == Participó nel discu Boricua Guerrero por contactos de S.M.D. Dempués de que'l so protexíu'l raperu neoyorquín d'orixe puertorriqueñu [[Big Pun]] llegara al ésitu col so dueto con The O'Jays en "I'm Not a Player" y el so remezcla más popular "Still Not a Player", xuntu col cantante de [[R&B]] [[Joe (cantante)|Joe]], Fat Joe empezó a siguir los sos pasos. El so single de [[1998]] "Bet Yá Man Can't", con Big Pun y otros miembros de [[Terror Squad]] como [[Cuban Link]] y [[Triple Seis]], foi un ésitu masivu. Poco primero de la muerte de Big Pun, Joe y Pun collaboraron con [[Jennifer Lopez]] nel ésitu "Feelin' So Good" del so primer álbum ''On the 6'' producíu por [[Sean Combs]]. Col llanzamientu de ''J.O.S.Y. (Jealous Ones Still Envy)'' en [[2001]], Joe anotóse otros dos ésitos con "We Thuggin'", cola superestrella del R&B [[R. Kelly]] cantando los coros, y "What's Luv?", cola collaboración de la daquella nueva artista [[Ashanti]], convirtiéndose nuna de los cantares del [[2002]]. A finales de 2002, llanzó ''Loyalty'', qu'incluyía un par d'ésitos menores como "Crush Tonite" (con [[Ginuwine]]) y "All I Need". El raperu tamién apaeció en delles película, ente les que se destacar ''Empire'' con [[John Leguizamo]] y [[Peter Sarsgaard]]. Fat Joe tamién ye miembru de Terror Squad, grupu que lliberó en [[setiembre]] de [[1999]] el so álbum debú tituláu igual qu'ellos. Tres dellos cambeos de miembros (incluyida la repentina muerte de Big Pun y l'espulsión de Cuban Link), llanzaron el so segundu álbum, ''[[True Story]]'', en [[xunetu]] de [[2004]]. El single "Lean Back", cantáu por Fat Joe y la nueva miembru Remy Ma (de primeres conocida como Remy Martin), foi un enorme ésitu, llegando al #1 en [[Billboard Hot 100]]. Darréu, [[P. Diddy]] remezcló el cantar, na que tamién apaecíen [[Eminem]], [[Lil Jon]] y [[Ma$y]]. En [[setiembre]] de [[2004]], un antiguu guardaespaldes de Fat Joe foi arrestáu y acusáu d'un asesinatu en [[1994]] que presuntamente tenía al raperu como testigu. Según el [[New York Times]], Jose Muleru, de trenta y ocho años d'edá, foi inclupado d'asesinatu, falsificación de pruebes y cargos d'armes, y acusáu de la muerte d'Ernesto Rivera, de dieciséis años, el [[15 d'abril]] de [[1994]]. Fat Joe tamién foi investigáu. A finales de 2004, Fat Joe llogró otru ésitu col so versu na tema "New York" de [[Ja Rule]], nel que tamién apaecía [[Jadakiss]] y un coru tomáu del "100 Guns" de [[KRS-One]]. Nel so versu, Ja Rule meter con [[50 Cent]], añediendo otru capítulu a los sos yá famoses disputes. Sicasí, por cuenta de la collaboración de Joe y Jada con Ja Rule, 50 Cent asumió que por ello yá se convertíen darréu nel so enemigu, y a partir d'entós empezó a cargar con ellos tamién, como pasó na so nueva tema "Piggy Bank". El nuevu álbum de Fat Joe, ''All or Nothing'', orixinalmente fecháu pa la [[primavera]] de [[2005]], foi retrasáu en delles ocasiones. Finalmente foi llanzáu en [[xunetu]] de 2005, con "So Much More" como primer single. Nel videu de la tema apaez DJ Kay Slay, el autoproclamado "Fat Joe negru". El segundu single, "Get It Poppin'", producíu por Scott Storch, inclúi la collaboración de [[Nelly]]. Este ye la tema del WWE 2005 SummerSlam. === Conflictu con [[50 Cent]] === [[50 Cent]] atacó a Fat Joe nel so cantar "Piggy Bank" de ''[[The Massacre]]''. Enoxáu pola so collaboración con Ja Rule, 50 dixo: "esi negru gordu piénsase que 'Lean Back' foi 'In Da Club'/La mio mierda viende 11.000, la so mierda ye una porquería" (irónicamente, Eminem, el mentor de 50 Cent, apaeció nel remix de "Lean Back" primero que les disputes ente 50 y Joe empezaren). Fat Joe siguió grabando como confundíu pola roxura de [[50 Cent]] escontra él, pero tamién declaró que nun se diba a quedar quietu viendo como lu faltaben. De manera más interesante, Joe atacó la credibilidá de les cais de 50 Cent, diciendo lliteralmente que 50 nunca apaeciera "nel club", ente que Fat Joe construyó la so reputación actuando en direutu en clubes. Ufiertó 1.000.000 dólares al primeru qu'apaeciera con una semeya de [[50 Cent]] nun club nocherniegu, fechu que Fat nunca cumplió. Unos díes antes del llanzamientu de "Piggy Bank", un cantar ensin títulu de Fat Joe apaeció por [[Internet]], dándo-yos dellos nomes como "great Gangsta", "gansta 50" y a cencielles "Fat Joe Track". Foi oficialmente grabada col nome "My Fofu" (en referencia a un consolador), como un cantar adicional de ''All or Nothing'', xuntu col remix de "Lean Back".(Fat Joe tamién fixo apaiciones nel programa ''Pimp my ride''. === MTV Video Music Awards de 2005 === Dempués del llanzamientu de "My Fofu", él nun siguiría coles disputes con 50 Cent. Anque les coses aseláronse, nos [[MTV Video Music Awards]] de 2005, Fat Joe fixo un comentariu de faigo de menos poco primero de la presentación d'un premiu a [[Missy Elliot]], diciendo: "Quiero dici-yos a tola xente en casa que me siento seguro esta nueche cuntando cola proteición de la policía cortesía de [[G-Unit]]". 50 Cent intento xubir al escenariu pa enfrentase a Fat Joe, pero foi deteníu por seguridá. Dempués de que fixera eses declaraciones, foi espulsáu del eventu. Cuando 50 Cent darréu fixo una desacreditación de Fat Joe mientres la so actuación, Joe nun taba ende pa velo en persona. == Información personal == Créese que s'afaita la cabeza como un peñáu. Puede ser vistu nos sos primeros videos musicales con un pelo bien curtiu. El so meyor amigu foi Big Pun, a quién siempres mentaba como "Twinsito" o a cencielles "Twin". Fat Joe pagó'l funeral de Big Pun. Declaró que [[Jennifer Lopez]] foi la primer persona que lu llamó tres la tráxica muerte del so amigu. Dixo de Pun: "Toi acostumáu a ver mozos que muerren asesinaos. Yá saben, la mayor parte de los mios amigos morrieron asesinaos o nun accidente. Pero ye la primer vegada que veo qu'un mozu negru muerre por causa de tar gordu". En 2005, venció'l so mieu al vuelu viaxando n'avión per primer vegada. Esi mesmu añu, partió nuna escuela del Bronx venti ordenadores y un llaboratoriu de comunicaciones. En 2006, el 24 d'ochobre, decidió dir visitar a los estudiantes de University High School, Orlando, Florida, tres l'asesinatu de Michael Nieves, estudiante d'esti institutu. Na so charra animó a los mozos a siguir estudiando, a caltenese xuníos y a aprender a estremar que les lletres de los cantares son pa entretener, non pa faeles realidá. Munchu profesores quedáronse ablucaos pol comportamientu de los alumnos yá que atendieron a cada pallabra pronunciada por Fat Joe. == Discografía == === Álbumes === * [[1993]] ''Represent'' * [[1995]] ''Jealous One's Envy'' #199 US * [[1998]] ''Don Cartagena'' #7 US '''(Oru)''' * [[2001]] ''Jealous Ones Still Envy (J.O.S.Y.)'' #21 US '''(Platino)''', #19 UK * [[2002]] ''Loyalty'' #78 US * [[2005]] ''All Or Nothing'' #6 US, #172 UK * [[2006]] ''Me Myself & I'' #14 US * [[2008]] [[The Elephant in the Room]] #6 US * [[2009]] [[Jealous Ones Still Envy 2]] (J.O.S.Y. 2) * [[2010]] [[The Darkside Vol. 1]] * [[2011]] [[The Darkside Vol. 2]] === Singles === * [[1997]] "Non Más Tregua" (con [[Mexicanu 777]] * [[2000]] "Feelin' So Good" (feat [[Jennifer Lopez]] y [[Big Pun]]) #51 US, #7 UK * [[2001]] "We Thuggin'" (con [[R. Kelly]]) #15 US * [[2002]] "What's Luv" (con [[Ashanti]]) #2 US, #4 UK * [[2002]] "Crush Tonight" (con [[Ginuwine]]) #77 US * [[2003]] "All I Need" (con [[Tony Sunshine]] y Armageddon) #86 US * [[2003]] "I Want You" ([[Thalía]] con Fat Joe) #11 US, #22 UK * [[2003]] "Pónesme Sexy" ([[Thalía]] con Fat Joe) #11 US, #22 UK * [[2004]] "Lean Back" (feat [[Terror Squad]] y [[Remy Ma]]) #1 US, #24 UK * [[2004]] "New York" (feat [[Ja Rule]] y [[Jadakiss]]) #27 US * [[2005]] "Hold You Down" ([[Jennifer Lopez]] con Fat Joe) #64 US, #6 UK * [[2005]] "So Much More" #81 US * [[2005]] "Oi'l mio cantar" con Big Mato, Nina Sky, Gem Star & Daddy Yankee * [[2005]] "Get It Poppin'" (con [[Nelly]]) #9 US, #34 UK * [[2005]] "I Don't Care" (feat [[Ricky Martin]] y [[Amerie]]) #65 US * [[2006]] "Damn" * [[2006]] "Clap & Revolve" * [[2006]] "Make it Rain (feat Lil Wayne)" (WWE Survivor Series 2006 theme song) * [[2007]] "Make It Rain Remix (featuring R.Kelly, T.I, Ace Mack, Birdman, Lil' Wayne and Rick Ross * [[2007]] "I Won't Tell" (feat J. Holiday) #37 US * [[2007]] "Jangueo" ([[Wisin & Yandel]]) * [[2010]] "Hai Hai (Slow Down)" (feat. Young Jeezy) # - US * [[2013]] "Fat Joe Feat Future - Love Me Long Time" == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [https://web.archive.org/web/20080618081015/http://www.fat-joe.com/ Web oficial de Fat Joe] {{NF|1970|}} {{Tradubot|Fat Joe}} [[Categoría:Raperos y raperes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Músicos y músiques de rap]] [[Categoría:Terror Squad]] [[Categoría:Persones de Nueva York]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] qzlf8abdx0uf928rs5j38qap6l1g4ww 0 139938 3713231 3709133 2022-08-25T07:44:40Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Floyd Mayweather, Jr.}} {{persona}} '''Floyd Joy Mayweather, Jr.''' moteyáu '''Money''' ([[Grand Rapids (Michigan)|Grand Rapids]], [[Michigan]], [[24 de febreru]] de [[1977]]), nacíu como '''Floyd Joy Sinclair''',<ref>Johnson, Chuck. [http://www.usatoday.com/sports/boxing/2007-12-05-mayweather-cover_N.htm "Mayweather dancing with success in and out of ring."] 5 December 2007. ''[[USA Today]]''. URL accessed 18 December 2007.</ref> ye un ex-[[boxeador]] profesional d'[[Estaos Xuníos]] que terminó la so carrera invictu. Ye fíu del ex-boxeador [[Floyd Mayweather Sr]]. y sobrín y pupilu del ex-boxeador campeón del mundu [[Roger Mayweather|Roger "Black Mamba" Mayweather]]. Foi campeón del mundu en cinco categoríes distintes: [[superpluma]], [[Pesu llixeru|llixeru]], [[Pesu superllixeru|superllixeru]], [[welter]] y [[superwelter]]; consideráu mientres enforma tiempu'l meyor [[Boxeadores Llibra por Llibra de la Revista The Ring|llibra per llibra]] según ''[[The Ring (revista)|The Ring]]'' gracies a una téunica bien depurada, desplazamientos constantes a lo llargo del ring y capacidá pa controlar el ritmu del combate a voluntá. Foi consideráu'l deportista rei del Pague Por Ver ([[PPV]]), yá que vendió a lo llargo de la so carrera cerca de 25 millones d'eventos nesta modalidá de [[televisión per suscripción]], por un valor global de más de 1.500 millones de [[dólares]], amás de ser parte de los cuatro eventos más vendíos na hestoria de los PPV´s; los combates sosteníos contra: El [[mexicanu]] [[Saul Álvarez|Saúl "Canelu" Álvarez]] (2,2 millones), [[Oscar de la Hoya]] (2,4 millones), [[Manny Pacquiao]] (4.4 millones) y el de retiru contra [[Conor McGregor]] (4.6 millones). El 26 d'agostu de 2017, tres dos años d'inactividá, Mayweather apostó'l so últimu combate de boxéu frente al lluchador d'[[artes marciales mistes]] y entós campeón estrella de la [[UFC]], l'[[Irlanda|irlandés]] Conor McGregor. "Money" imponer por [[nocaut]] téunicu nel décimu asaltu y, d'esta manera, llegó a 50 victories y 0 derrotes na so carrera, engarradiella pola cual llévose 350 millones de forgares de ganancia con un averáu de 12 millones de forgares per minutu que tuvo nel ring. Con esta victoria, superó'l récor perfectu que compartía col miembru del [[Salón Internacional de la Fama del Boxéu Salón de la Fama]], [[Rocky Marciano]], de 49-0. == Carrera aficionáu == Collechó un récor de (84-6) mientres la so carrera como amateur. Ente los sos llogros esta'l Campeonatu Amateur de los Estaos Xuníos na so edición de 1995, ser semi-finalista nos [[Xuegos Olímpicos de Atlanta]] en 1996 y llograr el Campeonatu De Guantes d'Oru nos años 1993/1994/1996. == Carrera profesional == El 11 d'ochobre de 1996 Mayweather debuta como profesional ganándo-y a [[Roberto Apodaca]] por [[Nocaut|KO]] en dos asaltos. Pa 1998 el récor de Mayweather yera de 17-0-0 (13 nocauts). === Títulu Mundial Superpluma CMB === Na fecha del 3 d'ochobre de 1998 Mayweather foi en busca del Títulu Mundial Superpluma CMB ([[Conseyu Mundial de Boxéu]]). En dichu combate enfrentar al entós campeón [[Genaro Hernández]]. La engarradiella tuvo llugar en Hilton, [[Las Vegas (Nevada)|Las Vegas]], Estaos Xuníos. Mayweather dominó a Hernández mientres tol combate dende l'entamu del mesmu hasta'l so finalización, y antes d'empezar el novenu asaltu, la esquina d'Hernández nun dexó siguir al púgil. D'esa manera Mayweather vencía por KOT nel asaltu númberu 8, axudicándose'l Títulu Mundial Superpluma CMB. Foi'l primera medayista olímpicu en conquistar un títulu mundial. Defendió dichu títulu n'ocho oportunidad, venciendo na so primer defensa a [[Angel Manfredy]] vía KOT en dos asaltos; [[Carlos Ríos]] por decisión unánime; [[Justin Juuko]] por KO en 9 asaltos; [[Carlos Gerena]] por KOT en 7 asaltos; [[Gregorio Vargas]] por decisión unánime en 12 asaltos; [[Diego Corrolades]] por KOT nel décimu asaltu; [[Carlos "Famosu" Hernández]] por decisión unánime, y finalmente a [[Jesús Chávez (boxeador)|Jesús Chávez]] a quien venció por KOT nel novenu asaltu. Dempués, Mayweather dexaría vacante'l Títulu Mundial Superpluma CMB pa camudar de categoría. === Títulu Mundial Llixeru CMB === [[Ficheru:Mayweather.jpg|thumb|200px|Floyd Mayweather, Jr.]] ==== Mayweather vs Castillo I ==== Mayweather entró na división Llixeru pa dir en busca d'una corona mundial, enfrentándose a [[José Luis Castillo]], que tenía'l Títulu Mundial Llixeru CMB. El combate celebrar nel MGM Grand, Las Vegas, Nevada, Estaos Xuníos, el 20 d'abril del 2002. Mayweather remanó los primeros asaltos dende la llarga distancia cola so jab, de la mesma Castillo llevó asaltos encurtiando la distancia y descargando impautos sobre'l cuerpu de Mayweather. Dambos sufrieron descuentu de puntos por infraiciones, pero entá asi Castillo viose cimeru a Floyd y finalmente la engarradiella llevó los 12 asaltos dexando la siguiente puntuación nes tarxetes de los xuraos: 116-111/115-111/115-111, en favor del vencedor por Decisión Unánime y nuevu Campeón Mundial Llixeru CMB Floyd Mayweather Jr. La engarradiella espertó ciertu discutiniu, delles persones vieron ganador a Castillo, ente ellos, los periodistes que tresmitieron la engarradiella y l'ordenador oficial en llevar el conteo de golpes tamién vio más certeru a Castillo, lo cual llevó a una revancha inmediata. ==== Mayweather vs Castillo II ==== El 7 d'avientu del 2002 Mayweather enfrentar por segunda vegada a José Luis Castillo, esta vegada, él como campeón. El pleitu presentar nel Mandalay Bay Resort & Casino, Las Vegas, Nevada, Estaos Xuníos. Mayweather dominó la engarradiella atacando dende fora del algame de Castillo. En dellos asaltos el mexicanu cutió'l cuerpu de Mayweather, pero polo xeneral, Floyd mover con pasos llaterales evitando los ataques de Castillo y asitiaba con efectividá la so jab. Remataron los 12 asaltos, dexando la siguiente puntuación: 115-113/116-113/115-113 pal vencedor por Decisión Unánime Floyd Mayweather Jr. Esta vegada'l discutiniu per parte del públicu nun tuvo presente. Defende'l Títulu Mundial Llixeru en tres oportunidad, primero na yá mentada frente a José Luis Castillo, depués vence a Victoriano Sosa por decisión unánime en 12 asaltos, y finalmente a Phillip N'dou por KOT nel asaltu númberu 7. Depués dexa vacante dichu títulu pa camudar nuevamente de división. === Títulu Mundial Superllixeru CMB === Floyd Mayweather enfrentó a [[DeMarcus Corley]] el 22 de mayu del añu 2004 nel [[Boardwalk Hall]], [[Atlantic City]], [[New Jersey]], USA, la engarradiella yera una eliminatoria pa consiguir un retador al Títulu Mundial Superllixeru CMB.Mayweather baltó a Corley nos asaltos 8 y 10, la engarradiella llegó a la distancia de los 12 asaltos dexando les tarxetes en:119-107/118-108/119-108 pal ganador por Decisión Unánime Floyd Mayweather Jr. A pesar de ganar felicidá eliminatoria Mayweather tuvo que pasar por otra engarradiella eliminatoria'l 22 de xineru del 2005 nel American Airlines Arena, Miami, Florida, Estaos Xuníos, enfrentándose a Henry Bruseles. Mayweather dominó a Bruseles y nel octavu asaltu descargó-y un fuerte gabitu d'esquierda al fégadu que lu unvió a la lona, reincorporar a la cuenta oficial del árbitru, por que Mayweather volviera asitiar la mesma esquito sobre'l fégadu de Bruseles unviándolo per segunda vegada a la lona. Felicidad cayida provocó la detención del combate al minutu 2:55 y Mayweather venció por KOT n'ocho asalto. ==== Mayweather vs Gatti ==== Finalmente Floyd Mayweather enfrentar al Campeón Mundial Superllixeru CMB, el [[canadiense]] [[Arturo Gatti]] el 25 de xunu del 2005, la engarradiella foi recibida nel Boardwalk Hall, Atlantic City (Nueva Jersey), Estaos Xuníos. Al empiezu de la engarradiella nun error defensivu, Gatti recibe un gabitu d'esquierda a la cabeza que lo balta, llevántase darréu pa vencer la cuenta, los siguientes asaltos fueron un monólogu de Mayweather, práuticamente Gatti nun podía tocar a Mayweather, ente que'l Pretty Boy cutía a voluntá y con una gran intensidá al campeón, con dambos güeyos cuasi zarraos Buddy McGuirt nun dexó qu'Arturo Gatti saliera a combatir al séptimu asaltu, polo que Maywetaher conquistó'l Títulu Mundial Superllixeru CMB por KOT en seis asalto. Ensin defender el so títulu Mayweather dexar vacante pa xubir a la categoría Welter. === Títulu Mundial Welter FIB === [[Ficheru:Floyd Mayweather, Jr. 2011.jpg|thumb|200px|Floyd Mayweather, Jr.]] Antes de dir por una engarradiella por un nuevu títulu mundial, Floyd Mayweather vence por KOT en seis asalto al ex-campeón mundial [[Sharmba Mitchell]]. Baltó a Mitchell nel asaltu 3 y nel asaltu 6 volvió unvialo a la lona con un golpe al cuerpu. ==== Mayweather vs Judah ==== El 8 d'abril del 2006 enfrentar a [[Zab Judah]] pol títulu mundial welter de la [[Federación Internacional de Boxéu]] que Judah ostentaba. La engarradiella desenvolver nel [[Thomas & Mack Center]] de [[Las Vegas]], [[Nevada]], Estaos Xuníos. Dempués d'aventayar a Judah mientres el combate, al altor del décimu asaltu, l'hasta entós campeón cute con un feroz golpe baxu totalmente illegal a Mayweather, l'árbitru intervién dixebrando a dambos púgiles, Roger Mayweather, entrenador y tíu de Floyd ingresa al ring faltando a Judah pola so infraición, Joel Judah padre y entrenador de Zab xube al cuadriláteru cutiendo a Roger Mayweather, coles mesmes ingresaron los segundos de dambes esquines, la policía y la seguridá del estadiu fixo lo propio por que se empecipiara una violenta trifulca ente dambes esquines per mediu de golpes de puñu, hasta'l mesmu Zab Judah arreyóse; sicasí, la policía consiguió detener la engarradiella. Por invasión de ring, Roger Mayweather foi suspendíu un añu y obligáu a pagar la suma de 200.000 dólares a la Comisión Atlética de Nevada. Dempués d'unos minutos la engarradiella oficial volvía al so cursu, el combate remató na llende de los dolce asaltos dexando una puntuación de 119-109/116-112/117-111 pal vencedor por Decisión Unánime y nuevu Campeón Mundial Welter FIB Floyd Mayweather Jr. === Títulu Mundial Welter CMB === ==== Mayweather vs Baldomir ==== Mayweather tomó la decisión de dir en busca del Títulu Mundial Welter CMB enfrentando al monarca de dichu títulu [[Carlos Baldomir]], la engarradiella facer nel [[Mandalay Bay Resort & Casino]], Las Vegas, Nevada, Estaos Xuníos, la fecha del combate foi'l 4 de payares del 2006. Dende'l principiu Mayweather boxeó na llarga distancia, Baldomir nun podía atopar a Maywether, cola so velocidá y ciencia l'entós retador del títulu dominó al campeón, la engarradiella foi llevada a los dolce asaltos, los xuraos puntuaron los siguientes númberos nes sos tarxetes:120-108/120-108/118-108 pal vencedor por Decisión Unánime y nuevu Campeón Mundial Welter CMB Floyd Mayweather Jr. Mayweather desafíu públicamente a Oscar De La Hoya dempués de la engarradiella, saltó de categoría pero caltuvo'l títulu que llogró de Baldomir. === Títulu Mundial Superwelter CMB === ==== Mayweather vs De La Hoya ==== La engarradiella esperada concretóse finalmente, dempués de que Mayweather anunció que fadría una engarradiella más antes del so retiru, el 5 de mayu del 2007 nel MGM Grand, Las Vegas, Nevada, Estaos Xuníos, enfrentar a [[Óscar De La Hoya]] pol Títulu Mundial Superwelter CMB en poder d'esti postreru. Pa esti combate, Mayweather ganó la suma de 25 millones de dólares, ente que De La Hoya llogró la suma de 52 millones de dólares, foi naquel momentu la paga más grande na hestoria del boxéu que recibieren dos púgiles por un combate. Mayweather guardó la distancia apoderando a De La Hoya cola so jab, safaba los sos golpes y contragolpeaba a un De La Hoya qu'aventayaba n'altor y tamañu al Pretty Boy, ensobiaba a De La Hoya cada vez qu'ésti encurtiaba la distancia, remataron los 12 asaltos dexando les tarxetes en:116-112(Mayweather)/115-113(De La Hoya)/115-113 pal ganador por Decisión Estremada y nuevu Campeón Mundial Superwelter CMB Floyd Mayweather jr. D'esta forma Mayweather convertir en campeón de cinco categoríes distintos. El públicu esperó la decisión de Mayweather al respective de la so carrera, primeramente'l quíntuple campeón mundial anunciara'l so retiru dempués de la engarradiella contra De La Hoya. === Mayweather vs Hatton === Les duldes estenáronse, Mayweather dexó vacante'l Títulu Mundial Superwelter CMB por que el 8 d'avientu del 2007, nuevamente nel MGM Grand de Las Vegas, Nevada, Estaos Xuníos, Floyd Mayweather volviera a la categoría Welter, esponiendo'l so Títulu Mundial Welter CMB frente al inglés [[Ricky Hatton]]. Un agresivu Hatton llanzar al ataque dende'l primer campanazu estableciendo'l manexu del tiempu na engarradiella, ente que Mayweather afaía la distancia pa contragolpear a Hatton. Nel asaltu 3 Mayweather con un derechazo provóca-y un corte sobre'l güeyu derechu a Hatton. L'inglés siguía primiendo ente que progresivamente el númberu de contragolpes de Mayweather taba n'ascensu. Pal sestu asaltu Hatton atacaba con violencia ente que Mayweather anuló unu de los ataques sobre les cuerdes xirando la so cara, dicha aición fizo que Hatton cutiera illegalmente na nuca al campeón, [[Joe Cortez]] (árbitru) descontó-y un puntu a Hatton por esta infraición, a midida que la engarradiella avanzaba Hatton nun podía coneutar a Mayweather y el númberu de contragolpes per parte del campeón yera considerable, Mayweather tuvo un escelente asaltu 8 boxeando a Hatton y asitiándo-y dellos impautos, pal altor del novenu asaltu notábase una clara gastadura en Hatton. Llegó'l décimu asaltu, ye cuando Mayweather safa un ataque del retador y pela so parte asítia-y un precisu gabitu maniegu al quexal y en consecuencia Hatton estrellar con una esquina pa terminar nel pisu pol efeutu del golpe, Hatton vence la cuenta de Joe Cortez y darréu Mayweather va definir la engarradiella, ataca a un trescaláu Hatton asitiándo-y otru potente gabitu d'esquierda, coles mesmes que Cortez detenía'l combate y dende la esquina del inglés tiraben la toalla, Hatton volvía cayer, Floyd Mayweather jr ganaba por KOT en 10 asaltos. === Retiru === [[Ficheru:Victor Ortiz and Floyd Mayweather, Jr.jpg|thumb|300px|Victor Ortiz y Floyd Mayweather, Jr.]] Pasaron dellos díes de la victoria sobre Hatton por que Mayweather anuncie la intención de combatir per segunda vegada frente a Oscar De La Hoya, primero que se roble'l contratu pa oficiar la engarradiella, Floyd Mayweather Jr. desorientando a tol públicu anunció'l so retiru, espresó que-y costar enforma atopar motivación pa siguir alantre nel boxéu. === Vuelve al ring === Dempués d'un llargu retiru Mayweather anunció'l so regresu al ring el 18 de xunetu del 2009 nel MGM Grand, Las Vegas, Nevada, Estaos Xuníos ante uno de los meyores boxeadores [[mexicanu|mexicanos]] de tolos tiempos; [[Juan Manuel Márquez]], quien foi campeón mundial en tres divisiones. Mayweather mancóse una costiella nuna sesión de sparring. Yá con Mayweather repuestu, la engarradiella realizó'l 19 de setiembre del 2009. ==== Mayweather vs. Márquez ==== Como taba programáu, dempués de pagar $600,000 dólares como penalización por non dar el pesu, Mayweather enfrentó a Márquez na categoría welter, nuna engarradiella a doce asalto. Dende'l primer asaltu, notóse que'l retiru nun afectó a Mayweather, yá que este esplegó'l boxéu al que siempres tien avezáu al mundu, dominó a un Márquez lentu (por primer ocasion engarraba na categoria welter), especialmente cola esquierda, disparándola dende la llarga distancia en forma de jab y gabitu. Nel segundu asaltu, Mayweather baltó a Márquez con un certeru gabitu maniegu, el mexicanu reincorporar a la cuenta y continua n'engarradiella. Mayweather siguió llanzando golpes a Márquez, nun combate que se llevó los dolce asaltos. Les tarxetes fueron de:120-107/119-108/118-109. ==== Mayweather vs. Mosley ==== Depués de que nun hubiera un alcuerdu anti[[doping]] con [[Manny Pacquiao]] poles altes esixencies de Mayweather, la engarradiella foi atayada. Tres esti acontecimientu, decidió enfrentar a [[Shane Mosley]]. El combate realizó'l 1 de mayu de 2010. Mayweather estableció un ampliu dominiu, onde Mosley apenes tuvo un leve momentu a favor mientres el segundu asaltu, por que nuevamente Mayweather apoderara pol restu del combate, inclusive llegando a trescalar a Mosley. Mayweather consiguió la victoria por decisión unánime con marxe de 119-109, 119-109, 118-110. ==== Mayweather vs. Ortiz ==== Ganó nel cuartu asaltu nun descuidu de [[Victor Ortiz]]. Esta engarradiella xeneró munchos discutinios, por cuenta de qu'en el cuartu asaltu, Ortiz solmenára-y un cabezada, polo que l'árbitru [[Joe Cortez]] detuvo momentáneamente a dambos boxeadores, rebaxándo-y dos puntos a Ortiz. Ortiz intentó esculpase abrazando a Mayweather, y nun curtiu descuidu coles manes embaxo, Mayweather solmenó-y dos fuertes golpes al cara que la llevaron a la lona. Pela so parte, el referí Cortez alegó: "el boxeador tien el mandatu de protexese tol tiempu. Mayweather nun fixo nada illegal".<ref>[http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=1379792&s=box&type=story Mayweather noquió a Ortiz]</ref> A la fin de la engarradiella, Mayweather tuvo un agriu alcuentru verbal col entrevistador boxístico [[Larry Merchant]], quien-y dixo "deseyaría tener 50 años menos, pa patiscate'l traseru". ==== Mayweather vs. Cotto ==== El 5 de mayu del 2012, nel MGM Grand de Las Vegas, Nevada, Mayweather retó al campeón [[puertorriqueñu]] nel pesu superwelter de la AMB, [[Miguel Cotto]]. El combate desenvolvióse pareyu hasta'l tramu final; Cotto tratara de llevar al retador contra les cuerdes, quien utilizó la so efectiva defensa pa compensar l'ataque, sicasí, Mayweather llegó a sangrar pela ñariz en recibiendo un fuerte impautu nel sestu asaltu. Yá pal oncenu asaltu, y dempués d'un zarráu décimu asaltu, Mayweather empezó a imponese, y nel docenu asaltu tuvo a puntu de mandar al puertorriqueñu a la lona. Los xueces fallaron a favor del estauxunidense 117-111, 117-111 y 118-110, polo que se caltuvo invictu, y percancióse l'octavu títulu na so carrera. Tres el combate, tuvo de pasar dos meses en prisión a partir del 1 de xunu por ser topáu culpable de violencia doméstica; anque la sentencia fuera por trés meses, saldría antes por bon comportamientu.<ref>AFP: [https://archive.is/20120629175801/www.google.com/hostednews/afp/article/ALeqM5hLDYBNM5JulOo4vVaEcI7zsLWMDg?docId=CNG.c6351be081y56b0da2d6c4689b5f23d2.1441 Mayweather vence a Cotto y arrampúña-y la faxa superwelter AMB]</ref><ref>ESPN: [http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=1517784&s=box&type=story Floyd Mayweather venció a Miguel Cotto]</ref><ref>mmafighting: [http://www.mmafighting.com/2012/5/5/2993951/floyd-mayweather-vs-miguel-cotto-live-round-by-round-updates Floyd Mayweather vs. Miguel Cotto: Live Round-by-Round Updates]</ref><ref>[http://www.dailymail.co.uk/news/article-2183056/Boxer-Floyd-Mayweather-released-jail-serving-months-battering-ex-girlfriend-children.html Mayweather en prisión]</ref> ==== Mayweather vs. Guerrero ==== Dempués de pasar un añu inactivu, Mayweather enfrentó a [[Robert Guerrero|Robert "La Pantasma" Guerrero]] en Las Vegas el 4 de mayu del 2013. Guerrero, peleador de guardia maniega, tenía apenes una derrota na so hestoria profesional de 35 combates, pero aun así nun yera favoritu nos apuestes. Pela so parte, Mayweather tuvo la novedá de volver axuntar al so padre y tíu na so esquina.<ref>[http://deportes.univision.com/boxeo/noticias/article/2013-05-01/los apuestes-a-favor-de-floyd-mayweather-jr-robert-guerreru Los apuestes a favor de Floyd Mayweather Jr. sobre Robert Guerrero]</ref><ref>[http://www.vivelohoy.com/deportes/8343685/%E2%80%98pretty-boy%E2%80%99-enfrentar al-%E2%80%98pantasma%E2%80%99 ‘Pretty Boy’ enfrentar a la Pantasma’]</ref> Magar la inactividá, el ''Pretty Boy'' amosar en forma: infranquiable en defensa, rápido de pies y manes, y con precisos golpes de derecha qu'estropiaben a Guerrero, quien especialmente nel octavu episodiu recibió trés fuertes impautos. El nocaut paecía al algame de Mayweather nos últimos asaltos, pero esti alegaría que'l so puñu derechu atopábase mancáu, lo que-y torgó baltar al so rival. A lo llargo de la engarradiella, "La Pantasma" vio atayaes les sos intenciones de mancar al esmucidizu Mayweather quien safaba con presteza cualesquier ofensiva, y rematáu el combate los trés tarxetes refundiaron una decisión unánime a favor del ''Pretty Boy'' por 117-111.<ref>ESPN Deportes: [http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=1792537&s=box&type=story Floyd llevó a Guerrero a la escuela]</ref><ref>Univision: [http://deportes.univision.com/boxeo/noticias/article/2013-05-05/floyd-mayweather-jr-domino-y-robert-guerreru Floyd Mayweather Jr. dominó y venció a Robert Guerrero]</ref> ==== Mayweather vs. Álvarez ==== {{AP|Floyd Mayweather Jr. vs. Saúl Álvarez}} El 14 de setiembre de 2013, Mayweather enfrentó al campeón invictu del pesu superwélter del [[Conseyu Mundial de Boxéu|CMB]] y l'[[Asociación Mundial de Boxéu|AMB]], el mexicanu [[Saúl Álvarez]], de 23 años. No que yera unu de los enfrentamientos más esperaos del añu, la engarradiella superó'l récor de ganancies pal boxeador estauxunidense que s'envaloró en siquier 41,5 millones de dólares.<ref>[http://fansided.com/2013/09/04/floyd-mayweather-will-set-new-earnings-record-fight-canelu-alvarez/ Floyd Mayweather will set new earnings record in fight with Canelu Alvarez]</ref> Magar la diferencia de trece años d'edá ente dambos peleadores, el veteranu Mayweather amosó a plenitú'l so repertoriu de boxéu nel que predominaba'l so rápidu jab d'esquierda, el xuegu de piernes y l'anticipación de los golpes del rival. Pela so parte, el «Canelu», quien tenía al so favor el respaldu de públicu concentráu nel MGM Grand de Las Vegas, nunca dexó d'acosa-y, pero l'allampáu golpe contundente nunca llegó. La sonadiella del públicu mexicanu foise apagando a midida que trescurríen los asaltos, y nel tramu final l'estauxunidense tomó la llibertá de baxar la intensidá del combate. Una vegada termináu, les tarxetes refundiaron una decisión mayoritaria (unu de los xueces dictaminó un empate), calificada pola crítica como «estraña», dáu'l dominiu de Mayweather y la mesma frustración d'Álvarez qu'aceptó la so incapacidá de «atrapar» al so contrincante.<ref>ESPN: [http://espndeportes.espn.go.com/news/story?id=1901875&s=box&type=story Mayweather Jr. supera a 'El Canelu']</ref><ref>Univision: [http://deportes.univision.com/boxeo/article/2013-09-14/saul-canelu-alvarez-vs-floyd-mayweather-jr-round-por-round Saúl 'Canelu' Alvarez vs. Floyd Mayweather Jr. round por round]</ref> ==== Mayweather vs. Maidana ==== El 3 de mayu de 2014, Mayweather enfrentó al campeón mundial welter de l'Asociación Mundial de Boxéu (AMB) el [[arxentín]] [[Marcos René Maidana|Marcos Maidana]] nel MGM Grand en Las Vegas Nevada. Mientres la engarradiella l'arxentín sosprendió, yá que se suponía un absolutu predominiu de Mayweather, pero l'arxentín pudo gana-y a Mayweather en dellos rounds siendo más ofensivu. Mayweather finalmente ganó por puntos nuna revesosa decisión mayoritaria nel que'l primer xuez dio un empate polémicu y los otros dos xueces estauxunidenses, dieron puntuaciones a favor de Mayweather. ==== Mayweather vs. Maidana 2 ==== Mayweather enfrentar a Maidana per segunda vegada, esta vegada polos campeonatos de pesu welter de l'[[Asociación Mundial de Boxéu]] (AMB) y el [[Conseyu Mundial de Boxéu]] (CMB), amás del campeonatu superwelter del CMB el 13 de setiembre de 2014 nel MGM Gran Sable en Las Vegas Nevada. Mientres la engarradiella, los primeru asaltos fueron reñíos, a tal puntu que Maidana fixo taramellar a Mayweather con una mano precisa nel tercer asaltu. Nos asaltos siguientes Mayweather tuvo dominiu y superioridá anulando los golpes que llanzaba Maidana, nos últimos asaltos Mayweather tornaba y caltenía la distancia de Maidana, finalmente dempués de 12 asaltos, Mayweather ganó la engarradiella por decisión unánime. Esta vegada nun hubo nengún discutiniu. ==== Mayweather vs. Pacquiao ==== {{AP|Floyd Mayweather Jr. vs Manny Pacquiao}} Tres años d'indecisiones, finalmente concretóse'l combate suañáu por aficionaos ente Floyd Mayweather Jr. y [[Manny Pacquiao]], apautáu pal 2 de mayu de 2015 nel [[MGM Grand Arena]] de Las Vegas. El combate riquió d'alcuerdos económicos ente los promotores de Mayweather y Top Rank (representantes de Pacquiao), según coles canales de televisión per suscripción [[Showtime (canal de televisión)|Showtime]] y [[HBO]]. L'estauxunidense venció al filipín por decisión unánime y unificó los títulos mundiales de pesu wélter. Por esta engarradiella, Mayweather ingresó a les sos arques un total de 250 millones de dólares incluyendo regalías del combate, siendo esta la mayor ganancia na hestoria pa un boxeador, convirtiéndolo amás nel deportista meyor pagu del mundu esi añu. ==== Mayweather vs. Berto ==== Na engarradiella que Floyd Mayweather Jr. describió como la del so retiru, enfrentar a [[Andre Berto]] el 12 de setiembre de 2015 na MGM Grand Sable. Nuna engarradiella de poca aición, Mayweather dominó con claridá a Berto pa llevase una folgosa decisión unánime con tarxetes de 120-108, 117-111 y 118-110. Nel descansu del postreru round, Floyd abrazar col so padre y entrenador, Floyd Sr. a manera de despidida y estimó-y tou lo que lu enseñó na so carrera. <ref>{{cita publicación |títulu=El llau desconocíu de Mayweather nel descansu del postreru round ante Berto|url=http://izquierdazo.com/el llau desconocíu-de-mayweather-en-el descansu-del-ltimo-round-ante-berto|fechaaccesu=26 de payares de 2016|periódicu=Izquierdazo}}</ref> ==== Mayweather vs. McGregor ==== {{AP|Floyd Mayweather Jr. vs Conor McGregor|l1=Floyd Mayweather Jr. vs Conor McGregor}} Por cuenta del so ésitu na [[UFC]] como [[Campeones de la Ultimate Fighting Championship|Campeón de Pesu Llixeru]], [[Conor McGregor]] amosó interés en retar al retiráu Mayweather a un combate de boxéu. La idea xeneró muncha especulación y gran publicidá pa dambos atletes. Dempués de que dambos aceptaren los términos de la engarradiella, apautóse un combate pal 26 d'agostu de 2017 nel [[T-Mobile Arena]] de Las Vegas, Nevada, Estaos Xuníos. El ganador de felicidá engarra llograría'l '''[[Money Belt]]''', una petrina presentada pol [[Conseyu Mundial de Boxéu]] (CMB) puramente pal ganador del eventu. Mayweather gano contra'l so contendente irlandés nel décimu asaltu por nocaut téunicu (TKO). Por esti combate, Floyd va recibir una cantidá averada de 350 millones de dólares, incluyendo porcentaxe de regalías por [[merchandising]], derechos de tresmisión (incluyendo PPV) y taquilla del eventu, superando en 100 millones les ganancies de la engarradiella contra Pacquiao.<ref>{{cita publicación |títulu=https://www.marca.com/boxeo/2017/08/27/59a260f0ca474179348b45d8.html}}</ref> D'esta manera, el combate marcó'l retiru definitivu de Mayweather del boxéu profesional, llevándose un récor de 50 victories y 0 derrotes. == Récor profesional == {| {{tablaguapa}} |-align="center" !colspan="3" style="background:#F0F0F0"|Record profesional |- !colspan="1" width="90 px" style="background:#F0F0F0"|50 engarradielles !colspan="1" width="90 px" style="background:#F0F0F0"|50 Victories !colspan="1" width="90 px" style="background:#F0F0F0"|0 Derrota |-0 !colspan="1" |[[Nocaut]] !colspan="1" style="background:#ccffcc"|27 !colspan="1" style="background:#ffcccc"|0 |- !colspan="1" |[[Boxeo#Victoria por decisión|Decisión]] !colspan="1" style="background:#ccffcc"|23 !colspan="1" style="background:#ffcccc"|0 |- |} {| class="wikitable sortable" |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="70 px" |'''Resultáu''' |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="50 px"|'''Récor''' |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="180 px"|'''Rival''' |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="50 px"|'''Métodu''' |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="110 px"|'''Asalto - Tiempu''' |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="170 px"|'''Fecha''' |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="340 px"|'''Llocalización''' |align=center style="border-style: none none solid solid; class="unsortable" style="background:#F0F0F0" width="450 px"|'''Títulu''' |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 50-0 |align=left|{{bandera|Irlanda}} [[Conor McGregor]] |align=center|[[Floyd Mayweather Jr. vs. Conor McGregor|T.K.O.]]||align=center| 10 {{small|(12)}} - 1:05 |align=center|[[26 d'agostu]] de [[2017]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[T-Mobile Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Money Belt]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 49-0 |align=left|{{bandera|USA}} Andre Berto |align=center|O.D.||align=center| 12 |align=center|[[12 de setiembre]] de [[2015]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Asociación Mundial de Boxéu|WBA]] (super), [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 48-0 |align=left|{{bandera|FIL}} [[Manny Pacquiao]] |align=center|[[Floyd Mayweather Jr. vs Manny Pacquiao|O.D.]] ||align=center| 12 |align=center|[[2 de mayu]] de [[2015]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Asociación Mundial de Boxéu|WBA]] (super), [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]). Gana ([[Organización Mundial de Boxéu|WBO]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 47-0 |align=left|{{bandera|ARG}} [[Marcos Maidana]] |align=center|O.D. ||align=center |12 |align=center|[[13 de setiembre]] de [[2014]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Asociación Mundial de Boxéu|WBA]] (super), [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]). Retién ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superwélter|Superwélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 46-0 |align=left|{{bandera|ARG}} [[Marcos Maidana]] |align=center|M.D. ||align=center| 12 |align=center|[[3 de mayu]] de [[2014]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]). Gana ([[Asociación Mundial de Boxéu|WBA]] (super) [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 45-0 |align=left|{{bandera|MEX}} [[Saúl Álvarez]] |align=center|[[Floyd Mayweather Jr. vs. Saúl Álvarez|M.D.]]||align=center| 12 |align=center|[[14 de setiembre]] de [[2013]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Asociación Mundial de Boxéu|WBA]] (super) [[Pesu superwélter|Superwélter]]). Gana ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu superwélter|Superwélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 44-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Robert Guerrero]] |align=center|O.D. ||align=center|12 |align=center|[[4 de mayu]] de [[2013]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]). Gana ([[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 43-0 |align=left|{{bandera|PUR}} [[Miguel Cotto]] |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[5 de mayu]] de [[2012]] || align=left|{{bandera|USA}} {{small|[[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas Strip|Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Asociación Mundial de Boxéu|WBA]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC Diamond]] [[Pesu superwélter|Superwélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 42-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Victor Ortiz]] |align=center|K.O.||align=center| 4 {{small|(10)}} - 2:59 |align=center|[[17 de setiembre]] de [[2011]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]). Gana ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 41-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Shane Mosley]] |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[1 de mayu]] de [[2010]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 40-0 |align=left|{{Bandera|Méxicu}} [[Juan Manuel Márquez]] |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[19 de setiembre]] de [[2009]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 39-0 |align=left|{{bandera|GBR}} [[Ricky Hatton]] |align=center|T.K.O. ||align=center| 10 {{small|(12)}} - 1:35 |align=center|[[8 d'avientu]] de [[2007]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 38-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Oscar De La Hoya]] |align=center|S.D. ||align=center| 12 |align=center|[[5 de mayu]] de [[2007]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superwélter|Superwélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 37-0 |align=left|{{bandera|ARG}} [[Carlos Manuel Baldomir|Carlos Baldomir]] |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[4 de payares]] de [[2006]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Mandalay Bay Resort and Casino|Mandalay Bay Resort & Casino]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Organización Internacional de Boxéu|IBO]] [[Pesu wélter|Wélter]]). Gana ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Asociación Internacional de Boxéu|DIBA]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 36-0 |align=left|{{bandera|USA}} Zab Judah |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[8 d'abril]] de [[2006]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Thomas & Mack Center]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Federación Internacional de Boxéu|IBF]] y [[Organización Internacional de Boxéu|IBO]] [[Pesu wélter|Wélter]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 35-0 |align=left|{{bandera|USA}} Sharmba Mitchell |align=center|T.K.O.||align=center| 6 {{small|(12)}} - 2:06 |align=center|[[19 de payares]] de [[2005]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Rose Garden (arena)|Rose Garden]], [[Portland, Oregon|Portland]], [[Oregon]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 34-0 |align=left|{{Bandera|Canadá}} [[Arturo Gatti]] |align=center|R.T.D.||align=center| 6 {{small|(12)}} - 3:00 |align=center|[[25 de xunu]] de [[2005]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Boardwalk Hall, [[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superllixeru|Superllixeru]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 33-0 |align=left|{{bandera|PUR}} Henry Bruseles |align=center|T.K.O. ||align=center| 8 {{small|(12)}} - 2:55 |align=center|[[22 de xineru]] de [[2005]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[American Airlines Arena]], [[Miami]], [[Florida]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 32-0 |align=left|{{bandera|USA}} DeMarcus Corley |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[22 de mayu]] de [[2004]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Boardwalk Hall, [[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 31-0 |align=left|{{bandera|RSA}} Phillip N'dou |align=center|T.K.O. ||align=center| 7 {{small|(12)}} - 1:08 |align=center|[[1 de payares]] de [[2003]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Van Andel Arena, [[Grand Rapids, Michigan|Grand Rapids]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu llixeru|Llixeru]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 30-0 |align=left|{{bandera|DOM}} Victoriano Sosa |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[19 d'abril]] de [[2003]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Selland Arena, [[Fresno (California)|Fresno]], [[California]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu llixeru|Llixeru]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 29-0 |align=left|{{bandera|MEX}} [[José Luis Castillo]] |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[7 d'avientu]] de [[2002]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Mandalay Bay Resort and Casino|Mandalay Bay Resort & Casino]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu llixeru|Llixeru]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 28-0 |align=left|{{bandera|MEX}} [[José Luis Castillo]] |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[20 d'abril]] de [[2002]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]], [[Campeones de la revista The Ring|The Ring]] y [[Campeón llinial|Llinial]] [[Pesu llixeru|Llixeru]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 27-0 |align=left|{{bandera|MEX}} [[Jesús Chávez (boxeador)|Jesús Chávez]] |align=center|R.T.D. ||align=center| 9 {{small|(12)}} - 3:00 |align=center|[[10 de payares]] de [[2001]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Auditoriu Cívicu Bill Graham Civic, [[San Francisco (California)]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 26-0 |align=left|{{bandera|SLV}} [[Carlos "Famosu" Hernández|Carlos Hernández]] |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[26 de mayu]] de [[2001]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Van Andel Arena, [[Grand Rapids, Michigan|Grand Rapids]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 25-0 |align=left|{{bandera|USA}} [[Diego Corrolades]] |align=center|T.K.O. ||align=center| 10 {{small|(12)}} - 2:19 |align=center|[[20 de xineru]] de [[2001]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 24-0 |align=left|{{bandera|USA}} Emanuel Augustus |align=center|T.K.O. ||align=center| 9 {{small|(10)}} - 1:06 |align=center|[[21 d'ochobre]] de [[2000]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Cobo Center, [[Detroit]], [[Michigan]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 23-0 |align=left|{{bandera|MEX}} Gregorio Vargas |align=center|O.D. ||align=center| 12 |align=center|[[18 de marzu]] de [[2000]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[MGM Grand Garden Arena]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 22-0 |align=left|{{bandera|PUR}} Carlos Gerena |align=center|R.T.D. ||align=center| 7 {{small|(12)}} - 3:00 |align=center|[[11 de setiembre]] de [[1999]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Mandalay Bay Resort and Casino|Mandalay Bay Resort & Casino]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 21-0 |align=left|{{bandera|UGA}} Justin Juuko |align=center|T.K.O. ||align=center| 9 {{small|(12)}} - 1:20 |align=center|[[22 de mayu]] de [[1999]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Mandalay Bay Resort and Casino|Mandalay Bay Resort & Casino]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 20-0 |align=left|{{bandera|ARG}} Carlos Ríos |align=center|O.D.||align=center| 12 |align=center|[[17 de xineru]] de [[1999]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Van Andel Arena, [[Grand Rapids, Michigan|Grand Rapids]], [[Michigan]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 19-0 |align=left|{{bandera|USA}} Angel Manfredy |align=center|T.K.O. ||align=center| 2 {{small|(12)}} - 2:47 |align=center|[[19 d'avientu]] de [[1998]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Miccosukee Indian Reservation, [[Miami]], [[Florida]]}} |align=left|{{small|Retién ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 18-0 |align=left|{{bandera|USA}} Genaro Hernández |align=center|R.T.D. ||align=center| 8 {{small|(12)}} - 3:00 |align=center|[[3 d'ochobre]] de [[1998]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Las Vegas Hilton]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left|{{small|Gana ([[Campeón llinial|Llinial]] y [[Conseyu Mundial de Boxéu|WBC]] [[Pesu superpluma|Superpluma]]).}} |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 17-0 |align=left|{{bandera|CAN}} Tony Pep |align=center|O.D. ||align=center| 10 |align=center|[[14 de xunu]] de [[1998]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Trump Taj Mahal, [[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 16-0 |align=left|{{bandera|ARG}} Gustavo Cuello |align=center|O.D. ||align=center| 10 |align=center|[[18 d'abril]] de [[1998]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Grand Olympic Auditorium, [[Los Angeles]], [[California]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 15-0 |align=left|{{bandera|DOM}} Miguel Melo |align=center|T.K.O. ||align=center| 3 {{small|(10)}} - 2:30 |align=center|[[23 de marzu]] de [[1998]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Foxwoods Resort Casino, [[Mashantucket]], [[Connecticut]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 14-0 |align=left|{{bandera|USA}} Sam Girard |align=center|T.K.O. ||align=center| 2 {{small|(10)}} - 2:47 |align=center|[[28 de febreru]] de [[1998]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Bally's Atlantic City, [[Atlantic City (Nueva Jersey)|Atlantic City]], [[Nueva Jersey]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 13-0 |align=left|{{bandera|PUR}} Héctor Regueru |align=center|K.O. ||align=center| 5 {{small|(10)}} - 1:21 |align=center|[[9 de xineru]] de [[1998]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Grand Casín Biloxi, [[Biloxi]], [[Mississippi]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 12-0 |align=left|{{bandera|USA}} Angelo Nuñez |align=center|T.K.O. ||align=center| 3 {{small|(8)}} - 2:42 |align=center|[[20 de payares]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Auditoriu Grand Olympic, [[Los Angeles]], [[California]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 11-0 |align=left|{{bandera|MEX}} Felipe García |align=center|K.O. ||align=center| 6 {{small|(8)}} - 2:56 |align=center|[[14 d'ochobre]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Qwest Arena, [[Boise (Idaho)|Boise]], [[Idaho]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 10-0 |align=left|{{bandera|USA}} Louie Leija |align=center|T.K.O. ||align=center| 2 {{small|(10)}} - 2:33 |align=center|[[6 de setiembre]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Coliséu El Paso County, [[El Paso (Texas)|El Paso]], [[Texas]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 9-0 |align=left|{{bandera|MEX}} Jesús Chávez |align=center|T.K.O. ||align=center| 5 {{small|(6)}} - 2:02 |align=center|[[12 de xunetu]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Grand Casín Biloxi, [[Biloxi]], [[Mississippi]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 8-0 |align=left|{{bandera|USA}} Larry O'Shields |align=center|O.D. ||align=center| 6 |align=center|[[14 de xunu]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Alamodome]], [[San Antonio (Texas)|San Antonio]], [[Texas]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 7-0 |align=left|{{bandera|USA}} Tony Duren |align=center|T.K.O. ||align=center| 1 {{small|(6)}} - 1:12 |align=center|[[9 de mayu]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Orleans Hotel & Casino, [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 6-0 |align=left|{{bandera|USA}} Bobby Giepert |align=center|K.O. ||align=center| 1 {{small|(6)}} - 1:30 |align=center|[[12 d'abril]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Thomas & Mack Center]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 5-0 |align=left|{{bandera|USA}} Kino Rodríguez |align=center|T.K.O. ||align=center| 1 {{small|(6)}} - 1:44 |align=center|[[12 de marzu]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} DeltaPlex Arena, [[Walker (Michigan)|Walker]], [[Michigan]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 4-0 |align=left|{{bandera|USA}} Edgar Ayala |align=center|K.O. ||align=center| 2 {{small|(4)}} - 1:39 |align=center|[[1 de febreru]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Swiss Park Hall, [[Chula Vista, California|Chula Vista]], [[California]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 3-0 |align=left|{{bandera|USA}} Jerry Cooper |align=center|T.K.O. ||align=center| 1 {{small|(4)}} - 1:39 |align=center|[[18 de xineru]] de [[1997]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} [[Thomas & Mack Center]], [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 2-0 |align=left|{{bandera|USA}} Reggie Sanders |align=center|O.D. ||align=center| 4 |align=center|[[30 de payares]] de [[1996]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Coliséu Tingley, [[Albuquerque]], [[Nuevu Méxicu]]}} |align=left| |- |style="background: #ccffcc" align='center'|Victoria |align=center| 1-0 |align=left|{{bandera|MEX}} Roberto Apodaca |align=center|T.K.O. ||align=center| 2 {{small|(4)}} - 0:37 |align=center|[[11 d'ochobre]] de [[1996]] || align=left|{{small|{{bandera|USA}} Estación Texas, [[Las Vegas]], [[Nevada]]}} |align=left| |} == Llucha llibre profesional == === WWE (2008) === La primer apaición de Mayweather na World Wrestling Entertainment foi en [[No Way Out#2008|No Way Out]]. En dichu eventu, Mayweather atacó al lluchador [[Paul Wight|Big Show]] dempués de qu'esti intentara atacar a [[Rei Mysterio]]. Por cuenta de esto, Big Show retó-y a un combate en [[WrestleMania XXIV]], onde Mayweather llogró la victoria dempués de cutir a Show con un [[Puñu d'aceru|puñu americanu]]. El 24 d'agostu de 2009, Mayweather foi'l Xeneral Manager convidáu de [[WWE Raw|Monday Night Raw]]. == Estilu de Boxéu == La so téunica defensiva taba basada nuna guardia mista colos costazos llevantaos, con esto protexía'l so cazu y esviaba los golpes. Esta téunica foi utilizada na década de los 60´s pol boxeador [[Ike Chesnut]].<ref>KO Boxéu Mundial numbero 36</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Llista de los actuales campeones mundiales de boxéu]]. * [[Boxeadores Llibra por Llibra de la Revista The Ring]]. * [[Campeones de la revista The Ring]]. == Enllaces esternos == {{Wikiquote|en:Floyd Mayweather Jr.}} (n'inglés) {{Commonscat}} * [https://web.archive.org/web/20110609195247/http://www.floydmayweather.com/ Páxina web oficial de Floyd Mayweather Jr.] * {{Boxrec|id=352}} {{NF|1977||Mayweather, Floyd}} [[Categoría:Deportistes de Michigan]] [[Categoría:Boxeadores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'Atlanta 1996]] [[Categoría:Medayistes olímpicos d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Medayistes olímpicos de bronce]] [[Categoría:Campeones de l'Asociación Mundial de Boxéu]] [[Categoría:Campeones del Conseyu Mundial de Boxéu]] [[Categoría:Campeones de la Federación Internacional de Boxéu]] [[Categoría:Campeones del mundu de boxéu del pesu superpluma]] [[Categoría:Campeones del mundu de boxéu del pesu llixeru]] [[Categoría:Campeones del mundu de boxéu del pesu superllixeru]] [[Categoría:Campeones del mundu de boxéu del pesu wélter]] [[Categoría:Campeones del mundu de boxéu del pesu superwélter]] [[Categoría:Campeones de la Organización Internacional de Boxéu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] cg2781um62v6bjs0ypgld7v6hccmean 0 140817 3713262 3690857 2022-08-25T09:48:00Z Kwamikagami 1195 /* Símbolos tresxéneru */ wikitext text/x-wiki {{Correxir}} El términu '''tresxéneru''' fai una referencia a les persones que les sos [[identidá de xéneru]] son distintos del [[sexu]]<ref name="definetransgenero">{{Cita web |url=http://www.apa.org/topics/lgbt/transgenero.aspx|títulu=¿Qué significa tresxéneru?|publisher=American Psychological Association|fechaaccesu=5 d'abril de 2018}}</ref> o'l [[Xéneru (ciencies sociales)|xéneru]] que se-yos asignó al nacer.<ref>{{Cita web|url=http://www.transequality.org/sites/default/files/docs/resources/Understanding-Trans-Full-July-2016_0.pdf|títulu=Frequently Asked Questions about Transgender People|fechaaccesu=03/30/2017|autor=National Council for Transgender Equality|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}</ref><ref>{{Cita publicación|url=https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806da528|títulu=DERECHOS HUMANOS Ya IDENTIDÁ DE XÉNERU ISSUE PAPER|apellíos=Hammarberg|nome=Thomas|fecha=29 de xunetu de 2009|publicación=Issue Paper del Comisariu de Derechos Humanos del [[Conseyu d'Europa]]|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}</ref><ref>[[Boletín Oficial del Estáu]] (21 de xunetu de 2017). ''[https://www.boe.es/boe/dias/2017/07/21/pdfs/BOE-A-2017-8527.pdf Llei Foral 8/2017, de 19 de xunu, pa la igualdá social de les persones LGTBI+]''. Artículu 5, lletra g). Páxina 8. (Consultáu'l 5 d'abril de 2018).</ref><ref>[[Boletín Oficial de la Rexón de Murcia]] (31 de mayu de 2016). ''[https://www.borm.es/borm/documentu?obj=anu&id=746646 Llei 8/2016, de 27 de mayu, d'igualdá social de lesbianes, gais, bisexuales, transexuales, tresxéneru y intersexuales, y de polítiques públiques contra la discriminación por orientación sexual ya identidá de xéneru na Comunidá Autónoma de la Rexón de Murcia]''. Artículu 4, lletra l). Páxina 12. (Consultáu'l 5 d'abril de 2018)</ref> El términu aplícase, polo xeneral, al estáu de la identidá de xéneru, que nun se correspuende col xéneru asignáu (la identificación biolóxica de si ye home o muyer en función de los [[SRY|cromosomes]] o xenital). Tamién s'aplica a una variedá d'individuos, conductes y grupos que suponen enclinos que s'estremen de les [[identidá de xéneru]] binaries ([[home]] o [[muyer]]). Porque les persones nun esperimenten los sos xéneros de la mesma manera, otros conceutos ya identidaes el términu tamién puede referise a inclúi: * "Persona que la so identidá non conformar ensin ambigüedaes a les normes convencionales de xéneru masculín o femenín, pero que les combina o s'atopa ente elles."<ref name="oeddraft2004">Autor desconocíu, (2004) "...Transgender, adj. Of, relating to, or designating a person whose identity does not conform unambiguously to conventional notions of male or female gender, but combines or moves between these..." [http://dictionary.oed.com/cgi/entry/00319380 Definición de ''tresxéneru''] na versión preliminar de marzu del 2004 del ''[[Oxford English Dictionary]]''. Consultáu'l 07-04-2007. (n'inglés)</ref> * Persones con un xéneru natural definíu, pero que tienen [[Disforia de xéneru|disforia]] na so identidá de xéneru.<ref name="usi">"[http://www.usilgbt.org/index.php?categoryid=35 USI LGBT Campaign (Campaña USI LGBT) (n'inglés)] {{Wayback|url=http://www.usilgbt.org/index.php?categoryid=35 |date=20080608075230 }}". Consultáu'l 06-03-2007.</ref> * "La non identificación con, o non presentación como, el xéneru qu'a unu foi-y asignáu al nacer."<ref>[http://www.stroud.gov.uk/info/gender_equality_scheme.pdf Stroud District Council "Gender Equality Scheme and Action Plan 2007" (n'inglés)] {{Wayback|url=http://www.stroud.gov.uk/info/gender_equality_scheme.pdf |date=20080227114158 }}</ref> Un individuu tresxéneru puede tener carauterístiques que de normal s'acomuñar a un determináu xéneru, identificase d'otra manera dientro de los [[xéneru binariu|xéneros binarios]] o identificase con un [[xéneru non-binariu]], un amiestu de dambos o nengún xéneru. Llámase-yos identidaes tresxéneru a los términos que se rellacionen cola espresión sexual que presenta discordancia ente la [[identidá de xéneru]], el sexu biolóxico o meyor dichu los naturales [[binarismu de xéneru|xéneru tradicionales]].<ref name="Layton">"[http://pep-web.org/document.php?id=paq.067.0341a Layton, Lynne. ''In Defense of Gender Ambiguity: Jessica Benjamin. Gender & Psychoanalysis. I, 1996. Pp. 27-43'']". Consultáu'l 06-03-2007</ref> El términu ''tresxéneru'' inclúi conceutos derivaos que correspuenden a la clasificación de distintes identidaes de xéneru, ente les que s'atopen l'[[androginia]], el ''[[genderqueer]]'', el [[xéneru fluyíu]] y la [[transexualidá]]. * L'[[androginia]] ye la presencia de traces físiques de determináu xéneru nun individuu d'otru xéneru. * El [[xéneru non-binariu]] (o ''genderqueer'') correspuende a los individuos que s'identifiquen d'una manera distinta a los xéneros binarios; como un amiestu de dambos xéneros binarios ([[bixéneru]]), un [[tercer sexu|tercer xéneru]], un xéneru neutru o nulu ([[axéneru]]) o tolos xéneros ([[panxéneru]]). * El [[xéneru fluyíu]] designa a aquellos individuos d'identidá ''genderqueer'' que rotan la so identidá de xéneru, y se adecuan asina al contestu social o personal. * La [[transexualidá]] define a aquellos individuos que la so identidá de xéneru ye discordante col so sexu natural y biolóxico. Dientro de la [[cultura popular]] allúguense conceutos como [[eunucu]], ''[[fa'afafine]]'', ''[[hijra]]'', ''[[ladyboy]]'', ''shemale'' y el ''[[kathoey]]'' conforme a los criterios clínicos de la transexualidá. Rellacionar con términos como'l ''[[travestismu#Cross-dressing|cross-dressing]]'' ye l'usu de prendes asignaes socialmente al xéneru opuestu que nun arreya un propósitu específicu; el [[travestismu]] (identificase cola indumentaria socialmente asignada al sexu opuesto) y el ''[[drag queen#Drag|drag]]'' (auxiliar dramáticu nel que se representen personaxes [[asonsaña|paródicos]] o [[burlesque|burlescos]] del xéneru opuestu, con fines primordialmente histriónicos). == Identidaes tresxéneru == El tresxéneru consta de distintes identidaes, catalogaes de distintes maneres na que dalgunes s'inclúin y reconocen como tresxéneru. Diches identidaes rellaciónense porque prevalez una discordancia ente'l sexu biolóxico, el [[cisxéneru]] y los roles socialmente asignaos a determináu sexu biolóxico; identifíquense, asina, coles carauterístiques del xéneru opuestu, coles carauterístiques de los dos xéneros o con nengún de los [[xéneru binariu|xéneros binarios]]. Popularmente allóñase'l términu ''tresxéneru'' d'otres identidaes que se deriven d'este, como la transexualidá y el travestismu. Equivocadamente suxúrese qu'una persona transexual o una travesti son distintes a una persona tresxéneru. Tresxéneru ye una persona qu'espresa'l so xéneru d'una manera distinta a lo que la sociedá [[hexemonía cultural|hexemónica]] espera pola presencia de determináu sexu biolóxico nun individuu. L'identificase col xéneru opuestu o con nengún xéneru entra dientro de la definición de ''tresxéneru'', polo qu'una persona axéneru, andróxina, bixéneru, un ''cross-dresser'', un artista ''drag'', ''genderqueer'', xéneru fluyíu, una kathoey, un panxéneru, un tercer sexu, un transexual y una travesti, etcétera, son tresxéneru. === Androginia === {{AP|Androginia}} L'[[androginia]] ye una identidá tresxéneru presente naquelles persones que nun tán acordies con el so sexu natural. La androginia utilizar con frecuencia dientro del estudiu de la bioloxía pa referise a la presencia "anormal" de carauterístiques sexuales de determináu xéneru dientro d'otru xéneru, polo que'l términu suel confundise cola [[intersexualidá]] y el [[hermafroditismu]], anque puede llindase a cencielles a condiciones clíniques avezaes en determináu xéneru que se manifiesten dientro del xéneru opuestu d'una manera poblacionalmente rara, como'l [[hirsutismu]] y la [[ginecomastia]]. La androginia ye l'ambigüedá sexual de carauterístiques físiques o psicolóxiques, identificaes como una ambigüedá biolóxica nel casu de que la persona nun pueda ser identificada clínicamente como un masculín o un femenín por cuenta de la presencia d'anomalíes xenitales qu'acompañen la visión clínica de la intersexualidá, o como una ambigüedá [[psicosocial]] na que s'identifiquen [[patrones de comportamientu]] y [[manerismos]] socialmente asignaos a determináu xéneru dientro de la espresión social d'una persona del xéneru opuestu.<ref>[http://medical-dictionary.thefreedictionary.com/androgyny Androgyny] Definición n'inglés de androginia en ''The Free Dictionary''; consultáu 23 de xunu de 2012.</ref> La androginia tamién define una serie de patrones psicolóxicos nun individuu de determináu xéneru que concuerden colo que convencionalemente la sociedá identifica col comportamientu del xéneru opuestu, esto ye, el términu tamién s'usa como un términu social que define a aquelles persones qu'adopten el comportamientu y manerismos del xéneru opuestu (y presenten una discordancia respectu al llamáu ''[[cisxéneru]]''). La androginia, como términu pa definir el comportamientu social o la vida sexual, ye axustada poles carauterístiques del [[afeición]] o de la [[masculinización]], que suelen interpretase popularmente nun sentíu [[peyorativu]]. L'afeición o masculinización d'una persona nun son determinaos por nengún tipu d'orientación sexual, yá que nengunu de los dos rellaciónase. La androginia psicolóxica ([[afeición]] y [[masculinización]]) nun suelen considerase identidaes tresxéneru. [[Ficheru:Hermaphroditus lady lever.jpg|miniaturadeimagen|left|160px|Escultura de [[Hermafroditu]]]] ==== Intersexualidá ==== {{AP|Intersexualidá}} La [[intersexualidá]] defínese como la presencia de combinaciones atípiques de carauterístiques físiques qu'estremen a un masculín o un femenín, carauterístiques definíes por efeutos conxénitos qu'arreyen distintes anomalíes na construcción [[cromosoma|cromosómica]] y el desenvolvimientu nes [[carauterístiques sexuales]] d'un individuu. La intersexualidá suel ser definida por procesos cromosomáticos qu'arreyen la diversificación de los cromosomes [[cromosoma X|XX]] y [[cromosoma Y|XY]], patrones que definen el sexu biolóxico y les carauterístiques sexuales d'un individuu.<ref name="ref_duplicada_1">{{cita llibru |autor=John Money, Anke A. Ehrhardt|títulu=Man & Woman, Boy & Girl: Gender Identity from Conception to Maturity|añu=1996|editorial=Jason Aronson|idioma=inglés|isbn=1568218125}}</ref> El [[hermafroditismu]] y el [[seudohermafroditismu|pseudohermafroditismu]] son variantes médiques de los [[trestornos de diferenciación sexual]], nes que l'individuu presenta carauterístiques sexuales concordantes a dambos [[xéneru binariu|xéneros binarios]] o discordantes al respective de el so xéneru aparente, respeutivamente.<ref>{{cita llibru |autor=Kathryn Kelley|títulu=Females, Males, and Sexuality: Theories and Research|añu=1987|editorial=SUNY Press|idioma=inglés|isbn=0887063098}}</ref> Dientro de la definición xeneral de intersexualidá allugar a aquellos individuos qu'ensin necesidá de nengún tipu d'intervención quirúrxica desenvolvieron anomalíes xenitales que lo aproven de dos variantes en carauterístiques sexuales de [[gónaes]] que clasificaríen dientro de femenín o masculín: variantes de la presencia d'una hendidura [[natura]]l, la presencia de dambos órganos [[ereición|eréctiles]] ([[pene]] y [[clítoris]]) o la presencia simultánea d'[[ovariu|ovarios]] y [[testículu|testículos]], onde unu de dambos presenta un menor desenvolvimientu.<ref name="ref_duplicada_1">{{cita llibru |autor=John Money, Anke A. Ehrhardt|títulu=Man & Woman, Boy & Girl: Gender Identity from Conception to Maturity|añu=1996|editorial=Jason Aronson|idioma=inglés|isbn=1568218125}}</ref> La presencia combinativa o especificativa de diches anomalíes xenitales nun dexa la correuta clasificación d'un individuu intersexual dientro de lo que la sociedá consideraría un masculín o un femenín. Tal motivu aniciaba la [[mutilación xenital]] d'un individuu nuevu por que fuera clasificáu como masculín o femenín. Pa evitar [[discriminación]], tien d'aludise a una persona intersexual col xéneru col que s'identifica, ensin importar les carauterístiques sexual que la determinen. El términu ''[[hermafroditismu|hermafrodita]]'' utilizar na bioloxía pa referise a organismos de [[reproducción sexual]] que tienen dambos órganos sexuales, aniciáu a partir de [[hermafroditu|raigaños mitolóxicos]] qu'estigmaticen el conceutu de la intersexualidá, polo que'l términu dientro y fora del área médica ye refugáu, y tamién se refuga la subcategoría del pseudohermafroditismu.<ref>[http://www.survivorproject.org/basic.html Survivor Project: Guide to Intersex & Trans Terminologies] Artículu d'[[Emi Koyama]] en ''Survivor Project'', consultáu 19 de payares de 2012</ref> ==== Afeición y masculinización ==== {{AP|Afeición |Feminización}} El [[afeición]] ye un patrón social qu'introduz les nociones tradicionales de la [[feminidad]] dientro de la [[masculinidad]], esto ye, ye tou aquello que, en mira de ser masculín, resulta femenín; arreya la conducta individual, el comportamientu social y l'espresión cultural. Dientro del comportamientu humanu identifícase l'adopción de manerismos y espresiones atribuyíes socialmente a determináu xéneru dientro del patrón conductual d'un individuu del xéneru opuestu. L'afeición rellaciónase socialmente con un atributu clave de la [[homosexualidá masculina]], anque ésti nun dependa de nenguna manera de la orientación sexual. La [[masculinización]] ye un patrón social qu'introduz les nociones tradicionales de la [[masculinidad]] dientro de la [[feminidad]], esto ye, ye tou aquello que, en mira de ser femenín, resulta masculín; arreya la conducta individual, el comportamientu social y l'espresión cultural. Dientro del comportamientu humanu identifícase l'adopción de manerismos y espresiones atribuyíes socialmente a determináu xéneru dientro del patrón conductual d'un individuu del xéneru opuestu. La masculinización ye socialmente rellacionada como un atributu clave de la [[homosexualidá femenina]], anque ésta nun dependa de nenguna manera de la orientación sexual. L'afeición y la masculinización rellacionar con diverses identidaes tresxéneru qu'arreyen la [[feminización]] y masculinización social, psicolóxica o física d'un individuu que desea vivir y ser aceptáu como una persona del sexu opuesto.<ref>{{cita llibru |autor=Michael Kimmel|títulu=Men and masculinities|añu=2004|editorial=ABC-CLIO|idioma=inglés|isbn=1576077748}}</ref> [[Ficheru:Label for the Belle Haleine cropped.png|miniaturadeimagen|180px|[[Rrose Sélavy]], por [[Marcel Duchamp]] (1921).]] === ''Genderqueer'' === {{AP|Xéneru non-binariu}} ''[[Genderqueer]]'' (identificáu como ''[[xéneru entemediu]]'' o ''[[interxéneru]]'') ye una identidá na que l'individuu nun s'identifica colos [[xéneru binariu|xéneros binarios]] tradicionales (masculín y femenín), y puede llegar a identificase como un amiestu de masculín y femenín, como masculín o como femenín, como nengún de los dos xéneros, como un tercer xéneru amás de los xéneros binarios o como tolos xéneros posibles, incluyíu un xéneru entemediu. Les persones ''genderqueer'' nun se perciben a sigo mesmes como un individuu perteneciente parcial o totalmente a un xéneru, sinón que presenten un tipu de inconformidad que-yos dexa atribuyir se carauterístiques especiales de determináu xéneru pa satisfaer el so deséu d'identidá. Nel casu de que se perciba a sigo mesmu como masculín y femenín, esiste una identidá bixéneru; si nun se percibe como masculín nin como femenín, entós esiste una [[identidá axéneru]]; si percíbese como un amiestu ente masculín y femenín, entós esiste una [[identidá panxéneru]]; si percíbese como un xéneru distintu al xéneru masculín, al femenín o al nulu, entós percíbese como un [[tercer xéneru]]. El términu nun tien de confundir se col términu ''[[queer]]'' (que, lliteralmente, significa "estrañu", n'[[idioma inglés|inglés]]), que designa a cualquier tipu de [[minoría sexual]] que quede incluyida nos parámetros de la identidá [[LGBT]], yá que ye un términu de mayor estensión que tamién designa a les persones tresxéneru y, por tanto, tamién a les persones d'identidá ''genderqueer''.<ref>[https://web.archive.org/web/20120425081046/http://www.glbtq.com/social-sciences/genderqueer.html Genderqueer] Artículu en ''GLBTQ''; consultáu 19 de payares de 2012</ref> ==== Axéneru ==== ''[[Axéneru]]'' ye una "identidá de xéneru" na que la persona nun s'identifica o conforma con dalgunos de los dos xéneros socialmente establecíos, masculín y femenín, o bien con nengún d'otru tipu, polo que nun se considera dientro de les estipulaciones de nengún de los xéneros binarios nin transxéneros.<ref>[http://www.urbandictionary.com/define.php?term=agender Agender] Definición n'inglés de ''axéneru'', nel ''Urban Dictionary''; consultáu 23 de xunu de 2012</ref> Una persona axéneru puede tener determinaes carauterístiques físiques del [[dimorfismu sexual]] que definen les carauterístiques físiques del so sexu biolóxico y que la suxetar a un xéneru biosocial; o a cencielles nun s'identifica o conforma col xéneru socialmente correspondiente al so sexu biolóxico nin tampoco col equivalente opuestu, polo que decide establecese como una persona que tien una identidá de xéneru allugada como neutral o nula. Una persona axéneru puede sentise identificada como un xéneru, pero non correspondiente a nengún de los establecíos, o bien puede nun acomuñar nin identificase con nengún xéneru. ==== Tercer sexu ==== {{AP|Tercer sexu}} El ''[[tercer sexu]]'' o ''[[tercer xéneru]]'' ye un conceutu utilizáu pa referise a aquella identidá de xéneru que nun se clasifica dientro de la identidá de xéneru masculín y/o femenina, sinón como un amiestu de dambos. Tamién s'interpreta como una identidá de xéneru na que la persona percíbese como neutru o como un amiestu ente lo masculino y lo femenino. Una persona del tercer xéneru puede tener una espresión sexual física que se rellacione con un xéneru determináu o la combinación de dambos xéneros, arreyando una discordancia del xéneru o un tipu de transición de xéneru. El ''[[kathoey]]'' suel identificase dientro de los parámetros del tercer xéneru, anque puede allugase tamién dientro de los parámetros de la transexualidá y el ''drag''. [[Ficheru:Kathoy1649.jpg|miniaturadeimagen|240px|[[Vedette|''Showgirls'']] [[kathoey]]]] Denominar ''tercer xéneru'' tamién a la presencia de l'afeición o masculinización, equivocadamente atribuyíos a la homosexualidá; anque tamién s'alluga como una noción social sobre'l ''[[queer]]'' na que s'estrema al LGBT de los xéneros binarios, al xustificase cola so conducta. Por casu, un home que se desempeña sexualmente como [[bottom (sexualidá)|''bottom'']] sería socialmente rellacionáu con un físicu masculín y una sexualidá o psicoloxía femenina tradicional. Tamién s'utiliza pa referise a persones con identidá de xéneru y sexu biolóxico concordantes y d'orientación sexual heterosexual qu'esperimenten deseos homosexuales ([[heteroflexibilidad]]). ===== ''Kathoey'' ===== {{AP|Kathoey}} ''[[Kathoey]]'' ([[idioma tailandés|tailandés]]: กะเทย, [[Alfabetu Fonéticu Internacional|IPA]]: [kaʔtʰɤːj]) ye un términu [[idioma tailandés|tailandés]] utilizáu pa referise a un home tresxéneru o a un home amuyeráu. Del ''Kathoey'' surden distintes espresiones del tresxéneru rellacionaes cola transexualidá, col ''drag'' y cola perceición ''genderqueer'' d'un tercer sexu. Un ''kathoey'' puede ser transexual, esto ye, nun se conforma col sexu biolóxico que-y foi axustáu al nacer. Pa reconfigurar el so xéneru, recurre a l'afeición del so cuerpu con tratamientos hormonales, ciruxíes y tratamientos de guapura. N'otros casos, un ''kathoey'' puede tar conforme col xéneru que-y foi determináu al nacer, y desea tener solo una apariencia femenina. N'otros casos, un ''kathoey'' pertenez al tercer xéneru, esto ye, clasifícase como un amiestu d'home y muyer.<ref>{{cita llibru |autor=Richard Totman|títulu=The Third Sex: Kathoey: Thailand's Ladyboys|añu=2003|editorial=Souvenir Press|idioma=inglés|isbn=0285636685}}</ref> ==== Bixéneru ==== El [[bixéneru]] ye un conceutu que describe aquella conducta na que surde un tipu de transformismu nel que la persona rota la so personalidá a masculín y femenín, en función del contestu. L'individuu identificar a sigo mesmu como masculín y como femenín, pero alteria la so perceición de xéneru, afaciéndose a les circunstancies sociales. El bixéneru tamién se rellaciona col xéneru fluyíu y el transformismu, yá que representa una alteración propia del xéneru qu'actúa sobre'l comportamientu social de la persona, afaciéndose al xéneru col que s'identifique nesi momentu. ==== Trixéneru ==== El [[trixéneru]] ye una [[identidá tresxéneru]] que, de manera similar al bixéneru, carauterizar pola movilidá ente xéneros, rellacionándose asina cola identidá tresxéneru del [[xéneru fluyíu]]. El trixéneru carauterizar pola movilidá d'un individuu como masculín, femenín o'l tercer xéneru (yá sía un xéneru nulu, una combinación de masculín y femenín o dalguna otra variedá de la identidá tresxéneru del ''[[genderqueer]]''), tou determináu poles circunstancies que presenta'l contestu.<ref>{{cita llibru |autor=Leslie Feinberg|títulu=Trans Liberation: Beyond Pink Or Blue|añu=1999|editorial=Beacon Press|idioma=inglés|isbn=0807079510}}</ref> === Xéneru fluyíu === El [[xéneru fluyíu]] ye una identidá tresxéneru del ''genderqueer'' na que pueden allugase otres identidaes, como la identidá bixéneru y l'identidá trixéneru, concentrándose na identidá o conformanza sexual d'una persona con dambos xéneros binarios y, nel casu d'identidá trixéneru, con dalguna otra variante de xéneru. El xéneru fluyíu establez periodos de transición nos que s'identifica como masculín y otros periodos nos que s'identifica como femenín o como dalgún otru xéneru, davezu nuna identidá tresformista. El xéneru fluyíu nun se determina cola presencia de determinaes carauterístiques sexuales o pola orientación sexual, sinón por una conformidá na identidá de xéneru con dambos xéneros convencionales. Llámase-y ''xéneru fluyíu'' por [[analoxía]] a les carauterístiques de los [[fluyíu|fluyíos]] de permanecer en constante movimientu, y fai referencia al trance ente masculín y femenín nuna persona.<ref>[http://www.urbandictionary.com/define.php?term=gender%20fluyíi Gender fluyíi] Definoción n'inglés de ''xéneru fluyíu'' nel ''Urban Dictionary''; consultáu 23 de xunu de 2012.</ref> [[Ficheru:Buckangel cowboy.JPG|miniaturadeimagen|180px|[[Buck Angel]], [[actor porno]] [[transexual masculín|transexual]] (en 2007).]] === Transexualidá === {{AP|Transexualidá}} La [[transexualidá]] ye una identidá na que l'individuu identifícase, desea vivir y ser aceptáu como una persona del sexu opuesto al so sexu biolóxico. La transexualidá presenta una discordancia ente la identidá de xéneru mesma y el sexu biolóxico asignáu na nacencia; surde'l deséu de pertenecer al xéneru opuestu. El deséu transexual definir pola incorfomidad col xéneru anatómicu, lo que fai que l'individuu busque que la so apariencia física y [[xenital]]es tean lo más cerca posible, al traviés de [[ciruxía de reasignación de sexo|cirugía]] y tratamientos hormonales de [[reasignación de sexu]] o [[cambéu de sexu]], de la identidá de xéneru que l'individuu mesmu percibe. La terapia clínica de la transexualidá inclúi diversos tratamientos [[endocrinoloxía|endocrinolóxicos]] ya intervenciones quirúrxiques que modelen el cuerpu a semeyanza del cuerpu d'una persona que pertenez al xéneru deseyáu.<ref>[http://www.religioustolerance.org/transsexu11.htm Transgender persons and transsexuals - Introduction (Part 3): Definitions and detection of transgenderism, & transsexuality] Artículu en ''Religious Tolerance''; consultáu 7 d'abril de 2012 (n'inglés)</ref> La transexualidá arreya'l sentimientu de pertenencia a una identidá, lo cual puede tener implicaciones llegales sobre'l cambéu d'identidá que lu aseguren a la persona transexual que va ser reconocida llegalmente como una persona del xéneru opuestu. ==== ''Shemale'' ==== ''[[Shemale]]'' ye un términu de la cultura popular que suel utilizase na [[pornografía]] pa describir una variante de la transexualidá na qu'una persona masculina completó una transición parcial escontra'l xéneru femenín, pero qu'entá caltién los sos xenitales masculinos. El términu ye una [[contraición (gramática)|contraición]] de los términos [[idioma inglés|ingleses]] ''she'' ([[pronome]] femenín, "ella") y ''male'' ( "varón" o "machu" n'inglés).<ref>[http://www.gaydemon.com/dicktionary/shemale/ Shemale] Definición n'[[idioma inglés|inglés]] nel ''Gay Sex Dictionary - Gay Demon''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> == Términos Rellacionaos == === ''Cross-dressing'' === {{AP|Travestismu#Cross-dressing}} El ''[[cross-dressing]]'' o ''[[crossdressing]]'' ye una identidá na qu'a cencielles s'utiliza la vistimienta del xéneru opuestu, ensin importar la intención, yá sía como un mediu d'identidá sexual, un mediu d'identidá de xéneru, un propósitu d'entretenimientu, un [[fetichismu]] o una identidá cultural. El ''cross-dressing'' nun tien un motivu específicu, yá que la so intención ye variable, ya inclusive non necesariamente puede rellacionase con un tipu d'espresión sexual. Acomúñase, estereotípica y equivocadamente, con una conducta transexual o homosexual, y puede manifestase en cualquier orientación sexual y non necesariamente con un xéneru o orientación sexual específica. Reparar mayor frecuencia n'homes heterosexuales.<ref>[https://web.archive.org/web/20120525105504/http://www.glbtq.com/social-sciences/cross_dressing_ssh.html Cross-dressing] Artículu n'inglés en ''glbtq''; consultáu 7 d'abril de 2012</ref> Foi utilizáu como métodu de transgresión social: distintos personaxes históricos rompíen los convencionalismos sociales y relixosos d'un xéneru como, por casu, el [[derechu a la educación]], la [[participación militar]] y los [[preceptos relixosos]], vistiéndose cola indumentaria socialmente asignada al sexu opuesto. Tamién s'utiliza como elementu artísticu nes representaciones dramátiques y como elementu clave nel ''[[crossplay]]'', en dambos casos ensin necesidá d'espresar nengún tipu d'intención sexual, yá que solo llindar a la emulación tresformista d'un personaxe con diversos motivos.<ref>[http://www.gaydemon.com/dicktionary/crossdressing/ Crossdressing - Gay Sex Dictionary] Artículu en ''GayDemon.com''; consultáu 7 d'abril de 2012.</ref> La [[moda]], sobremanera la de la cultura occidental moderna, dexa l'adaptación de vistimientes que fueren diseñaes orixinalmente pa determináu xéneru, y apodérase de les propiedaes p'aplicales a la moda de dambos o del xéneru contrariu. El ''cross-dressing'' puede interpretase o rellacionase socialmente cola afeición y la masculinización d'un individuu. [[Ficheru:Bernhardt Hamlet2.jpg|miniaturadeimagen|left|180px|[[Sarah Bernhardt]] como [[Hamlet]] (c. 1880-1885).]] === ''Drag'' === {{AP|Drag queen|Drag king}} ''[[Drag]]'' ye una identidá similar al travestismu na que la persona utiliza ropa socialmente asignada al xéneru opuestu pa la representación dramática d'un home (''[[drag king]]'') y una muyer (''[[drag queen]]'') de [[caricatura]] o [[sátira]]. Puede tar amestáu a cualesquier [[orientación sexual]], pero llindar namái a la representación artística o dramática.<ref name="ref_duplicada_2">{{cita llibru |autor=Paul Baker|títulu=Fantabulosa: a dictionary of Polari and gay slang|añu=2004|editorial=Continuum International Publishing Group|idioma=inglés|isbn=0826473431}}</ref> Nel ''drag'', ye frecuente que s'asonsañe a celebridaes de la [[farándula]], esaxerando la forma de vistir y faciendo un [[burlesque]] de los convencionalismos de la sociedá como los preceptos del [[etiqueta (códigu)|códigu d'etiqueta social]].<ref name="ref_duplicada_2">{{cita llibru |autor=Paul Baker|títulu=Fantabulosa: a dictionary of Polari and gay slang|añu=2004|editorial=Continuum International Publishing Group|idioma=inglés|isbn=0826473431}}</ref> El ''drag'' surdió nel [[sieglu XIX]] como un métodu pa provocar la hilaridad del espectador. Usar con frecuencia en diversos espectáculos del [[teatru de variedaes]].<ref>{{cita llibru |autor=Laurie A. Wilkie|títulu=The lost boys of Zeta Psi: a historical archaeology of masculinity in a university fraternity|añu=2010|editorial=[[University of California Press]]|idioma=inglés|isbn=0520260600}}</ref> Nun ''drag show'' preséntense diversos artistes que desempeñen el cantar, la danza, l'actuación y l'imitación, y asimilar el propósitu fundamental del ''drag'' como una forma d'actuación y teatru. Surde como un elementu dramáticu mientres la segunda metá del [[sieglu XIX]], destináu a faer una proyeición risible de les nociones sociales sobre'l comportamientu social, l'[[aristocracia]], la organización política, los roles de xéneru, la [[etiqueta (códigu)|etiqueta social]] y los convencionalismos sociales. Ye apreciáu en diverses formes del [[teatru de variedaes]] d'esi sieglu, nel que yera habitual la presentación de ''[[sketch]]es'' y obres d'un solu actu, nes que se faíen [[burlesque]]s d'elementos sociales o culturales, frecuentemente cola participación d'actores amarutaos de personaxes del xéneru opuestu, con cuenta d'intensificar la comicidad. El ''drag'' como elementu dramáticu apaez nel [[Reinu Xuníu]] mientres la segunda metá del sieglu XIX, deriváu del [[Burlesque#Travesty|''travesty'']] y apreciáu n'espectáculos como'l [[burlesque victoriano]] y la [[pantomima#Pantomima británica|pantomima británica]].<ref name="ref_duplicada_3">{{cita llibru |autor=Laurie A. Wilkie|títulu=The Lost Boys of Zeta Psi: A Historical Archaeology of Masculinity in a University Fraternity|añu=2010|editorial=University of California Press|idioma=inglés|isbn=0520260600}}</ref> La esplotación del ''drag'' como [[comedia|elemento risible]] empecipia cola introducción del [[teatru de variedaes]] dientro de la [[cultura estauxunidense|cultura norteamericana]] na [[Guerra de Secesión]]. El ''drag'' vuélvese un elementu común n'espectáculos como'l [[vodevil|vaudeville]] y el [[burlesque#Burlesque americanu|burlesque americanu]].<ref>{{cita llibru |autor=Robert Clyde Allen|títulu=Horrible prettiness: burlesque and American culture|añu=1991|editorial=Univ of North Carolina Press|idioma=inglés|isbn=0807843164}}</ref> El teatru de variedaes pierde popularidá na [[década de 1920|década de los 20]], por cuenta de la introducción masiva y doméstica de la radio y la televisión. El ''drag'' retoma la so popularidá nel [[Cabaré|cabaré]] d'estilu norteamericanu mientres la [[década de 1930|década de los 30]], y sigue hasta la [[década de 1960|década de los 60]] como un elementu primordialmente histriónicu. Formó parte de la [[comedia en vivu]] y la [[imitación]] na [[década de 1940]] como elementu principal de los ''drag shows'' que se presentaben n'establecimientos dedicaos al [[Cabaré|cabaré]] y al nuevu [[teatru de variedaes]], onde se presentaba como atributu clave de la estética [[camp]].<ref>{{cita llibru |autor=Shane Vogel|títulu=The Scene of Harlem Cabaré: Race, Sexuality, Performance|añu=2009|editorial=Shane Vogel|idioma=inglés|isbn=0226862526}}</ref> === Travestismu === {{AP|Travestismu}} El [[travestismu]] ye una identidá na que l'individuu utiliza [[prinda (vistíu)|priendas]] socialmente asignaes al xéneru opuestu, esto ye, identifícase meyor cola moda del xéneru opuestu que cola moda del xéneru propiu, dacuando pa reflexar dalgún tipu d'espresión sexual o identidá de xéneru (a diferencia del ''drag'', que se llinda al entretenimientu, ente que el ''cross-dressing'' centrar nel usu d'[[indumentaria]] del xéneru opuestu, ensin esmolecese pola so intención). El travestismu puede o nun tar amestáu a la orientación sexual, y puede rellacionase col deséu de ser identificáu como una persona del xéneru opuestu. El términu ''travestismu'' tamién puede referise al patrón conductual y espresión sexual de los artistes de ''drag'', nos que lo ''drag'' signifique dalgún tipu d'espresión sexual que nun se llinde a cencielles a la interpretación d'un personaxe col únicu fin d'entretener al públicu o provocar hilaridad.<ref>{{cita llibru |autor=Clare L. Taylor|títulu=Women, Writing, and Fetishism, 1890-1950: Female Cross-Gendering|añu=2003|editorial=[[Oxford University Press]]|idioma=inglés|isbn=0199244103}}</ref><ref name="ref_duplicada_3">{{cita llibru |autor=Laurie A. Wilkie|títulu=The Lost Boys of Zeta Psi: A Historical Archaeology of Masculinity in a University Fraternity|añu=2010|editorial=University of California Press|idioma=inglés|isbn=0520260600}}</ref> El [[fetichismu travestista]] ye una [[parafilia]] que designa'l vistise cola indumentaria socialmente asignada al xéneru opuestu como un mediu pa llograr [[prestar]]. [[estereotipu|Estereotípicamente]], acomuñar al travestismu cola homosexualidá, pero nun son sinónimos. No relativo a los [[derechos humanos]], tien d'identificase a una persona travesti como una persona del xéneru col que s'identifica, ensin importar qu'ésti correspuenda o non a la indumentaria qu'utiliza. == Tresxéneru y LGBT == [[Ficheru:2004-GayPrideBrazil-1.jpeg|miniaturadeimagen|left|220px|''[[Drag queen]]s'' nel ''Pride Parade'' en [[São Paulo]], [[Brasil]].]] {{AP|LGBT}} Como indica la conformanza de les sigles ''[[LGBT]]'' (L: [[Lesbiana|Lesbianes]]; G: [[Gai]]s; B: [[Bisexual]]es y T: Tresxéneru), el tresxéneru ye un componente de dicha comunidá por representar, al igual que les distintes orientaciones sexuales que nun siguen la heteronormatividad, una minoría sexual. Frecuentemente, la T ye interpretada como la lletra inicial de transexual o travesti; a pesar d'ello, dambes son identidaes tresxéneru, polo que la estensión del conceutu nun sería la mesma. De forma más xeneral, indícase que la lletra "T" representa tresxéneru.<ref>{{cita llibru |autor=Kathy Belge, Marke Bieschke, Christian Robinson|títulu=Queer: The Ultimate Lgbt Guide for Teens|añu=2011|editorial=Houghton Mifflin Harcourt|idioma=inglés|isbn=0981973345}}</ref> A pesar d'arrexuntase con orientaciones sexuales en LGBT, el fechu de ser tresxéneru tien que ver cola [[identidá de xéneru]] d'una persona, non cola so [[orientación sexual]]. Una persona tresxéneru puede manifestar cualquier orientación sexual, al igual qu'una persona [[cisxéneru]].<ref>[http://kidshealth.org/teen/sexual_health/guys/transgender.html# Transgender People] Artículu n'inglés en ''Kidshealth-org'' (seición ''Are Transgender People Gay?''); consultáu 13 de xunetu de 2012.</ref> En décades anteriores confundíense los conceutos d'orientación sexual ya identidá de xéneru, polo que se-yos etiquetaba a cencielles como homosexualidá o heterosexualidá, según el sexu biolóxico que presentaba una persona. A partir de la [[década de 1970|década de los 70]], empezó a faese una distinción ente'l términu ''[[identidá tresxéneru]]'' y el términu ''[[homosexualidá]]'', esto ye, ente la identidá de xéneru y l'orientación sexual d'una persona. Si una persona percíbese como'l xéneru opuestu al grupu pol que siente atraición sexual, pue ser considerada heterosexual. Por casu, una muyer transexual que se siente atraida por homes puede ser llamada ''heterosexual''.<ref>[http://gaylife.about.com/od/transgender/f/heorshe.htm Transgender Pronouns - Do You Call A Transgender Person He or She?] Artículu n'inglés de [[Ramon Johnson]] na páxina About.com; consultáu 13 de xunu de 2012.</ref> == Símbolos tresxéneru == [[Ficheru:Transgender Pride flag.svg|miniaturadeimagen|200px|Bandera del Arguyu Tresxéneru]] {{AP|Simboloxía LGBT #Símbolos tresxéneru}} Un símbolu común de l'actualidá ye la [[bandera del arguyu tresxéneru]], creada en 1999 por [[Monica Helms]] y amosada per primer vegada nel [[Día Internacional del Arguyu LGBT|''Pride Parade'']] de [[Phoenix]], [[Arizona]], nel añu 2000. El símbolu consta de cinco franxes, de les cualos dos son azules, que representen el xéneru masculín; dos son roses, que representen el xéneru femenín, y una central blanca, que representa la neutralidá de xéneru, el axéneru y/o la [[intersexualidá]].<ref>[http://www.monicahelms.com/blog/transgender/these-colors-don%E2%80%99t-run.htm These Colors Don't Run] Artículu de [[Monica F. Helms]] en ''Monica Helms - Trans Universe''; consultáu 13 de xunetu de 2012.</ref> [[Ficheru:Gender sign (bold, pink and blue).svg|esquierda]] De manera más xeneral suel utilizase una alteración de los [[símbolu alquímico|símbolos alquímico-astrolóxicos]] de [[Marte (planeta)|Marte]] y [[Venus (planeta)|Venus]] pa estremar a la [[comunidá tresxéneru]]. El símbolu representar con un aru xeneral qu'incorpora la cruz del símbolu de Venus, la flecha del símbolu de Marte y un tercer elementu que surde d'un híbridu de la cruz de Venus y la flecha de Marte. Na mayor parte de los símbolos tresxéneru suelen utilizase'l color rosa y el color azul en distintes solombres y tonos; tamién suel utilizase en degradáu de color. Otros símbolos del tránsgenero son la [[camparina]] (que suel ser modificada con colores en rosa o azul), que fai una referencia [[analoxía|analóxica]] ente'l procesu de [[metamorfosis (bioloxía)|metamorfosis]] de los [[lepidópteru|lepidópteros]] y la transición de xéneru d'una persona tresxéneru. Otru simbolismu de la comunidá tresxéneru ye'l ''[[Taijitu]]'', como representación del ''[[yin y yang|yin y el yang]]'', alteriáu en color azul celeste y rosado pa representar los xéneros binarios y la complementación, equilibriu y harmonía de dambos xéneros. == Salú == === Salú mental === {{AP|Disforia de xéneru}} En distintes llexislaciones y estatutos clínicos considerar al tresxéneru en cualesquier de les sos espresiones (principalmente la transexualidá y el travestismu) como un [[trestornu mental]]. El tresxéneru, nel so calter clínicu, identifícase como [[trestornu d'identidá de xéneru]], clasificáu como trestornu o desorde mental nel [[Manual diagnósticu y estadísticu de los trestornos mentales|''Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders'' (DSM)]], publicáu pola [[Asociación Estauxunidense de Psiquiatría|Asociación Estauxunidense de Psiquiatría (APA)]].<ref name="ref_duplicada_4">[http://www.salon.com/2009/05/20/gender_identity_disorder/ Gender Identity Disorder - Are transgender people mentally ill?] Artículu n'inglés de Judy Berman en ''Salon.com''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> Como respuesta social a la clasificación del tresxéneru, surdieron distintos movimientos [[activismu social|sociales d'activistes]] que piden que la clasificación del tresxéneru dexe de ser consideráu trestornu mental y esaníciese de la clasificación del DSM.<ref>[http://www.salon.com/2009/05/20/gender_identity_disorder/ Gender Identity Disorder - Are transgender people mentally ill?] Artículu n'inglés DE Judy Berman en ''Salon.com''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref><ref name="ref_duplicada_5">[https://web.archive.org/web/20121102124350/http://www.nickgorton.org/misc/work/private_research/transgender_as_mental_illness.pdf Transgender as Mental Illness: Nosology, Social Justice, and the Tarniched Golden Mean] Artículu de R. Nick Gorton; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> La psicoloxía define'l desorde d'identidá de xéneru como: ''"Fuertes y persistentes sentimientos d'identificación col xéneru opuestu y inconformidad col xéneru propiu".''<ref name="ref_duplicada_4">[http://www.salon.com/2009/05/20/gender_identity_disorder/ Gender Identity Disorder - Are transgender people mentally ill?] Artículu n'inglés de Judy Berman en ''Salon.com''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> La APA clasifica carecimientos clínicamente relevantes que causen dalgún tipu d'entueyu o respuesta negativa na salú, polo que'l desorde d'identidá de xéneru considérase una patoloxía psicolóxica namái cuando produz [[disforia de xéneru]]; amenórgase, asina, la respuesta social que produz la controversial clasificación del tresxéneru como desorde mental clínicu-psicolóxicu. Dellos grupos d'activistes deseyen que'l tresxéneru descríbase clínicamente a cencielles d'una forma más apropiada que nun lo considere un trestornu mental.<ref name="ref_duplicada_5">[https://web.archive.org/web/20121102124350/http://www.nickgorton.org/misc/work/private_research/transgender_as_mental_illness.pdf Transgender as Mental Illness: Nosology, Social Justice, and the Tarniched Golden Mean] Artículu de R. Nick Gorton; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> Nuna variante del desorde d'identidá de xéneru, atópase'l [[trestornu d'identidá de xéneru infantil]]. El trestornu d'identidá de xéneru infantil ye un patrón de comportamientu ente infantes y persones que pasen pola [[pubertá]], nel que l'individuu refuga pertenecer al xéneru que-y foi asignáu al nacer y desea vivir como una persona del xéneru opuestu; acepta'l so [[estilu de vida]], la so [[rol social]] y los [[manerismos]]. Considerar a esti patrón de comportamientu un precursor de la homosexualidá.<ref>{{cita llibru |autor=Richard Green|títulu=The Sissy Boy Syndrome: The Development of Homosexuality|añu=1987|editorial=[[Yale University Press]]|idioma=inglés|isbn=0300042396}}</ref> Nel casu de carecer disforia de xéneru, sentimientos [[depresión|depresivos]] o [[estrés]] ante la discordancia ente [[identidá de xéneru]] y el [[sexu biolóxico]], encamiéntase la [[terapia psicolóxica]]. Tamién ye recomendable la terapia psicolóxica pa la transexualidá en casu de que'l cambéu de sexu sía una realidá, non como un diagnósticu clínicu, sinón como un sofitu qu'ayude al paciente a sobrollevar el so "nueva vida" como miembru reconocíu del xéneru opuestu.<ref>{{cita llibru |autor=Mildred L. Brown, Chloe Ann Rounsley|títulu=True Selves: Understanding Transsexualism--For Families, Friends, Coworkers, and Helping Professionals|añu=2003|editorial=Jossey-Bass|idioma=inglés|isbn=0787967025}}</ref> === Salú física === {{AP|Cambéu de sexo|Cirugía de reasignación de sexu}} Distintos procedimientos médicos y quirúrxicos topar a disposición de los pacientes en distintos países nos que ta dexada la [[reasignación de sexu]]. Non toles identidaes tresxéneru busquen un cambéu na apariencia física pa la reasignación del so sexu biolóxico. Los tratamientos hormonales son una alternativa qu'en casu de ser introducíos nun individuu de sexu biolóxico femenín, crea una mayor concentración de [[vellu androgénico]] na zona facial y masculiniza la distribución de la grasa. Nel casu d'aplicase a un individuu de sexu biolóxico masculín, l'efeutu va causar la feminización de la distribución de la grasa y el volume de los senos. Otres alternatives sencielles inclúin la [[depilación láser]] y la [[depilación por electrólisis]] pa remover el [[vellu endrogénico]] nel cuerpu. Los términos ''[[cambéu de sexu]]'' y ''[[ciruxía de reasignación de sexu]]'' usar de manera global pa definir la transición d'un cuerpu de determináu sexu biolóxico al otru. Dellos procedimientos quirúrxicos qu'inclúin les ciruxíes de cambéu de sexu son: * la reconstrucción de pechu masculín * la [[faloplastia]] * la [[metoidioplastía]] * la [[histerectomía]] * la [[ooforectomía]] * la [[terapia vocal]] * la [[dermoabrasión]] * la feminización o masculinización de les traces faciales * la [[condrolaringoplastía]] * el [[implante mamariu]] * la [[liposucción]] * l'aumentu de [[nalga|nalgues]] == Aspeutos llegales == [[Ficheru:Laws concerning gender identity-expression by country or territory.svg|miniaturadeimagen|400px|Lleis mundiales relatives a la espresión de la identidá de xéneru {{Leyenda|#800080|Cambéu d'Identidá llegal}}{{Lleenda|#FF0000|Cambéu d'identidá illegal}} {{Lleenda|#CCCCCC|Desconocíu/Ambiguu}}]] {{Vease tamién|Principios de Yogyakarta|Llexislación sobre la homosexualidá nel mundu}} En distintes [[jurisdicción]] políticu-sociales ufiértense [[garantíes a la proteición de les persones tresxéneru]] en toles sos identidaes. La reconocencia de diches lleis depende de la xurisdicción de cada país, y son contrastantemente xurídicos, pos se dexa la ciruxía y la reconocencia llegal del tresxéneru, nun estremu, pero penalízase cualesquier tipu d'espresión tresxéneru, nel otru. === Cambéu de sexu === La llei de dellos países ampara'l cambéu d'identidá d'una persona transexual cuando desea cumplir la so transición llegal como miembru reconocíu del xéneru opuestu al so sexu biolóxico. Ente estos aspeutos llegales aceptaos en países que dexen la transición llegal d'un xéneru a otru atópense, sobremanera, los cambeos de [[cambéu de nome|nome]], d'[[acta de nacencia]] y de distintes identificaciones qu'apurre'l gobiernu ([[autorización pa la conducción de vehículos]], identificación estatal, [[pasaporte]], [[testamentu]] y otres). Los cambeos en dichos documentos dexen a la persona ser reconocida como miembru del sexu opuesto ante la llei, dependiendo de si l'aplicación de la llei ye vixente y acéptase nesi país.<ref>[http://www.tsroadmap.com/reality/legalindex.html Llegal Issues for Transgender People] Artículu en ''tsroadmap.com''; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref> Nel estatutu númberu trés de la promulgación de [[Principios de Yogyakarta|''Los Principios de Yogyakarta sobre l'Aplicación del Derechu Internacional de Derechos Humanos a les Cuestiones d'Orientación Sexual ya Identidá de Xéneru'']] promueve la dignidá rellacionada cola espresión sexual de los individuos, nel que nun se podrá obligar a les persones a suprimir o negar la so identidá de xéneru o orientación sexual. Tamién establez que les persones qu'asina lo deseyen pueden modificar la reconocencia llegal que los identifica como miembros de determináu xéneru, ensin la obligación de sometese a determináu procesu quirúrxicu de cambéu de sexu.<ref>{{cita llibru |autor=Stephen Whittle|títulu=Respect and Equality: Transsexual and Transgender Rights|añu=2002|editorial=Routledge|idioma=inglés|isbn=1859417434}}</ref><ref>[http://www.unhcr.org/refworld/category,REFERENCE,ICJRISTS,,,48244y602,O.html Yogyakarta Principles] Promulgación n'inglés del [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] que contién el documentu electrónicu de los [[Principios de Yogyakarta]]; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref> === Matrimoniu === {{Vease tamién|Matrimoniu ente persones del mesmu sexu}} El [[matrimoniu ente persones tresxéneru]] depende de la evaluación llegal aplicada dientro de la xurisdicción de cada país. Tamién ye determinante si'l [[enllaz matrimonial]] reconocíu ante la llei (en casu d'[[unión transexual]]) efectúase antes o dempués de la transición de cambéu de sexu. En dellos casos entraría dientro de la marca de [[matrimoniu ente persones del mesmu sexu]] si ambos contrayentes tienen o tuvieron el mesmu xéneru, dependiendo de l'aplicación de les lleis na xurisdicción de cada país y si el matrimoniu ente persones del mesmu sexu ye dexáu.<ref>[http://www.tsroadmap.com/reality/marriage.html Marriage for Transgender People] Artículu en ''tsroadmap.com''; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref><ref>[http://www.holtesq.com/marriage.htm "The heart has reasons that reason does not know; the conundrum of same-sex transgender marriage (El corazón tien razones que la razón nun conoz; el dilema del matrimoniu] Artículu n'inglés de [[Kristine W. Holt]] en ''Law Offices of Kristine W. Holt''; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref> N'otros casos, la validez del matrimoniu con una persona transexual depende de la reconocencia llegal del nuevu xéneru de la persona que completó la so transición. Podría ser válidu, por casu, un enllaz matrimonial ente una persona transexual que foi llegalmente reconocida como muyer dempués d'una transición, que contrái matrimoniu con una persona de xéneru masculín biolóxicu que nun modificó la so reconocencia ante la llei (vease [[:en:Re Kevin|Re Kevin]]). == Aspeutos sociales == [[Ficheru:Thirdsex bookcover 1959.jpg|miniaturadeimagen|190px|Portada de ''The Third Sex'' [''El tercer sexu''] (1959), d'[[Artemis Smith]], seudónimu d'[[Annselm Morpurgo]].]] === Perceición social: discriminación === Dientro de la perceición social tradicional, suel asimilase que'l tresxéneru arreya un desorde o patoloxía mental frecuentemente rellacionada cola homosexualidá. Suel confundise que la orientación sexual homosexual deriva na identidá tresxéneru, polo que suel dicise qu'una persona homosexual vese como una persona del xéneru contrariu polo que prefier la interacción sexual de persones del so mesmu sexu biolóxicu (Exemplu: asumiríase qu'una persona que camudó'l so xéneru a femenín taría atraida sexualmente a persones del xéneru masculín). La identidá tresxéneru nun tien rellación cola orientación sexual, yá que cualquier orientación sexual pue tar presente nuna persona que s'identifica como tresxéneru. Tamién suel dicise equivocadamente que'l tresxéneru y l'homosexualidá (en cualesquier de les espresiones LGBT) formen parte d'un "tercer sexu" que transgrede l'espectru de los xéneros binarios (masculín y femenín), falándose de tres xéneru equivocadamente axustaos: masculín, femenín y ''[[queer]]''.<ref name="ref_duplicada_6">{{cita llibru |autor=JoAnne Herman|títulu=Transgender Explained For Those Who Are Not|añu=2009|editorial=AuthorHouse|idioma=inglés|isbn=1449029574}}</ref> Una parte del estigma social sobre la identidá tresxéneru recái en qu'entá sueli ser considerada como un desorde mental so los parámetros de inconformidad de xéneru o [[parafilia]]. Otru estigma social identificar nuna variante del [[sexismu]] que suxure la superioridá [[cisxéneru]] sobre les capacidaes de persones tresxéneru, derivando na opresión de les persones tresxéneru. Esisten distintos problemes que concernen al LGBT y la so espresión sexual, problemes sociales que suelen ser marcaos pola [[discriminación]] y el refugu social, políticu o relixosu.<ref name="ref_duplicada_6">{{cita llibru |autor=JoAnne Herman|títulu=Transgender Explained For Those Who Are Not|añu=2009|editorial=AuthorHouse|idioma=inglés|isbn=1449029574}}</ref><ref>{{cita llibru |autor=Maurianne Adams, Pat Griffin, Lee Anne Bell|títulu=Teaching for Diversity and Social Justice, Volume 1|añu=2007|editorial=Taylor & Francis|idioma=inglés|isbn=0415951992}}</ref> Otru aspeutu social frecuentemente problemáticu sobre'l tresxéneru refier al usu de [[pronome]]s y [[Artículu (gramática)|artículos]] pa marcar el como referise a una persona tresxéneru. Lo más políticamente correcto ye referise a una persona d'alcuerdu a la so identidá de xéneru y non al so sexu biolóxico. Un exemplu de discriminación ye'l casu de [[:en:Shadi Petosky|Shadi Petosky]], quien foi tratada polos servicios de seguridá del [[Aeropuertu Internacional d'Orlando]] como una "anomalía" cuando l'escáner de cuerpu completu afayó que, anque paecía muyer, tenía un pene atrofiáu.<ref>[https://es-us.noticies.yahoo.comblogspulsio-usa/la-anomal%C3%ADa-en-el cuerpu-de-una-transg%C3%A9nero-que-desat%C3%B3-l'alerta-en-un aeropuertu-172223904.html Discriminación de Shadi Petosky, tresxéneru, nel aeropuertu]</ref> === Transfobia === {{AP|Transfobia|Tresmisoxinia}} La [[transfobia]] ye un [[delitu d'odiu]] que describe un rangu de [[discriminación]] escontra les persones tresxéneru. Les persones tresxéneru tamién pueden esperimentar [[homofobia]], por cuenta de la concepción errónea qu'acomuña la identidá de xéneru y l'homosexualidá. Nuna situación similar atópase'l términu [[prexuiciu tresxéneru]], que refier al prexuiciu, discriminación o l'estereotipu negativu de la comunidá tresxéneru. El ''[[trans bashing]]'' ye un [[patrón de comportamientu]] d'odiu qu'arreya ataques verbales o físicos a persones tresxéneru. Una forma de transfobia ye la [[tresmisoxinia]], qu'afecta específicamente a les muyeres tresxéneru, y que consiste na interseición de la transfobia cola misoxinia. Les persones de [[Xéneru non-binariu|xéneros non-binarios]] sufren, tamién, [[Discriminación contra les persones non binaries|una forma de transfobia específica]] que nun sufren les persones de xéneros binarios; y [[generismu]], que ye la creencia de que solo esisten dos xéneros. == Tresxéneru y relixón == {{Vease tamién|Homosexualidá y relixón}} Distintes ideoloxíes oponer a la espresión del tresxéneru, sobremanera aquelles [[relixón abrahámica|relixones abrahámiques]] que sostienen la ideoloxía de la complementación de los xéneros, el designio divín axustáu a cada persona, l'orde social específicu y l'orde natural y propósitu procreativo del home, polo que la espresión ''tresxéneru'' (principalmente la transexualidá y el tresxéneru) pue ser considerada como una contradicción al designio divín, una contradicción al designio natural o una ofiensa divina. Dientro de les creencies nes relixones abrahámiques, axústase que [[Dios]] creó a les persones con xéneros binarios, lo que suel interpretase dientro de les práutiques relixoses como un [[mandatu divín]] contra les variantes de xéneru. Nel llibru del [[Xénesis]], nos pasaxes que refieren a la creación d'[[Adán y Eva]], establezse la noción tradicional de la feminidad y la masculinidad, ya ignórense les posibles variantes de xéneru, al interpretar la esistencia única del xéneru binariu, destináu a la [[procreación]] y la complementación natural. El travestismu y la transexualidá considérense una [[abominación (Biblia)|abominación]], según la perceición [[Biblia|bíblica]], qu'establez qu'un home nun tien d'usar los ropajes que-y correspuenden a una muyer y viceversa, de manera que se cometa una rebelión o irrespeto contra lo que [[Dios]] designó nes persones (refiriéndose a la perceición discordante del [[xéneru (ciencies sociales)|sexu biolóxico]]).<ref>[http://www.gotquestions.org/cross-dressing-travestism.html What does Bible say about cross-dressing / travestism?] Respuesta en ''got Questions.org''</ref> Dientro del [[xudaísmu]] y el [[cristianismu]] atópense términos que, derivaos de diverses interpretaciones modernes, refieren a persones con [[capadura]], [[identidá tresxéneru]], [[homosexualidá]], [[afeición]] y conducta [[celibatu|célibe]] que nun se peracababa nel [[matrimoniu]]. Nel [[xudaísmu]] y el [[cristianismu]], allúgase'l términu d'orixe [[idioma llatín|llatín]] ''[[Eunucu|enuchus]]'', deriváu de la mesma del [[idioma griegu|griegu]] εὐνοῦχος (''eunûjos'', eunucu), que refier a persones que nun tienen la capacidá de la procreación por cuenta de una causa biolóxica o social como la capadura y el celibatu.<ref>[http://www.biblegateway.com/passage/?search=isaiah%2056-56&version=KJ21 Isaiah 56] Estractu bíblicu en ''Bible Gateaway''</ref> El ''eunucu'' y la so interpretación moderna suxuren un modelu LGBT antiguu nel que se clasificaba a persones pertenecientes a dalguna minoría sexual, de manera similar al [[afeición#Historia|''malakos'' griegu]]. [[Xesucristo]] menta tres tipos d'eunucos según los [[Evanxeliu de Matéu|rellatos de Matéu]], nel qu'esisten ''eunucos natos'', que deciden nun peracabar la so vida en matrimoniu y que dellos puntos de vista modernos suxuren que yeren persones homosexuales o tresxéneru; tamién menta ''eunucos producíos pol home'' (persones clínicamente capaes que nun peracababen la so vida en matrimoniu por cuenta de la falta de xenitales procreadores) y los ''eunucos fechos por voluntá'' (persones dedicaes al [[celibatu]] que practicaben l'[[astinencia sexual]] y que nun peracababen la so vida en matrimoniu).<ref>[http://www.gaychristian101.com/Homosexual-Eunuchs.html Homosexual Eunuchs - Did You Know That Some Eunuchs Were Gay Men Or Lesbians?] Artículu en ''Gay Christian 101''; consultáu 20 de payares de 2012.</ref> Dientro de les relixones del [[Islam]], atópase'l términu ''Mukhannathun'' que, al igual que ''eunucu'', refier a persones privaes de la capacidá de procreación por cuenta de la aición biolóxica o social con condiciones de "afeición" (homosexualidá ya identidá tresxéneru) y [[capadura clínica]] que-yos torga la procreación. Los makhannathun son castigaos por comportamientu ilícitu como [[prostitución]] cuando recurren a la so designio natural que dotó'l so cuerpu masculín con carauterístiques femenines; en casu de designio natural, nun va ser castigáu si lleva una vida "correuta" fayadiza a les normes sociales. N'otros puntos de vista que s'alloñar de l'aceptación tresxéneru dientro del islamismu, atópase la perceición de [[pecáu]] y comportamientu "inmoral" en persones amuyeraes o masculinizadas.<ref>{{cita llibru |autor=Peter Hennen|títulu=Faeries, Bears, and Leathermen: Men in Community Queering the Masculine|añu=2008|editorial=[[University of Chicago Press]]|idioma=inglés|isbn=0226327280}}</ref> Dientro del islam podría dicise que se dexa la variación de xéneru afecha a los lineamientos sociales, pero prohiben otros tipos d'espresión sexual, como la homosexualidá. [[Irán]], país nel que la homosexualidá ye penada, ye unu de los países con mayor rexistru de ciruxíes de reasignación de sexu. Ufiértense les ciruxíes como una alternativa pa safar la llei contra la homosexualidá, polo que munches persones [[salir del armariu declaraes homosexuales]] opten por una ciruxía de cambéu de sexu pa normalizar la so condición llegal y llevar una vida afecha a la sociedá.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/7259057.stm Iran's 'diagnosed transsexuals'] Artículu n'inglés de [[Vanessa Barford]] en ''[[BBC]] News''; consultáu 20 de payares de 2012.</ref> Nes [[Dharma|relixones dhármicas]] nun s'establez una noción determinada del xéneru y les sos variantes, polo que dientro de diversos cultos y cosmovisiones ye apreciable la interpretación de dioses [[andróxinu|andróxinos]] que presenten diverses carauterístiques rellacionaes cola [[intersexualidá]]. Dientro de la relixón [[hinduismu|hindú]] considérense diverses [[deidá|deidaes]] intersexuales, onde una persona biolóxicamente designada con dicha condición o [[Hijra]] considérase una encarnación de [[Párvati|Parvati]] y [[Shiva]].<ref>[http://www.intersexinitiative.org/ Intersex Initiative] Información en ''Intersex Initiative''; consultáu 20 de payares de 2012.</ref> == Ver tamién == * [[Queer]] * [[Teoría queer]] * [[Estudios de xéneru]] * [[Sistema de xéneru]] * [[Identidá de xéneru]] * [[Identidá sexual]] * [[Cambéu de sexu]] * [[Cisxéneru]] * [[Flower boy]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|tresxéneru}} {{Tradubot|Transxéneru}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Tresxéneru]] [[Categoría:Roles de xéneru]] [[Categoría:LGBT]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] p00p51r7i4n2v0u8eco7vu934gqctk8 3713263 3713262 2022-08-25T09:48:14Z Kwamikagami 1195 /* Símbolos tresxéneru */ wikitext text/x-wiki {{Correxir}} El términu '''tresxéneru''' fai una referencia a les persones que les sos [[identidá de xéneru]] son distintos del [[sexu]]<ref name="definetransgenero">{{Cita web |url=http://www.apa.org/topics/lgbt/transgenero.aspx|títulu=¿Qué significa tresxéneru?|publisher=American Psychological Association|fechaaccesu=5 d'abril de 2018}}</ref> o'l [[Xéneru (ciencies sociales)|xéneru]] que se-yos asignó al nacer.<ref>{{Cita web|url=http://www.transequality.org/sites/default/files/docs/resources/Understanding-Trans-Full-July-2016_0.pdf|títulu=Frequently Asked Questions about Transgender People|fechaaccesu=03/30/2017|autor=National Council for Transgender Equality|enllaceautor=|fecha=|idioma=|sitiuweb=|editorial=}}</ref><ref>{{Cita publicación|url=https://rm.coe.int/CoERMPublicCommonSearchServices/DisplayDCTMContent?documentId=09000016806da528|títulu=DERECHOS HUMANOS Ya IDENTIDÁ DE XÉNERU ISSUE PAPER|apellíos=Hammarberg|nome=Thomas|fecha=29 de xunetu de 2009|publicación=Issue Paper del Comisariu de Derechos Humanos del [[Conseyu d'Europa]]|fechaaccesu=|doi=|pmid=}}</ref><ref>[[Boletín Oficial del Estáu]] (21 de xunetu de 2017). ''[https://www.boe.es/boe/dias/2017/07/21/pdfs/BOE-A-2017-8527.pdf Llei Foral 8/2017, de 19 de xunu, pa la igualdá social de les persones LGTBI+]''. Artículu 5, lletra g). Páxina 8. (Consultáu'l 5 d'abril de 2018).</ref><ref>[[Boletín Oficial de la Rexón de Murcia]] (31 de mayu de 2016). ''[https://www.borm.es/borm/documentu?obj=anu&id=746646 Llei 8/2016, de 27 de mayu, d'igualdá social de lesbianes, gais, bisexuales, transexuales, tresxéneru y intersexuales, y de polítiques públiques contra la discriminación por orientación sexual ya identidá de xéneru na Comunidá Autónoma de la Rexón de Murcia]''. Artículu 4, lletra l). Páxina 12. (Consultáu'l 5 d'abril de 2018)</ref> El términu aplícase, polo xeneral, al estáu de la identidá de xéneru, que nun se correspuende col xéneru asignáu (la identificación biolóxica de si ye home o muyer en función de los [[SRY|cromosomes]] o xenital). Tamién s'aplica a una variedá d'individuos, conductes y grupos que suponen enclinos que s'estremen de les [[identidá de xéneru]] binaries ([[home]] o [[muyer]]). Porque les persones nun esperimenten los sos xéneros de la mesma manera, otros conceutos ya identidaes el términu tamién puede referise a inclúi: * "Persona que la so identidá non conformar ensin ambigüedaes a les normes convencionales de xéneru masculín o femenín, pero que les combina o s'atopa ente elles."<ref name="oeddraft2004">Autor desconocíu, (2004) "...Transgender, adj. Of, relating to, or designating a person whose identity does not conform unambiguously to conventional notions of male or female gender, but combines or moves between these..." [http://dictionary.oed.com/cgi/entry/00319380 Definición de ''tresxéneru''] na versión preliminar de marzu del 2004 del ''[[Oxford English Dictionary]]''. Consultáu'l 07-04-2007. (n'inglés)</ref> * Persones con un xéneru natural definíu, pero que tienen [[Disforia de xéneru|disforia]] na so identidá de xéneru.<ref name="usi">"[http://www.usilgbt.org/index.php?categoryid=35 USI LGBT Campaign (Campaña USI LGBT) (n'inglés)] {{Wayback|url=http://www.usilgbt.org/index.php?categoryid=35 |date=20080608075230 }}". Consultáu'l 06-03-2007.</ref> * "La non identificación con, o non presentación como, el xéneru qu'a unu foi-y asignáu al nacer."<ref>[http://www.stroud.gov.uk/info/gender_equality_scheme.pdf Stroud District Council "Gender Equality Scheme and Action Plan 2007" (n'inglés)] {{Wayback|url=http://www.stroud.gov.uk/info/gender_equality_scheme.pdf |date=20080227114158 }}</ref> Un individuu tresxéneru puede tener carauterístiques que de normal s'acomuñar a un determináu xéneru, identificase d'otra manera dientro de los [[xéneru binariu|xéneros binarios]] o identificase con un [[xéneru non-binariu]], un amiestu de dambos o nengún xéneru. Llámase-yos identidaes tresxéneru a los términos que se rellacionen cola espresión sexual que presenta discordancia ente la [[identidá de xéneru]], el sexu biolóxico o meyor dichu los naturales [[binarismu de xéneru|xéneru tradicionales]].<ref name="Layton">"[http://pep-web.org/document.php?id=paq.067.0341a Layton, Lynne. ''In Defense of Gender Ambiguity: Jessica Benjamin. Gender & Psychoanalysis. I, 1996. Pp. 27-43'']". Consultáu'l 06-03-2007</ref> El términu ''tresxéneru'' inclúi conceutos derivaos que correspuenden a la clasificación de distintes identidaes de xéneru, ente les que s'atopen l'[[androginia]], el ''[[genderqueer]]'', el [[xéneru fluyíu]] y la [[transexualidá]]. * L'[[androginia]] ye la presencia de traces físiques de determináu xéneru nun individuu d'otru xéneru. * El [[xéneru non-binariu]] (o ''genderqueer'') correspuende a los individuos que s'identifiquen d'una manera distinta a los xéneros binarios; como un amiestu de dambos xéneros binarios ([[bixéneru]]), un [[tercer sexu|tercer xéneru]], un xéneru neutru o nulu ([[axéneru]]) o tolos xéneros ([[panxéneru]]). * El [[xéneru fluyíu]] designa a aquellos individuos d'identidá ''genderqueer'' que rotan la so identidá de xéneru, y se adecuan asina al contestu social o personal. * La [[transexualidá]] define a aquellos individuos que la so identidá de xéneru ye discordante col so sexu natural y biolóxico. Dientro de la [[cultura popular]] allúguense conceutos como [[eunucu]], ''[[fa'afafine]]'', ''[[hijra]]'', ''[[ladyboy]]'', ''shemale'' y el ''[[kathoey]]'' conforme a los criterios clínicos de la transexualidá. Rellacionar con términos como'l ''[[travestismu#Cross-dressing|cross-dressing]]'' ye l'usu de prendes asignaes socialmente al xéneru opuestu que nun arreya un propósitu específicu; el [[travestismu]] (identificase cola indumentaria socialmente asignada al sexu opuesto) y el ''[[drag queen#Drag|drag]]'' (auxiliar dramáticu nel que se representen personaxes [[asonsaña|paródicos]] o [[burlesque|burlescos]] del xéneru opuestu, con fines primordialmente histriónicos). == Identidaes tresxéneru == El tresxéneru consta de distintes identidaes, catalogaes de distintes maneres na que dalgunes s'inclúin y reconocen como tresxéneru. Diches identidaes rellaciónense porque prevalez una discordancia ente'l sexu biolóxico, el [[cisxéneru]] y los roles socialmente asignaos a determináu sexu biolóxico; identifíquense, asina, coles carauterístiques del xéneru opuestu, coles carauterístiques de los dos xéneros o con nengún de los [[xéneru binariu|xéneros binarios]]. Popularmente allóñase'l términu ''tresxéneru'' d'otres identidaes que se deriven d'este, como la transexualidá y el travestismu. Equivocadamente suxúrese qu'una persona transexual o una travesti son distintes a una persona tresxéneru. Tresxéneru ye una persona qu'espresa'l so xéneru d'una manera distinta a lo que la sociedá [[hexemonía cultural|hexemónica]] espera pola presencia de determináu sexu biolóxico nun individuu. L'identificase col xéneru opuestu o con nengún xéneru entra dientro de la definición de ''tresxéneru'', polo qu'una persona axéneru, andróxina, bixéneru, un ''cross-dresser'', un artista ''drag'', ''genderqueer'', xéneru fluyíu, una kathoey, un panxéneru, un tercer sexu, un transexual y una travesti, etcétera, son tresxéneru. === Androginia === {{AP|Androginia}} L'[[androginia]] ye una identidá tresxéneru presente naquelles persones que nun tán acordies con el so sexu natural. La androginia utilizar con frecuencia dientro del estudiu de la bioloxía pa referise a la presencia "anormal" de carauterístiques sexuales de determináu xéneru dientro d'otru xéneru, polo que'l términu suel confundise cola [[intersexualidá]] y el [[hermafroditismu]], anque puede llindase a cencielles a condiciones clíniques avezaes en determináu xéneru que se manifiesten dientro del xéneru opuestu d'una manera poblacionalmente rara, como'l [[hirsutismu]] y la [[ginecomastia]]. La androginia ye l'ambigüedá sexual de carauterístiques físiques o psicolóxiques, identificaes como una ambigüedá biolóxica nel casu de que la persona nun pueda ser identificada clínicamente como un masculín o un femenín por cuenta de la presencia d'anomalíes xenitales qu'acompañen la visión clínica de la intersexualidá, o como una ambigüedá [[psicosocial]] na que s'identifiquen [[patrones de comportamientu]] y [[manerismos]] socialmente asignaos a determináu xéneru dientro de la espresión social d'una persona del xéneru opuestu.<ref>[http://medical-dictionary.thefreedictionary.com/androgyny Androgyny] Definición n'inglés de androginia en ''The Free Dictionary''; consultáu 23 de xunu de 2012.</ref> La androginia tamién define una serie de patrones psicolóxicos nun individuu de determináu xéneru que concuerden colo que convencionalemente la sociedá identifica col comportamientu del xéneru opuestu, esto ye, el términu tamién s'usa como un términu social que define a aquelles persones qu'adopten el comportamientu y manerismos del xéneru opuestu (y presenten una discordancia respectu al llamáu ''[[cisxéneru]]''). La androginia, como términu pa definir el comportamientu social o la vida sexual, ye axustada poles carauterístiques del [[afeición]] o de la [[masculinización]], que suelen interpretase popularmente nun sentíu [[peyorativu]]. L'afeición o masculinización d'una persona nun son determinaos por nengún tipu d'orientación sexual, yá que nengunu de los dos rellaciónase. La androginia psicolóxica ([[afeición]] y [[masculinización]]) nun suelen considerase identidaes tresxéneru. [[Ficheru:Hermaphroditus lady lever.jpg|miniaturadeimagen|left|160px|Escultura de [[Hermafroditu]]]] ==== Intersexualidá ==== {{AP|Intersexualidá}} La [[intersexualidá]] defínese como la presencia de combinaciones atípiques de carauterístiques físiques qu'estremen a un masculín o un femenín, carauterístiques definíes por efeutos conxénitos qu'arreyen distintes anomalíes na construcción [[cromosoma|cromosómica]] y el desenvolvimientu nes [[carauterístiques sexuales]] d'un individuu. La intersexualidá suel ser definida por procesos cromosomáticos qu'arreyen la diversificación de los cromosomes [[cromosoma X|XX]] y [[cromosoma Y|XY]], patrones que definen el sexu biolóxico y les carauterístiques sexuales d'un individuu.<ref name="ref_duplicada_1">{{cita llibru |autor=John Money, Anke A. Ehrhardt|títulu=Man & Woman, Boy & Girl: Gender Identity from Conception to Maturity|añu=1996|editorial=Jason Aronson|idioma=inglés|isbn=1568218125}}</ref> El [[hermafroditismu]] y el [[seudohermafroditismu|pseudohermafroditismu]] son variantes médiques de los [[trestornos de diferenciación sexual]], nes que l'individuu presenta carauterístiques sexuales concordantes a dambos [[xéneru binariu|xéneros binarios]] o discordantes al respective de el so xéneru aparente, respeutivamente.<ref>{{cita llibru |autor=Kathryn Kelley|títulu=Females, Males, and Sexuality: Theories and Research|añu=1987|editorial=SUNY Press|idioma=inglés|isbn=0887063098}}</ref> Dientro de la definición xeneral de intersexualidá allugar a aquellos individuos qu'ensin necesidá de nengún tipu d'intervención quirúrxica desenvolvieron anomalíes xenitales que lo aproven de dos variantes en carauterístiques sexuales de [[gónaes]] que clasificaríen dientro de femenín o masculín: variantes de la presencia d'una hendidura [[natura]]l, la presencia de dambos órganos [[ereición|eréctiles]] ([[pene]] y [[clítoris]]) o la presencia simultánea d'[[ovariu|ovarios]] y [[testículu|testículos]], onde unu de dambos presenta un menor desenvolvimientu.<ref name="ref_duplicada_1">{{cita llibru |autor=John Money, Anke A. Ehrhardt|títulu=Man & Woman, Boy & Girl: Gender Identity from Conception to Maturity|añu=1996|editorial=Jason Aronson|idioma=inglés|isbn=1568218125}}</ref> La presencia combinativa o especificativa de diches anomalíes xenitales nun dexa la correuta clasificación d'un individuu intersexual dientro de lo que la sociedá consideraría un masculín o un femenín. Tal motivu aniciaba la [[mutilación xenital]] d'un individuu nuevu por que fuera clasificáu como masculín o femenín. Pa evitar [[discriminación]], tien d'aludise a una persona intersexual col xéneru col que s'identifica, ensin importar les carauterístiques sexual que la determinen. El términu ''[[hermafroditismu|hermafrodita]]'' utilizar na bioloxía pa referise a organismos de [[reproducción sexual]] que tienen dambos órganos sexuales, aniciáu a partir de [[hermafroditu|raigaños mitolóxicos]] qu'estigmaticen el conceutu de la intersexualidá, polo que'l términu dientro y fora del área médica ye refugáu, y tamién se refuga la subcategoría del pseudohermafroditismu.<ref>[http://www.survivorproject.org/basic.html Survivor Project: Guide to Intersex & Trans Terminologies] Artículu d'[[Emi Koyama]] en ''Survivor Project'', consultáu 19 de payares de 2012</ref> ==== Afeición y masculinización ==== {{AP|Afeición |Feminización}} El [[afeición]] ye un patrón social qu'introduz les nociones tradicionales de la [[feminidad]] dientro de la [[masculinidad]], esto ye, ye tou aquello que, en mira de ser masculín, resulta femenín; arreya la conducta individual, el comportamientu social y l'espresión cultural. Dientro del comportamientu humanu identifícase l'adopción de manerismos y espresiones atribuyíes socialmente a determináu xéneru dientro del patrón conductual d'un individuu del xéneru opuestu. L'afeición rellaciónase socialmente con un atributu clave de la [[homosexualidá masculina]], anque ésti nun dependa de nenguna manera de la orientación sexual. La [[masculinización]] ye un patrón social qu'introduz les nociones tradicionales de la [[masculinidad]] dientro de la [[feminidad]], esto ye, ye tou aquello que, en mira de ser femenín, resulta masculín; arreya la conducta individual, el comportamientu social y l'espresión cultural. Dientro del comportamientu humanu identifícase l'adopción de manerismos y espresiones atribuyíes socialmente a determináu xéneru dientro del patrón conductual d'un individuu del xéneru opuestu. La masculinización ye socialmente rellacionada como un atributu clave de la [[homosexualidá femenina]], anque ésta nun dependa de nenguna manera de la orientación sexual. L'afeición y la masculinización rellacionar con diverses identidaes tresxéneru qu'arreyen la [[feminización]] y masculinización social, psicolóxica o física d'un individuu que desea vivir y ser aceptáu como una persona del sexu opuesto.<ref>{{cita llibru |autor=Michael Kimmel|títulu=Men and masculinities|añu=2004|editorial=ABC-CLIO|idioma=inglés|isbn=1576077748}}</ref> [[Ficheru:Label for the Belle Haleine cropped.png|miniaturadeimagen|180px|[[Rrose Sélavy]], por [[Marcel Duchamp]] (1921).]] === ''Genderqueer'' === {{AP|Xéneru non-binariu}} ''[[Genderqueer]]'' (identificáu como ''[[xéneru entemediu]]'' o ''[[interxéneru]]'') ye una identidá na que l'individuu nun s'identifica colos [[xéneru binariu|xéneros binarios]] tradicionales (masculín y femenín), y puede llegar a identificase como un amiestu de masculín y femenín, como masculín o como femenín, como nengún de los dos xéneros, como un tercer xéneru amás de los xéneros binarios o como tolos xéneros posibles, incluyíu un xéneru entemediu. Les persones ''genderqueer'' nun se perciben a sigo mesmes como un individuu perteneciente parcial o totalmente a un xéneru, sinón que presenten un tipu de inconformidad que-yos dexa atribuyir se carauterístiques especiales de determináu xéneru pa satisfaer el so deséu d'identidá. Nel casu de que se perciba a sigo mesmu como masculín y femenín, esiste una identidá bixéneru; si nun se percibe como masculín nin como femenín, entós esiste una [[identidá axéneru]]; si percíbese como un amiestu ente masculín y femenín, entós esiste una [[identidá panxéneru]]; si percíbese como un xéneru distintu al xéneru masculín, al femenín o al nulu, entós percíbese como un [[tercer xéneru]]. El términu nun tien de confundir se col términu ''[[queer]]'' (que, lliteralmente, significa "estrañu", n'[[idioma inglés|inglés]]), que designa a cualquier tipu de [[minoría sexual]] que quede incluyida nos parámetros de la identidá [[LGBT]], yá que ye un términu de mayor estensión que tamién designa a les persones tresxéneru y, por tanto, tamién a les persones d'identidá ''genderqueer''.<ref>[https://web.archive.org/web/20120425081046/http://www.glbtq.com/social-sciences/genderqueer.html Genderqueer] Artículu en ''GLBTQ''; consultáu 19 de payares de 2012</ref> ==== Axéneru ==== ''[[Axéneru]]'' ye una "identidá de xéneru" na que la persona nun s'identifica o conforma con dalgunos de los dos xéneros socialmente establecíos, masculín y femenín, o bien con nengún d'otru tipu, polo que nun se considera dientro de les estipulaciones de nengún de los xéneros binarios nin transxéneros.<ref>[http://www.urbandictionary.com/define.php?term=agender Agender] Definición n'inglés de ''axéneru'', nel ''Urban Dictionary''; consultáu 23 de xunu de 2012</ref> Una persona axéneru puede tener determinaes carauterístiques físiques del [[dimorfismu sexual]] que definen les carauterístiques físiques del so sexu biolóxico y que la suxetar a un xéneru biosocial; o a cencielles nun s'identifica o conforma col xéneru socialmente correspondiente al so sexu biolóxico nin tampoco col equivalente opuestu, polo que decide establecese como una persona que tien una identidá de xéneru allugada como neutral o nula. Una persona axéneru puede sentise identificada como un xéneru, pero non correspondiente a nengún de los establecíos, o bien puede nun acomuñar nin identificase con nengún xéneru. ==== Tercer sexu ==== {{AP|Tercer sexu}} El ''[[tercer sexu]]'' o ''[[tercer xéneru]]'' ye un conceutu utilizáu pa referise a aquella identidá de xéneru que nun se clasifica dientro de la identidá de xéneru masculín y/o femenina, sinón como un amiestu de dambos. Tamién s'interpreta como una identidá de xéneru na que la persona percíbese como neutru o como un amiestu ente lo masculino y lo femenino. Una persona del tercer xéneru puede tener una espresión sexual física que se rellacione con un xéneru determináu o la combinación de dambos xéneros, arreyando una discordancia del xéneru o un tipu de transición de xéneru. El ''[[kathoey]]'' suel identificase dientro de los parámetros del tercer xéneru, anque puede allugase tamién dientro de los parámetros de la transexualidá y el ''drag''. [[Ficheru:Kathoy1649.jpg|miniaturadeimagen|240px|[[Vedette|''Showgirls'']] [[kathoey]]]] Denominar ''tercer xéneru'' tamién a la presencia de l'afeición o masculinización, equivocadamente atribuyíos a la homosexualidá; anque tamién s'alluga como una noción social sobre'l ''[[queer]]'' na que s'estrema al LGBT de los xéneros binarios, al xustificase cola so conducta. Por casu, un home que se desempeña sexualmente como [[bottom (sexualidá)|''bottom'']] sería socialmente rellacionáu con un físicu masculín y una sexualidá o psicoloxía femenina tradicional. Tamién s'utiliza pa referise a persones con identidá de xéneru y sexu biolóxico concordantes y d'orientación sexual heterosexual qu'esperimenten deseos homosexuales ([[heteroflexibilidad]]). ===== ''Kathoey'' ===== {{AP|Kathoey}} ''[[Kathoey]]'' ([[idioma tailandés|tailandés]]: กะเทย, [[Alfabetu Fonéticu Internacional|IPA]]: [kaʔtʰɤːj]) ye un términu [[idioma tailandés|tailandés]] utilizáu pa referise a un home tresxéneru o a un home amuyeráu. Del ''Kathoey'' surden distintes espresiones del tresxéneru rellacionaes cola transexualidá, col ''drag'' y cola perceición ''genderqueer'' d'un tercer sexu. Un ''kathoey'' puede ser transexual, esto ye, nun se conforma col sexu biolóxico que-y foi axustáu al nacer. Pa reconfigurar el so xéneru, recurre a l'afeición del so cuerpu con tratamientos hormonales, ciruxíes y tratamientos de guapura. N'otros casos, un ''kathoey'' puede tar conforme col xéneru que-y foi determináu al nacer, y desea tener solo una apariencia femenina. N'otros casos, un ''kathoey'' pertenez al tercer xéneru, esto ye, clasifícase como un amiestu d'home y muyer.<ref>{{cita llibru |autor=Richard Totman|títulu=The Third Sex: Kathoey: Thailand's Ladyboys|añu=2003|editorial=Souvenir Press|idioma=inglés|isbn=0285636685}}</ref> ==== Bixéneru ==== El [[bixéneru]] ye un conceutu que describe aquella conducta na que surde un tipu de transformismu nel que la persona rota la so personalidá a masculín y femenín, en función del contestu. L'individuu identificar a sigo mesmu como masculín y como femenín, pero alteria la so perceición de xéneru, afaciéndose a les circunstancies sociales. El bixéneru tamién se rellaciona col xéneru fluyíu y el transformismu, yá que representa una alteración propia del xéneru qu'actúa sobre'l comportamientu social de la persona, afaciéndose al xéneru col que s'identifique nesi momentu. ==== Trixéneru ==== El [[trixéneru]] ye una [[identidá tresxéneru]] que, de manera similar al bixéneru, carauterizar pola movilidá ente xéneros, rellacionándose asina cola identidá tresxéneru del [[xéneru fluyíu]]. El trixéneru carauterizar pola movilidá d'un individuu como masculín, femenín o'l tercer xéneru (yá sía un xéneru nulu, una combinación de masculín y femenín o dalguna otra variedá de la identidá tresxéneru del ''[[genderqueer]]''), tou determináu poles circunstancies que presenta'l contestu.<ref>{{cita llibru |autor=Leslie Feinberg|títulu=Trans Liberation: Beyond Pink Or Blue|añu=1999|editorial=Beacon Press|idioma=inglés|isbn=0807079510}}</ref> === Xéneru fluyíu === El [[xéneru fluyíu]] ye una identidá tresxéneru del ''genderqueer'' na que pueden allugase otres identidaes, como la identidá bixéneru y l'identidá trixéneru, concentrándose na identidá o conformanza sexual d'una persona con dambos xéneros binarios y, nel casu d'identidá trixéneru, con dalguna otra variante de xéneru. El xéneru fluyíu establez periodos de transición nos que s'identifica como masculín y otros periodos nos que s'identifica como femenín o como dalgún otru xéneru, davezu nuna identidá tresformista. El xéneru fluyíu nun se determina cola presencia de determinaes carauterístiques sexuales o pola orientación sexual, sinón por una conformidá na identidá de xéneru con dambos xéneros convencionales. Llámase-y ''xéneru fluyíu'' por [[analoxía]] a les carauterístiques de los [[fluyíu|fluyíos]] de permanecer en constante movimientu, y fai referencia al trance ente masculín y femenín nuna persona.<ref>[http://www.urbandictionary.com/define.php?term=gender%20fluyíi Gender fluyíi] Definoción n'inglés de ''xéneru fluyíu'' nel ''Urban Dictionary''; consultáu 23 de xunu de 2012.</ref> [[Ficheru:Buckangel cowboy.JPG|miniaturadeimagen|180px|[[Buck Angel]], [[actor porno]] [[transexual masculín|transexual]] (en 2007).]] === Transexualidá === {{AP|Transexualidá}} La [[transexualidá]] ye una identidá na que l'individuu identifícase, desea vivir y ser aceptáu como una persona del sexu opuesto al so sexu biolóxico. La transexualidá presenta una discordancia ente la identidá de xéneru mesma y el sexu biolóxico asignáu na nacencia; surde'l deséu de pertenecer al xéneru opuestu. El deséu transexual definir pola incorfomidad col xéneru anatómicu, lo que fai que l'individuu busque que la so apariencia física y [[xenital]]es tean lo más cerca posible, al traviés de [[ciruxía de reasignación de sexo|cirugía]] y tratamientos hormonales de [[reasignación de sexu]] o [[cambéu de sexu]], de la identidá de xéneru que l'individuu mesmu percibe. La terapia clínica de la transexualidá inclúi diversos tratamientos [[endocrinoloxía|endocrinolóxicos]] ya intervenciones quirúrxiques que modelen el cuerpu a semeyanza del cuerpu d'una persona que pertenez al xéneru deseyáu.<ref>[http://www.religioustolerance.org/transsexu11.htm Transgender persons and transsexuals - Introduction (Part 3): Definitions and detection of transgenderism, & transsexuality] Artículu en ''Religious Tolerance''; consultáu 7 d'abril de 2012 (n'inglés)</ref> La transexualidá arreya'l sentimientu de pertenencia a una identidá, lo cual puede tener implicaciones llegales sobre'l cambéu d'identidá que lu aseguren a la persona transexual que va ser reconocida llegalmente como una persona del xéneru opuestu. ==== ''Shemale'' ==== ''[[Shemale]]'' ye un términu de la cultura popular que suel utilizase na [[pornografía]] pa describir una variante de la transexualidá na qu'una persona masculina completó una transición parcial escontra'l xéneru femenín, pero qu'entá caltién los sos xenitales masculinos. El términu ye una [[contraición (gramática)|contraición]] de los términos [[idioma inglés|ingleses]] ''she'' ([[pronome]] femenín, "ella") y ''male'' ( "varón" o "machu" n'inglés).<ref>[http://www.gaydemon.com/dicktionary/shemale/ Shemale] Definición n'[[idioma inglés|inglés]] nel ''Gay Sex Dictionary - Gay Demon''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> == Términos Rellacionaos == === ''Cross-dressing'' === {{AP|Travestismu#Cross-dressing}} El ''[[cross-dressing]]'' o ''[[crossdressing]]'' ye una identidá na qu'a cencielles s'utiliza la vistimienta del xéneru opuestu, ensin importar la intención, yá sía como un mediu d'identidá sexual, un mediu d'identidá de xéneru, un propósitu d'entretenimientu, un [[fetichismu]] o una identidá cultural. El ''cross-dressing'' nun tien un motivu específicu, yá que la so intención ye variable, ya inclusive non necesariamente puede rellacionase con un tipu d'espresión sexual. Acomúñase, estereotípica y equivocadamente, con una conducta transexual o homosexual, y puede manifestase en cualquier orientación sexual y non necesariamente con un xéneru o orientación sexual específica. Reparar mayor frecuencia n'homes heterosexuales.<ref>[https://web.archive.org/web/20120525105504/http://www.glbtq.com/social-sciences/cross_dressing_ssh.html Cross-dressing] Artículu n'inglés en ''glbtq''; consultáu 7 d'abril de 2012</ref> Foi utilizáu como métodu de transgresión social: distintos personaxes históricos rompíen los convencionalismos sociales y relixosos d'un xéneru como, por casu, el [[derechu a la educación]], la [[participación militar]] y los [[preceptos relixosos]], vistiéndose cola indumentaria socialmente asignada al sexu opuesto. Tamién s'utiliza como elementu artísticu nes representaciones dramátiques y como elementu clave nel ''[[crossplay]]'', en dambos casos ensin necesidá d'espresar nengún tipu d'intención sexual, yá que solo llindar a la emulación tresformista d'un personaxe con diversos motivos.<ref>[http://www.gaydemon.com/dicktionary/crossdressing/ Crossdressing - Gay Sex Dictionary] Artículu en ''GayDemon.com''; consultáu 7 d'abril de 2012.</ref> La [[moda]], sobremanera la de la cultura occidental moderna, dexa l'adaptación de vistimientes que fueren diseñaes orixinalmente pa determináu xéneru, y apodérase de les propiedaes p'aplicales a la moda de dambos o del xéneru contrariu. El ''cross-dressing'' puede interpretase o rellacionase socialmente cola afeición y la masculinización d'un individuu. [[Ficheru:Bernhardt Hamlet2.jpg|miniaturadeimagen|left|180px|[[Sarah Bernhardt]] como [[Hamlet]] (c. 1880-1885).]] === ''Drag'' === {{AP|Drag queen|Drag king}} ''[[Drag]]'' ye una identidá similar al travestismu na que la persona utiliza ropa socialmente asignada al xéneru opuestu pa la representación dramática d'un home (''[[drag king]]'') y una muyer (''[[drag queen]]'') de [[caricatura]] o [[sátira]]. Puede tar amestáu a cualesquier [[orientación sexual]], pero llindar namái a la representación artística o dramática.<ref name="ref_duplicada_2">{{cita llibru |autor=Paul Baker|títulu=Fantabulosa: a dictionary of Polari and gay slang|añu=2004|editorial=Continuum International Publishing Group|idioma=inglés|isbn=0826473431}}</ref> Nel ''drag'', ye frecuente que s'asonsañe a celebridaes de la [[farándula]], esaxerando la forma de vistir y faciendo un [[burlesque]] de los convencionalismos de la sociedá como los preceptos del [[etiqueta (códigu)|códigu d'etiqueta social]].<ref name="ref_duplicada_2">{{cita llibru |autor=Paul Baker|títulu=Fantabulosa: a dictionary of Polari and gay slang|añu=2004|editorial=Continuum International Publishing Group|idioma=inglés|isbn=0826473431}}</ref> El ''drag'' surdió nel [[sieglu XIX]] como un métodu pa provocar la hilaridad del espectador. Usar con frecuencia en diversos espectáculos del [[teatru de variedaes]].<ref>{{cita llibru |autor=Laurie A. Wilkie|títulu=The lost boys of Zeta Psi: a historical archaeology of masculinity in a university fraternity|añu=2010|editorial=[[University of California Press]]|idioma=inglés|isbn=0520260600}}</ref> Nun ''drag show'' preséntense diversos artistes que desempeñen el cantar, la danza, l'actuación y l'imitación, y asimilar el propósitu fundamental del ''drag'' como una forma d'actuación y teatru. Surde como un elementu dramáticu mientres la segunda metá del [[sieglu XIX]], destináu a faer una proyeición risible de les nociones sociales sobre'l comportamientu social, l'[[aristocracia]], la organización política, los roles de xéneru, la [[etiqueta (códigu)|etiqueta social]] y los convencionalismos sociales. Ye apreciáu en diverses formes del [[teatru de variedaes]] d'esi sieglu, nel que yera habitual la presentación de ''[[sketch]]es'' y obres d'un solu actu, nes que se faíen [[burlesque]]s d'elementos sociales o culturales, frecuentemente cola participación d'actores amarutaos de personaxes del xéneru opuestu, con cuenta d'intensificar la comicidad. El ''drag'' como elementu dramáticu apaez nel [[Reinu Xuníu]] mientres la segunda metá del sieglu XIX, deriváu del [[Burlesque#Travesty|''travesty'']] y apreciáu n'espectáculos como'l [[burlesque victoriano]] y la [[pantomima#Pantomima británica|pantomima británica]].<ref name="ref_duplicada_3">{{cita llibru |autor=Laurie A. Wilkie|títulu=The Lost Boys of Zeta Psi: A Historical Archaeology of Masculinity in a University Fraternity|añu=2010|editorial=University of California Press|idioma=inglés|isbn=0520260600}}</ref> La esplotación del ''drag'' como [[comedia|elemento risible]] empecipia cola introducción del [[teatru de variedaes]] dientro de la [[cultura estauxunidense|cultura norteamericana]] na [[Guerra de Secesión]]. El ''drag'' vuélvese un elementu común n'espectáculos como'l [[vodevil|vaudeville]] y el [[burlesque#Burlesque americanu|burlesque americanu]].<ref>{{cita llibru |autor=Robert Clyde Allen|títulu=Horrible prettiness: burlesque and American culture|añu=1991|editorial=Univ of North Carolina Press|idioma=inglés|isbn=0807843164}}</ref> El teatru de variedaes pierde popularidá na [[década de 1920|década de los 20]], por cuenta de la introducción masiva y doméstica de la radio y la televisión. El ''drag'' retoma la so popularidá nel [[Cabaré|cabaré]] d'estilu norteamericanu mientres la [[década de 1930|década de los 30]], y sigue hasta la [[década de 1960|década de los 60]] como un elementu primordialmente histriónicu. Formó parte de la [[comedia en vivu]] y la [[imitación]] na [[década de 1940]] como elementu principal de los ''drag shows'' que se presentaben n'establecimientos dedicaos al [[Cabaré|cabaré]] y al nuevu [[teatru de variedaes]], onde se presentaba como atributu clave de la estética [[camp]].<ref>{{cita llibru |autor=Shane Vogel|títulu=The Scene of Harlem Cabaré: Race, Sexuality, Performance|añu=2009|editorial=Shane Vogel|idioma=inglés|isbn=0226862526}}</ref> === Travestismu === {{AP|Travestismu}} El [[travestismu]] ye una identidá na que l'individuu utiliza [[prinda (vistíu)|priendas]] socialmente asignaes al xéneru opuestu, esto ye, identifícase meyor cola moda del xéneru opuestu que cola moda del xéneru propiu, dacuando pa reflexar dalgún tipu d'espresión sexual o identidá de xéneru (a diferencia del ''drag'', que se llinda al entretenimientu, ente que el ''cross-dressing'' centrar nel usu d'[[indumentaria]] del xéneru opuestu, ensin esmolecese pola so intención). El travestismu puede o nun tar amestáu a la orientación sexual, y puede rellacionase col deséu de ser identificáu como una persona del xéneru opuestu. El términu ''travestismu'' tamién puede referise al patrón conductual y espresión sexual de los artistes de ''drag'', nos que lo ''drag'' signifique dalgún tipu d'espresión sexual que nun se llinde a cencielles a la interpretación d'un personaxe col únicu fin d'entretener al públicu o provocar hilaridad.<ref>{{cita llibru |autor=Clare L. Taylor|títulu=Women, Writing, and Fetishism, 1890-1950: Female Cross-Gendering|añu=2003|editorial=[[Oxford University Press]]|idioma=inglés|isbn=0199244103}}</ref><ref name="ref_duplicada_3">{{cita llibru |autor=Laurie A. Wilkie|títulu=The Lost Boys of Zeta Psi: A Historical Archaeology of Masculinity in a University Fraternity|añu=2010|editorial=University of California Press|idioma=inglés|isbn=0520260600}}</ref> El [[fetichismu travestista]] ye una [[parafilia]] que designa'l vistise cola indumentaria socialmente asignada al xéneru opuestu como un mediu pa llograr [[prestar]]. [[estereotipu|Estereotípicamente]], acomuñar al travestismu cola homosexualidá, pero nun son sinónimos. No relativo a los [[derechos humanos]], tien d'identificase a una persona travesti como una persona del xéneru col que s'identifica, ensin importar qu'ésti correspuenda o non a la indumentaria qu'utiliza. == Tresxéneru y LGBT == [[Ficheru:2004-GayPrideBrazil-1.jpeg|miniaturadeimagen|left|220px|''[[Drag queen]]s'' nel ''Pride Parade'' en [[São Paulo]], [[Brasil]].]] {{AP|LGBT}} Como indica la conformanza de les sigles ''[[LGBT]]'' (L: [[Lesbiana|Lesbianes]]; G: [[Gai]]s; B: [[Bisexual]]es y T: Tresxéneru), el tresxéneru ye un componente de dicha comunidá por representar, al igual que les distintes orientaciones sexuales que nun siguen la heteronormatividad, una minoría sexual. Frecuentemente, la T ye interpretada como la lletra inicial de transexual o travesti; a pesar d'ello, dambes son identidaes tresxéneru, polo que la estensión del conceutu nun sería la mesma. De forma más xeneral, indícase que la lletra "T" representa tresxéneru.<ref>{{cita llibru |autor=Kathy Belge, Marke Bieschke, Christian Robinson|títulu=Queer: The Ultimate Lgbt Guide for Teens|añu=2011|editorial=Houghton Mifflin Harcourt|idioma=inglés|isbn=0981973345}}</ref> A pesar d'arrexuntase con orientaciones sexuales en LGBT, el fechu de ser tresxéneru tien que ver cola [[identidá de xéneru]] d'una persona, non cola so [[orientación sexual]]. Una persona tresxéneru puede manifestar cualquier orientación sexual, al igual qu'una persona [[cisxéneru]].<ref>[http://kidshealth.org/teen/sexual_health/guys/transgender.html# Transgender People] Artículu n'inglés en ''Kidshealth-org'' (seición ''Are Transgender People Gay?''); consultáu 13 de xunetu de 2012.</ref> En décades anteriores confundíense los conceutos d'orientación sexual ya identidá de xéneru, polo que se-yos etiquetaba a cencielles como homosexualidá o heterosexualidá, según el sexu biolóxico que presentaba una persona. A partir de la [[década de 1970|década de los 70]], empezó a faese una distinción ente'l términu ''[[identidá tresxéneru]]'' y el términu ''[[homosexualidá]]'', esto ye, ente la identidá de xéneru y l'orientación sexual d'una persona. Si una persona percíbese como'l xéneru opuestu al grupu pol que siente atraición sexual, pue ser considerada heterosexual. Por casu, una muyer transexual que se siente atraida por homes puede ser llamada ''heterosexual''.<ref>[http://gaylife.about.com/od/transgender/f/heorshe.htm Transgender Pronouns - Do You Call A Transgender Person He or She?] Artículu n'inglés de [[Ramon Johnson]] na páxina About.com; consultáu 13 de xunu de 2012.</ref> == Símbolos tresxéneru == [[Ficheru:Transgender Pride flag.svg|miniaturadeimagen|200px|Bandera del Arguyu Tresxéneru]] {{AP|Simboloxía LGBT #Símbolos tresxéneru}} Un símbolu común de l'actualidá ye la [[bandera del arguyu tresxéneru]], creada en 1999 por [[Monica Helms]] y amosada per primer vegada nel [[Día Internacional del Arguyu LGBT|''Pride Parade'']] de [[Phoenix]], [[Arizona]], nel añu 2000. El símbolu consta de cinco franxes, de les cualos dos son azules, que representen el xéneru masculín; dos son roses, que representen el xéneru femenín, y una central blanca, que representa la neutralidá de xéneru, el axéneru y/o la [[intersexualidá]].<ref>[http://www.monicahelms.com/blog/transgender/these-colors-don%E2%80%99t-run.htm These Colors Don't Run] Artículu de [[Monica F. Helms]] en ''Monica Helms - Trans Universe''; consultáu 13 de xunetu de 2012.</ref> [[Ficheru:Gender sign (bold, pink and blue).svg|100px|esquierda]] De manera más xeneral suel utilizase una alteración de los [[símbolu alquímico|símbolos alquímico-astrolóxicos]] de [[Marte (planeta)|Marte]] y [[Venus (planeta)|Venus]] pa estremar a la [[comunidá tresxéneru]]. El símbolu representar con un aru xeneral qu'incorpora la cruz del símbolu de Venus, la flecha del símbolu de Marte y un tercer elementu que surde d'un híbridu de la cruz de Venus y la flecha de Marte. Na mayor parte de los símbolos tresxéneru suelen utilizase'l color rosa y el color azul en distintes solombres y tonos; tamién suel utilizase en degradáu de color. Otros símbolos del tránsgenero son la [[camparina]] (que suel ser modificada con colores en rosa o azul), que fai una referencia [[analoxía|analóxica]] ente'l procesu de [[metamorfosis (bioloxía)|metamorfosis]] de los [[lepidópteru|lepidópteros]] y la transición de xéneru d'una persona tresxéneru. Otru simbolismu de la comunidá tresxéneru ye'l ''[[Taijitu]]'', como representación del ''[[yin y yang|yin y el yang]]'', alteriáu en color azul celeste y rosado pa representar los xéneros binarios y la complementación, equilibriu y harmonía de dambos xéneros. == Salú == === Salú mental === {{AP|Disforia de xéneru}} En distintes llexislaciones y estatutos clínicos considerar al tresxéneru en cualesquier de les sos espresiones (principalmente la transexualidá y el travestismu) como un [[trestornu mental]]. El tresxéneru, nel so calter clínicu, identifícase como [[trestornu d'identidá de xéneru]], clasificáu como trestornu o desorde mental nel [[Manual diagnósticu y estadísticu de los trestornos mentales|''Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders'' (DSM)]], publicáu pola [[Asociación Estauxunidense de Psiquiatría|Asociación Estauxunidense de Psiquiatría (APA)]].<ref name="ref_duplicada_4">[http://www.salon.com/2009/05/20/gender_identity_disorder/ Gender Identity Disorder - Are transgender people mentally ill?] Artículu n'inglés de Judy Berman en ''Salon.com''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> Como respuesta social a la clasificación del tresxéneru, surdieron distintos movimientos [[activismu social|sociales d'activistes]] que piden que la clasificación del tresxéneru dexe de ser consideráu trestornu mental y esaníciese de la clasificación del DSM.<ref>[http://www.salon.com/2009/05/20/gender_identity_disorder/ Gender Identity Disorder - Are transgender people mentally ill?] Artículu n'inglés DE Judy Berman en ''Salon.com''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref><ref name="ref_duplicada_5">[https://web.archive.org/web/20121102124350/http://www.nickgorton.org/misc/work/private_research/transgender_as_mental_illness.pdf Transgender as Mental Illness: Nosology, Social Justice, and the Tarniched Golden Mean] Artículu de R. Nick Gorton; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> La psicoloxía define'l desorde d'identidá de xéneru como: ''"Fuertes y persistentes sentimientos d'identificación col xéneru opuestu y inconformidad col xéneru propiu".''<ref name="ref_duplicada_4">[http://www.salon.com/2009/05/20/gender_identity_disorder/ Gender Identity Disorder - Are transgender people mentally ill?] Artículu n'inglés de Judy Berman en ''Salon.com''; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> La APA clasifica carecimientos clínicamente relevantes que causen dalgún tipu d'entueyu o respuesta negativa na salú, polo que'l desorde d'identidá de xéneru considérase una patoloxía psicolóxica namái cuando produz [[disforia de xéneru]]; amenórgase, asina, la respuesta social que produz la controversial clasificación del tresxéneru como desorde mental clínicu-psicolóxicu. Dellos grupos d'activistes deseyen que'l tresxéneru descríbase clínicamente a cencielles d'una forma más apropiada que nun lo considere un trestornu mental.<ref name="ref_duplicada_5">[https://web.archive.org/web/20121102124350/http://www.nickgorton.org/misc/work/private_research/transgender_as_mental_illness.pdf Transgender as Mental Illness: Nosology, Social Justice, and the Tarniched Golden Mean] Artículu de R. Nick Gorton; consultáu 14 de xunetu de 2012.</ref> Nuna variante del desorde d'identidá de xéneru, atópase'l [[trestornu d'identidá de xéneru infantil]]. El trestornu d'identidá de xéneru infantil ye un patrón de comportamientu ente infantes y persones que pasen pola [[pubertá]], nel que l'individuu refuga pertenecer al xéneru que-y foi asignáu al nacer y desea vivir como una persona del xéneru opuestu; acepta'l so [[estilu de vida]], la so [[rol social]] y los [[manerismos]]. Considerar a esti patrón de comportamientu un precursor de la homosexualidá.<ref>{{cita llibru |autor=Richard Green|títulu=The Sissy Boy Syndrome: The Development of Homosexuality|añu=1987|editorial=[[Yale University Press]]|idioma=inglés|isbn=0300042396}}</ref> Nel casu de carecer disforia de xéneru, sentimientos [[depresión|depresivos]] o [[estrés]] ante la discordancia ente [[identidá de xéneru]] y el [[sexu biolóxico]], encamiéntase la [[terapia psicolóxica]]. Tamién ye recomendable la terapia psicolóxica pa la transexualidá en casu de que'l cambéu de sexu sía una realidá, non como un diagnósticu clínicu, sinón como un sofitu qu'ayude al paciente a sobrollevar el so "nueva vida" como miembru reconocíu del xéneru opuestu.<ref>{{cita llibru |autor=Mildred L. Brown, Chloe Ann Rounsley|títulu=True Selves: Understanding Transsexualism--For Families, Friends, Coworkers, and Helping Professionals|añu=2003|editorial=Jossey-Bass|idioma=inglés|isbn=0787967025}}</ref> === Salú física === {{AP|Cambéu de sexo|Cirugía de reasignación de sexu}} Distintos procedimientos médicos y quirúrxicos topar a disposición de los pacientes en distintos países nos que ta dexada la [[reasignación de sexu]]. Non toles identidaes tresxéneru busquen un cambéu na apariencia física pa la reasignación del so sexu biolóxico. Los tratamientos hormonales son una alternativa qu'en casu de ser introducíos nun individuu de sexu biolóxico femenín, crea una mayor concentración de [[vellu androgénico]] na zona facial y masculiniza la distribución de la grasa. Nel casu d'aplicase a un individuu de sexu biolóxico masculín, l'efeutu va causar la feminización de la distribución de la grasa y el volume de los senos. Otres alternatives sencielles inclúin la [[depilación láser]] y la [[depilación por electrólisis]] pa remover el [[vellu endrogénico]] nel cuerpu. Los términos ''[[cambéu de sexu]]'' y ''[[ciruxía de reasignación de sexu]]'' usar de manera global pa definir la transición d'un cuerpu de determináu sexu biolóxico al otru. Dellos procedimientos quirúrxicos qu'inclúin les ciruxíes de cambéu de sexu son: * la reconstrucción de pechu masculín * la [[faloplastia]] * la [[metoidioplastía]] * la [[histerectomía]] * la [[ooforectomía]] * la [[terapia vocal]] * la [[dermoabrasión]] * la feminización o masculinización de les traces faciales * la [[condrolaringoplastía]] * el [[implante mamariu]] * la [[liposucción]] * l'aumentu de [[nalga|nalgues]] == Aspeutos llegales == [[Ficheru:Laws concerning gender identity-expression by country or territory.svg|miniaturadeimagen|400px|Lleis mundiales relatives a la espresión de la identidá de xéneru {{Leyenda|#800080|Cambéu d'Identidá llegal}}{{Lleenda|#FF0000|Cambéu d'identidá illegal}} {{Lleenda|#CCCCCC|Desconocíu/Ambiguu}}]] {{Vease tamién|Principios de Yogyakarta|Llexislación sobre la homosexualidá nel mundu}} En distintes [[jurisdicción]] políticu-sociales ufiértense [[garantíes a la proteición de les persones tresxéneru]] en toles sos identidaes. La reconocencia de diches lleis depende de la xurisdicción de cada país, y son contrastantemente xurídicos, pos se dexa la ciruxía y la reconocencia llegal del tresxéneru, nun estremu, pero penalízase cualesquier tipu d'espresión tresxéneru, nel otru. === Cambéu de sexu === La llei de dellos países ampara'l cambéu d'identidá d'una persona transexual cuando desea cumplir la so transición llegal como miembru reconocíu del xéneru opuestu al so sexu biolóxico. Ente estos aspeutos llegales aceptaos en países que dexen la transición llegal d'un xéneru a otru atópense, sobremanera, los cambeos de [[cambéu de nome|nome]], d'[[acta de nacencia]] y de distintes identificaciones qu'apurre'l gobiernu ([[autorización pa la conducción de vehículos]], identificación estatal, [[pasaporte]], [[testamentu]] y otres). Los cambeos en dichos documentos dexen a la persona ser reconocida como miembru del sexu opuesto ante la llei, dependiendo de si l'aplicación de la llei ye vixente y acéptase nesi país.<ref>[http://www.tsroadmap.com/reality/legalindex.html Llegal Issues for Transgender People] Artículu en ''tsroadmap.com''; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref> Nel estatutu númberu trés de la promulgación de [[Principios de Yogyakarta|''Los Principios de Yogyakarta sobre l'Aplicación del Derechu Internacional de Derechos Humanos a les Cuestiones d'Orientación Sexual ya Identidá de Xéneru'']] promueve la dignidá rellacionada cola espresión sexual de los individuos, nel que nun se podrá obligar a les persones a suprimir o negar la so identidá de xéneru o orientación sexual. Tamién establez que les persones qu'asina lo deseyen pueden modificar la reconocencia llegal que los identifica como miembros de determináu xéneru, ensin la obligación de sometese a determináu procesu quirúrxicu de cambéu de sexu.<ref>{{cita llibru |autor=Stephen Whittle|títulu=Respect and Equality: Transsexual and Transgender Rights|añu=2002|editorial=Routledge|idioma=inglés|isbn=1859417434}}</ref><ref>[http://www.unhcr.org/refworld/category,REFERENCE,ICJRISTS,,,48244y602,O.html Yogyakarta Principles] Promulgación n'inglés del [[Altu Comisionado de les Naciones Xuníes pa los Refuxaos]] que contién el documentu electrónicu de los [[Principios de Yogyakarta]]; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref> === Matrimoniu === {{Vease tamién|Matrimoniu ente persones del mesmu sexu}} El [[matrimoniu ente persones tresxéneru]] depende de la evaluación llegal aplicada dientro de la xurisdicción de cada país. Tamién ye determinante si'l [[enllaz matrimonial]] reconocíu ante la llei (en casu d'[[unión transexual]]) efectúase antes o dempués de la transición de cambéu de sexu. En dellos casos entraría dientro de la marca de [[matrimoniu ente persones del mesmu sexu]] si ambos contrayentes tienen o tuvieron el mesmu xéneru, dependiendo de l'aplicación de les lleis na xurisdicción de cada país y si el matrimoniu ente persones del mesmu sexu ye dexáu.<ref>[http://www.tsroadmap.com/reality/marriage.html Marriage for Transgender People] Artículu en ''tsroadmap.com''; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref><ref>[http://www.holtesq.com/marriage.htm "The heart has reasons that reason does not know; the conundrum of same-sex transgender marriage (El corazón tien razones que la razón nun conoz; el dilema del matrimoniu] Artículu n'inglés de [[Kristine W. Holt]] en ''Law Offices of Kristine W. Holt''; consultáu 15 de xunetu de 2012.</ref> N'otros casos, la validez del matrimoniu con una persona transexual depende de la reconocencia llegal del nuevu xéneru de la persona que completó la so transición. Podría ser válidu, por casu, un enllaz matrimonial ente una persona transexual que foi llegalmente reconocida como muyer dempués d'una transición, que contrái matrimoniu con una persona de xéneru masculín biolóxicu que nun modificó la so reconocencia ante la llei (vease [[:en:Re Kevin|Re Kevin]]). == Aspeutos sociales == [[Ficheru:Thirdsex bookcover 1959.jpg|miniaturadeimagen|190px|Portada de ''The Third Sex'' [''El tercer sexu''] (1959), d'[[Artemis Smith]], seudónimu d'[[Annselm Morpurgo]].]] === Perceición social: discriminación === Dientro de la perceición social tradicional, suel asimilase que'l tresxéneru arreya un desorde o patoloxía mental frecuentemente rellacionada cola homosexualidá. Suel confundise que la orientación sexual homosexual deriva na identidá tresxéneru, polo que suel dicise qu'una persona homosexual vese como una persona del xéneru contrariu polo que prefier la interacción sexual de persones del so mesmu sexu biolóxicu (Exemplu: asumiríase qu'una persona que camudó'l so xéneru a femenín taría atraida sexualmente a persones del xéneru masculín). La identidá tresxéneru nun tien rellación cola orientación sexual, yá que cualquier orientación sexual pue tar presente nuna persona que s'identifica como tresxéneru. Tamién suel dicise equivocadamente que'l tresxéneru y l'homosexualidá (en cualesquier de les espresiones LGBT) formen parte d'un "tercer sexu" que transgrede l'espectru de los xéneros binarios (masculín y femenín), falándose de tres xéneru equivocadamente axustaos: masculín, femenín y ''[[queer]]''.<ref name="ref_duplicada_6">{{cita llibru |autor=JoAnne Herman|títulu=Transgender Explained For Those Who Are Not|añu=2009|editorial=AuthorHouse|idioma=inglés|isbn=1449029574}}</ref> Una parte del estigma social sobre la identidá tresxéneru recái en qu'entá sueli ser considerada como un desorde mental so los parámetros de inconformidad de xéneru o [[parafilia]]. Otru estigma social identificar nuna variante del [[sexismu]] que suxure la superioridá [[cisxéneru]] sobre les capacidaes de persones tresxéneru, derivando na opresión de les persones tresxéneru. Esisten distintos problemes que concernen al LGBT y la so espresión sexual, problemes sociales que suelen ser marcaos pola [[discriminación]] y el refugu social, políticu o relixosu.<ref name="ref_duplicada_6">{{cita llibru |autor=JoAnne Herman|títulu=Transgender Explained For Those Who Are Not|añu=2009|editorial=AuthorHouse|idioma=inglés|isbn=1449029574}}</ref><ref>{{cita llibru |autor=Maurianne Adams, Pat Griffin, Lee Anne Bell|títulu=Teaching for Diversity and Social Justice, Volume 1|añu=2007|editorial=Taylor & Francis|idioma=inglés|isbn=0415951992}}</ref> Otru aspeutu social frecuentemente problemáticu sobre'l tresxéneru refier al usu de [[pronome]]s y [[Artículu (gramática)|artículos]] pa marcar el como referise a una persona tresxéneru. Lo más políticamente correcto ye referise a una persona d'alcuerdu a la so identidá de xéneru y non al so sexu biolóxico. Un exemplu de discriminación ye'l casu de [[:en:Shadi Petosky|Shadi Petosky]], quien foi tratada polos servicios de seguridá del [[Aeropuertu Internacional d'Orlando]] como una "anomalía" cuando l'escáner de cuerpu completu afayó que, anque paecía muyer, tenía un pene atrofiáu.<ref>[https://es-us.noticies.yahoo.comblogspulsio-usa/la-anomal%C3%ADa-en-el cuerpu-de-una-transg%C3%A9nero-que-desat%C3%B3-l'alerta-en-un aeropuertu-172223904.html Discriminación de Shadi Petosky, tresxéneru, nel aeropuertu]</ref> === Transfobia === {{AP|Transfobia|Tresmisoxinia}} La [[transfobia]] ye un [[delitu d'odiu]] que describe un rangu de [[discriminación]] escontra les persones tresxéneru. Les persones tresxéneru tamién pueden esperimentar [[homofobia]], por cuenta de la concepción errónea qu'acomuña la identidá de xéneru y l'homosexualidá. Nuna situación similar atópase'l términu [[prexuiciu tresxéneru]], que refier al prexuiciu, discriminación o l'estereotipu negativu de la comunidá tresxéneru. El ''[[trans bashing]]'' ye un [[patrón de comportamientu]] d'odiu qu'arreya ataques verbales o físicos a persones tresxéneru. Una forma de transfobia ye la [[tresmisoxinia]], qu'afecta específicamente a les muyeres tresxéneru, y que consiste na interseición de la transfobia cola misoxinia. Les persones de [[Xéneru non-binariu|xéneros non-binarios]] sufren, tamién, [[Discriminación contra les persones non binaries|una forma de transfobia específica]] que nun sufren les persones de xéneros binarios; y [[generismu]], que ye la creencia de que solo esisten dos xéneros. == Tresxéneru y relixón == {{Vease tamién|Homosexualidá y relixón}} Distintes ideoloxíes oponer a la espresión del tresxéneru, sobremanera aquelles [[relixón abrahámica|relixones abrahámiques]] que sostienen la ideoloxía de la complementación de los xéneros, el designio divín axustáu a cada persona, l'orde social específicu y l'orde natural y propósitu procreativo del home, polo que la espresión ''tresxéneru'' (principalmente la transexualidá y el tresxéneru) pue ser considerada como una contradicción al designio divín, una contradicción al designio natural o una ofiensa divina. Dientro de les creencies nes relixones abrahámiques, axústase que [[Dios]] creó a les persones con xéneros binarios, lo que suel interpretase dientro de les práutiques relixoses como un [[mandatu divín]] contra les variantes de xéneru. Nel llibru del [[Xénesis]], nos pasaxes que refieren a la creación d'[[Adán y Eva]], establezse la noción tradicional de la feminidad y la masculinidad, ya ignórense les posibles variantes de xéneru, al interpretar la esistencia única del xéneru binariu, destináu a la [[procreación]] y la complementación natural. El travestismu y la transexualidá considérense una [[abominación (Biblia)|abominación]], según la perceición [[Biblia|bíblica]], qu'establez qu'un home nun tien d'usar los ropajes que-y correspuenden a una muyer y viceversa, de manera que se cometa una rebelión o irrespeto contra lo que [[Dios]] designó nes persones (refiriéndose a la perceición discordante del [[xéneru (ciencies sociales)|sexu biolóxico]]).<ref>[http://www.gotquestions.org/cross-dressing-travestism.html What does Bible say about cross-dressing / travestism?] Respuesta en ''got Questions.org''</ref> Dientro del [[xudaísmu]] y el [[cristianismu]] atópense términos que, derivaos de diverses interpretaciones modernes, refieren a persones con [[capadura]], [[identidá tresxéneru]], [[homosexualidá]], [[afeición]] y conducta [[celibatu|célibe]] que nun se peracababa nel [[matrimoniu]]. Nel [[xudaísmu]] y el [[cristianismu]], allúgase'l términu d'orixe [[idioma llatín|llatín]] ''[[Eunucu|enuchus]]'', deriváu de la mesma del [[idioma griegu|griegu]] εὐνοῦχος (''eunûjos'', eunucu), que refier a persones que nun tienen la capacidá de la procreación por cuenta de una causa biolóxica o social como la capadura y el celibatu.<ref>[http://www.biblegateway.com/passage/?search=isaiah%2056-56&version=KJ21 Isaiah 56] Estractu bíblicu en ''Bible Gateaway''</ref> El ''eunucu'' y la so interpretación moderna suxuren un modelu LGBT antiguu nel que se clasificaba a persones pertenecientes a dalguna minoría sexual, de manera similar al [[afeición#Historia|''malakos'' griegu]]. [[Xesucristo]] menta tres tipos d'eunucos según los [[Evanxeliu de Matéu|rellatos de Matéu]], nel qu'esisten ''eunucos natos'', que deciden nun peracabar la so vida en matrimoniu y que dellos puntos de vista modernos suxuren que yeren persones homosexuales o tresxéneru; tamién menta ''eunucos producíos pol home'' (persones clínicamente capaes que nun peracababen la so vida en matrimoniu por cuenta de la falta de xenitales procreadores) y los ''eunucos fechos por voluntá'' (persones dedicaes al [[celibatu]] que practicaben l'[[astinencia sexual]] y que nun peracababen la so vida en matrimoniu).<ref>[http://www.gaychristian101.com/Homosexual-Eunuchs.html Homosexual Eunuchs - Did You Know That Some Eunuchs Were Gay Men Or Lesbians?] Artículu en ''Gay Christian 101''; consultáu 20 de payares de 2012.</ref> Dientro de les relixones del [[Islam]], atópase'l términu ''Mukhannathun'' que, al igual que ''eunucu'', refier a persones privaes de la capacidá de procreación por cuenta de la aición biolóxica o social con condiciones de "afeición" (homosexualidá ya identidá tresxéneru) y [[capadura clínica]] que-yos torga la procreación. Los makhannathun son castigaos por comportamientu ilícitu como [[prostitución]] cuando recurren a la so designio natural que dotó'l so cuerpu masculín con carauterístiques femenines; en casu de designio natural, nun va ser castigáu si lleva una vida "correuta" fayadiza a les normes sociales. N'otros puntos de vista que s'alloñar de l'aceptación tresxéneru dientro del islamismu, atópase la perceición de [[pecáu]] y comportamientu "inmoral" en persones amuyeraes o masculinizadas.<ref>{{cita llibru |autor=Peter Hennen|títulu=Faeries, Bears, and Leathermen: Men in Community Queering the Masculine|añu=2008|editorial=[[University of Chicago Press]]|idioma=inglés|isbn=0226327280}}</ref> Dientro del islam podría dicise que se dexa la variación de xéneru afecha a los lineamientos sociales, pero prohiben otros tipos d'espresión sexual, como la homosexualidá. [[Irán]], país nel que la homosexualidá ye penada, ye unu de los países con mayor rexistru de ciruxíes de reasignación de sexu. Ufiértense les ciruxíes como una alternativa pa safar la llei contra la homosexualidá, polo que munches persones [[salir del armariu declaraes homosexuales]] opten por una ciruxía de cambéu de sexu pa normalizar la so condición llegal y llevar una vida afecha a la sociedá.<ref>[http://news.bbc.co.uk/2/hi/7259057.stm Iran's 'diagnosed transsexuals'] Artículu n'inglés de [[Vanessa Barford]] en ''[[BBC]] News''; consultáu 20 de payares de 2012.</ref> Nes [[Dharma|relixones dhármicas]] nun s'establez una noción determinada del xéneru y les sos variantes, polo que dientro de diversos cultos y cosmovisiones ye apreciable la interpretación de dioses [[andróxinu|andróxinos]] que presenten diverses carauterístiques rellacionaes cola [[intersexualidá]]. Dientro de la relixón [[hinduismu|hindú]] considérense diverses [[deidá|deidaes]] intersexuales, onde una persona biolóxicamente designada con dicha condición o [[Hijra]] considérase una encarnación de [[Párvati|Parvati]] y [[Shiva]].<ref>[http://www.intersexinitiative.org/ Intersex Initiative] Información en ''Intersex Initiative''; consultáu 20 de payares de 2012.</ref> == Ver tamién == * [[Queer]] * [[Teoría queer]] * [[Estudios de xéneru]] * [[Sistema de xéneru]] * [[Identidá de xéneru]] * [[Identidá sexual]] * [[Cambéu de sexu]] * [[Cisxéneru]] * [[Flower boy]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commons|tresxéneru}} {{Tradubot|Transxéneru}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Tresxéneru]] [[Categoría:Roles de xéneru]] [[Categoría:LGBT]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] l3daeiuk12e0semzskagu6p5rkm8njf 0 141163 3713354 3691869 2022-08-25T11:10:17Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{xeografía}} [[Ficheru:El Río Guadalquivir en el siglo XVIII.jpg|miniatura|derecha|280px|El ríu Guadalquivir en 1760. Apaez tamién l'escudu de Sevilla y l'estandarte real d'España nesa etapa del sieglu XVIII.]] El '''ríu Guadalquivir'''<ref>{{DALLA|béticu|7530}}</ref> (del [[Idioma árabe|árabe]] الوادي_الكبير ''al-wādi al-kabīr'', «el ríu grande»){{harvnp|Villar Liébana|2000|p=152}} ye un ríu d'[[Andalucía]], [[España]]. Dende l'antigüedá asitióse la so nacencia na [[sierra de Cazorla]]. El so [[cuenca hidrográfica]] toma territorios de les provincies d'[[Provincia d'Almería|Almería]], [[Provincia de Xaén (España)|Xaén]], [[Provincia de Córdoba (España)|Córdoba]], [[Provincia de Sevilla|Sevilla]], [[Provincia d'Huelva|Huelva]], [[Provincia de Cádiz|Cádiz]], [[Provincia de Málaga|Málaga]], [[Provincia de Granada|Granada]], [[Rexón de Murcia|Murcia]],<ref>{{cita noticia|autor=Tonu Calleja|títulu=Murcia va recurrir el trespasu del Guadalquivir|URL=https://elpais.com/diario/2006/05/14/andalucia/1147558924_850215.html|editorial=El País|fecha=14 de mayu de 2006}}</ref> [[Provincia d'Albacete|Albacete]],<ref name="nacencia">{{cita noticia|autor=Rosabel Rodríguez y Ginés Serendén|títulu=El Guadalquivir entá guarda un secretu|URL=https://elpais.com/diario/2010/04/25/andalucia/1272147723_850215.html|editorial=El País|fecha=25 d'abril de 2010}}</ref> [[Provincia de Ciudá Real|Ciudá Real]] y [[Provincia de Badayoz|Badayoz]]. Desagua nel [[océanu Atlánticu]] nun ampliu estuariu ente [[Almonte]] (provincia d'Huelva) y [[Sanlúcar de Barrameda]] (provincia de Cádiz). Ente Sevilla y l'estuariu, asítiase una amplia zona húmeda: les [[marismas del Guadalquivir]]. Parte d'estes marismas tán dientro del [[Parque Nacional de Doñana]]. Ye'l quintu ríu por llargor de la [[península ibérica]]. Tien 657 km dende la sierra de Cazorla hasta Sanlúcar.<ref name="cuencaguadalquivir">{{cita web|títulu=Cuenca: Guadalquivir|URL=http://www.ign.es/ign/layoutIn/anetabladatosdatoshidrograficoshidrografia.do?buscar=SI&tipu=rios&aguada=ATL%C1NTICA&cuenca=GUADALQUIVIR|editorial=Institutu Xeográficu Nacional|fechaaccesu=29 de setiembre de 2016}}</ref> Nel so percorríu por [[Andalucía]] d'este a oeste, traviesa ciudaes como [[Andújar]], [[Córdoba (España)|Córdoba]] o [[Sevilla]]. Dende la dómina pre-romana foi conocíu como Baetis o Betis, y foi llamáu polos árabes Wad al-Kibir a partir del sieglu XI. == Nomes históricos == El primer nome qu'adoptó'l Guadalquivir foi Baetis o Baitis. Esti nome tien un orixe pre-romanu inciertu, y puede formase a partir d'un raigañu célticu, ibérica o ligur. El raigañu baet o baes taba presente n'España, Francia y Bélxica.{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} Al traviés d'esta raigañu formaron topónimos, nomes de tribus y nomes de dioses. Ente estos términos taben Baeturia, Baetulo, Baetera, Baetorix, Baetasii, Baesisceris, Baesadines, Basippo, Besilus, Besaro, Baesula, Baecila, Baesucci, Baesella, Baeserte, etc.{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} D'esi raigañu vienen dellos topónimos actuales llargamente conocíos como de Baeza, Béziers, Besós, Bailén, Besalú y Úbeda. Dellos estudios sostienen que los fenicios llamaron al ríu Betsi, que ye una pallabra cananea.{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} En redol al sieglu VII antes de Cristu empezaron a llegar navegantes griegos que lo llamaron ríu Tharsis, en referencia al reinu de Tartessos.<ref>[[Estesícoro]] ([[600 e.C.|600 e.C. ]]), nel so poema ''Geryoneis'', recoyíu en [[Estrabón]] III,2,11. (FORNES: ''Hispania Antigua'', páx. 148)</ref> Sicasí, los mesmos tartesios siguieron llamáu Baetis al so ríu central. Los romanos conquistaríen depués la rexón a los cartaxineses y el nome siguió siendo, ensin cambéu dalgunu, Baetis o Betis. Y, anque'l nome siguió ensin cambéu dende la dómina pre-romana, dellos autores referir al ríu con otros nomes, como Esteban de Bizancio, que lo llamó Perkes o Perci, o Titu Liviu, que lo llamó Certis.{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} Anque los árabes fueron relativamente respetuosos colos nomes locales, cuando s'estableció la capital en Córdoba'l ríu foi llamáu Nahr Qurtuba (ríu de Córdoba) dende la dómina de Rasis.{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} Sicasí, nel sieglu XI, la "fitna" revolucionaria fundió'l califatu de Córdoba y esti nome empezó a tornar y la clásica pallabra árabe pa faer referencia a un ríu (nahr) va siendo sustituyida por otra más actual: Wad. Wad vien de wed, que yera como se llamaba nel Sahara y nel Magreb a les grandes [[Rambla (xeomorfoloxía)|ramblas]].{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} Entós pasa a ser llamáu ríu Grande, que ye Wad al-Kabir.{{harvnp|Villar Liébana|2000|p=152}} Al-Kabir provién d'un fenómenu hispanu-árabe conocíu como la "[[Imala|imàla]]", que convierte en Kabir a Kibir. Cuando Fernandu III llega a Sevilla nel sieglu XIII el ríu yá ye conocíu como Guadalquebir o Guadalquibir,{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} que na ortografía actual ye Guadalquivir. Curiosamente, Idrisi, nel so mapamundi de 1154, pon al ríu'l nome de Nahr Agtam. Per otru llau, otru autores árabes como Ibn Abd al-Rabinni o [[Ibn al-Jatib]] llamar "ríu de Sevilla".{{harvnp|González Barberán|1977|p=69-70}} == Afluentes == {{AP|Categoría:Afluentes del Guadalquivir|Afluentes del Guadalquivir}} La principal carauterística de los afluentes del Guadalquivir ye la gran diferencia ente los de dambes marxes, que son espresión de les considerables diferencies xeográfiques qu'esisten ente Sierra Morica y los cordales Béticos. Los afluentes del Guadalquivir pel marxe esquierdu tienen muncho más percorríu que los del marxe derechu. Polo xeneral, tienen una orientación sureste-noroeste y escurren polos cordales Bétiques hasta'l gran colector, travesando amplios campos. Nel marxe derechu, los afluentes, conocíos como mariánicos, presenten una rede pocu articulada. Más bien son cursos independientes con cierta equidistancia qu'escurren escontra'l mesmu colector. Parten de cumes peniplanizadas del macizu ibéricu y baxen polos lladrales de Sierra Morica con un calce bien encaxáu nos sos duros materiales.{{harvnp|Cano García|2004|p=216}} {| class="wikitable sortable" border="1" |+ Afluentes del Guadalquivir |- ! scope="col" | Ríu ! scope="col" class="unsortable" | Provincies ! scope="col" | Llargor (km) ! scope="col" | Marxe |- |[[Aguascebas (ríu)|Aguascebas]]<ref name="IGN"/>||Xaén||20||Esquierdu |- |[[Ríu Cerezuelo|Cerezuelo o de la Vega de Cazorla]]<ref name="IGN"/>||Xaén||24||Esquierdu |- |[[Guadiana Menor]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Granada y Xaén||182||Esquierdu |- |[[Jandulilla]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Xaén||49||Esquierdu |- |[[Guadalbullón]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Xaén||74||Esquierdu |- |[[Ríu Saláu de Arjona|Saláu de Arjona]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Xaén||48||Esquierdu |- |[[Ríu Guadajoz|Guadajoz]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Xaén y Córdoba||114||Esquierdu |- |[[Genil]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Granada, Córdoba, Málaga y Sevilla||337||Esquierdu |- |[[Corbonés]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Málaga, Cádiz y Sevilla||58||Esquierdu |- |[[Guadaíra]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Sevilla||89||Esquierdu |- |[[Ríu Saláu de Morón|Saláu de Morón]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Sevilla||62||Esquierdu |- |[[Ríu Borosa|Borosa]]<ref name="IGN"/>||Xaén||11||Derechu |- |[[Ríu Aguamulas|Aguamulas]]<ref name="IGN"/>||Xaén||8,5||Derechu |- |[[Río Fornos|Fornos]]<ref name="IGN"/>||Xaén||10||Derechu |- |[[Guadalimar]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Xaén y Albacete||167||Derechu |- |&nbsp;&nbsp;[[Guadalén]] (subafluente del Guadalimar)<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Ciudá Real y Xaén||127||Derechu |- |[[Ríu Guadiel|Guadiel]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Xaén||34||Derechu |- |[[Ríu Rumblar|Rumblar]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Ciudá Real y Xaén||70||Derechu |- |[[Jándula (cuenca del Guadalquivir)|Jándula]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Ciudá Real y Xaén||90||Derechu |- |[[Río Yegües|Yegües]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Ciudá Real, Córdoba y Xaén||76||Derechu |- |[[Ríu Arenosu|Arenosu]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Córdoba||41||Derechu |- |[[Guadalmellato]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Córdoba||111||Derechu |- |[[Guadiato]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Córdoba||123||Derechu |- |[[Bembézar]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Badayoz y Córdoba||111||Derechu |- |[[Ríu Retortillo|Retortillo]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Córdoba y Sevilla||41||Derechu |- ||[[Rivera del Huéznar|Huéznar]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Sevilla||61||Derechu |- |[[Ríu Viar|Viar]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Badayoz y Sevilla||117||Derechu |- |[[Rivera d'Huelva]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Huelva y Sevilla||61||Derechu |- |[[Ríu Guadiamar|Guadiamar]]<ref name="cuencaguadalquivir"/>||Sevilla||60||Derechu |} == Réxime fluvial == [[Ficheru:Sevilla desde el Puente de Las Delicias.jpg|thumb|Canal del Guadalquivir dende la ponte de Les Delicies]] El réxime na cabecera ye pluvial con un máximu pel hibiernu que ye xeneral en tola cuenca, magar dempués del destemple produz otru máximu secundariu en primavera, col destemple nes sierres. La irregularidá ye de 5,1 na cabecera y de 3,40 a la desaguada. Les crecíes del Guadalquivir causaron problemes a lo llargo de la historia sobremanera, a la provincia de Sevilla, en plena llanura aluvial. El problema de los hinchentes resolvióse na capital andaluza, non asina en Córdoba y otres poblaciones de la cuenca como [[Andújar]], [[Montoro]] y [[Lora del Río]], afeutaes por hinchentes n'avientu de 1996, avientu de 1997 y febreru y avientu de 2010. La crecida más fuerte del sieglu XX foi la de febreru de 1963 con un caudal de 5.400 m³/s en Córdoba y 6.700 m³/s. en Sevilla. La regulación del ríu lo mesmo que de tolos sos afluentes torgó que se vuelvan a algamar caudales d'esa magnitú. Tres la construcción de los grandes banzaos destaquen los hinchentes d'avientu de 1996 y 1997 nes qu'en Sevilla se llegó a 3.810 m³/s y 3.234 m³/s respeutivamente. Más apocayá, na crecida de febreru de 2010 el Guadalquivir llegó a 2.400 m³/s en Córdoba y 3.174 m³/s en Sevilla. N'avientu de 2010, por cuenta de la crecida del so principal afluente, el [[Genil]], que superó los 1.000 m³/s, el caudal en Sevilla foi de 3.584 m³/s. == Banzaos == {{VT|Banzaos d'Andalucía#Distritu hidrográficu Guadalquivir}} Na cuenca del Guadalquivir hai 57 banzaos. Los qu'alluguen más de 100 hm³ son los siguientes:<ref>{{cita web|títulu=Cuenca: Guadalquivir|URL=http://www.embalses.net/cuenca-4-guadalquivir.html|editorial=Banzaos.net|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016}}</ref> {| class="wikitable sortable" border="1" |+ Banzaos de la cuenca del Guadalquivir |- ! scope="col" | Banzáu ! scope="col" | Ríu ! scope="col" class="unsortable"| Llocalidá/es ! scope="col" | Provincia ! scope="col" | Capacidá (hm³) ! scope="col" | Añu de construcción |- |[[Banzáu de Aracena|Aracena]] || Rivera d'Huelva || Puerto Moral, Aracena y Zufre ||Huelva || 127 ||1969 |- |[[Banzáu del Arenosu|Arenosu]] || Arenosu || Montoro || Córdoba || 167 || 2008 |- |[[Banzáu del Bembézar|Bembézar]] ||Bembézar ||Hornachuelos ||Córdoba ||342 ||1963 |- |[[Banzáu del Pintado|El Pintado]]||Viar||Cazalla de la Sierra||Sevilla|| 213|| 1948 |- |[[Banzáu de Giribaile|Giribaile]]||Guadalimar||Ibros, Vilches ||Xaén||475||1996 |- |[[Banzáu del Guadalén|Guadalén]]||Guadalén||Arquillos y Vilches||Xaén||168||1958 |- |[[Banzáu del Guadalmellato|Guadalmellato]]||Guadalmellato ||Adamuz, Obejo y Córdoba||Córdoba||147||1928 |- |[[Banzáu del Guadalmena|Guadalmena]]||Guadalmena||Chiclana de Segura, Segura de la Sierra y Orcera||Xaén||347||1997 |- |[[Banzáu del Huesna|Huesna]]||Huesna||Constantina y El Pedroso||Sevilla||135||1990 |- |[[Banzáu de Iznájar|Iznájar]]||Genil||Rute y Cueva San Marcos||Córdoba||981||1969 |- |[[Banzáu del Jándula|Jandula]]||Jandula||Andújar||Xaén||322||1932 |- |[[Banzáu de José Torán|José Torán]]||Guadalbarcar||Lora del Río||Sevilla||113||1991 |- |[[L'Argañal II]]||Guadiato||Almodóvar del Río||Córdoba||823||2009 |- |[[Banzáu de la Fernandina|La Fernandina]]||Guarrizas||Vilches||Xaén||245||1991 |- |[[Banzáu del Montoro|Montoro]]||Montoro||Solana del Pino y Mestanza||Ciudá Real||105||2008 |- |[[Banzáu de Negratín|Negratín]]||Freila||Guadiana Menor||Granada||567||1984 |- |[[Banzáu de Ponte Nueva|Ponte Nueva]]||Guadiato||Villaviciosa de Córdoba||Córdoba||282||1972 |- |[[Banzáu Rumblar|Rumblar]]||Rumblar||Baños de la Encina||Xaén||126||1941 |- |[[Banzáu de San Clemente|San Clemente]]||Guardal||Huéscar||Granada||118||1990 |- |[[Banzáu de San Rafael de Navallana|San Rafael de Navallana]]||Guadalmellato ||Córdoba||Córdoba||157||1991 |- |[[Banzáu del Trancu|Trancu de Beas]]||Guadalquivir||Santiago-Pontones y Fornos de Segura||Xaén||498||1948 |- |[[Banzáu de Yegües|Yegües]]||Yegües||Montoro y Marmolejo||Córdoba||229||1989 |- |[[Banzáu de Zufre|Zufre]]||Rivera d'Huelva||Zufre||Huelva||175||1991 |} [[Ficheru:Sierra de Cazorla - Pantano del Tranco.jpg|miniatura|centro|500px|Banzáu del Trancu de Beas na provincia de Xaén.]] == Cursu del ríu == El Guadalquivir percuerre'l so cursu d'este a oeste, xirando al sur na provincia de Sevilla. La mayor parte de los 657 km de llargor trescurren per un terrén llanu llamáu Depresión del Guadalquivir. Esta depresión va enanchándose hasta la desaguada, con un anchor de 10 km en Úbeda, 60 en Córdoba y 330 nel so tramu final.<ref>{{cita publicación|autor=Domingo Ávila Fernández|títulu=El Guadalquivir na vertebración territorial d'Andalucía|publicación=El Guadalquivir. Historia d'un pueblu|añu=1995|páxines=209-224|cita=D.L. SE-1417-1995}}</ref> === Cursu altu === [[Ficheru:Parque Natural Sierra de Cazorla Curso alto del río Guadalquivir - Cerrada del Utrero.jpg|thumb|280px|right|Cursu altu del ríu Guadalquivir al so pasu por [[Cerrada del Utrero]].]] La mayor parte de los autores de l'antigüedá romana taben d'alcuerdu en que'l Guadalquivir nacía na Sierra de Cazorla.<ref name="epromana">{{cita publicación|autor=Alicia Fornell Muñoz|títulu=La navegabilidad nel cursu altu del Guadalquivir na dómina romana|publicación=Florentia Iliberritana|númberu=8|añu=1997|páxina=125–147}}</ref> Una tradición medieval diz que'l Guadalquivir naz na Cañada de les Fontes dientro de la Sierra de Cazorla, en términu del conceyu de Quesada, al este de Xaén.<ref name="antequeraluengo">{{cita publicación|autor=Juan José Antequera Luengo|títulu=L'altu Guadalquivir|publicación=Guadalquivir. Historia d'un pueblu editorial=El Correo de Andalucía|páxines=242-256|cita=D. L. SE-1417-1995}}</ref> Nel sieglu XIX el políticu y lliteratu [[Pascual Madoz]] argumentó que la nacencia atopar na nacencia del Guadiana Menor. Nel sieglu XX l'historiador Vicente González Barberán suscribió la teoría de que'l Guadalquivir nacía onde'l Guadiana Menor, concretando'l so orixe na [[Cañada de Cañepla]], Almería, cerca de la llinde con Granada y Murcia.<ref name="nacencia"/> Nuna obra d'Arturo Ruiz y otru autores, arguméntase que Plinio asitió l'orixe del Guadalquivir nel monte Tugiensis, xunto a la llomba de Tugia (actual [[Castillo de Toya|Toya]] nel conceyu de [[Peal de Magüetu]]), que sí s'atopa cerca de la nacencia en Quesada.<ref name="nacencia"/> Siempres en direición NNE traviesa la Zarrada de los Texos, El Rasu del Tejar, La Espinareda, la Zarrada de los Cercios y la [[ponte de les Ferreríes]]. En pasando xuntu al [[Vadillo Castril]] se remansa de volao nel pequeñu banzáu de la Zarrada del Utrero a unos 980 msnm. Pierde altor na Zarrada del Utrero y pasa al pie d'[[Arroyo Frío]] ([[La Iruela]]), crucia la ponte del Hachu y la Ferradura pa bordiar el cuetu de Cabeza Rubia y agües embaxo recibir pela marxe derecha al [[ríu Borosa]] y daqué más embaxo al [[ríu Aguamulas]], tamién pol mesmu marxe. Se remansa nuevamente nel estensu reservorio del [[banzáu del Trancu]] de Beas a 650 [[msnm]], onde xira al oeste travesando la [[sierra de Les Villes]], xuntu al charcu del Aceite recibe pola izquierda al regueru de María y unos trés quilómetros más embaxo tamién pola izquierda al regueru del Glayar, pa pocu dempués salir del [[Parque Natural de la Sierra de Cazorla, Segura y Les Villes]].<ref name="Alpina">{{cita mapa |editorial=Alpina |títulu=Sierra de Cazorla |url=http://www.editorialalpina.com |edición= |escala=1:40.000 |serie= |cartografía= |añu= |isbn=978-8480900652 |id= |páxina= |sección |fechaaccesu=6 d'ochobre|añoacceso=2016 }}</ref> En saliendo d'esta zona montascosa llega a unes llanures d'olivares a 15 km d'[[Úbeda]]. Nesta zona recibe agua de los ríos Guadiana Menor y [[Jandulilla]]. El Guadiana Menor desagua nel banzáu Doña Aldonza y el Jandulilla ente ésti y el banzáu de Pedro Marín, xunto a l'aldega d'[[El Donadío]] ([[Úbeda]]). Agües enriba queda'l banzáu de la Ponte de la Zarrada.<ref name="IGN">{{cita web |url=http://www.ign.es/iberpix2/visor/ |urltrad= |enlaceroto= |títulu=IBERPIX. Ortofotos y cartografía raster|títulotrad= |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2016 | suscripción= |autor= Institutu Xeográficu Nacional|apellíu= |nome= |enllaceautor= |fecha= |añu= |formatu= |sitiuweb= |editor= |editorial= |allugamientu= |páxina= |páxina= |idioma= |doi= |urlarchivu= |fechaarchivu= |cita= }}</ref> Estos trés banzaos, la desaguada d'estos dos afuentes y el Guadalquivir tán enmarcaos nel [[Paraxa natural Altu Guadalquivir|Paraxa Natural del Altu Guadalquivir]], que tien 663 hectárees.<ref name="antequeraluengo"/> Esta Paraxa Natural abarca tamién parte de la [[Sierra de San Pedro (Andalucía)|Sierra de San Pedro]] y dellos terrenes agrícoles.<ref name="antequeraluengo"/> Les zones húmedes d'esta Paraxa Natural tán cerca de la [[Llaguna Grande (Baeza)|Llaguna Grande]].<ref name="antequeraluengo"/> Sigue bordiando [[La Llomba (Xaén)|La Llomba]] pel sur, y pasada la pedanía de la [[Ponte del Obispu]] ([[Baeza (España)|Baeza]]) recibe pela marxe izquierda al ríu Torres y más embaxo pola derecha al [[ríu Guadalimar]]. El cursu altu, dende la so nacencia hasta Mengíbar,{{harvnp|Navarru Lluna|1998|p=205}} tien una estensión d'unos 212 km y pendiente media de 6,7 milésimes.{{harvnp|Navarru Lluna|1998|p=205}} === Cursu mediu === [[Ficheru:Río Guadalquivir Cordoba.jpg|miniatura|derecha|El Guadalquivir al so pasu por Córdoba.]] Xirando escontra'l noroeste pasa xunto a [[Mengíbar]], onde recibe pola izquierda al [[ríu Guadalbullón]] y xunto a [[Espelúy]], pasáu'l cual recibe pola derecha al [[ríu Rumblar]]. Bordiando al sur [[Sierra Morica]], pasa xunto a [[Villanueva de la Reina]] y [[Andújar (Xaén)|Andújar]] pasáu'l cual recibe a la derecha al [[Jándula (cuenca del Guadalquivir)|ríu Jándula]]. Pasa xunto a [[Marmolejo]] y na llende de provincia con Córdoba recibe pola derecha al [[río Yegües]]. Al norte del ríu queda Sierra Morica. Les vegues y campos son muncho más estenses al sur y terminen nos cordales Béticos. Darréu, el Guadalquivir atopar con [[Villa del Río]] y [[Montoro]], tres el cual recibe pola derecha al [[ríu Arenosu]], [[Pedro Abá]], [[El Carpio]] y [[Alcolea (Córdoba)|Alcolea]]. Poco primero de esti postreru recibe pola izquierda al [[ríu Guadalmilla]], traviesa [[Pasu del ríu Guadalquivir por Córdoba|Córdoba]] y recibe pola izquierda al [[ríu Guadajoz]]. En [[Almodóvar del Río]] recibe pola derecha al [[ríu Guadiato]], pasa por [[Posadas (Córdoba)|Posadas]] y recibe pola derecha al [[ríu Bembezar]]. En [[Palma del Río]] recibe los ríos [[ríu Retortillo|Retortillo]], pola derecha, y [[ríu Genil|Genil]] pola esquierda. El cursu mediu va dende Mengíbar hasta Peñaflor.{{harvnp|Cano García|1998|p=205}} Esti percorríu ye de 247,8 km y tien una rimada media de 0,73 milésimes{{harvnp|Navarru Lluna|1998|p=205}} Esiste una contorna llamada [[Valle Mediu del Guadalquivir]] que va dende Montoro hasta Alcalá del Río.<ref>{{cita publicación|autor=José Naranjo Martínez y Martín Torres Vázquez|títulu=El Valle Mediu del Guadalquivir. De Montoro a Alcalá del Río|URL=http://helvia.uco.es/xmlui/bitstream/handle/10396/5546/naranxal1.pdf?sequence=1|editor=J. Rubiales|publicación=El ríu Guadalquivir|editorial=Conseyería d'Obres Públiques y Tresportes. Xunta d'Andalucía|añu=2008|páxines=29-39}}</ref> === Cursu baxu === [[Ficheru:1903-01-10, Blanco y Negro, Guadalquivir, García y Rodríguez.jpg|miniatura|El Guadalquivir por [[García y Rodríguez]]]] Entra na provincia de Sevilla y pasa por [[Peñaflor (Sevilla)|Peñaflor]], [[Lora del Río]], [[Alcolea del Río]], [[Tocina (Sevilla)|Tocina]] y [[Cantillana (Sevilla)|Cantillana]] xuntu al cual recibe pola derecha al [[ríu Viar]]. Va pasando por [[Villaverde del Río]], [[Brenes]], [[Alcalá del Río]], [[La Rinconada (España)|La Rinconada]] y [[La Algaba]] sol cual recibe pola derecha al ríu [[Rivera d'Huelva]] y pola esquierda'l calce artificial del [[Tamarguillo]]. Pasa pel llau oeste de Sevilla. Al este'l ríu cunta con una gran dársena onde s'atopa'l [[Puertu de Sevilla]] y, a la fin d'esta, esiste un tapón de tierra nel barriu de San Jerónimo. Prosigue pol Aljarafe, onde dexa a la derecha [[Camas]], [[San Juan de Aznalfarache]] y [[Gelves]], llocalidá na qu'esiste un puertu deportivu, y darréu recibe pola izquierda al [[ríu Guadaíra]]. Dexando a la derecha [[Coria del Río]] y la [[La Puebla del Río]], estremar por debaxo d'estos en dellos brazos y zones semipantanosas llamaes les [[marismas del Guadalquivir]], por onde pasa pela últimu ciudá de la [[provincia de Sevilla]]: la llocalidá de [[Lebrija (Sevilla)|Lebrija]]. Entra na [[provincia de Cádiz]] por [[Trebujena]], onde los Esteros del Guadalquivir fueron declaraos [[Reserva Ecolóxica]]. Al oeste atopa'l [[Parque Nacional de Doñana]]. Formando llinia divisoria ente les provincies de Cádiz y [[provincia d'Huelva|Huelva]], desagua nel [[océanu Atlánticu]] xunto a los términos municipales d'[[Almonte]] y [[Sanlúcar de Barrameda]]. == Obres nel calce del baxu Guadalquivir == [[Ficheru:Río Guadalquivir en Sevilla y sus cambios.png|miniatura|derecha|Distintos cambeos nel cursu del Guadalquivir a lo llargo de los años al so pasu per Sevilla.]] Dende 1717 a 1815 la ría tuvo al cargu de un Real Consuláu. En 1794 el Consuláu llogró l'autorización del Gobiernu pa entamar delles obres. En 1795 realízase la primera curtia del ríu, la de la Merlina.{{harvnp|González Doráu|1977|p=102}} Este foi un proyeutu empobináu por Scipión Perosini. Esta curtia tenía pocu más de 500 metros y colla evitaba'l tornu de la Merlina, d'unos 10 km, y los peligrosos baxos ente [[Coria del Río]] y [[Dos Hermanas]].{{harvnp|González Doráu|1977|p=102}} En 1815 créase la Compañía del Guadalquivir y en 1816 empecípiense les obres de la curtia Fernandina, pa evitar el tornu del Borrego, asitiáu agües enriba d'Isla Menor. El so llargor yera de 1700 metros y el so trazáu yera llixeramente curvu, lo qu'amenorgó'l calce del ríu en 16 km.{{harvnp|González Doráu|1977|p=102}} La Compañía tien tamién ente los sos méritos la creación del primer buque de vapor d'España, el ''Real Fernando Betis''.{{harvnp|González Doráu|1977|p=102}} Tres una serie de proyeutos infructuosos de la Compañía'l Gobiernu dedice abolila en 1852 y asumir directamente'l control de los proyeutos. Pa ello encargaron un estudiu de meyora de la ría al inxenieru de caminos [[Canutu Corroza]] que foi rematáu en 1857 y que foi aprobáu pol gobiernu en 1859.{{harvnp|González Doráu|1977|p=102-103}} Anque l'estudiu de Corroza nun escarecía d'erudición, erraba nos métodos d'execución, y los 4 años d'obres pa llevalo a cabu perxudicaron descomanadamente al estuariu y al comerciu, amás de suponer un trabayu duru ya inútil que xeneró un gran malestar social.{{harvnp|González Doráu|1977|p=102-103}} Sicasí, a partir de 1863 encargar de les obres [[Manuel Pastor y Landero]], que sí actuó de manera eficaz, y tres un llustru de trabayos llogró que'l ríu algamara un caláu navegable de 5,18 metros.{{harvnp|González Doráu|1977|p=104}} En 1870 el gobiernu aprobó'l Decretu pa la constitución de Xuntar d'Obres del Puertu de Sevilla y del ríu Guadalquivir.{{harvnp|González Doráu|1977|p=104}} En 1871 va aprobar por Real Orde'l reglamentu d'esta organización.<ref>{{cita web|títulu=Aprobación del proyeutu d'obres de meyora nel Puertu de Manila: Primer estractu del espediente y reglamentos|url=http://www.archivesportaleurope.net/ead-display/-/ead/pl/aicode/YE-28079-AHN9/type/fa/id/YE-AHN-28079-UD-178138/unitid/YE-AHN-28079-UD-178138+-+YE-AHN-28079-UD-3652883|editorial=Archives Europe. España. Archivu Históricu Nacional|fechaaccesu=27 de setiembre de 2015}}</ref> El so llabor principal, hasta principios del sieglu XX, foi la de caltener y completar les instalaciones y proyeutos.{{harvnp|González Doráu|1977|p=104}} En 1880 rematar la curtia de los Jerónimos, que yera una alliniación recta de 5230 metros y que sustituyía a un tornu de 13 km de desenvolvimientu.{{harvnp|González Doráu|1977|p=104}} En 1902, l'inxenieru vascu [[Luis Moliní Uribarri]], entós direutor de la Xunta d'Obres, redactó un proyeutu por que'l ríu tuviera 7 metros de caláu y fora una vía más efectiva por que los barcos fueren dende l'océanu al interior. Pa ello yera precisu realizar obres de meyora del puertu, la ría y la desaguada. Les obres de la redolada de la ciudá seríen les más ambicioses. De 1909 a 1916 construyóse la curtia de Tablada,{{harvnp|González Doráu|1977|p=109-110}} que menguaba'l percorríu que tenía que realizar los barcos pa llegar al puertu. En 1926 el nuevu trazáu del ríu foi inauguráu por Alfonso XIII a bordu del cruceru arxentín ''Buenos Aires'', onde diben los tripulantes del hidroavión ''[[Plus ultra (hidroavión)|Plus ultra]]'', que cruciaren l'Atlánticu.{{harvnp|González Doráu|1977|p=109-110}} A partir de 1929 poner en marcha'l plan d'obres del inxenieru [[José Delgado Brackenbury]]. Este consistiría en crear un tapón en [[Plaza de Chapina (Sevilla)|Chapina]] y dexar que'l ríu vivu escurriera dende'l norte pasando xuntu al [[San Jerónimo (Sevilla)|barriu de San Jerónimo]] y pel norte del barriu de [[Triana (Sevilla)|Triana]]. Esto produció una división ente'l barriu de Triana y la Cartuxa. Les obres del Plan Brackenbury fueron realizaes en dos fases: de 1929 a 1933 y de 1946 a 1950.{{harvnp|Del Moral Ituarte|1977|p=336}} Les obres de la primer metá del sieglu XX convirtieren al ríu al so pasu pel centru nuna dársena, anque'l nuevu trazáu faía posible que s'anubrieren San Jerónimo y Triana, polo que foi realizáu tamién un llargu muriu de defensa. Tamién en 1953, el gobiernu encargó a la direición del puertu un anteproyeutu p'ameyorar la canal d'accesu al Puertu de Sevilla.<ref name=llibro4>González Doráu, op. cit., p. 108-113</ref> Plantegáronse tres opciones, siendo la tercera un proyeutu ambiciosu. Consistía n'escavar una canal marítima asitiáu nes marxes del Guadalquivir p'abandonar definitivamente'l calce natural del ríu pa barcos mercantes. La canal xuniría'l Puertu de Sevilla con una desaguada en Bonanza. El proyeutu del [[Canal Sevilla-Bonanza]] redactar en 1961, foi aprobáu pol gobiernu en 1964 y empezó a construyise n'avientu de 1968, cola previsión de rematar en 1975. Nesti empiezu realizaron les curties de Olivillos y de La Isleta.<ref name=llibro4/> Sicasí'l proyeutu nun siguió y na actualidá paez refugáu. En 1983 un funcionariu foi arrestáu por haber sustraíu 10 millones de pesetes de la Xunta d'Obres.<ref>{{cita noticia|autor=Javier Quintero|títulu=Desfalco de 10 millones d'euros na Xunta d'Obres del Puertu de Sevilla|url=https://elpais.com/diario/1983/08/03/espana/428709614_850215.html|editorial=El País|fecha=3 d'agostu de 1983}}</ref> Nes obres previes a la [[Esposición Universal de 1992]] realizáronse delles obres fluviales. Esanicióse'l tapón en Chapina por que la dársena siguiera hasta'l [[Parque de San Jerónimo (Sevilla)|parque de San Jerónimo]], onde s'atopaba un nuevu tapón, y el ríu vivu escurría yá por completu en paralelu a la dársena al oeste de la ciudá. La Cartuxa quedaría, de la mesma, casi envolubrada pola dársena y pel ríu, con una conexón terrestre al sur, en Triana, y otra al norte, xuntu al norte de la SE-30 o Ronda Supernorte, na redolada del parque de San Jerónimo. == Flora y fauna == === Flora === ==== Árboles ==== En tola cuenca del Guadalquivir son habituales la encina meridional (''quercus rotundifolia''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 1}}, el pinu laricio (''pinus nigra''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 2}} y l'álamu blancu (''populus alba'').{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 36}} Nel marxe derechu y nos cordales Béticos ye habitual el yérbadu (''arbutus unedo'').{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 4}} La sufrera (''quercus suber'') ye un árbol presente en toa Andalucía, anque los grandes montes d'esta variedá fáense más frecuentes a partir del calce mediu y estiéndense por grandes terrenales d'Andalucía Occidental.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 5}} Nel calce alto ye habitual la zrezal de santa Lucía (''prunus mahaleb''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 6}} el fresnu (''fraxinus angustifolia''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 33}} la castañal (''castanea sativa'').{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 20}} Por tol percorríu del ríu y per amplies zones andaluces ye bien habitual el enebro de miera (''juniperus oxicedrus''). El almez (''celtis australis'') ye un árbol frecuente na redolada del Guadalquivir al so pasu poles provincies de Córdoba y Sevilla.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 56}} La jacaranda (''jacaranda mimosifolia'') ye una especie frecuente en tola cuenca del Guadalquivir.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 83}} El cinamomo (''melia azedarach'') ye una especie bien frecuente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 89}} El acebuche (''olea europaea silvestris''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 31}} el pinu piñonero (''pinus pinea''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 40}} el chopu (''populis nigra''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 58}} el falsu pimenteru (''schinus molle''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 80}} el ficus (''phicus macrophylla''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 81}} la palmera (''phoenix dactilifera''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 87}} l'acacia (''acacia dealbata''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 91}} la falsa acacia (''robinia pseudoacacia''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 69}} el plátanu de solombra (''platanus hispanica''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 93}} y la platanera (''platanus''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 103}} son árboles que tán presentes en toa Andalucía, incluyida la cuenca del Guadalquivir. El olivo ye un árbol presente en toa Andalucía.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 7}} La naranxal (''citrus aruantium'') ta presente n'Andalucía nes provincies d'Huelva y Sevilla (dacuando xuntu al Guadalquivir) y na provincia de Granada.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 77}} ==== Parrotales y yerbes ==== N'Andalucía, y per ende na cuenca del Guadalquivir, son frecuentes les siguientes especies: jara común (''cistus ladanifer''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 3}}, romeru (''rosmarinus officinalis''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 8}} culantrillo de pozu (''adiantum capillus-veneris''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 9}} verónica (''veronica filiformis''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 10}} mejorana (''thymus mastichina''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 11}}, majuelo (''crataegus monogina''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 12}} diente de lleón (''taraxacun dens leonis''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 29}} aladierno (''rhamnus alaternus''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 37}} artu (''rubus fruticosus''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 48}} xirasol (''hielanthus annuus''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 59}} gayomba (''spartium junceum''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 75}} xazmín mariellu (''jasminum fruticans''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 92}}, lantana (''lantana camera''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 95}} viborera (''echium plantagineum''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 102}} dama de nueche (''cestrum nocturnum),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 104}} y clavel (''dianthus caryophyllus'').{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 105}} El parrotal matagallo ye bien frecuente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu, según en tou la mariña andaluza.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 13}} Anque'l jaguarzo vaqueru (''cistus salvifolius'') ta presente en dellos llugares d'Andalucía (como Sierra Morica), no que fai a la cuenca del Guadalquivir solo ye frecuente na sierra del so calce altu.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 14}} L'ayu montés (''allium suaveolens'') ta presente na cuenca del Guadalquivir a partir del calce mediu.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 15}} El parrotal durillo (''viburnum tinus'') ta presente en dellos llugares d'Andalucía Oriental, y no que fai a la cuenca del Guadalquivir ta presente nos calces alto y medio. El parrotal cornicabra (''pistacia terebinthus'') ta presente nes provincies de Xaén, Córdoba, Málaga y Granada. La so presencia nes provincies de Xaén y Córdoba asitiar nel nel calce alto y medio del Guadalquivir.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 18}}{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 16}} El cuernucu (''lotus corniculatus'') atópase cerca del calce nel cursu altu, y más llueñe del calce nel cursu mediu. Tamién ta presente nes sierres d'Huelva y Málaga.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 43}} A entrambos llaos de los cursos medio y baxo, y llueñe del calce, hai espacios onde son habituales los muraxes (''anagallis arvensis'').{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 44}} La enea (''typha latifolia'') ye bien habitual nel calce baxu y se exteniende pola mariña gaditano y onubense.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 45}} L'uz (''erica arborea'') ta presente en toa Andalucía, cola esceición de les zones montascoses más altes.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 46}} La malva común (''malva silvestris'') ta presente en toa Andalucía, salvu nes zones montascoses y nes mariñes.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 47}} La correhuela (''convolvulus althaeoides'') ta presente en tola cuenca del Guadalquivir, sacante nes zones más cercanes a la desaguada.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 19}} N'Andalucía, les yerba primavera (''primura vulgaris''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 21}} y saxifraga (''saxifraga biternata''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 61}} y el parrotal rascavieja (''adenocarpus decorticans''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 60}} tán presentes nes zones montascoses de los tramos alto y medio del Guadalquivir y, fora d'eses redolaes, pueden atopase tamién na Sierra de Málaga. N'Andalucía, el llinu azul (''linum narbonense'') atópase alloñáu del cursu del ríu nos tramos alto y medio, según nel este de la provincia d'Almería.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 22}} La violeta común (''viola adorata'') ta presente nes zones más montascoses que van quedando a los llaos del Guadalquivir y na Sierra de Málaga.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 23}} La taraje (''tamarix africana'') puede atopase en tola cuenca del ríu y en tou la mariña andaluza, cola esceición de la mariña de la provincia de Granada.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 26}} La adelfa (''nerium oleander'') crez n'Andalucía nel calce alto y medio del Guadalquivir, según en Sierra Morica y na Sierra d'Huelva.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 29}} Foi una especie bien usada na xardinería. L'achicoria (''cichorium intybus''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 24}} el trébole de los praos (''trifolium pratense''),{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 25}} y la madreselva (''lorichera perychemenum''){{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 39}} pueden atopase en toa Andalucía, quitando solamente l'este de la provincia d'Almería. El xacintu (''muscari conosum'') de penachu puede atopase al sur del calce mediu del Guadalquivir y na provincia d'Almería.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 36}} La campaniella de roca (''campanula velutina'') puede atopase por tol norte d'Andalucía y por tol este de la provincia de Xaén (lo qu'inclúi'l calce altu del Guadalquivir), el norte de la provincia de Granada y l'oeste de la provincia d'Almería.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 41}} La yerba de vaca (''vaccaria hispanica'') ta presente nuna ancha franxa que toma'l norte de les provincies de Sevilla, Cádiz y Málaga, el sureste de la provincia d'Huelva, y el sur de la provincia de Córdoba y el suroeste de la provincia de Xaén.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 57}} Amás de les especies nomaes, pueden atopase na cuenca del Guadalquivir otres especies arbustivas o herbales propies del [[clima mediterraneu]]. === Fauna === ==== Mamíferos ==== Nel Parque Nacional de Doñana y en tou la redolada montascosa del norte del Guadalquivir esisten exemplares de llobu cerval ibéricu.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 1}} En zones montascoses del cursu altu y en Sierra Morica vive la cabra montés.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 3}} Nel cursu alto convive con ella'l muflón.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 33}} En tola zona norte d'Andalucía, incluyida la parte del calce altu, hai papalbes.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 49}} Nel calce alto y medio, según nes zones montascoses del norte d'Andalucía, ta presente la martalena.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 77}} La llondra tien el so hábitat en tol calce, anque hai pocos exemplares.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 58}} Nel calce alto ta presente'l llobu.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 40}} Nel calce mediu y alto ta presente l'esguil.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 29}} En Doñana y nos calces alto y medio ta presente'l corzu,{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 3}} el gamo{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 93}} y el xabalín.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 22}} ==== Aves ==== [[Ficheru:Flamencos at Guadalquivir marsh (6623263311).jpg|Bandada de flamencos sobre'l Guadalquivir.|280px|thumb|right]] La cuenca del Guadalquivir ye un llugar habitual pa la observación de distintes especies d'aves.<ref>{{cita web|títulu=Aves del Guadalquivir|URL=http://www.birdingsevilla.com/pdf/4_Aves%20d'el%20guadalquivir.pdf|editorial=Diputación de Sevilla, Xunta d'Andalucía y Unión Europea|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016}}</ref> Hai delles especies que, nesta cuenca, práuticamente solo pueden atopase en Doñana, como son l'águila imperial,{{harvnp|Fernández-Casado|1996|p=1}} la malvasía{{harvnp|Fernández-Casado|1996|p=43}} el flamencu y la cigüeñuela.{{harvnp|Fernández-Casado|1996|p=45}} La cuenca tamién toma especies en peligru d'estinción, como la mentada águila imperial,{{harvnp|Valero Torres|2015|p=248}} la cerceta pardilla,{{harvnp|Valero Torres|2015|p=86}} la focha moruna,{{harvnp|Valero Torres|2015|p=96}} la garcilla cangrejera,{{harvnp|Valero Torres|2015|p=146}} y el porrón pardu.{{harvnp|Valero Torres|2015|p=156}} La utre leonado, presente na cuenca, tuvo en peligru d'estinción nos años 90, pero la so población paez recuperase en tola península.{{harvnp|Valero Torres|2015|p=78}} El avetoro común creyóse escastáu como reproductor nel Baxu Guadalquivir, anque se fueron afayando niales partir de 2002.{{harvnp|Valero Torres|2015|p=252}} ==== Peces ==== [[Ficheru:Especies peces Guadalquivir.png|miniatura|centro|420px|Especies de pexes autóctonos y alóctonos del ríu Guadalquivir.<ref>{{cita publicación|autor=Carlos Fernández-Delgado, Pedro A. Rincón, Lucía Gálvez-Bravo, Ramón J. De Miguel, Francisco J. Oliva-Paterna, Raquel Moreno-Valcárcel, Enrique Pinu, Alejandro Ramiro y Javier P. Peña|títulu=Distribución y estáu de caltenimientu de los pexes dulceacuícolas del ríu Guadalquivir|URL=http://www.chguadalquivir.es/documents/10182/67815/CuencadelGuadalquivir.pdf/ff583y30-d673-4d5b-9ffa-5a50a71428d1|editorial=Confederación Hidrográfica del Guadalquivir|añu=2014|cita=D. L. SE 2613-2013}}</ref>]] Ente los pexes más conocíos tán el barbu y la boga de ríu. N'Andalucía podemos atopar al barbu nes cuenques del Guadalquivir y el Guadiana.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 79}} La saboga tamién s'atopa nel Guadalquivir y nel Guadiana, anque ye menos frecuente nesti últimu ríu.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 94}} La boga de ríu ye un pexe que puede atopase en munchos ríos y banzaos d'Andalucía y puede algamar unos 24 centímetros.{{harvnp|Fernández Delgado|1996|p=Ficha 102}} El fartet, el salinete, l'esturión, la llamprea marina y el jarabugo tán práuticamente estinguíos nesti ríu.<ref>{{cita web|títulu=Plan de recuperación y caltenimientu de pexes ya invertebraos de medios acuáticos epicontinentales|URL=http://www.juntadeandalucia.es/medioambiente/site/portalweb/menuitem.7y1cf46ddf59bb227a9ebe205510y1ca/?vgnextoid=1314b2c42f207310VgnVCM2000000624y50aRCRD&vgnextchannel=bdfb6cbc15y77310VgnVCM2000000624y50aRCRD|editorial=Conseyería de Mediu Ambiente de la Xunta d'Andalucía|añu=2015|fechaaccesu=1 d'ochobre de 2016}}</ref> La presencia de delles especies foranes fixo que'l númberu d'especies reinales nel Guadalquivir menguara.<ref>{{cita noticia|autor= Lourdes Chaparro|títulu=El Guadalquivir quedar ensin pexes propios|URL=http://www.saberuniversidad.es/article/INVESTIGACION/1868719/alerta/por mal estáu/los pexes/autoctonos/guadalquivir.html|editorial=Periódicu Saber Universidá|fecha=Ochobre de 2014}}</ref> == Economía == === Comerciu === El Guadalquivir supón una salida d'Andalucía Occidental al Atlánticu. Tartessos esportaba estañu, qu'embarcaba na mariña andaluza y nel Guadalquivir.<ref name="melchorgil">{{cita publicación|autor=Enrique Melchor Gil|títulu=El navegación por el Guadalquivir en dómina Antigua y Medieval|publicación=Patrimoniu Históricu Hidráulicu de la Cuenca del Guadalquivir|lugar=Madrid|añu=2002 |páxines=319-347|cita=D. L. M 40406-2002}}</ref> Según el xeógrafu [[Estrabón]], na rexón de [[Turdetania]] esportar por esti ríu: "Enforma trigu, vieno y aceite, non solo en cantidá, sinón tamién, bien bonu. Igualmente esporta cera, miel, pez, enforma kermes y almagre".<ref name="martinez">{{cita web|autor=José María Blázquez Martínez|títulu=El Guadalquivir, vía comercial|editorial=Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes|cita= Edición dixital a partir de Caminería Hispánica. Actes del VII Congresu Internacional, Madrid, Ministeriu de Fomentu y Asociación Internacional de Caminería, 2006, páxs. 1-6. Edición dixital de la Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes por cortesíadel autor, como parte de la so Obra Completa}}</ref> Na antigüedá yera navegable hasta'l so cursu mediu.<ref name="epromana"/> Sicasí, según Estrabón, a partir de l'actual Alcalá del Río'l navegación tenía de ser con barques.<ref>{{cita publicación|autor=Pedro Sáez Fernández|títulu=El Betis en dómina romana|publicación=El Ríu. El Baxu Guadalquivir|añu=1985|editorial=Equipu 28, Conceyu de Sevilla y Xunta d'Andalucía|páxines=21-24}}</ref> Na dómina romana se comerciaba pel ríu con ánfores llenes de distintos productos.<ref name="epromana"/> El vinu y l'aceite d'oliva que se tresportaben per esti ríu llegaba a otros llugares del Imperiu.<ref name="epromana"/> Yera habitual que'l vinu y l'aceite fuera lleváu a los puertos de Puteoli y Ostia.<ref name="epromana2">{{cita llibru |títulu=Aproximación a l'arqueoloxía del baxu Guadalquivir. I. Les Marismas|añu=1985|editorial=Equipu 28, Conceyu de Sevilla y Xunta d'Andalucía|páxines=74-77}}</ref> Amás del principal Puertu de Híspalis, tamién había dellos muelles y cais nos esteros d'Estil Regia ([[Meses d'Estil]]) y Nebrissa ([[Lebrija (Sevilla)|Lebrija]]).<ref name="epromana2"/> Los minerales estrayíos de Almadén, Ríu Tinto y Aznalcóllar yeren embarcaos nel Guadalquivir con destín a Roma.<ref name="martinez"/> Esti comerciu con Roma, que tuvo la so puxanza nos sieglos I ya II, decayó a partir del sieglu III, por causa de la decadencia imperial.<ref name="epromana2"/> Les esportaciones dende'l Guadalquivir siguieron menguando a midida que entrábase na Alta Edá Media, hasta la dómina visigoda.<ref name="epromana2"/> Con Fernandu III creóse un cuerpu de barqueros que tresportaben mercancíes dende Sevilla hasta Córdoba. Estos fueron conocíos como los "barqueros de Córdoba".<ref name="melchorgil"/> Este yera un grupu d'unos cuarenta persones que tenía la so sede en Sevilla.<ref name="melchorgil"/> El tresporte de mercancíes por estos barqueros tuvo exentu d'impuestos.<ref name="melchorgil"/> Estes yeren barques de remos que teníen ente 7 y 10 metros d'eslora y pocu caláu.<ref name="melchorgil"/> Fernandu IV, Alfonso XI y Pedro I establecieron que quien tuvieren molinos (aceñas) y preses (azudas) nel Guadalquivir teníen de dexar pasu a los barqueros.<ref name="melchorgil"/> Sicasí, los privilexos fiscales pa los barqueros de Córdoba cesaron con Pedro I. Amás, los nobles cerraron delles canales fluviales construyíos nos sos señoríos. Esto, xuníu a la dificultá de les comunicaciones terrestres, menguó'l comerciu ente Córdoba y Sevilla.<ref name="melchorgil"/> Sicasí, siguiéronse realizando delles unviaes ente Córdoba y Sevilla por barca mientres el sieglu XV.<ref name="melchorgil"/> Ente los sieglos XIII y XV esportar pol Puertu de Sevilla ceberes, aceite, vieno, garbanzos, fabones, grana, llana, pieles, azafrán, tintes, sustances pa curtir, xabones, diversos metales y oxetos suntuarios.<ref name="melchorgil"/> Esti comerciu taba protagonizáu por comerciantes sevillanos, xenoveses, vizcainos, catalanes y burgaleses.<ref name="melchorgil"/> El productu más esportáu yera l'aceite, que se llograba nel campu o nel Aljarafe, meter en toneles y llevábase a Inglaterra, Flandes, Xénova, Lisboa, Quíos y otros llugares.<ref name="melchorgil"/> El xabón, producíu nes Reales Almonas de Sevilla, unviar a Amberes. La llana andaluz y estremeña unviar a Xénova. El vinu producíu na Sierra Norte de Sevilla, los Alcores y el Aljarefe unviar a Irlanda, Normandía y Bretaña. El metal de Almadén yera esportáu a Bruxes, Xénova, Florencia, Quios y Siria.<ref name="melchorgil"/> Nos sieglos XV y XVI les proporciones de les unviaes camudaron, una y bones l'aumentu de población de Sevilla y la necesidá d'aprovir a los barcos que diben a les Indies aumentaron les esportaciones de cebera.<ref name="melchorgil"/> L'asientu real que dio a Sevilla'l monopoliu del comerciu coles Indies ente 1503 y 1717 aumentó'l volume comercial del puertu. Los barcos que llegaben d'América descargaben metales preciosos, perlles, cueros, azucre, sebu, alzaparrilla, algodón, palu brasil, guayacán, añil, maderes precioses y otres mercancíes.<ref>Morales Padrón, op. cit., páxs. 527-567</ref> Del sieglu XIX ye un proyeutu de crear una canal pel ríu, nunca realizáu<ref>[https://elpais.com/cultura/2017/10/12/actualidad/1507820761_404244.html]</ref> Ente la década de 1940 y la década de 1970 hubo un gran aumentu del comerciu col Puertu de Sevilla, que ye l'únicu puertu comercial interior d'España y que s'atopa a 80 km de la desaguada. Ente 1941 y 1970 el Puertu de Sevilla realizó importaciones y esportaciones en cantidaes cimeres a 100 tonelaes práuticamente con tolos países americanos y europeos con salida al mar, según con Australia, Xapón y el sur d'África.{{harvnp|González Doráu|1977|p=185}} A empiezos de los 60 superó los 2.000.000 t con Europa. En 1946 superó les 150.000 t con Asia (anque nos 70 menguara en redol a les 50.000 t). Dende los 40 el comerciu con América nun fixo más qu'aumentar, llegando en 1970 a más de 1.300.000 t. El comerciu con África aumentó dende los 40 dende les 100.000 t hasta llegar a les 800.000 t nos 60, anque nos 70 menguó hasta les 600.000 t. El comerciu con Australia pasó de niveles bien baxos nos 40 a les más de 3.000 t en 1970.{{harvnp|González Doráu|1977|p=193}} El puertu de Sevilla siguió creciendo a finales del sieglu XX y empiezos del XXI, tantu n'infraestructures como en volume de comerciu. En 2016 algamó los 2,3 millones de tonelaes. Ente les unviaes destaquen los de ceberes, farina y metales.<ref>{{cita noticia|títulu=Crez un 5,5% el tráficu de mercancíes nel Puertu de Sevilla|URL=http://portal.apsevilla.com/wps/wcm/connect/y93c42804db79a3y8ad1ae86ca9d6b82/NP+16_024+Trafico+xunu.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=y93c42804db79a3y8ad1ae86ca9d6b82|editorial=Puertu de Sevilla. Nota de prensa|fecha=2 d'agostu de 2016}}</ref> === Tresporte de pasaxeros y cruceros === [[Ficheru:Guadalquivir crucero.jpg|miniatura|derecha|Cruceru Hamburg Nassau na dársena del Guadalquivir, Sevilla.]] A empiezos del sieglu XIX, en 1817, foi construyíu en Triana el primer barcu de vapor construyíu n'España, el barcu Real Fernando|1817|2}}, pa xunir la Sevilla con Sanlúcar de Barrameda, qu'amenorgó'l navegación ente dambes llocalidaes d'ente ocho y nueve díes por cuenta de la dificultá de la navegación a vela del Guadalquivir a namái nueve hores.<ref>{{cita llibru |títulu=Historia senciella de la ciencia|nome=José Luis |apellíu=Comellas | añu= 2007| editorial=Ediciones Rialp| ubicación = Madrid |isbn=978-84-321-3626-9|url=https://books.google.es/books?id=-Te5ktkN1FMC&pg=PA161&dq=Real+Fernando+guadalquivir&hl=es&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=Real%20Fernando%20guadalquivir&f=false|páxina=161}}</ref> A mediaos del sieglu XIX, gracies al barcu a vapor, empezar a crear llinies de barcos pasaxeros. Ente estes compañíes pueden citase ''Segovia, Corte y Compañía'' (a [[Marsella]]) (1858, refundada en 1892 como ''Compañía Sevillana de Navegación a Vapor''), ''Ibarra y Compañía'' (a [[Bilbao]]) (1860), ''Vinuesa, Alcón y Compañía'' (a Marsella) (1861), ''Juan Cunningham y Compañía'' (a [[Londres]]) (1861), ''M. Sáenz y Compañía'' (a [[Liverpool]]) (1872), ''Casanovas y Compañía'' ([[Alxecires]]-[[Ceuta]]-[[Tetuán]]) (1863) y ''Ricardo Trías y Compañía'' (a [[Cádiz]]) (1871).<ref>{{cita publicación|autor=María José Álvarez Pantoja|títulu=Compañíes de navegación y barcos a vapor|publicación=El Ríu. El Baxu Guadalquivir|editorial=Equipu 28, Conceyu de Sevilla y Xunta d'Andalucía|añu=1985|páxines=68-72}}</ref> Na actualidá Sevilla ye una escala de cruceros turísticos.<ref>{{cita noticia|títulu=El primer cruceru de la temporada atraca nel muelle de les Delicies|URL=http://elcorreoweb.es/sevilla/el-primer-cruceru-de-la temporada-atraca-en-el muelle-de-les delicies-FX1541160|editorial=El Correo de Andalucía|fecha=22 de marzu de 2016}}</ref> === Pesca === Históricamente (con datos dende'l sieglu XIII) pescáronse nel Guadalquivir les siguientes especies: llamprea, sépalo, saboga, picón, machuelo, alguila, zafio, róbalo, sollo (esturión), pejerrey y albur.<ref name="sanchezroyo">{{cita publicación|autor=Carlos Granado Lorenzo y Fernando Sánchez Royo|títulu=La pesca nel ríu Guadalquivir: pasáu, presente y futuru|editorial=Equipu 28 y Conceyu de Sevilla|añu=1985|páxines=142-146}}</ref> La construcción de la presa de Alcalá del Río en 1931 imposibilitó la migración reproductora agües enriba de les especies anádromas (salmónidos, acipenséridos y clupeidos) que busquen agües llimpies, osixenaes y corrientes pa realizar la freza, o d'aquelles que viven nel ríu mientres el periodu pre-reproductivu (anguila y pejerrey), que quedaron atrapaes agües enriba de la presa formando poblaciones relícticas.<ref name="sanchezroyo"/> La construcción d'esta presa produció la práutica desapaición de los sollos nel ríu na década de 1970. Esta especie yera pescada pa llograr caviar en Coria del Río. Na actualidá, los corianos siguen pescando'l albur, floriando alredor d'esta pesca, una rica gastronomía llocal. Ente 1965 y 1966 introducióse'l black-bass o perca americana na dársena pa la pesca deportiva, lo que tresformó la comunidá íctica de la zona.<ref name="sanchezroyo"/> A finales del sieglu XX desenvolvióse enforma nel Baxu Guadalquivir la pesca de l'anguila, el cámbaru coloráu y el camarón.<ref name="sanchezroyo"/> En 2011 les autoridaes prohibieron la captura de l'anguila por ser una especie en peligru d'estinción.<ref>{{cita noticia|autor=Manuel Planelles|títulu=Furtivos agazapaos nel ríu|URL=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2013/04/06/andalucia/1365269547_987189.html|editorial=El País|fecha=6 d'abril de 2013}}</ref><ref>{{cita web|títulu=¿Vuelven les angules al Guadalquivir?|URL=https://www.elmundo.es/elmundo/2012/09/28/andalucia/1348865804.html|editorial=El Mundo|fecha=28 de setiembre de 2012}}</ref> El cámbaru coloráu foi introducíu en 1974 y supón una importante fonte d'ingresos pa [[Isla Mayor]]. Amás, sirve d'alimentu a munches aves pescadores.<ref name="cangrejoderio">{{cita noticia|títulu=El cámbaru americanu ye'l platu preferíu de les aves de les marismas|URL=http://internacional.elpais.com/internacional/2010/11/10/actualidad/1289343613_850215.html|editorial=El País|fecha=10 de payares de 2010}}</ref> === Agricultura === En 2013 contabilizáronse 883.083 hectárees de cultivos de regadío na cuenca del Guadalquivir.<ref>{{cita noticia|autor=Ginés Serendén|títulu=La cuenca del Guadalquivir prepara la mayor ampliación de regadíos|URL=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2013/12/29/andalucia/1388338434_719232.html|editorial=El País|fecha=30 d'avientu de 2013}}</ref> Ta bien estendíu la olivar. Nel Baxu Guadalquivir ye frecuente'l cultivu del arroz, del cual hai más de 35.000 hectárees.<ref>{{cita noticia|títulu=El sabor del Guadalquivir|URL=https://www.elmundo.es/andalucia/2014/02/28/530y3bdde2704y78048b4583.html|editorial=El Mundo|fecha=28 de febreru de 2014}}</ref> ==Na lliteratura== El Guadalquivir ye'l ríu más importante d'Andalucía pol so llargor, el so caudal y pola superficie de la so cuenca.{{harvnp|Cano García|2004|p=212}} Por ello, sirvió d'inspiración de dellos lliteratos que pasaron pel sur d'España. Anacreonte (560-478 e.C.) menta nuna estrofa al ríu.{{harvnp|González Barberán|1977|p=115-120}} Tamién ye mentáu en poemes antiguos por autores como: Festo Ablondu Avieno (sieglu IV d.C.), Marcu Valerio Marcial (sieglu I d. C.), Al Kutandi, Alfonsu X el Sabiu (sieglu XIII) , fray Luis de León (1527-1591), Juan de la Cueva (1606), el Marqués de Santillana (1388-1458), Gonzalo Argote de Molina (1548-1608) y Juan de Mal Lara (1525-1571).{{harvnp|González Barberán|1977|p=115-120}} Nel sieglu XV [[Jorge Manrique]] escribió ''Coples a la muerte del so padre'', probablemente en Segura de la Sierra, que ye una población amestada al cursu altu del Guadalquivir. Los versos más conocíos d'esta obra dicen: {{cita|Les nueses vides son los ríos<br /> que van parar a la mar<br /> que ye'l morrer}} Nel sieglu XVII, [[Francisco de Quevedo]] escribió: {{cita|Naces Guadalquivir de fonte pura<br /> Onde de los tos cristales, leve'l vuelu,<br /> Retuércise corriente pel suelu<br /> Dempués de que se refundió por peña dura|Francisco de Quevedo}} Tamién nel [[Sieglu d'Oru]], [[Luis de Góngora y Argote]] dedicó-y un par d'estrofes.{{harvnp|González Barberán|1977|p=471-476}} Nuna d'elles escribió: {{Cita|Regueru, ¿en qué hai de parar<br />tanto naguar por y morrer,<br />tu por ser Guadalquivir,<br />Guadalquivir por ser mar?|Fragmentu de la letrilla ''Contra un priváu''}} {{Cita|¡Oh gran ríu, gran rei d'Andalucía,<br />De sables nobles una y bones non doraes!|Fragmentu de ''A Córdoba''}} Nel sieglu XIX ye mentáu en poesíes de Carlos Fernández Shaw y Adriano del Valle. En 1898 foi inspiración pa una poesía llamada ''El Ríu'' de Vicente Aleixandre. Nel sieglu XX el ríu siguió siendo fonte d'inspiración p'autores como: Juan Rejano (1900), Mario López (1918), Fernando de los Ríos (1921), Antonio Luis Baena (1932),{{harvnp|González Barberán|1977|p=115-120}} Arcadio Ortega Muñoz (1938), Pío Gómez Nisa, Manuel Lozano Hernández y Concha Lago (1916).{{harvnp|González Barberán|1977|p=471-476}} Nuna llábana en Cañada de les Fontes ta escritu un poema de los [[hermano Álvarez Quintero]] que diz: {{cita|¡Detente equí viaxeru! Ente estes peñes<br /> Naz el que ye y va ser Rei de los ríos<br /> Ente pinos xigantes y bravíos<br /> Que rúen el so nacer y aspros argañales|Hermano Álvarez Quintero}} [[Antonio Machado]], nacíu en Sevilla, escribió dellos versos sobre'l Guadalquivir, ente los que tán los siguientes: {{Cita|¡Oh Guadalquivir!<br /> Te vi en Cazorla nacer;<br /> güei, en Sanlúcar morrer.<br /> Un borbollón d'agua claro,<br /> debaxo d'un pinu verde,<br /> yeres tu, ¡qué bien sonabes!<br /> Como yo, cerca del mar,<br /> ríu de folla salobre,<br /> ¿suañes col to manantial?|De los Proverbios y cantares» del llibru ''Nuevos cantares''}} == Galería d'imáxenes == <gallery mode="packed"> Archivu:JDCANO_PUENTE_HERRERIAS.jpg|[[Ponte de les Ferreríes]], provincia de Xaén. Archivu:Puente del Obispo.JPG|[[Ponte del Obispu]], provincia de Xaén. Archivu:RíoGuadalquivirCórdoba.JPG|Guadalquivir al so pasu por Córdoba. Archivu:Cordoba PuenteRomano mezquita.jpg|Ponte Romana, Córdoba Ficheru:Sevilla2005July 040.jpg|La ponte del Quintu Centenariu, Sevilla Ficheru:Cormoranes.jpg|Mabees del baxu Guadalquivir (Doñana). Archivu:Desembocadura del Guadalquivir - Vista aérea.jpg|Desaguada </gallery> == Alministración == [[Ficheru:CUENCAGUADALQUIVIR.svg|miniaturadeimagen|Zona de dominiu pola Alministración de la Cuenca Hidrográfica del Guadalquivir]] La xestión ta al cargu de la [[Confederación Hidrográfica del Guadalquivir]], dependiente del Gobiernu del Estáu. L'Estatutu d'Autonomía de 2007 daba a la Xunta d'Andalucía la xestión del ríu. Sicasí, esto contravenía les normes estatales sobre cuenques hidrográfiques que tomaren delles comunidaes autónomes. Por esti motivu, en 2011 el Tribunal Constitucional anuló esi artículu del estatutu y la xestión volvió tar al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir.<ref>{{cita noticia|autor=Ana Carretero|títulu=L'alderique sobre la titularidá andaluza del Guadalquivir vuelve al Congresu|URL=http://www.eldiario.es/andalucia/Guadalquivir-xestionáu-Andalucia-vuelvi-palestra_0_141736114.html|editorial=El Diariu|fecha=10 de xunu de 2013}}</ref> Dende 2009, 53 de los 57 banzaos de la cuenca pasaron a ser xestionaos pola Xunta d'Andalucía. Los banzaos del Fresneda y Montoro (dambos na provincia de Ciudá Real) siguiríen en manes del Estáu. Los banzaos de Jándula y Pintado tienen una xestión conxunta del Estáu y la Xunta.<ref>{{cita noticia|títulu=La Xunta va xestionar 53 de los 57 banzaos de la cuenca del Guadalquivir|URL=http://www.20minutos.es/noticia/304944/0/junsta/embalse/cuenca/|editorial=20 Minutos|fecha=13 de payares de 2007}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Xunta y Alministración del Estáu faen efectiva la tresferencia de la cuenca del Guadalquivir|URL=http://www.juntadeandalucia.es/medioambiente/site/portalweb/menuitem.30d4b35a97db5c61716f2b105510y1ca/?vgnextoid=228af5d6f8b4y110VgnVCM1000000825y50aRCRD&vgnextchannel=2229b8f8606b8210VgnVCM10000055011eacRCRD|editorial=Conseyería de Mediu Ambiente y Ordenación del Territoriu. Xunta d'Andalucía|fecha=1 de xineru de 2009}}</ref> En 2010 Xunta, por falta de solvencia económica, devolvió la xestión al Estáu d'El Argañal II y del Arenosu.<ref>{{cita noticia|autor=Manuel Contreras|títulu=La insolvencia de la Xunta oblíga-y a devolver L'Argañal II al Estáu|URL=http://hemeroteca.abc.es/nav/Navigate.exe/hemeroteca/sevilla/abc.sevilla/2010/03/08/040.html|editorial=ABC de Sevilla|fecha=1 d'ochobre de 2016}}</ref> Cola sentencia de 2011 tolos banzaos volvieron tar al cargu de la Confederación Hidrográfica del Guadalquivir. == Dragáu d'ampliación == El dragáu p'ampliar la fondura del ríu Guadalquivir planiar ente 2001 y 2013, anque finalmente nun se llevó a cabu. En 2001 l'Autoridá Portuaria de Sevilla unvió l'espediente completu de la obra a la Direición Xeneral calidable y Evaluación Ambiental. Esti asuntu foi pola organización ecoloxista [[WWF-Adena]] lleváu a la Sala de lo Contencioso Alministrativu del TS, qu'ordenó un estudiu más detalláu.<ref>{{cita noticia|títulu=La Comisión Europea pide a España que revise l'impautu del dragáu en Doñana|URL=http://www.diariodejerez.es/article/andalucia/1993559/bruselas/encamienta/espana/revaluar/impautu/medioambiental/dragáu/guadalquivir.html|editorial=Diario de Jerez|fecha=27 de marzu de 2015}}</ref> En llinies xenerales, l'ampliación del dragáu del ríu consiste na profundización y l'enanche de práuticamente tol tramu navegable del Guadalquivir (86 quilómetros, dende Punta del Verde hasta'l baxu de Salmedina). Anguaño'l caláu mediu del ríu ye de 6,5 metros, pero tres esta actuación sería d'ente 7,6 y 8 metros, dependiendo de los tramos. Ye dicir afondaríase 1,5 metros el fondu de la canal. El proyeutu base tamién contempla dragaos de caltenimientu mientres un plazu de 20 años.<ref>{{cita noticia|autor=Joaquín Benítez Cádiz|títulu=Sí o sí al drado del puertu de Sevilla|URL=http://www.diariodejerez.es/article/provincia/1512557/si/o/si/dragáu/puertu/sevilla.html|editorial=Diario de Jerez|fecha=29 d'abril de 2013}}</ref> Un aumentu de la capacidá del ríu podría traer consigo un aumentu nel salín del calce, lo que podría perxudicar los cultivos del baxu Guadalquivir. Esta foi la principal razón pola que'l Ministeriu d'Agricultura decidió en 2013 nun acometer esti dragáu d'ampliación.<ref>{{cita web|autor=Manuel Panelles y Ginés Serendén|títulu=Arias Cañete frena l'ampliación del dragáu del Guadalquivir|URL=http://ccaa.elpais.com/ccaa/2013/05/10/andalucia/1368184443_449925.html|editorial=El País|fecha=10 de mayu de 2013}}</ref> == Contaminación == A partir de 1963 la organización [[Fondu Mundial pa la Naturaleza|WWF]] fixo una coleuta pa mercar terrenes de Doñana (nel Baxu Guadalquivir) y da-yos una proteición. El biólogu [[José Antonio Valverde]] ayudó nel procesu de crear un Parque Nacional. Sicasí, na actualidá hai bayura de pozos illegales.<ref name="dominguez">{{cita web|autor=Nuño Domínguez|títulu=Doñana cumple mediu sieglu amenazada por mines y gasoductos|URL=https://elpais.com/elpais/2014/12/06/ciencia/1417868712_492031.html|editorial=El País|fecha=6 d'avientu de 2014}}</ref> Anque dende finales del sieglu XX realizáronse grandes meyores, en 2007 contabilizóse que'l 30% de los arramaos que se realizaben al Guadalquivir taben ensin depurar. La mayor parte d'estos arramaos provién de conceyos pequeños o de residuos orgániques de la industria agrónomo. La Confederación Hidrográfica del Guadalquivir tramita munches multes al añu por esti motivu a conceyos ya industries.<ref>{{cita web|autor=Isabel Pedrote|títulu=El 30% del arramáu al Guadalquivir ta ensin depurar|URL=https://elpais.com/diario/2007/03/04/andalucia/1172964123_850215.html|editorial=El País|fecha=4 de marzu de 2007}}</ref> Los grupos ecoloxistes dicen que los proyeutos mineros y de gasoductos plantegaos na zona pueden suponer un atentáu contra esta redolada.<ref name="dominguez"/> L'arramáu d'una balsa de folles tóxiques en 1998 provenientes de la minería de la empresa sueca Bolidén nun afluente del Guadalquivir provocó una catástrofe ecolóxica, que se vieno a llamar "el [[Desastre de Aznalcóllar]]". Llimpiar esa redolada costó 89 millones d'euros, de los cualos Bolidén desabrióse. Por ello, nel casu de reabrise la mina de Aznalcóllar nel contratu especifícase que nun esista balsa de folles.<ref name="dominguez"/> En 2005 la Xunta d'Andalucía detectó que la mina de cobre Les Cruces arramara arsénicu nun acuíferu cercanu al cursu del ríu, lo que terminó nun conflictu xudicial.<ref name="dominguez"/> == Tráficu ilícitu == El Baxu Guadalquivir ye un puntu d'entrada d'h.axís dende'l norte d'África.<ref>{{cita noticia|títulu=El cercu del narcu nel Guadalquivir|URL=http://politica.elpais.com/politica/2015/05/12/actualidad/1431445354_453320.html|editorial=El País|fecha=12 de mayu de 2015}}</ref> Esto llevó a les autoridaes a poner un control nel Puertu de Chipiona, xunto a la desaguada.<ref>{{cita noticia|autor=Pedro Espinosa|títulu=L'h.axís salea pol Guadalquivir|URL=https://elpais.com/diario/2009/01/19/andalucia/1232320924_850215.html|fecha=19 de xineru de 2009}}</ref> == Ver tamién == * [[Dársena del Guadalquivir]] * [[Canal Sevilla-Bonanza]] * [[Fuentes del Guadalquivir]] * [[Parque Natural de la Sierra de Cazorla, Segura y Les Villes]] * [[Marismas del Guadalquivir]] * [[Parque Nacional de Doñana]] * [[Confederación Hidrográfica del Guadalquivir]] * [[Batalla de Baecula]] * [[Xestión de l'agua n'España]] ===Bibliografía=== * {{cita llibru |autor=Gabriel Cano García y otros títulu Gran enciclopedia andaluza del sieglu XXI. Conocer Andalucía|volume=1. Territoriu andaluz y Mediu Ambiente|editorial=Tartessos|fecha=2004|isbn=9788485622009}} * {{cita llibru |autor=Antonio Ramos Espejo, Antonio López Hidalgo y otros títulu=Enciclopedia xeneral d'Andalucía|volume=9. Guadalquivir|editorial=C&T|lugar=Málaga|añu=2005|isbn=84-96337-00-6}} * {{cita llibru |autor=Gabriel Cano García (direición). Capítulu de Javier Navarru Lluna|títulu=Naturaleza d'Andalucía|volume=1. Naturaleza y paisaxes andaluces|capítulo=Cuenques hidrográfiques, ríos y llagos|editorial=Ediciones Giralda y Conseyería de Cultura de la Xunta d'Andalucía|lugar=Sevilla|añu=1998|isbn=84-88409-26-5}} * {{cita llibru |autor=Antonio González Doráu|títulu=Sevilla: Centralidad rexonal y organización interna del so espaciu urbanu|editorial=Serviciu d'Estudios del Bancu Urquijo en Sevilla|fecha=1977|isbn=84-7110-115-7}} * {{cita llibru |apellíu=Francisco Morales Padrón|nome=Francisco|títulu=Historia de Sevilla|añu=1992|editorial=Publicaciones del Diario 16|isbn=847405818X}} * {{cita llibru |autor=Vicente González Barberán|títulu=Guadalquivires|editor=Confederación Hidrográfica del Guadalquivir|lugar=Cádiz|añu=1977|isbn=84-85268-24-5}} * {{cita llibru |autor=Francisco Villar Liébana|títulu=Indoeuropeos y non indoeuropeos na Hispania prerromana: les poblaciones y les llingües d'Andalucía, Cataluña y Aragón según la información que nos apurre la toponimia|ubicación=Salamanca|añu=2000|editorial=Ediciones Universidad Salamanca|url=https://books.google.es/books?id=G7zC8UCvmo0C&lpg=PA152&hl=es&pg=PA152#v=onepage&q&f=false|enllaceautor=Francisco Villar Liébana|isbn=978-84-7800-968-8}} * {{cita llibru |autor=Carlos Fernández Delgado y otros títulu=Guadalquivir. La vida d'un ríu|añu=1996|lugar=Sevilla|editorial=El Correo de Andalucía|cita=D. L. SE-23-1996}} * {{cita llibru |autor=Florencio Valero Torres (direición)|títulu=Guía de campu Aljarafe-Doñana de les aves de la contorna editorial=ADAD, Unión Europea y Xunta d'Andalucía|fecha=Xunu de 2015|cita=D. L. SE 1135-2015}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Guadalquivir}} * [https://web.archive.org/web/20051201015205/http://www.chguadalquivir.es/opencms/opencms/chg-web/contenido.html Confederación Hidrográfica del Guadalquivir] * [http://www.iaph.es/paisajecultural/documento/Paisaje_interes_cultural_recreáu_nacencia_guadalquivir_jaen.pdf Paisaxe recreáu de la Nacencia del Guadalquivir. Rexistru de Paisaxe d'Interés Cultural ellaboráu pol Institutu Andaluz del Patrimoniu Históricu] {{control d'autoridaes}} {{Tradubot|Guadalquivir}} [[Categoría:Ríos d'Andalucía]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 74oc0rbgg5f6c8x2pif7e3cu9dc9u0f 0 141188 3713282 3692913 2022-08-25T09:56:49Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Héctor Lavoe}} {{persona}} '''Héctor Juan Pérez Martínez''' {{nym}}, conocíu como '''Héctor Lavoe''',<ref name="Triump">{{cita web| autor=Eileen Torres| url=http://www.salsacentro.com/hectorlavoe.htm| títulu=The Triumph and Tragedy of Héctor Lavoe| fechaaccesu=13 de xunu de 2007| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20020708040117/http://salsacentro.com/hectorlavoe.htm| fechaarchivu=8 de xunetu de 2002}}</ref> foi un [[cantante]], [[compositor]] y [[productor musical]] de [[mueyu (xéneru musical)|mueyu]] mientres los [[años 1970]] y [[años 1980|1980]]. Integró la orquesta de [[Willie Colón]], dende 1967 hasta 1974 onde llogró la reconocencia con cantares como «[[Aguanile]]», «Che Che Colé», «La Murga», «Juana Peña», «Calle luna, Calle sol», «Barrunto», «Timbalero», «Abuelita» y más. Tamién integró la orquesta salsera [[Fania All Stars]] dende la so creación, en 1968 hasta los sos últimos años de vida; cabo mentar que Lavoe foi unu de los artistes principales del sellu [[Fania Records]], lo mesmo que de la Fania All Stars. Con ellos grabó dellos cantares que se convirtieron n'ésitos musicales, tales como «[[La mio Xente]]», «El Rei de la Puntualidá», «Ublabadú», «Siento» y más temes que salieron nel discu recopilatorio ''Fania All-Stars with Hector Lavoe'' en 1997. Tres la so separación de [[Willie Colón]], empecipió la so carrera como solista y publicó el so primer álbum ''[[La Voz (álbum)|La Voz]]'' onde recibió un [[discu d'oru]] y llogró per parte de la revista [[Latin NY]], el premiu a ''Meyor Vocalista Masculín de 1976'' y ''Meyor Conxuntu de 1976''. Darréu llanzó otros álbumes como ''[[De Ti Depende]]'', ''[[Comedia (álbum)|Comedia]]'', ''[[El Sabiu]]'', ''[[Que Sentimientu!]]'', ''[[Españó]]'' y más discos que llograron diversos premios. El so últimu álbum ''[[Strikes Back]]'', llanzáu en [[1987]], foi nomáu a los [[premios Grammy]] de 1988 na categoría ''[[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Interpretación Llatina Tropical]]'' anguaño conocida como ''[[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Álbum Llatín Tropical Tradicional]]'', anque non pudo ganar. A lo llargo de la so carrera como solista, llogró dellos ésitos musicales como «[[El Cantante (cantar)|El Cantante]]», «Ruempe Saraguey», «Periódicu d'Ayeri», «Juanito Alimaña» y «Platu de Segunda Mesa», por solo mentar dalgunos. Amás de tocar con [[Willie Colón]] y la [[Fania All Stars]], Lavoe compartió escenariu con diversos artistes del mediu salseru como [[Andy Montañez]], [[El Gran Combu]], [[Frankie Ruiz]], [[Santos Colón]], [[Oscar D' Lleón]], [[Tito Nieves]], [[Ismael Rivera]] y otros cantantes. Tamién llogró grabar cantares al llau de [[Daniel Santos]], [[Tito Puente]] y [[Richie Ray]]. El so primer fíu tener con Carmen Castro y nació en 1968 sol nome de José Alberto Pérez. El so segundu fíu tener con Nilda "Puchi" Román (con ella casaríase darréu) y llamóse Héctor Pérez Jr., quien nació en 1969 y finó en 1987 al manipoliar una arma de fueu. En xunu de 1993, Lavoe finó a los 46 años depués de sufrir un [[paru cardiaco]] causáu polos entueyos del [[SIDA]], qu'adquirió a mediaos de los años 1980 en inyectándose una aguya infestada. El so cuerpu fuelga anguaño nel Campusantu Civil de [[Ponce, Puertu Ricu]], al llau del so fíu Héctor Pérez Jr. y la so esposa Nilda "Puchi" Román finada en 2002.<ref>{{cita web |url=http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=10684|títulu=Hector Lavoe en findagrave.com}}</ref> == Biografía == === Primeros años (1946-1962) === Héctor Lavoe nació nel senu d'una familia humilde sol nome d'Héctor Juan Pérez Martínez, el 30 de setiembre de 1946, nel barriu [[Machuelo Embaxo (Ponce)|Machuelo Embaxo]] de la Cantera de [[Ponce (ciudá)|Ponce]], [[Puertu Ricu]]. Foi unu de los ocho fíos que tuvo Francisca Martínez (Panchita) y Luis Pérez (Llucho). A los trés años d'edá perdió a la so madre, lo cual sería'l primeru de munchos golpes na vida del cantante. El so padre, quien tocaba la guitarra con tríos y orquestes locales dio instrucción musical al so fíu, y matricular na [[Institutu de Música Juan Morel Campos|Escuela de Música Juan Morel Campos]] onde canta'l cantar «Campanines de Cristal»", boleru compuestu por Rafael Hernández Marín, nuna fiesta d'escuela. El so padre tenía'l suañu de ver a Héctor convertíu nun gran saxofonista. Anque Lavoe aprendió los fundamentos de la música, llueu perdió interés en dichu preséu. Sentía que lo suyo yera cantar. Héctor pasó gran parte del so tiempu escuchando música xíbara y popular. Los sos cantantes favoritos yeren Jesús Sánchez Erazo, más conocíu como «Chuito el de Bayamón», [[Odilio González]], Roberto Cara y [[Daniel Santos]], que les sos voces y estilos asonsañó mientres los sos entamos na música. Otros cantantes qu'influyeron descomanadamente n'Héctor fueron: [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Rivera]] y [[Ismael Quintana]]. A la edá de 14 años, convertir nel cantante d'una banda en [[Puertu Ricu]], onde recibía'l pagu de dieciocho dólares per nueche, lo que nesos años, yera un bon sueldu pa una persona de la so edá.<ref name="About"/> Mientres la so adolescencia, Héctor frecuentó diversos clubes musicales onde cantó acompañáu de los sos amigos de la infancia José Febles y Roberto García.<ref name="lavoz">[Héctor Lavoe "La Voz" - A man and his music]</ref> === Viaxe a Nueva York y entamos na música (1963-1966) === Héctor tenía'l suañu de cantar en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], col fin de faer fama y fortuna. El so padre taba totalmente en contra de la idea yá que l'hermanu mayor d'Héctor emigró escontra allá y morrió nun accidente. Ante la negativa del so padre, Héctor llegó a [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], el [[3 de mayu]] de [[1963]] a la edá de 16 años y camudóse cola so hermana mayor Priscilla. La so primer impresión de la ciudá, que consideraba como un llugar arrogante na tierra, foi decepcionante, al ver los edificios y les cais de la parte llatina desdexaos y llenes de basura. {{cita|A los 14 años, sentía que nun taba faciendo daqué cola mio vida. Dexé la escuela pos siempres taba metíu en llíos, y a los 16 años decidí venir a Nueva York a faeme d'enforma dineru.|Héctor Lavoe, sobre la so decisión de dir a Nueva York.<ref>{{cita web |url=http://www.akangana.com/2011/06/18-anos-ensin-hector.html#.V0ytdjXhC1s |títulu=Tantos años ensin Héctor Lavoe | date=29 de xunu de 2011 |fechaaccesu=30 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=https://scontent.flim2-1.fna.fbcdn.net/v/t1.0-9/405036_430566173636983_1438866704_n.jpg?oh=1066698927244fb29a66c06b90bd4f6c&oe=57DFABD9|títulu=La Estrella del mes - Héctor Lavoe}}</ref>}} Lo primero que fizo Héctor al llegar a [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] foi buscar un trabayu, consiguiendo emplegos como pintor, llimpia llunes, maleteru, mensaxeru, camareru y conserxe, por mentar dalgunos, hasta qu'un día realcontrar col so amigu de la infancia, Roberto García, quien lo empezar a llevar a los salones de baille y clubes de música llatina del Barriu Llatín, Bronx y el Baxu Manhattan; Depués d'un tiempu, García convidó a Héctor al ensayu d'un sestetu musical que se taba formando.<ref name="lavoz"/> El vocalista cantaba'l boleru «Los tos Güeyos» y nun taba faciendo un bon trabayu, asina qu'Héctor suxuriólu como xestu de bona voluntá, que lo intentara otra manera, interpretando esta tema al so estilu. Como resultáu d'esi actu desinteresáu, el grupu ufiertó-y el puestu de vocalista, que darréu aceptó.<ref name="About">[http://www.hectorlavoe.com/about/ «Héctor Lavoe, el Cantante de los Cantantes»], artículu n'inglés nel sitiu web Héctor Lavoe. Consultáu'l 2 de febreru de 2016.</ref> Yá depués, en payares de 1964, Héctor asistió a un club na avenida Prospect, del barriu de [[Brooklyn, New York|Brooklyn]], y conoció al pianista Rusell Cohen, direutor de la orquesta ''New Yorker Band''. Ellí, Héctor cantó-y unes llinies del boleru «Plazos traicioneros» col fin de pertenecer a la so orquesta, siendo aceptáu como unu de los cantantes y coristes d'esti grupu musical. Al añu siguiente (1965), Héctor grabó'l so primera senciellu al llau de la ''New Yorker Band'' en [[45 RPM]] llamáu: «La mio China botóme de la producción ''Ta de Bala'' pal sellu SMC; l'autor d'esta tema ye [[Arsenio Rodríguez]] y l'arreglu facer Alfredito Valdés Jr., Héctor permaneció nesta banda por un tiempu más faciendo coros y tocando les maraques, ente que la voz líder yera Rafael “Chivirico” Dávila.<ref>{{cita web |url=http://gonikus.blogspot.pe/2009/02/russel-cohen-and-newyorkers.html|títulu=RUSSEL COHEN AND THE NEWYORKERS - HECTOR LAVOE}}</ref> Pa 1966 y coles mesmes que yera integrante de la ''New Yorker Band''; integró distintes bandes como la ''Orquesta Nueva York'', ''Allegre All Stars'' y ''Francisco "Kako" Bastar y la so orquesta'', nesta postrera ye onde conoció al so padrín artísticu [[Johnny Pacheco]], trabayando al so llau por dos selmanes, hasta que Pacheco ufiertó-y grabar con un mozu músicu llamáu [[Willie Colón]].<ref name="entrevistahectorlavoe">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=HMSMDFohdq8|títulu=Entrevista a HECTOR LAVOE}}</ref><ref name="About"/> === Etapa con Willie Colón y la so orquesta (1967-1974) === {{AP|Willie Colón & Héctor Lavoe}} Dende los sos entamos na música, Héctor Lavoe grabó un total d'once disco al llau de Willie Colón, incluyendo los dos últimos álbumes, ''[[The Good, The Bad, And The Ugly (álbum)|The Good, The Bad, And The Ugly]]'' (1975) y ''[[Vixilante (álbum)|Vixilante]]'' (1983). En [[1967]], Willie tenía llistu la metá del so primer álbum pal sellu Allegre Records y Futura Records, pero estes disqueras quebraron y el material foi confiscado, anque depués l'inxenieru de soníu Irv Greenbaum llograr y llevar a [[Jerry Masucci]]. Yá depués, el sellu [[Fania Records]] ufiérta-y a [[Willie Colón]] grabar pa esti sellu cola condición de camudar al cantante d'esa orquesta que yera Tony Vásquez,<ref>[http://www.akangana.com/2011/07/el-malu-de-aqui-soi-yo-porque-tengo.html#.VrKBUtLhC1s El malu d'equí soi yo, porque tengo corazón] Consultáu'l [[3 de febreru]] de [[2016]]</ref> ende ye onde [[Johnny Pacheco]] propunxo a Héctor Lavoe como nuevu vocalista de la orquesta de Colón, Pacheco yá taba al tantu de la so voz, la so enunciación impecable y les sos habilidaes estilístiques. P'aquel entós Colón yera consideráu un mozu músicu de propuestes interesantes pero con mal soníu. Nuna d'eses presentaciones que daba la orquesta de Willie nos locales llatinos de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], atopábase tocando [[The New Yorkers]], la orquesta onde cantaba Héctor Lavoe. Pacheco y Colón fueron a ufierta-y a Lavoe que terminara de grabar esi álbum, recibiendo una respuesta negativa nun primer momentu anque depués aceptaría concluyir el [[LP]]. Munchos años dempués, [[Willie Colón]] comentó nuna entrevista cómo conoció a Héctor Lavoe. {{cita|“Cuando m'ufiertaron grabar pal sellu Fania, nun lo creyí. Cuando conocí a Johnny Pacheco, lo primero que me dixo foi: ''hai que buscate un cantante''... Yo nesi momentu tocaba nel Club de la Lexón Americana, na 162 y Prospect Avenue, y nel pisu de riba, el Ponce Social Club, tocaba otra orquesta: The New Yorkers. Ellos teníen un cantante mocín, jincho, feu y flacu. Llamábase Héctor Juan Pérez Martínez. Fui con Pacheco a ufierta-y que grabara con nós esi primer discu. Pa mi yera duru, porque'l mio cantante llevaba años conmigo. Lo peor foi qu'Héctor me contestó bien guapetón: ''Yo nun quiero grabar contigo, man... Ustedes tán bien, bien fluexos''. ¿Por qué se negó? Col tiempu díxome, despechado, que foi porque naquel momentu nun-y ufiertara entrar na orquesta, namái grabar. Héctor y yo entendimos que nuesu xunte foi daqué necesariu y natural.|''[[Willie Colón]]'' cunta cómo conoció a Héctor Lavoe.<ref>{{cita web|url=http://www.legaciadelasalsa.net/#!hector-lavoe/c5i6|títulu=Legacia del mueyu Héctor Lavoe Willie Colón|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160209031339/http://www.legaciadelasalsa.net/#!hector-lavoe/c5i6|fechaarchivu=9 de febreru de 2016}}</ref>}} ==== 1967-1969: Primeros álbumes y conciertos con Fania All Stars ==== Nel branu de 1967 salió al mercáu'l so primer trabayu discográficu, llamáu ''[[El Malu]]'', onde Héctor, quien yá yera conocíu como "''La Voz''" (LaVoe), apaez como vocalista líder cantando les temes «Borinquen», «El Malu», «Chonqui» y «Quimbombo». Los otros cantares d'esti álbum fueron interpretaes por [[Yayo L'Indiu]] y [[Elliot Romero]], quien yá grabaren delles temes primero que [[Willie Colón]] roblara por [[Fania Records]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/el-malu|títulu=El Malu en fania.com}}</ref> Lavoe mentó ingresar a la orquesta de Willie en condición d'invitáu, ensin dalgún tipu de contratu: {{cita|Dende esa vegada p'alantre (dempués de grabar ''El Malu''), nun-y dixi a Willie que diba tocar con él; nunca falamos de negocios, nunca se dixo nada [...] Eses temes facer bien, según ellos [...] Yo tenía 17 años y Willie tenía 15, yera un nene... Desque fixi'l LP, nunca falamos de trabayar col grupu, pero metí mano. Él díxome: "tamos tocando estes selmanes na Rede Garter, nel Corsu y n'otros llugares", y convidáronme a tolos sitios a los que diben tocar. Trabayé porque asocedió y pasó, eso foi tar nel sitiu y al momentu en que se precisaba.|''Héctor Lavoe'', sobre los sos entamos na música con [[Willie Colón]].<ref name="entrevistahectorlavoe"/>}} Al añu siguiente, en 1968, publicar ''[[The Hustler (álbum)|The Hustler]]'' el segundu álbum de Lavoe al llau Colón. P'aquel entós, Héctor nun cantaba n'inglés polo que se convirtió nel venceyu de la orquesta de Colón colo caribeño; el trombonista decidió aprovechar el potencial que brindaba'l cantante pa decantase definitivamente escontra la música llatina afroantillana.<ref>[http://www.fania.com/search/node/the%20hustler «The hustler»], artículu nel sitiu web Fania. Consultáu'l 5 d'abril de 2013.</ref> Nesti [[LP]] destacaron les temes «Qué matu», «Acábase Esti Mundu» y «Eso Báillase Asina».<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/the-hustler|títulu=The Hustler en fania.com}}</ref> Mientres esi añu (1968), Lavoe empecipió una rellación sentimental con Carmen Castro, quien quedó embarazada, pero negar a casase con él porque lo consideraba un muyeriegu. El primer fíu de Lavoe, José Alberto Pérez nació'l 30 d'ochobre de 1968. Cuando José foi bautizáu, Héctor recibió una llamada informándo-y de que Nilda ''Puchi'' Román (con quien tamién tuvo una rellación) taba embarazada. El segundu fíu de Lavoe, Héctor Jr. nació'l 25 de setiembre de 1969. Dempués d'esto, la pareya casóse, y tres un pidimientu de la so esposa, Héctor caltúvose alloñáu del so primer fíu y la madre d'este.<ref name="About"/> Pa esi tiempu, el sellu [[Fania Records|Fania]] decide crear una orquesta colos artistes más conocíos ya importantes qu'allugaben, de cutiu, reforzaos por estrelles convidaes procedentes d'otros sellos de música llatina y d'otros estilos. Esta orquesta recibió'l nome de [[Fania All Stars]]. Lavoe tamién se refirió a la so primer presentación cola [[Fania All Stars]]: {{cita|...Coles estrelles de Fania foi igual, tampoco falaron conmigo... coles mesmes que taba con Willie, ellos convidáronme a una grabación onde taríen toles estrelles de Fania, nesti negociu ye qu'hai munches estrelles y pocu cielu.|''Héctor Lavoe'', sobre los sos entamos con [[Fania All Stars]].<ref name="entrevistahectorlavoe"/>}} El primer conciertu de Lavoe cola [[Fania All Stars]] dar nel ''Rede Garter Club'' en [[Greenwich Village]] del cual editáronse dos volúmenes: ''[[Live at the Red Garter, Vol. 1]]'' en 1968 y ''[[Live at the Red Garter, Vol. 2]]'' en 1969 . Esti conciertu cuntó con temes más instrumentales y la mayoría de los cantares fueron n'inglés. Una de los pocos cantares cantaos n'español foi «Nueche» coles voces de [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Ismael Miranda]], [[Adalberto Santiago]] y Héctor Lavoe. En 1969 llánzase l'álbum ''[[Guisando (álbum)|Guisando (Doing A Job)]]'', el primer discu onde Lavoe comparte creitos con Colón y apaez na portada. Este sería la primer vegada que'l binomiu [[Willie Colón & Héctor Lavoe|Colón-Lavoe]] amosaría soníos más cercanos a la [[guaracha]], el [[Son montuno|son]], la [[guajira]] y el [[guaguancó]] con fusiones atrevíes y atélites proponiendo un estilu agresivu ya irreverente de faer música. D'esti álbum destaquen les temes «Guisando», «Nun Me Dean Candela» y «Te Tán Buscando».<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/guisando|títulu=Guisando en fania.com}}</ref> Pa fines de 1969, publicóse l'álbum ''Cosa Nuesa (Our Thing)''<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/cosa-nuesa|títulu=Cuesa Nuesa del añu 1969}}</ref> onde se nota l'afitamientu de la dupla salsera como una de les meyores bandes de la escena llatina de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], el discu al igual que los anteriores collecharía ésitu ente'l públicu llatino y gran parte del mundu salseru. Cantares como «Che Che Colé», «Juana Peña», «Te Conozo» y el boleru «Ausencia» son solo dalgunos de les temes presentes nesti álbum que se convirtieron n'ésitu inmediatu. La so música empezaba a pasar fronteres y yá s'oyía con fuercia en países como [[Panamá]], [[Perú]], [[Venezuela]], [[Colombia]], dellos países del [[Caribe (rexón)|Caribe]], [[Europa]] y [[América Llatina]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/cosa-nuesa|títulu=Cuesa Nuesa en fania.com}}</ref> ==== 1970-1973: Años de gloria ==== La carrera artística d'Héctor Lavoe siguió cola publicación del so quintu trabayu al llau de [[Willie Colón]], ''[[The Big Break - La Gran Fuga|La Gran Fuga (The Big Break)]]'', d'onde s'esprendieron temes como «Ghana' Y», «Sigue Feliz», «Barrunto » y «Panamiega»,<ref>{{cita web |url=http://www.discogs.com/Willie-Colon-La-Gran-FugaThe-Big-Break/release/3899497|títulu=Willie Colón & Héctor Lavoe La Gran Fuga/The Big Break}}</ref> siendo esta postrera, un pequeñu homenaxe de la dupla salsera a [[Panamá]], país que siempres los recibía con muncho ciñu. Ésti álbum foi llanzáu al mercáu n'ochobre de 1970. El so ésitu yera tal que costantemente yeren contrataos per dellos países de Llatinoamérica pa presentase ante multitud. ''[[Asaltu Navidiegu]]'' sería'l siguiente álbum de Lavoe y Colón, grabáu na primer selmana d'[[avientu de 1970]] coles mires de ser llanzáu y promovíu mientres la Navidá d'esi añu.<ref>{{cita web |url=http://portal.critica.com.pa/archivo/12302000/var02.html|títulu=Celebren 30 años del asaltu navidiegu}}</ref> La [[fusión musical]] que llogró Willie al esperimentar colos soníos típicos de [[Puertu Ricu]], cuantimás col [[aguilandu]], la [[Bomba (música)|bomba]] y la [[Plena (Puertu Ricu)|plena]], xuntu al [[Cuatro (instrumentu musical)|cuatro]] de [[Yomo Toru]] y l'interpretación de Lavoe, fizo que l'álbum convirtiérase ensin batura a duldes, nel meyor discu navidiegu grabáu per orquesta dalguna de música llatina-caribeña hasta la fecha. Les temes que destacaron d'esti álbum son «La Murga», «Traigo El Salsa» y «Cantar A Borinquen» tema dedicada al país natal de Lavoe; [[Puertu Ricu]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/asaltu-navideno-deluxe-edition|títulu=Asalto Navideno Deluxe Edition}}</ref> Dende'l momentu que salió a la venta, esti convertir n'unu de los álbumes más importantes de la dupla.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/asalto-navide-ntilde-o-mw0000097983|títulu=Asalto Navidiegu en allmusic.com}}</ref> [[Ficheru:Colon-Lavoe in concert.jpg|thumb|left|275px|Héctor Lavoe y [[Willie Colón]] nun conciertu.]] L'ésitu d'estos álbumes, tresformó significativamente les vides de Colón y de Lavoe. La banda de Colón ufiertó un crudu y agresivu soníu de trombones que foi bien recibíu polos fanáticos del mueyu y Lavoe complementó l'estilu, cola so voz articulada, talentu pa la improvisación y sentíu del humor. Héctor recibió una reconocencia inmediata, trabayu estable, y el dineru abondo p'apurrise un cómodu estilu de vida. Según el mesmu Lavoe, tou pasó tan rápido que nun sabía cómo trepar col ésitu repentín.<ref name="lavoz"/> L'añu 1971 significó una serie de presentaciones onde la voz y carisma de Lavoe atraíen públicu al igual que los trombones de Colón, que se volvió unu de los preseos más típicu del mueyu, daqué que funcionó perbién pa esti binomiu salseru. Sicasí, Lavoe empezó a consumir drogues, a llegar tarde a los conciertos y a llevar una vida d'escesos qu'empezó a faer esmornia nel so indiscutible talentu polo que tuvo que sometese a delles rehabilitaciones. N'agostu d'esi añu (1971), la Fania All-Stars reestructurada y con artistes del so propiu sellu, presentar nel ''Club Nocherniegu Cheetah'' allugáu na esquina sudoeste de la cai 52 y l'avenida 8, esti club que [[Ralph Mercado]] ayudaba a alministrar nos [[años 1960]] presentó a artistes de ''[[Rock and roll|rock]]'' y ''[[R&B]]'' como [[Jimmy Hendrix]], [[James Brown]] y [[Aretha Franklin]];<ref>[http://vocesyritmosdelcaribe.blogspot.pe/2010/06/la hestoria-de-fania-all-stars-primer.html VOCES Y RITMOS DEL CARIBE: La hestoria de Fania All Stars (Primer Parte)] Consultáu'l 20 de marzu de 2016.</ref> nesta presentación, Lavoe interpretó xunto a tolos cantantes de Fania les temes «Quitar Tu», «Estrelles de Fania» y «Qué Barbaridá», esti postreru al llau d'[[Ismael Miranda]]. Esti conciertu dio orixe a dos álbumes: ''[[Live at the Cheetah, Vol. 1]]'' y ''[[Live at the Cheetah, Vol. 2]]'', dambos publicaos l'añu siguiente, en 1972. Yá en 1972 y depués de seis producciones pal sellu Fania, Lavoe xunto a Colón, llanzaron al mercáu ''El Xuiciu'' d'onde s'esprenden los ésitos inmediatos «Ah-Ah/O-Non», «Piraña», «Suañando Despiertu» y el boleru «Voi Siguir Ensin Ti».<ref>[http://www.fania.com/products/el xuiciu «El xuiciu»], artículu nel sitiu web Fania. Consultáu'l 3 de febreru de 2016.</ref> Pa 1973, publicóse ''Asaltu Navidiegu, Vol. 2'', álbum que magar nun tuvo la mesma acoyida del primer volume pudo vender munchos exemplares, acá volvió participar [[Yomo Toru]] nel cuatro. Delles temes destacaes son «La Banda», «Pescao (Potpurrí Sambao)», «Arbolín» y «Pa´ los Pueblos». Nesi mesmu añu llanzar al mercáu, ''[[Matar (álbum)|Matar]]'', que foi'l trabayu culminante de Colón y Lavoe, inda cuando dambos atopábense na plenitú de les sos facultaes creatives. Temes como «El Día De Suerte», «Tou Tien La so Final» y «Calle luna, Calle sol» convertir col tiempu en clásicos musicales del mueyu. Una vegada más, Héctor demostraba la so voz llena d'alma y poesía, demostrando'l so impecable fraseo y contaxosu sentíu del humor. Esti álbum cunta la hestoria de dos nuevos artistes que taben más que preparaos pa conquistar el mundu musical.<ref>[https://web.archive.org/web/20130414120631/http://www.fania.com/es/content/matar «Matar»], artículu nel sitiu web Fania. Consultáu'l 5 d'abril de 2013.</ref> Pal 24 d'agostu d'esi añu, Lavoe preséntase como integrante de les estrelles de Fania nel [[Yankee Stadium]] de [[Nueva York]] como parte del conciertu ''Live At Yankee Stadium''.<ref name="akangana">{{cita web |url=http://www.akangana.com/2011/03/la-gran-farsa-de-la-fania-all-stars-en.html#.VuHee33hC1s|títulu=Fania All Stars nel Yankee Stadium}}</ref> Nesti show, Lavoe nun cantó tema dalguna, solo fixo coros; esti conciertu suspendióse depués de que'l públicu entornó les valles de seguridá.<ref name="liveatyankee">{{cita web |url=http://www.fania.com/products/live-at-yankee-stadium-vol-I|títulu=Fania All Stars Live at Yankee Stadium en fania.com}}</ref> La Fania All Stars presentóse esa nueche con: Nicky Marrero, [[Ray Barreto]], [[Mongo Santamaría]], [[Larry Harlow]], [[Roberto Roena]], [[Richie Ray]] y [[Bobby Valentín]], los cantantes [[Cheo Feliciano]], [[Bobby Cruz]], [[Justo Betancourt]], Héctor Lavoe, [[Ismael Miranda]], [[Ismael Quintana]], [[Santos Colón|Santinos Colón]] y [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Yomo Toru]] nel cuatro, los trompetistas [[Roberto Rodríguez (Fania)|Roberto Rodríguez]], Ray Maldonado y Víctor Paz y los trombonistas [[Barry Rogers]], [[Willie Colón]] y Lewis Kahn.<ref name="liveatyankee"/> El 17 de payares d'esi añu, la [[Fania All Stars]] presentar nel conciertu d'inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]]. Al llugar asistieron aprosimao 11.000 persones, a pesar de que'l coliséu solo tenía capacidá pa 10.000 y 2.000 persones quedaron fora de la cortil. L'espectáculu cuntó per primer vegada, coles actuaciones en solitariu de los artistes vocales de la Fania. Esta foi la primer vegada qu'Héctor Lavoe cantó'l so primer ésitu en solitariu, «La mio Xente», tema escrita por [[Johnny Pacheco]] que col tiempu convertir n'unu de tarrecer emblema de Lavoe; Equí tamién cantó al llau de [[Cheo Feliciano]] la tema «Congo Bongó». Estos conciertos coles estrelles de Fania dio orixe a los álbumes: ''[[Latin-Soul-Rock (álbum)|Latin-Soul-Rock]]'', ''Live At Yankee Stadium Vol. I'', ''Live At Yankee Stadium Vol. II'' y ''[[San Xuan 73]]'' publicaos recién en [[1974]], [[1975]], [[1976]] y [[2009]] respeutivamente.<ref name="akangana"/> ==== 1974: Problemes y separación ==== [[Ficheru:Colon&Lavoe74.jpg|thumb|left|275px|[[Willie Colón & Héctor Lavoe]] en [[1974]].]] Pa 1974, Willie Colón quería incursionar nel cantar y al empar faer un altu a los problemes de drogues que sufría Lavoe que causaben tardanza nes sos presentaciones (n'ocasiones nun se presentaba). Nesi añu, Willie empezó a grabar el so primer discu como cantante solista en Nueva York, ente que la [[Fania All Stars]], con Héctor ente les sos files, atopar n'África pa brindar un conciertu qu'asocedió nel mes de setiembre, cuando'l representante de les estrelles del boxéu, [[Don King]], entamó entamar una engarradiella ente [[Muhammad Alí]] y [[George Foreman]], en [[Zaire]] (güei conocida como [[República Democrática d'El Congu]]). Pa esti eventu llamáu "Zaire 74'" entamóse un festival musical con un mes d'anticipación, onde participaron grandes artistes como [[James Brown]], [[Bill Withers]], [[BB King]], y [[Les filanderes|Les Filanderes]], amás de la Fania que foi la primer orquesta tropical en triar suelu africanu. Equí Lavoe cantó les temes «La mio Xente» y «Guantanamera» al llau d'[[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]. L'álbum que preparaba Willie llamóse ''[[The Good, The Bad, And The Ugly (álbum)|The Good, The Bad, And The Ugly]]'', equí Lavoe participa interpretando les temes «Potpourrí III» y «Qué bien te ves». La segunda metá del discu sería orixinalmente parte d'un tercer ''Asaltu Navidiegu'' que nunca se llegó a grabar. L'instrumental «Doña Toña», «Guaracha» xunto a los cantares cantaos por Lavoe marcaríen el zarru formal del binomiu [[Willie Colón & Héctor Lavoe|Colón-Lavoe]]. Nun principiu Lavoe sintióse traicionáu y nun entendió les razones de la separación, entá ye más cuando taben nel cenit de les sos carreres. Lavoe dependía enforma de Colón y la retirada del so amigu causó-y inseguridá y una sensación d'abandonu. Sicasí años más tarde, diose cuenta que dixebrar les sos carreres resultara un aciertu y el sellu Fania beneficiar de les resultaos posteriores una y bones les sos futures producciones resultaron bien esitoses. A pesar d'esta separación, Lavoe siguió cuntando cola collaboración de Willie Colón na producción de dellos de los sos álbumes como solista. Nuna entrevista, Héctor faló sobre la separación del dúu ''Colón-Lavoe'': {{cita|Creo qu'él taba tratando d'atopar una forma de dicime lo. Espere por Willie más de dos meses antes de grabar "''La Voz''", el mio primer álbum en solitariu. Willie nun tocó nes mios grabaciones dempués d'eso, pero'l siguió conmigo como productor. Dempués del ésitu del álbum "''La Voz''", Willie díxome que yo taba llistu pa liderar la mio propia orquesta, asina ye que siguí alantre y facer. De primeres, yo taba dolíu, pero, llueu, di cuenta de que la separación tenía'l so propósitu; ¡yera una prueba! Tenía que probar que podría siguir solo. En casu de que, un día, unu de nós nun tuviera. Gracies a Dios, dambos salimos bien. En realidá, la separación ayudóme a ganar enfotu en mi mesmu.|Héctor Lavoe nuna entrevista pa la revista ''Latin NY'' en [[1980]].<ref>[http://www.fania.com/products/que-sentimiento Héctor Lavoe Que Sentimientu! (Ctrl+F:Latin NY)] - Entrevista.</ref>}} === Etapa como solista (1975-1987) === Depués de dixebrase musicalmente de [[Willie Colón]], Lavoe empecipió carrera como cantante solista anque siguió recibiendo'l sofitu de Colón quien empezó a producir dalgunos de los sos álbumes, a lo llargo de la so carrera. Tamién recibió'l sofitu de la so casa discográfica, el sellu [[Fania Records|Fania]], quien decidió llanzar a los sos cantantes más esitosos como solistes.<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/collections/hector-lavoe|títulu=Héctor Lavoe en fania.com}}</ref> La orquesta qu'acompañó a Héctor Lavoe na so etapa como solista, tuvo conformada por casi los mesmos integrantes que tocaron al so llau n'años anteriores, na so etapa xunto a [[Willie Colón]]. A esta orquesta, que solo cuntaba con dos [[trombones]] (Ray Maldonado y Héctor Zarzuela) na seición de vientos, amestáronse-y dos [[trompetes]] (Tom Malon y José Rodríguez). El [[Pianu|pianista]] yera Mark Dimond, ente que nel [[Baxu eléctricu|baxu]] taba Eddie “Guagua” Rivera. Nos [[bongos]], [[Congues (instrumentu musical)|congues]] y [[Timbales (música llatina)|timbales]] tuvieron [[José Mangual Jr.]], [[Milton Cardona]] y Nicky Marrero respeutivamente. Ellos participaron nel álbum debú d'Héctor Lavoe. Lavoe mentó nuna entrevista que nunca pensó tener la so propia orquesta: {{cita|...Yo nunca pensé tener la mio orquesta, anque cuando taba cola (orquesta) de Willie Colón, el que buscaba a tolos músicos yera yo... yo busqué al profesor Joe Torres, a Milton Cardona, busqué al baxista Frankie González y tamién al timbalero... el grupu yera d'él porque Willie parar con ellos, eso nun se-y puede quitar a Willie Colón... nós parábamos con cualquier grupu porque ende nun había l'interés ésti qu'hai agora onde toos quieren consiguir billetes... Pa esto tienes que tener amor y querer espolletar...|Héctor Lavoe nuna entrevista.<ref name="entrevistahectorlavoe"/>}} A lo llargo de la so carrera como solista, la orquesta de Lavoe tuvo conformada por reconocíos músicos tales como Ray Maldonado, Reynaldo Jorge, Ray Vega, Leopoldo Pineda, Orlando Peña, Chris Anderson, Lewis Khan, José Febles, Luis "Pericu" Ortiz, Víctor Pérez, Pablo “El Chinu” Nuñez, [[José Mangual Jr.]], [[Milton Cardona]], Johnny Almendra, Eddie Montalvo, "El Profesor" Joe Torres, [[Gilberto Colón Jr.|Gilberto "El Pulpu" Colón Jr.]], Salvador Cueves, Johnny Torres y más.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=uEb_xn2juIo Héctor Lavoe y Willie Colón En Vivu nel Club Union en Panamá] Consultáu'l 4 de febreru de 2016</ref> ==== 1975-1979: Primeros discos como solista y consagración ==== Héctor Lavoe empezó a presentase como solista en delles presentaciones dende fines de [[1974]] y ye en [[1975]] cuando publicó'l so primer álbum en solitariu llamáu ''[[La Voz (álbum)|La Voz]]'', d'acá destacaron les temes «Ruempe Saragüey», «Emborrachame d'Amor», «Un Amor de la Cai», «Paraísu de Dulzura», «Un Amor de la Cai», «El Toupoderosu», el boleru «Los tos Güeyos» y «[[La mio Xente]]», que foi una tema insinia nos conciertos que realizó Lavoe cuando se presentaba como solista o cola [[Fania All Stars]]. L'álbum, que foi producíu por [[Willie Colón]], convirtióse rápido nun ésitu y les sos ventes algamaron el [[discu d'oru]] en bien pocu tiempu. En [[Mayu de 1976|mayu del siguiente añu]], Héctor ganó'l premiu de la revista [[Latin NY]] como ''Meyor Vocalista Masculín'', ente que la so orquesta llogró'l premiu a ''Meyor Conxuntu''.<ref>[http://www.fania.com/products/la voz Héctor Lavoe "La Voz" en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> Pa 1976, grabó cola [[Fania All Stars]] les temes «Cuando, Cuando, Cuando» y «Vuela El Palombu», esti postreru xunto a [[Santos Colón]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Justo Betancourt]], [[Bobby Cruz]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cheo Feliciano]] pal álbum ''[[Tribute to Tito Rodríguez|Tribute To Tito Rodríguez]]''. Nesi añu y depués del ésitu alcanzáu nel so álbum debú, el sellu [[Fania Records|Fania]] llanzó al mercáu'l segundu álbum de Lavoe llamáu ''[[De Ti Depende|De Ti Depende (It's Up to You)]]'', tando otra vegada so la producción de [[Willie Colón]]. Nesti álbum, Lavoe vuelve apostar polos boleros como parte importante del repertoriu, al puntu que l'álbum toma'l nome d'unu d'ellos, «De Ti Depende», amás interpreta tarrecer «Conseyu d'Oru» y «Tantu Como Ayeri». Les temes que sobresalieron fueron «Vamos A Reir Un Pocu», composición del cantante venezolanu Perucho Torcat, onde Lavoe amuesa la so maña como sonero de primera categoría. En «Hachu Y Machete», Lavoe canta “''Lo nueso nun foi un golpe de suerte, somos hachu y machete, y esa ye la verdá''” faciendo referencia a la rellación musical que tuvo con [[Willie Colón]] n'años anteriores. A lo último, «Periódicu D'Ayeri» convertir nun afamáu clásicu que se caltuvo vixente hasta'l presente, la tema escrita por [[Tite Curet Alonso]] convertir nun ésitu radial y foi unu de los más pidíos nos conciertos qu'ufiertó Lavoe mientres tola so carrera.<ref>[http://www.fania.com/products/de-ti-depende De Ti Depende en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016</ref> Pa esa dómina, les presentaciones en direuto de Lavoe nun llograron les resultaos esperaes non solo polos sos problemes de drogues que-y torgaben cumplir con responsabilidá les feches y hores previstes, sinón porque los númberos bailladeros que polo xeneral yeren cantares que devasaben los seis minutos, teníen un calter cansosu. Tou esto causó cierta gastadura y la sobreexposición del artista. Para [[1977]], Lavoe sufrió un fuerte ataque de depresión que la alloñó de los escenarios y obligar a encurtiar una xira, sometiéndose a un tratamientu pola so adicción a les drogues. Depués de superar esi momentu, volvió pa presentase en [[Colombia]], [[Panamá]], [[Estaos Xuníos]], [[Méxicu]] y otros países.<ref>[http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2013/488232/6/remembren-legáu-de-hector-lavoe.htm Remembren legáu d'Héctor Lavoe] Consultáu'l 5 de febreru de 2016</ref> 1978 ye l'añu cuando Héctor Lavoe tornó a los emisores radiales col so nuevu álbum ''[[Comedia (álbum)|Comedia]]''. El productor foi nuevamente [[Willie Colón]] y buscó daqué especial pa Lavoe polo que se contautó con [[Rubén Blades]] quien s'atopaba trabayando nuna composición pa sí mesmu pero ante'l pidíu de [[Willie Colón|Colón]] quien notó que la lletra taba más fecha para lo qu'hasta esi entós yera la vida y trayeutoria de Lavoe, aceptó vencela. «[[El Cantante (cantar)|El Cantante]]» convertir na tema emblema de Lavoe y foi un de los cantares que cantó hasta les sos últimes presentaciones. Nesti álbum tamién tuvieron gran repercusión les temes: «Bandolera», un equilibráu amiestu ente la esperiencia vocal de Lavoe y un arreglu orquestal col solu de pianu de [[Gilberto Colón Jr.]] que personifica la vieya escuela del mueyu, y «Sóngoro cosongo», un son montuno que pinta una danza tribal na barriada, con lletra d'un poema del cubanu, Nicolás Guillén. Lavoe sigue introduciendo boleros como «Por Qué Te Conocí?» y «Comedia», amás de «La Verdá» y «Tiempos Pasaos».<ref>[http://www.fania.com/products/comedia Hector Lavoe Comedia en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> Nesi mesmu añu presentar xunto a la [[Fania All Stars]] nel [[Madison Square Garden]], interpretando'l cantar «Saca La to Muyer» con [[Ismael Quintana]], [[Santos Colón]], [[Ismael Miranda]], [[Cheo Feliciano]], [[Celia Cruz]] y [[Justo Betancourt]]. En 1979, Lavoe participa como artista convidáu nel álbum realizáu por [[Tito Puente]], ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 2'' interpretando la tema «Ónde Tabes Tu». Lavoe presentóse al llau de "El Rei del Timbal" a lo llargo d'esi añu, col fin de promocionar dichu álbum. [[Ficheru:Hector Lavoe & Cheo Feliciano.jpg|thumb|left|Héctor Lavoe y [[Cheo Feliciano]].]] Nesi mesmu añu, la [[Fania All Stars]] publicó ''Habana Jam'', conciertu grabáu'l 3 de marzu de 1979 nel Teatru Karl Marx en [[L'Habana, Cuba]]. Nesti conciertu, Héctor cantó al llau de [[Wilfrido Vargas]] el medley «La mio Xente/Barbarazo». Siguiendo cola so carrera como solista, publicóse l'álbum ''Recordando a Felipe Pirela'' compuestu por cantares que fixeron famosu al cantante venezolanu. Nesa dómina'l sellu [[Fania Records|Fania]] empezaba a sufrir los embates de la crisis de la [[mueyu (xéneru musical)|mueyu]] y en llugar d'otorga-y a Lavoe temes inédites, esmucir por un camín seguru, faciendo versiones de boleros yá populares. Ente les temes escoyíes pueden mentase: «Vieya Carta», «La Semeya de Ma». «Probe del Probe» y «Solombres Namás».<ref>[http://www.fania.com/products/recordando-a-felipe-pirela Recordando Felipe Pirela nel sitiu web Fania] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> Pa finales d'esi añu, edítase y viéndese el tercer discu navidiegu d'Héctor Lavoe, ''Feliz Navidá'' que cuntó cola participación de [[Daniel Santos]] y [[Yomo Toru]]. Esti álbum grabar col fin de ser vendíu neses feches, d'acá escúchense temes como «Moza Contra Viejo» (grabada con [[Daniel Santos]]), «Una Pena en Navidá», «Dame un Chance» y otros más.<ref>[http://www.fania.com/products/feliz-navidá Feliz Navidá nel sitiu web Fania] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> ==== 1980-1986: Primer producción y artista estrella del sellu Fania ==== Yá en 1980, publicóse ''[[El Sabiu]]''. Esti álbum cuntó con siete tarrezas, anque pa esti discu solo grabáronse cinco canciones: «El Sabiu», «Plazos Traicioneros», «Alloñar», «Lloré» y «Ceora». Los otros dos tarrezas; «Pa Ochum» y «Nueche de Farra», son provenientes de les grabaciones del álbum ''[[De Ti Depende|De Ti Depende (It's Up To You)]]'' de [[1976]], y nun salieron nesi álbum por cuenta de que a'l propiu Lavoe nun-y gustó cómo salió la so voz. Finalmente, «Pa Ochum» y «Nueche de Farra» incluyir en ''[[El Sabiu]]'', yá que [[Jerry Masucci]] (presidente del sellu Fania) atopábase ansiosu en sacar un discu de Lavoe, por cuenta de les ganancies que xeneraba nesi tiempu la so música.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=IzstvBh6rIY|títulu=El Salseru entrevista a Gilberto "Pulpu" Colon Jr. - Parte 4 (Primeros minutos)}}</ref> Ente 1980 y 1981, Lavoe interpreta les temes «Ublabadu» y «Grana d'Amor» pa los álbumes de la [[Fania All Stars]], ''[[Commitment]]'' y ''Latin Connection''. Ye nesos años onde la Fania, con Lavoe nes sos files, empecipia una xira internacional prevista pa les ciudaes de [[Nueva York]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Panamá]], [[Barranquilla]], [[Bogotá]], [[Cali]], [[Caraques]], [[Guayaquil]], [[París (Francia)|París]], [[Barcelona (España)|Barcelona]] y otres ciudaes d'[[Europa]], col fin de promocionar dichos álbumes.<ref>[http://lahorafaniatica.gladyspalmera.com/fania-all-stars-aquella-historica-xira/ FANIA ALL STARS: AQUELLA HISTÓRICA XIRA] Consultáu'l 13 de marzu de 2016.</ref> En 1981, Héctor Lavoe publica'l so primera y única producción mientres la so carrera musical, ''[[Qué Sentimientu!]]''. El repertoriu escoyíu, los arreglos y hasta la portada del álbum marquen el regresu del cantante a los niveles artísticos de los sos trés primeros trabayos como solista. Les temes: «Soi Vagamundu», «Nun Hai Quien Te Aguante» y «Amor Suañáu» paecieron faese a la midida del artista. L'Asociación de Cronistes del Espectáculu (ACE) de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] apúrre-y a Lavoe una reconocencia a la excelencia por esti discu. Otra tema que se grabó nesa sesión ye «Tú bien lo sabes» y publicóse pal añu [[2001]] nun álbum recopilatorio. Na dedicatoria del álbum, Lavoe menta: {{cita|''Deseyo tomar esta oportunidá pa da-yos les más espresives gracies a tolos músicos que participaron nesta grabación y tamién al Sr. Jerry Masucci, Víctor Gallu, Fabián Ross, José Febles, Terry Borges y especialmente a Louie Ramírez.'' ''P.D.: Merque esti álbum, que ye la mio primer producción, si nun-y gusta se puede regalar a la so suegra o al súper del building o a daquién que-y caya mal. Si gústa-y, quédese con él.'' ''Gracies,'' ''Héctor Lavoe'' ''"El Cantante de la Xente"''|Dedicatoria d'Héctor Lavoe na contraportada del álbum ''[[Qué Sentimientu!]]''.<ref name="quesentimiento"/><ref name="quesentimientoǃ"/>}} [[Ficheru:Willie Colón & Héctor Lavoe.jpg|thumb|left|270px|[[Willie Colón & Héctor Lavoe]] nos [[años 1980]].]] En 1982, Héctor Lavoe brindó una serie de conciertos anque la so carrera venía pasando un puntu inciertu por cuenta del so comportamientu erráticu y adicción a les drogues. Ante esto, los direutivos del sellu [[Fania Records|Fania]], deciden xuntalo otra vegada al llau del so compadre y amigu, [[Willie Colón]] col fin de grabar el soundtrack de la película ''"Vixilante"'' y de camín rellanzar la carrera musical de Lavoe. L'álbum arrinca con «Murniu y Vacida», con Héctor cantando en plenitú de formes, el siguiente cantar foi «Vixilante» cola voz en solitariu de [[Willie Colón]]. «Juanito Alimaña», de [[Tite Curet Alonso]], foi'l senciellu a promocionar, que rápido esguiló los primeros llugares na radiodifusión, con Lavoe añediendo lleña al fueu nos sos soneos, cuantimás cuando narra'l funeral de [[Pedro Navaya]], y d'últimes «Pasé la Nueche Fumando», onde Héctor Lavoe canta a dúu con Willie Colón. L'invitáu estrella nesta última tema foi [[Yomo Toru]], quien pasaba por unu de los sos meyores momentos como solista, demostrándolo con un impresionante solo de cuatro. Los cantares nun salieron a la venta esi añu por cuenta de la ambiciosa propuesta de [[Jerry Masucci]] de llanzar primero la película ''"The Last Fight"'' protagonizada por [[Rubén Blades]] y [[Willie Colón]], que práuticamente-y costar l'imperiu salseru creáu nos años 1970. La publicación del álbum ''[[Vixilante (álbum)|Vixilante]]'' finalmente diose en [[1983]] y llogró l'oxetivu de poner de vuelta a Héctor Lavoe n'el emisores radiales, anque la película nun corrió cola mesma suerte.<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/vixilante|títulu=WILLIE COLON/HECTOR LAVOE (VIXILANTE) en fania.com/products}}</ref> Pa esos años, Lavoe convertir n'unu de los artistes esclusivos del sellu Fania, dau a lo que xeneraba la so simple apaición. En 1984, [[Johnny Pacheco]] escribe la tema «El Rei De La Puntualidá» pa un Héctor qu'acostumaba a llegar tarde a les presentaciones. Esti cantar apaez nel álbum ''[[Lo Que Pide La Xente]]'' xunto a otres temes como «Por Eso Yo Canto Salsa» y «Usando El Cocu», que fueron cantaes por tolos cantantes de la [[Fania All Stars]]. En 1985, publicóse ''[[Españó]]'', que tuvo so la producción de [[Jerry Masucci]] y Nilda "Puchi" Román (esposa de Lavoe). Esti álbum, grabáu metanes la debacle de [[Fania Records]], cuntó coles temes «Déxala Que Siga», «De Qué Tamañu Ye El to Amor» y «La Vida Ye Guapa». Pa esti discu volver al soníu de los trombones, y como convidáu especial nel pianu cuntar con [[Richie Ray]], solo pa la tema «Cáncer». Lavoe canta la tema «La Fama», escritu por sigo mesmu, tamién interpreta'l boleru «Don Fulanu De Tal» y el merengue «Por Qué Nun Puedo Ser Feliz».<ref>[http://www.fania.com/products/revento Héctor Lavoe Españó en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> ''[[Españó]]'' aportó a [[discu d'oru]], pero nun vendió tantu como esperaba [[Jerry Masucci]] por cuenta de que Lavoe llevaba cuatro años ensin grabar cola so orquesta;<ref name="españó">{{cita web |url=http://lahorafaniatica.gladyspalmera.com/hector-lavoe-revento/ |títulu=HÉCTOR LAVOE: ESPAÑÓ |language=Español| date=26 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=23 de xunu de 2016}}</ref> esti álbum entró na categoría ''Tropical/Salsa'' y ''[[Top Latin Albums]]'' del ranking [[Billboard]] de [[1985]]. Caltener nes [[llistes d'ésitos musicales]] d'esa revista hasta payares d'esi añu.<ref>{{cita web |url=https://books.google.co.uk/books?id=eSQEAAAAMBAJ&pg=PT64#v=onepage&q=revento&f=false|títulu=Chart na Revista Billboard del 30 de payares de 1985 (Top Latin Albums)}}</ref> Nesi mesmu añu, Lavoe interpreta la tema «Balta Tumbador» al llau de [[Tito Puente]] como parte del álbum ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 3''. Pa 1986, Lavoe participa nel álbum ''Viva La Charanga'' de la [[Fania All Stars]], cantando les temes «Voi Pa' Morón», «Isla Del Encantu» y «Guajira Con Tumbao» al llau d'[[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cali Alemán]]. Nesi mesmu añu, exactamente'l [[sábadu]] [[30 d'agostu]], la [[Fania All Stars]] celebró la so 20° Aniversariu nel [[Coliseo Roberto Clemente]] ([[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]]) polo que xuntaron, depués d'enforma tiempu, al dúu Colón-Lavoe (la última vegada que tocaren los dos xunto a les estrelles de Fania foi nel mesmu escenariu y nel añu [[1973]]). Acá interpretaron la tema «La mio Xente» y terminaron con una curtia versión de «La Murga»; nesti conciertu tamién participó'l so amigu [[Yomo Toru]].<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=khju7ohcaTQ|títulu=Fania All Stars y Héctor Lavoe nel Coliséu Roberto Clemente - San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan, 1986}}</ref> La [[Fania All Stars]] siguió brindando presentaciones per motivu de la so 20° Aniversariu en distintos llugares. Na mayoría de los conciertos daos participó Lavoe. Pa 1986, Héctor Lavoe presentar en diversos clubes de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Filadelfia (Estaos Xuníos)|Filadelfia]], [[Boston (Massachusetts)|Boston]], [[Nueva Jersey]] y siguió brindando conciertos en [[Perú]], [[Panamá]], [[Venezuela]], [[Colombia]], [[Puertu Ricu]], [[Ecuador]] y más. ==== 1987: ''Strikes Back'' y problemes personales ==== En marzu de 1986, depués del ésitu y l'acoyida recibida de los conciertos realizaos nos antroxos de [[Panamá]]; [[Willie Colón]] y Héctor Lavoe axuntar pa la producción de dos discos que significaríen presentaciones pa los [[años 1990]]. La orquesta encargar de tocar 16 temes, de los cualos 8 fueron escoyíos por Héctor, Willie y el presidente de la Fania, [[Jerry Masucci]] por qu'apaezan nesti álbum. Les otres temes restantes fueron al discu ''The Master & the Protexe'' del añu [[1993]]. Pa entamos de 1987, los problemes de Lavoe empezaron a agravase cuando'l so apartamentu en [[Queens]] amburar por una colilla encendida polo cual tuvo que saltar pela ventana del so cuartu, la cayida causólu múltiples quebres y de la mesma serios problemes de salú. Esto fizo que la Fania viérase un pocu afeutáu yá que Lavoe yera unu de los sos artistes principales, anque fixeron conciertos col fin d'ayudar. Depués d'esto, llegó-y la noticia del asesinatu de la so suegra doña Gina de Román; persona a la cual Héctor trataba como una madre.<ref name="españó"/> Anguaño, sábese que'l crime cometer un asesín en serie, sicasí, nunca se-y condergó por cuenta de un error policial.<ref name="españó"/> Esta traxedia fizo que nun volviera cantar el cantar «Suañando despiertu», onde Lavoe burllábase sanamente d'ella. Estos acontecimientos fixeron qu'una crisis nerviosa apoderar d'Héctor siendo internáu nuna clínica de reposu. Meses dempués y entá tando enyelsadura, Lavoe salió de la clínica de reposu onde s'atopaba y presentóse nel [[Día Nacional del Salsa]] realizáu en [[Bayamón, Puertu Ricu]] onde foi homenaxáu, amás xestionaron tou lo necesario por que'l so padre ver, yá que nunca tuviera la oportunidá de ver al so fíu nun conciertu. Una selmana dempués del conciertu, el padre d'Héctor morrió. Toos estos sucesos taben xenerando un estáu depresivu nel diariu vivir de Lavoe, pero la traxedia que-y terminaría d'arruinar la esistencia sería pal día 7 de mayu de 1987 al enterase que'l so fíu menor, Héctor Pérez Jr., morriera por causa de un disparu accidental que-y dio un amigu, mientres llimpiaba'l so revólver. Tou esto causó que Lavoe volviera recayer fuertemente nel usu escesivu de les drogues, atayando aquel intentu de dexales pa siempres, llegando a escapase de la clínica de reposu onde taba recibiendo ayuda.<ref name="lavoebook"/> {{cita|"Anguaño foime un pocu malu, yo nun quiero recordalo enforma porque yo vini trae-y allegría a la xente pero anguaño morrió la ma de la mio esposa, la mio suegra; morrió'l mio padre; morrió'l mio sobrinita; morrió'l mio fíu varón; quemóseme la casa y túvime que tirar per una ventana por eso ye que tengo la pierna asina malísima... pero Dios dixo Héctor, tienes que siguir alantre porque tu vinisti acá pa poner al pueblu a gociar... con Willie, vamos ver lo qu'inventamos, una cosa chévere."|''Héctor Lavoe'', sobre los sucesos asocedíos na so vida en 1987.<ref name="strikesback"/>}} Por esi tiempu, Héctor Lavoe taba faciendo esfuercios pa dexar les drogues recibiendo ayuda de dellos amigos como [[Cheo Feliciano]], [[El Gran Combu de Puertu Ricu|Jerry Rivas]], [[Frankie Ruiz]], [[Ismael Miranda]], [[Richie Ray]], [[Tito Nieves]] y dalgunos más qu'intentaron ayudar.<ref>{{cita web |url=http://www.herencialatina.com/cheo/cheo.htm|títulu=Entrevista a Cheo Feliciano}}</ref> Inclusive, [[Frankie Ruiz]], quien yera amigu íntimu de Lavoe, fíxo-y un acercamientu con Julio César Delgado, unu de los presidentes del sellu al cual pertenecía ([[Rodven Records|TH Rodven Records]]), por que pueda grabar con esta casa discográfica y pueda ingresar a la onda del mueyu eróticu y sensual, rellanzando la so carrera musical y ayudar personalmente, pero los problemes personales de Lavoe volviéronse tan fuertes que nunca llegó a responder tal propuesta, quedándose en [[Fania Records]].<ref>Páxina 90 de "Cada cabeza ye un mundu - La hestoria d'Héctor Lavoe"</ref> Finalmente y metanes los sos problemes personales, salió al mercáu ''[[Strikes Back]]'' con cantares como «Llocu», «Ponce», el boleru «Taxi», la plena «Como nun Voi Llorar», «N'El Fiando», «Escarcha», «Ella Mintió» y el senciellu «Platu De Segunda Mesa».<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/strikes-back|títulu=Strikes Back en fania.com}}</ref> Con esta última tema, Héctor tornó a les ondes radiales ya inclusive foi nomáu pa los [[premios Grammy]] de [[1988]] na categoría [[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Interpretación Llatina Tropical]] anguaño conocida como [[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Álbum Llatín Tropical Tradicional]].<ref name="86268a52" /> Tamién llegó a tar ente los meyores 20 álbumes de la revista d'Estaos Xuníos [[Billboard]] na categoría ''U.S. Billboard Tropical/Salsa'', algamando la posición 11.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/strikes-back-mw0000644247/awards|títulu=Strikes Back Ranking en allmusic.com}}</ref> Curiosamente, este foi unu de los postreros meyores álbumes del sellu [[Fania Records]] qu'al empar supunxo l'empiezu del final de la discográfica como empresa líder del sector.<ref name="strikesback">{{cita web |url=http://gladyspalmera.com/strikes-back-de-hector-lavoe-en-la hora-faniatica/ |títulu=STRIKES BACK D'HÉCTOR LAVOE NA HORA FANIÁTICA |language=Español| date=1 de mayu de 2016 |fechaaccesu=1 de mayu de 2016}}</ref> === Últimos años y fallecimientu (1988-1993) === ==== 1988-1992: Última grabación y conciertos de "regresu" ==== [[Ficheru:Héctor Lavoe 1987.jpg|thumb|Héctor Lavoe cola bandera de [[Puertu Ricu]] (1988).]] Pa 1988, Lavoe siguió dando conciertos magar los problemes personales que tenía, esto col fin de promocionar el so álbum ''[[Strikes Back]]'' que taba nomáu a los [[premios Grammy]], anque meses dempués non pudo ganar. A empiezos d'esi añu, esperimentó una traxedia más na so vida al enterase que carecía de [[Síndrome d'Inmunodeficiencia Adquirida]], adquiríu en inyectándose una aguya infestada (problema coles drogues). Nesi añu, Héctor fai presente nel nuevu álbum de les estrelles de Fania tituláu ''Avalumbu'', onde interpreta lo que foi la so última grabación d'estudiu llamáu «Siento». Pa esos años, el mueyu taba sufriendo un cayente ante l'apaición de nuevos xéneros musicales; Y esponentes de la "vieya escuela" como [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Miranda]] o'l mesmu Héctor Lavoe yá nun atraíen a les mases como na so dómina gloriosa d'años tras onde daben conciertos rebosantes de xente y fanáticos. A pesar d'esto, el llamáu ''Cantante de los Cantantes'' caltuvo un públicu fiel que lu siguía a onde el fora, nunca perdió'l ciñu de la so xente. En xunu de 1988, Héctor daría un conciertu que marcaría'l reinicio de la so carrera en [[Puertu Ricu]], nel [[Coliseo Rubén Rodríguez]] de [[Bayamón (Bayamón)|Bayamón]]. Equí compartiría l'escenariu con [[Ray Barretto]], Luis "Pericu" Ortiz, el Tumbao de [[Johnny Pacheco]] y [[Pete "El Conde" Rodríguez]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/avalumbu|títulu=Avalumbu en fania.com (Ctrl+F: Héctor Lavoe)}}</ref> Al momentu d'empecipiar l'espectáculu, el promotores (ente ellos [[Ralph Mercado]]) diéronse cuenta que se vendieren menos de trescientes entraes; esto por cuenta de que la so presentación coincidía con otres festividaes que s'ufiertaben de manera gratuita. Amás esistieron problemes col pagu a los organizadores del eventu. Con too y con eso, Héctor ufiertar a canta-y a aquella poca cantidá de xente gratuitamente, pero hubo conflictos ente los representantes, polo que finalmente'l promotor [[Ralph Mercado]] decidió dar per rematáu'l conciertu. Ante esto, Lavoe ordenó-y a la orquesta que siguiera tocando, una y bones él nun quería decepcionar a la xente que pagara por velo. Esto solo causó que los promotores del eventu apagaren les lluces y el soníu del escenariu.<ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/10/07/eps/1191737749_850215.html|títulu=Héctor Lavoe en elpais.com}}</ref> Esto empioró l'ánimu de Lavoe yá que un día dempués de tornar del fallíu conciertu al Hotel Regency del Condáu en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]], y tres un discutiniu cola so esposa, fixo un intentu de suicidiu llanzándose dende'l novenu pisu.<ref name="lavoebook">"Cada cabeza ye un mundu - La hestoria d'Héctor Lavoe"</ref> Sufrió munchos daños en tol cuerpu: quebrar de dambes piernes (la izquierda sufrió más daños), del brazu derechu y de delles costielles, lo qu'obligó a quien lo intervinieron a enllanta-y platinas de titaniu nos sos quebres. N'[[agostu de 1988|agostu d'esi añu]], [[Johnny Pacheco]] y [[Bobby Valentín]] entamaron un eventu nel [[estadiu Hiram Bithorn]] de [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] col fin de recaldar fondos pal so amigu Héctor Lavoe que s'atopaba hospitalizáu depués del intentu de suicidiu que foi un mes antes. Pa esti eventu participaron [[Tito Nieves]], [[El Gran Combu]], el llocutor de radio, [[Pedro Regueru]] y la Fania All Stars que cuntó con tolos sos artistes principales: [[Celia Cruz]], [[Cheo Feliciano]], [[Rubén Blades]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Ismael Quintana]], [[Adalberto Santiago]] y [[Santos Colón]].<ref name="fania2.1">{{cita web |url=http://www.proyectosalonhogar.com/Enciclopedia_Ilustrada/Fania2a.htm|títulu=Fania All Stars-Biografia de la Fania 2.1.}}</ref> Al añu siguiente (1989), llogró faer una serie de presentaciones llamaos "conciertos de regresu", pero de la mesma yera necesariu que'l cantante guardara enforma reposu, yá que entá nun taba del tou recuperáu de les sos graves mancadures. Naquel periodu de tiempu, Lavoe volvió ser víctima d'una despiadada esplotación que lo obligaba a cantar más de lo que'l so cuerpu podía aguantar, sumáu al mal pagu monetariu y al constante suministru de drogues que se-y apurría; Lavoe aportó a controláu y evitaba poner resistencia a les esixencies de dalguna xente de la so redolada, que fueron en primer instancia, David Llugo (conguero de la orquesta de Lavoe dende 1988 hasta 1992) quien llogró controlalo por aciu el suministru d'estupefacientes, y en compañía de los inhumanos contratos de Rafi Mercado, llograron quitar a Héctor la escasa vitalidá que taba recuperando amodo pa siguir cola so carrera, hasta que la so enfermedá dexar. Tol abusu al que Lavoe taba siendo sometíu, provocó l'aceleramientu del deterioru nel so cuerpu, yá que, pa esa dómina, non solo carecía de [[SIDA]], sinón tamién de diabetes, lo cual torgábalu que la ferida de la so pierna izquierda (que foi la más estropiada) sanara con rapidez. Yá pal 2 de setiembre de 1990, la [[Fania All Stars]] presentar xunto a otres agrupaciones como la [[Orquesta de la Lluz|Orquesta de La Lluz]] celebrando la 15.a edición del Festival de Salsa entamáu por [[Ralph Mercado]]. Nesta ocasión, l'eventu salseru nun se desenvolvió nel [[Madison Square Garden]] como taba avezáu, sinón nel [[Meadowlands Arena]] de [[Nueva Jersey]].<ref name="fania2.1"/> Pa esti eventu, Lavoe ye anunciáu como unu de los integrantes de los ''All-Stars'' que sería homenaxáu en vida y tocaría esa nueche, lo cual non solo avivó l'interés del públicu, sinón tamién un fuerte discutiniu tres bastidores.<ref name="fania2.1"/> [[Willie Colón]], que se suponía que diba participar esa nueche, retirar del show n'actitú de protesta, criticando duramente la decisión d'incluyir a Héctor nel show, sabiendo qu'ésti nun taba en condiciones pa xubir a la tarima esa nueche, anque'l mesmu Lavoe respondía por esto.<ref>{{cita web |url=https://www.facebook.com/notes/victor-renato-vivanco-y%C3%A1chigre/h%C3%A9ctor-lavoe/10200833280974607/|títulu=Cronología d'Héctor Lavoe}}</ref> Héctor llegó a la cortil deportiva al llau de la so esposa "Puchi" y unos familiares. Lo primeru que quixo faer foi vistise igual que los sos compañeros cantantes, ante esto "Puchi" salió a pidir ayuda yá que Héctor nun podía faelo por sigo solo. Yá tando vistíu y depués d'haber cantáu [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]] y [[Celia Cruz]] dieron pasu a quien toos esperaben, Héctor Lavoe quien foi recibíu ente abrazos per parte de los sos compañeros y con una estruendosa ovación per parte del públicu asistente, yá que nun lo víen dende diba años.<ref name="fania2.1"/> Los sos compañeros pensaron que taba en condiciones de cantar y ende foi que [[Johnny Pacheco]] llanzó los acordes de la clásica tema «La mio Xente». Apurriéron-y el micrófonu a Lavoe y mientres cinco minutos trató de cantar, ensin tener ésitu dalgunu, atatexaba coses que nun s'entendíen polo cual l'inxenieru de soníu baxó al mínimu'l soníu del micrófonu. Los otros cantantes de Fania que taben sobre l'escenariu (cola esceición de Quintana, quien baxó de la tarima tres nun aguantar ver al so compañeru y amigu de tal manera), empezaron a cantar la tema, más col ánimu de sostener al so compañeru, que de siguir con daqué que se convirtiera en dramáticu. L'eventu terminó con una azotada versión de Ponte Duru».<ref name="fania2.1"/> Cuando s'acabó'l conciertu, Pacheco tiró'l micrófonu al pisu y púnxose a llorar de llombu al públicu y de frente a la so orquesta. [[Cheo Feliciano]] tamién lloraba y trataba d'azorronalo con una sorrisa. [[Ray Barretto]] inclinóse sobre les sos congues ente que [[Roberto Roena]] quedó paralizáu xunto a les suyes. Héctor Zarzuela dexó la trompeta a un llau y cubrióse la cara con un pañuelu. "Puchi" aselaba a Héctor tres del escenariu por non poder cantar. Los medios catalogaron esta presentación como “La nueche en que Lavoe cantó en silenciu”. {{cita|“ ...fixi un show con él en Meadowlands, New Jersey, cola Fania, y por suerte salí del escenariu primero que él, sinón nun podría haber cantáu. Al velo cómo taba, la xente lloraba desconsoladamente. Foi una esperiencia bien amargosa”.|[[Celia Cruz]] fala sobre l'últimu conciertu d'Héctor Lavoe cola Fania.<ref>{{cita web |url=http://www.americasalsa.com/entrevistas/celia_cruz02.html|títulu=Entrevista a Celia Cruz}}</ref>}} Pa 1991, Héctor tuvo un derrame cerebral que-y quitó la movilidá de media cara y quitó-y definitivamente la capacidá de cantar ya inclusive de falar de manera clara. Esto fizo que nun pudiera faer más presentaciones. Lavoe quedó abandonáu nuna fonda soledá y probeza por cuenta de que David Llugo llograra que'l mesmu Lavoe roblára-y un poder onde-y confería les ganancies de les sos regalías discográfiques, aprovechándose de la so debilidá mental pola mor del estáu en que lo calteníen les drogues. Por fortuna de la familia d'Héctor Lavoe, esti pleitu xudicial llogróse ganar a favor d'ellos, una y bones la firma que Lavoe dio-y a Llugo taba mal fecha, polo tanto foi tomada como fraude.{{ensin referencies|fecha=febreru de 2016}} Créese que la última actuación pública de Lavoe foi nel club SOB's en [[Manhattan, Nueva York]], para [[abril de 1992]].<ref>[http://www.nytimes.com/1992/04/26/arts/review-music-mambo-becomes-king-on-mondays-at-sob-s.html?pagewanted=1 Mambo becomes King on Mondays at SOB's en NYTimes.com] Páxina web n'inglés consultada'l 7 de febreru de 2016.</ref> N'avientu d'esi añu, Lavoe tuvo recibiendo asistencia médica nel [[Cardenal Cook Hospital]], de [[Manhattan, Nueva York]]. El so estáu de salú nesi tiempu yera de suma gravedá y los médicos esperaben un posible fallecimientu. Bien pocos amigos y compañeros músicos fueron visitar na última etapa de la so vida.<ref>[https://archive.is/20160327082844/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=93082&year=1992&month=12 RUIZ PRIMERO EN BILLBOARD] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> ==== 1993: Fallecimientu y álbum póstumu ==== [[Ficheru:Lavoe graves.jpg|thumb|Balta d'Héctor Lavoe.]]Pasó los sos últimos años en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] presentándose frente a la xente que tristemente vía deteriorar na tarima, hasta que finó por causa de un paru cardiaco'l 29 de xunu de 1993, nel [[Memorial Hospital de Queens]]. Mientres dos díes, miles de persones de les comunidaes llatines de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]sobremanera los [[puertorriqueños]], rindieron homenaxe a Lavoe ufiertando los sos condolencias nel "Frank Y. Campbell Funeral Home" asitiáu na cai 81 y l'avenida Madison en [[Manhattan]]. Un ensame de persones fixeron fila pa ver el cuerpu de Lavoe, llegando a ocupar gran parte de la [[ciudá de Nueva York]] bloquiando hasta la contorna de la [[Quinta avenida]] y la cai 82.<ref>[https://books.google.com.pe/books?id=3UUVAgAAQBAJ&pg=PA171&lpg=PA171&dq=hector+lavoe+church&source=bl&ots=P7uIMzf-S8&sig=sWlPjbVQ6UIpAYbPAvknKMwx1WQ&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiKyJqk2ePKAhVEWx4KHXynAPcQ6AEIJjAC#v=onepage&q=Frank%20Y.%20Campbell&f=false Situating Salsa: Global Markets and Local Meanings in Latin Popular Music] Páxina web n'inglés, Hector Lavoe Funeral. Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> La misa de difuntu celebrar na ilesia católica de Santa Cecilia (St. Cecilia's Catholic Church) de la cai 106 en "El Barriu", [[Manhattan]]. A midida que el ataúd de Lavoe yera sacáu de la ilesia pa ser lleváu al coche aciagu, cientos de fanáticos empezaron a glayar frases comoː ¡Que Viva Héctor Lavoe!, ¡El to yes eternu!, ¡Hector Lavoe Vive!, ente qu'otros empezaron a aplaudir y a cantar plena (música típica de Puertu Ricu) o cantares de Lavoe.<ref>[https://books.google.com.pe/books?id=uJoOe-625j4C&pg=PA18-IA3&lpg=PA18-IA3&dq=hector+lavoe+church&source=bl&ots=_Y02-1-Iwk&sig=2EUGpL2KcOJa4WyhM_stCFRwTDA&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiKyJqk2ePKAhVEWx4KHXynAPcQ6AEILzAE#v=onepage&q=hector%20lavoe%20church&f=false Passion and Pain: The Life of Hector Lavoe] Páxina web n'inglés, La Vida d'Héctor Lavoe. Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> El viaxe hasta'l campusantu [[Saint Raymond]] del [[Bronx]] en [[Nueva York]] duró alredor de seis hores, ende foi soterráu al llau del so fíu Héctor Jr.; Unos díes dempués de la so muerte, el sellu [[Fania Records|Fania]] publicó l'álbum póstumu ''The Master & the Protexe'' que cuntó cola voz de Lavoe, solo en dellos cantares (esto por cuenta que'l so salú fallábalu bien de cutiu y torgába-y asistir a les sesiones de grabación), la mayoría de les temes fueron terminaos per Van Lester, cantante que [[Jerry Masucci]] y [[Ralph Mercado]] decidieron asitiar col fin de publicar dichu álbum.<ref>[http://oiganmigente.blogspot.pe/2008/02/del-cd-hector-lavoe-van-lester-master.html Van Lester] nel sitiu web Oyan La mio Xente. Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> Nueve años dempués, en xunu de 2002, los restos de Lavoe fueron llevaos a la so ciudá natal, [[Ponce (Puertu Ricu)|Ponce]], [[Puertu Ricu]], tal como él mesmu pidió. Al pie de él, fuelguen los cuerpos de la so esposa Nilda Román conocida como "Puchi" (finada en 2002) y el so fíu Héctor Pérez Jr. La xestión foi realizada por otru famosu cantante de mueyu, [[Ismael Miranda]].<ref>[https://books.google.com.pe/books?id=fUm3s-gFEzcC&pg=PA215&lpg=PA215&dq=Frank+Y.+Campbell+hector+lavoe+new+york+times&source=bl&ots=fyP3HSY6r9&sig=YUi94JOVeygk2TEayCt1Og9tkzA&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwit6bOY6p_JAhUFOyYKHYk6ApkQ6AEIGjAA#v=onepage&q=Frank%20Y.%20Campbell%20Funeral%20Home%2C%20located%20on%2081st&f=false Mambo Montage: The Latinization of New York City] Páxina web n'inglés, Héctor Lavoe funeral 2-Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> == Carauterístiques de la so voz == Les carauterístiques de la voz de Lavoe yeren la so nasalidá natural, que nun asonsañaba al cantar. Otru aspeutu yera'l rellumu n'el so voz y llimpiar que yera: nun sonaba rasposa nin opaca. Sumáu a eso, tenía una gran fuercia pa cantar, que-y imprimía un calter fuerte a les sos interpretaciones. Tenía tamién un manexu bastante eficiente del so rexistru vocal, que estendíase dende'l ''la₂'' (como s'aprecia en delles versiones en direuto de «La Murga de Panamá», mientres faía la melodía de los trombones), hasta'l ''la₄'' (que puede apreciase nel boleru «Tantu como ayeri» y «La retirada»).<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=VP8kVUz2qhE «La retirada»], audiu del cantar; nel minutu 3:04 canta la nota más aguda del so rexistru: el ''la₄''. Anque nel minutu 2:54 de «Ruempi, Saragüey» [http://www.youtube.com/watch?v=FRCtItdg4AQ] fai un gritíu glissando qu'empieza en ''la₄'' y termina en ''la₅''.<!-- pero un gritíu nun puede considerase dientro del rexistru cantable d'un cantante, fai parte del rexistru de falcete --></ref> Tenía un rexistru de [[tenor]] común, de dos octaves, qu'entiende ente "la₂" y "la₄", con una tesitura que-y facilitaba executar los sos agudos. Tamién tenía una [[dicción]] que-y daba la cualidá de cantar fraseo estensu y rápido con muncha claridá y con bona emisión, lo cual dexába-y al oyente entender lo que taba cantando. == Legáu == [[Ficheru:Statuehectorlavoe.jpg|thumb|Estatua d'Héctor Lavoe nel [[Callao (provincia constitucional, Perú)|Callao]] ([[Callao, Perú|Callao-Perú]]).]] Esisten monumentos llevantaos nel so honor en [[Ponce]], [[Puertu Ricu]] (onde se-y considera Fíu Pernomáu) y nel puertu del [[Callao]], [[Perú]]. La so solmenada vida personal y profesional foi llevada al teatru y al cine. En 1999, estrenóse la obra teatral ''¿Quién mató a Héctor Lavoe?'' producida por Pablo Cabrera y David Maldonado, con [[Domingo Quiñones]] personificando a Lavoe; Pal añu [[2006]], apaez la película biográfica ''[[El cantante (película)|El cantante]]'', protagonizada por [[Marc Anthony]] y [[Jennifer Lopez]]; en [[2011]] estrenóse otra película biográfica, ''The King Hector Lavoe'', esta vegada con Raúl Carbonell dando vida a Lavoe. Ye consideráu como unu de los más grandes soneros del mueyu y llogró, a pesar del tiempu, que la so voz siga oyéndose en diverses partes del mundu, en países como [[Puertu Ricu]], [[Republica Dominicana]], [[Colombia]], [[Perú]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Panamá]], [[Venezuela]] y [[Estaos Xuníos]], amás d'otros países d'[[América Llatina|América llatina]], el [[Caribe (rexón)|Caribe]], [[Europa]], [[Asia]] y [[África]]. El legáu musical dexáu por Héctor Lavoe vese presente en munchos de los cantantes de [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] contemporáneos. Dadu a la enorme reconocencia que tien, estos nuevos cantantes del xéneru traten d'asonsañalo tantu na so voz como na so personalidá. Artistes de [[reggaeton]], [[Cumbia (Colombia)|cumbia]], [[Merengue (xéneru musical)|merengue]] ya inclusive [[rock]] llegaron a interpretar cantares del llamáu «''Cantante de los Cantantes''» sintiendo al empar, una gran almiración polo que Lavoe foi, pal mundu de la música. La orquesta qu'acompañó a Héctor a lo llargo de la so carrera, volvió axuntase so la direición del pianista [[Gilberto Colón Jr.]] pal 1 de mayu de 1999 nel [[estadiu Hiram Bithorn]] celebrando la carrera musical de Lavoe, nesti conciertu participaron, en calidá d'invitaos, artistes como [[Ismael Miranda]], [[Tito Nieves]], [[Adalberto Santiago]], [[Tito Rojas]], [[Willie Colón]], [[Yomo Toru]], [[Papu Lucca]], [[Cano Estremera]], [[Hector "Pichie" Pérez]] y otros más.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=mWQrxPJFuWk|títulu=Héctor Lavoe Tributo Históricu 1999}}</ref> Esta orquesta brinda presentaciones anguaño sol nome de "La Orquesta de la Xente", siempres interpretando y recordando la música d'Héctor Lavoe.<ref>{{cita web |url=http://www.radioelsalsero.com/2011/03/la orquesta-de-la xente-y-les sos.html|títulu=La Orquesta de la Xente y los sos integrantes}}</ref> L'agrupación [[Fania All Stars]], al igual que [[Willie Colón]] realicen nes sos presentaciones, homenaxes a Lavoe. == Discografía == {{AP| Discografía d'Héctor Lavoe}} === Álbumes d'estudio === {{Columnes}} ;Con [[Willie Colón]] *[[1967]]: ''[[El Malu]]'' *[[1968]]: ''[[The Hustler (álbum)|The Hustler]]'' *[[1969]]: ''[[Guisando (álbum)|Guisando (Doing A Job)]]'' *[[1969]]: ''Cosa Nuesa (Our Thing)'' *[[1970]]: ''[[The Big Break - La Gran Fuga|La Gran Fuga (The Big Break)]]'' *[[1970]]: ''[[Asaltu Navidiegu]]'' *[[1972]]: ''El Xuiciu'' *[[1973]]: ''[[Matar (álbum)|Matar <small>"Si Nun Merca Esti LP"</small>]]'' *[[1973]]: ''Asaltu Navidiegu, Vol. 2'' *[[1975]]: ''[[The Good, The Bad, And The Ugly (álbum)|The Good, The Bad, And The Ugly]]'' *[[1983]]: ''[[Vixilante (álbum)|Vixilante]]'' {{Nueva columna}} ;Como Solista *[[1975]]: ''[[La Voz (álbum)|La Voz]]'' *[[1976]]: ''[[De Ti Depende|De Ti Depende (It's Up to You)]]'' *[[1978]]: ''[[Comedia (álbum)|Comedia]]'' *[[1979]]: ''Recordando a Felipe Pirela'' *[[1979]]: ''Feliz Navidá <small>(con [[Daniel Santos]] & [[Yomo Toru]])</small>'' *[[1980]]: ''[[El Sabiu]]'' *[[1981]]: ''[[Que Sentimientu!]]'' *[[1985]]: ''[[Españó]]'' *[[1987]]: ''[[Strikes Back]]'' *[[1993]]: ''[[The Master & The Protexe]] <small>(con Van Lester; álbum póstumu)</small>'' |} {{Columnes}} ;Collaboraciones/Otres grabaciones * [[1965]]: «La mio China botóme del álbum ''Ta de Bala'' <small>(con Russell Cohen y La New Yorker Band; Grabáu en 45 RPM)</small> * [[1979]]: «Onde Tabes Tu» <small>(con [[Tito Puente]])</small> del álbum ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 2'' * [[1985]]: «Tumba Tumbador» <small>(con [[Tito Puente]])</small> - del álbum ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 3'' * [[2001]]: «Tú bien lo sabes» del álbum recopilatorio ''[[Tú bien lo sabes (álbum)|Tú bien lo sabes]]'' <small>(grabáu orixinalmente en 1981)</small> |} {{Columnes}} ;Con [[Fania All Stars]] * [[1976]]: ''[[Tribute to Tito Rodríguez]]'' ** «Cuando, Cuando, Cuando» ** «Vuela El Palombu» <small>(con [[Santos Colón]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Justo Betancourt]], [[Bobby Cruz]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cheo Feliciano]])</small> * [[1980]]: ''[[Commitment]]'' ** «Ublabadu» * [[1981]]: ''Latin Connection'' ** «Grana d'Amor» * [[1984]]: ''[[Lo Que Pide La Xente]]'' ** «Por Eso Yo Canto Salsa» <small>(con [[Cali Alemán]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Adalberto Santiago]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Celia Cruz]])</small> ** «El Rei De La Puntualidá» ** «Usando El Cocu» <small>(con [[Cali Alemán]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Adalberto Santiago]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Celia Cruz]])</small> * [[1986]]: ''Viva La Charanga'' ** «Guajira Con Tumbao» <small>(con [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cali Alemán]])</small> ** «Voi Pa' Morón» ** «Isla Del Encantu» * [[1988]]: ''[[Avalumbu (álbum)|Avalumbu]] '' ** «Siento» |} === Álbumes en direutu (en direuto) === {{Columnes}} ;Como solista *[[1997]]: ''[[Hector Lavoe Live]]'' *[[2005]]: ''[[“El mio Regresu” Live At Private Club]]'' |} {{Columnes}} ;Con [[Fania All Stars]] * [[1968]] y [[1969]]: ''[[Live at the Red Garter, Vol. 1|Live at the Red Garter, Vol.1]] y [[Live at the Red Garter, Vol. 2|2]]'' ** «Nueche» <small>con [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Ismael Miranda]] y [[Adalberto Santiago]]</small> * [[1972]]: ''Live At The Cheetah Vol. 1 y 2'' ** «Quitar El to» <small>con [[Adalberto Santiago]], [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]</small> ** «Estrelles De Fania» <small>con [[Adalberto Santiago]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Santos Colón]]</small> ** «Que Barbaridá» <small>con [[Ismael Miranda]]</small> * [[1972]]: ''[[Our Latin Thing (soundtrack)|Our Latin Thing (Soundtrack)]]'' ** «Quitar El to» <small>con [[Adalberto Santiago]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]</small> * [[1975]] y [[1976]]: ''Live at Yankee Stadium Vol. 1 y 2'' ** «La mio Xente» <small>(grabada orixinalmente nel conciertu inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] de 1973; tamién apaez nel álbum [[San Xuan 73|San Xuan 73']])</small> ** «Congo Bongu» <small>con [[Cheo Feliciano]] (grabada orixinalmente nel conciertu inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] de 1973; tamién apaez nel álbum [[San Xuan 73|San Xuan 73']])</small> * [[1978]]: ''Fania All Stars Live'' ** «Saca La to Muyer» <small>con [[Ismael Quintana]], [[Santos Colón]], [[Ismael Miranda]], [[Cheo Feliciano]], [[Celia Cruz]] y [[Justo Betancourt]]</small> * [[1979]]: ''Habana Jam'' <small>(Grabáu'l 3/3/1979 nel Teatru Karl Marx en [[L'Habana, Cuba]])</small> ** «La mio Xente / Barbarazo» <small>con [[Wilfrido Vargas]]</small> * [[1986]]: ''[[Live in Africa]]'' <small>(Grabáu en 1974)</small> ** «La mio Xente» ** «Guantanamera» <small>con [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]</small> ** «Hector Lavoe & Ismael Quintana Traditional (Acappella)» <small>con [[Ismael Quintana]]</small> * [[2009]]: ''[[San Xuan 73|San Xuan 73']]'' <small>(Grabáu nel conciertu inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] de 1973)</small> ** «La mio Xente» ** «Congo Bongu» <small>con [[Cheo Feliciano]]</small> |} === Álbumes recopilatorios === {{Columnes}} ;Compilaciones * [[1972]]: ''Crime Pays'' * [[1978]]: ''Déjà Vu'' * [[1980]]: ''Héctor's Gold'' * [[1989]]: ''Les Clásiques d'Héctor Lavoe Vol. 1 y 2'' * [[1993]]: ''Tributu a Héctor Lavoe'' * [[1993]]: ''Lavoe: Fania Legends of Salsa Collection Vol. 1'' * [[1994]]: ''Lavoe: Fania Legends of Salsa Collection Vol. 2'' * [[1997]]: ''Fania All-Stars with Hector Lavoe'' * [[2000]]: ''15 Éxito - Héctor Lavoe'' * [[2000]]: ''Swings'' * [[2001]]: ''[[Tú bien lo sabes (álbum)|Tú bien lo sabes]]'' * [[2004]]: ''Hector Lavoe - La Esperiencia'' {{Nueva columna}} * [[2007]]: ''La Voz Fania Masterworks'' * [[2007]]: ''A Man and His Music: La Voz'' * [[2007]]: ''El Cantante: The Originals'' * [[2007]]: ''Asaltu Navidiegu Deluxe Edition'' * [[2008]]: ''The Complete Studio Albums, Vol. 1'' * [[2009]]: ''The Complete Studio Albums, Vol. 2'' * [[2009]]: ''El Xuiciu Fania Masterworks'' * [[2009]]: ''Historia d'El Salsa - Héctor Lavoe'' * [[2010]]: ''Héctor Lavoe: Greatest Hits'' * [[2010]]: ''Hector Canta A Borinquen'' * [[2012]]: ''Hector Lavoe Anthology'' * [[2012]]: ''Seleiciones Fania - Héctor Lavoe'' {{Final columnes}} == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Notes |- | [[1972]] || ''[[Our Latin Thing (Nuesa Cosa)]]'' || Primer película de Fania All Stars |- | [[1974]] || ''[[Celia Cruz and the Fania All Stars in Africa]]'' || Conciertu grabáu n'África |- | [[1976]] || ''[[Salsa (Documental)|Salsa]]'' || Documental |- | [[1983]] || ''[[The Last Fight (película)|The Last Fight]]'' || Cameo d'Héctor Lavoe |- | [[1986]] || ''[[Live in Africa]]'' || El detrás de cámares de la Fania All Stars n'África |- | [[2015]] || ''[[The Latin Explosion: A New America]]'' || Documental |} == Referencies == {{llistaref|3}} {{llistaref|group=n.}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.eljibaritodeponce.com/ El Jibarito de Ponce.] Tou lo que precises saber sobre Héctor Lavoe * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=10684 Héctor Lavoe] nel sitiu web Find A Grave. * [http://www.mambo-inn.com/index.php?option=com_content&view=article&id=123 El día en que s'apagó a Héctor Lavoe] nel sitiu de Mambo inn. * [https://www.imdb.com/name/nm0492150/#self Héctor Lavoe IMDb] {{NF|1946|1993|Lavoe, Hector}} [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Productores discográficos de Puertu Ricu]] [[Categoría:Compositores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] qr7lv13iofzu9k4qrl2o0ljuzo707aw 3713302 3713282 2022-08-25T10:10:04Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Tradubot|Héctor Lavoe}} {{persona}} '''Héctor Juan Pérez Martínez''' {{nym}}, conocíu como '''Héctor Lavoe''',<ref name="Triump">{{cita web| autor=Eileen Torres| url=http://www.salsacentro.com/hectorlavoe.htm| títulu=The Triumph and Tragedy of Héctor Lavoe| fechaaccesu=13 de xunu de 2007| urlarchivu=https://web.archive.org/web/20020708040117/http://salsacentro.com/hectorlavoe.htm| fechaarchivu=8 de xunetu de 2002}}</ref> foi un [[cantante]], [[compositor]] y [[productor musical]] de [[salsa (xéneru musical)|salsa]] mientres los [[años 1970]] y [[años 1980|1980]]. Integró la orquesta de [[Willie Colón]], dende 1967 hasta 1974 onde llogró la reconocencia con cantares como «[[Aguanile]]», «Che Che Colé», «La Murga», «Juana Peña», «Calle luna, Calle sol», «Barrunto», «Timbalero», «Abuelita» y más. Tamién integró la orquesta salsera [[Fania All Stars]] dende la so creación, en 1968 hasta los sos últimos años de vida; cabo mentar que Lavoe foi unu de los artistes principales del sellu [[Fania Records]], lo mesmo que de la Fania All Stars. Con ellos grabó dellos cantares que se convirtieron n'ésitos musicales, tales como «[[La mio Xente]]», «El Rei de la Puntualidá», «Ublabadú», «Siento» y más temes que salieron nel discu recopilatorio ''Fania All-Stars with Hector Lavoe'' en 1997. Tres la so separación de [[Willie Colón]], empecipió la so carrera como solista y publicó el so primer álbum ''[[La Voz (álbum)|La Voz]]'' onde recibió un [[discu d'oru]] y llogró per parte de la revista [[Latin NY]], el premiu a ''Meyor Vocalista Masculín de 1976'' y ''Meyor Conxuntu de 1976''. Darréu llanzó otros álbumes como ''[[De Ti Depende]]'', ''[[Comedia (álbum)|Comedia]]'', ''[[El Sabiu]]'', ''[[Que Sentimientu!]]'', ''[[Españó]]'' y más discos que llograron diversos premios. El so últimu álbum ''[[Strikes Back]]'', llanzáu en [[1987]], foi nomáu a los [[premios Grammy]] de 1988 na categoría ''[[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Interpretación Llatina Tropical]]'' anguaño conocida como ''[[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Álbum Llatín Tropical Tradicional]]'', anque non pudo ganar. A lo llargo de la so carrera como solista, llogró dellos ésitos musicales como «[[El Cantante (cantar)|El Cantante]]», «Ruempe Saraguey», «Periódicu d'Ayeri», «Juanito Alimaña» y «Platu de Segunda Mesa», por solo mentar dalgunos. Amás de tocar con [[Willie Colón]] y la [[Fania All Stars]], Lavoe compartió escenariu con diversos artistes del mediu salseru como [[Andy Montañez]], [[El Gran Combu]], [[Frankie Ruiz]], [[Santos Colón]], [[Oscar D' Lleón]], [[Tito Nieves]], [[Ismael Rivera]] y otros cantantes. Tamién llogró grabar cantares al llau de [[Daniel Santos]], [[Tito Puente]] y [[Richie Ray]]. El so primer fíu tener con Carmen Castro y nació en 1968 sol nome de José Alberto Pérez. El so segundu fíu tener con Nilda "Puchi" Román (con ella casaríase darréu) y llamóse Héctor Pérez Jr., quien nació en 1969 y finó en 1987 al manipoliar una arma de fueu. En xunu de 1993, Lavoe finó a los 46 años depués de sufrir un [[paru cardiaco]] causáu polos entueyos del [[SIDA]], qu'adquirió a mediaos de los años 1980 en inyectándose una aguya infestada. El so cuerpu fuelga anguaño nel Campusantu Civil de [[Ponce, Puertu Ricu]], al llau del so fíu Héctor Pérez Jr. y la so esposa Nilda "Puchi" Román finada en 2002.<ref>{{cita web |url=http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=10684|títulu=Hector Lavoe en findagrave.com}}</ref> == Biografía == === Primeros años (1946-1962) === Héctor Lavoe nació nel senu d'una familia humilde sol nome d'Héctor Juan Pérez Martínez, el 30 de setiembre de 1946, nel barriu [[Machuelo Embaxo (Ponce)|Machuelo Embaxo]] de la Cantera de [[Ponce (ciudá)|Ponce]], [[Puertu Ricu]]. Foi unu de los ocho fíos que tuvo Francisca Martínez (Panchita) y Luis Pérez (Llucho). A los trés años d'edá perdió a la so madre, lo cual sería'l primeru de munchos golpes na vida del cantante. El so padre, quien tocaba la guitarra con tríos y orquestes locales dio instrucción musical al so fíu, y matricular na [[Institutu de Música Juan Morel Campos|Escuela de Música Juan Morel Campos]] onde canta'l cantar «Campanines de Cristal»", boleru compuestu por Rafael Hernández Marín, nuna fiesta d'escuela. El so padre tenía'l suañu de ver a Héctor convertíu nun gran saxofonista. Anque Lavoe aprendió los fundamentos de la música, llueu perdió interés en dichu preséu. Sentía que lo suyo yera cantar. Héctor pasó gran parte del so tiempu escuchando música xíbara y popular. Los sos cantantes favoritos yeren Jesús Sánchez Erazo, más conocíu como «Chuito el de Bayamón», [[Odilio González]], Roberto Cara y [[Daniel Santos]], que les sos voces y estilos asonsañó mientres los sos entamos na música. Otros cantantes qu'influyeron descomanadamente n'Héctor fueron: [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Rivera]] y [[Ismael Quintana]]. A la edá de 14 años, convertir nel cantante d'una banda en [[Puertu Ricu]], onde recibía'l pagu de dieciocho dólares per nueche, lo que nesos años, yera un bon sueldu pa una persona de la so edá.<ref name="About"/> Mientres la so adolescencia, Héctor frecuentó diversos clubes musicales onde cantó acompañáu de los sos amigos de la infancia José Febles y Roberto García.<ref name="lavoz">[Héctor Lavoe "La Voz" - A man and his music]</ref> === Viaxe a Nueva York y entamos na música (1963-1966) === Héctor tenía'l suañu de cantar en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], col fin de faer fama y fortuna. El so padre taba totalmente en contra de la idea yá que l'hermanu mayor d'Héctor emigró escontra allá y morrió nun accidente. Ante la negativa del so padre, Héctor llegó a [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], el [[3 de mayu]] de [[1963]] a la edá de 16 años y camudóse cola so hermana mayor Priscilla. La so primer impresión de la ciudá, que consideraba como un llugar arrogante na tierra, foi decepcionante, al ver los edificios y les cais de la parte llatina desdexaos y llenes de basura. {{cita|A los 14 años, sentía que nun taba faciendo daqué cola mio vida. Dexé la escuela pos siempres taba metíu en llíos, y a los 16 años decidí venir a Nueva York a faeme d'enforma dineru.|Héctor Lavoe, sobre la so decisión de dir a Nueva York.<ref>{{cita web |url=http://www.akangana.com/2011/06/18-anos-ensin-hector.html#.V0ytdjXhC1s |títulu=Tantos años ensin Héctor Lavoe | date=29 de xunu de 2011 |fechaaccesu=30 de mayu de 2016}}</ref><ref>{{cita web |url=https://scontent.flim2-1.fna.fbcdn.net/v/t1.0-9/405036_430566173636983_1438866704_n.jpg?oh=1066698927244fb29a66c06b90bd4f6c&oe=57DFABD9|títulu=La Estrella del mes - Héctor Lavoe}}</ref>}} Lo primero que fizo Héctor al llegar a [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] foi buscar un trabayu, consiguiendo emplegos como pintor, llimpia llunes, maleteru, mensaxeru, camareru y conserxe, por mentar dalgunos, hasta qu'un día realcontrar col so amigu de la infancia, Roberto García, quien lo empezar a llevar a los salones de baille y clubes de música llatina del Barriu Llatín, Bronx y el Baxu Manhattan; Depués d'un tiempu, García convidó a Héctor al ensayu d'un sestetu musical que se taba formando.<ref name="lavoz"/> El vocalista cantaba'l boleru «Los tos Güeyos» y nun taba faciendo un bon trabayu, asina qu'Héctor suxuriólu como xestu de bona voluntá, que lo intentara otra manera, interpretando esta tema al so estilu. Como resultáu d'esi actu desinteresáu, el grupu ufiertó-y el puestu de vocalista, que darréu aceptó.<ref name="About">[http://www.hectorlavoe.com/about/ «Héctor Lavoe, el Cantante de los Cantantes»], artículu n'inglés nel sitiu web Héctor Lavoe. Consultáu'l 2 de febreru de 2016.</ref> Yá depués, en payares de 1964, Héctor asistió a un club na avenida Prospect, del barriu de [[Brooklyn, New York|Brooklyn]], y conoció al pianista Rusell Cohen, direutor de la orquesta ''New Yorker Band''. Ellí, Héctor cantó-y unes llinies del boleru «Plazos traicioneros» col fin de pertenecer a la so orquesta, siendo aceptáu como unu de los cantantes y coristes d'esti grupu musical. Al añu siguiente (1965), Héctor grabó'l so primera senciellu al llau de la ''New Yorker Band'' en [[45 RPM]] llamáu: «La mio China botóme de la producción ''Ta de Bala'' pal sellu SMC; l'autor d'esta tema ye [[Arsenio Rodríguez]] y l'arreglu facer Alfredito Valdés Jr., Héctor permaneció nesta banda por un tiempu más faciendo coros y tocando les maraques, ente que la voz líder yera Rafael “Chivirico” Dávila.<ref>{{cita web |url=http://gonikus.blogspot.pe/2009/02/russel-cohen-and-newyorkers.html|títulu=RUSSEL COHEN AND THE NEWYORKERS - HECTOR LAVOE}}</ref> Pa 1966 y coles mesmes que yera integrante de la ''New Yorker Band''; integró distintes bandes como la ''Orquesta Nueva York'', ''Allegre All Stars'' y ''Francisco "Kako" Bastar y la so orquesta'', nesta postrera ye onde conoció al so padrín artísticu [[Johnny Pacheco]], trabayando al so llau por dos selmanes, hasta que Pacheco ufiertó-y grabar con un mozu músicu llamáu [[Willie Colón]].<ref name="entrevistahectorlavoe">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=HMSMDFohdq8|títulu=Entrevista a HECTOR LAVOE}}</ref><ref name="About"/> === Etapa con Willie Colón y la so orquesta (1967-1974) === {{AP|Willie Colón & Héctor Lavoe}} Dende los sos entamos na música, Héctor Lavoe grabó un total d'once disco al llau de Willie Colón, incluyendo los dos últimos álbumes, ''[[The Good, The Bad, And The Ugly (álbum)|The Good, The Bad, And The Ugly]]'' (1975) y ''[[Vixilante (álbum)|Vixilante]]'' (1983). En [[1967]], Willie tenía llistu la metá del so primer álbum pal sellu Allegre Records y Futura Records, pero estes disqueras quebraron y el material foi confiscado, anque depués l'inxenieru de soníu Irv Greenbaum llograr y llevar a [[Jerry Masucci]]. Yá depués, el sellu [[Fania Records]] ufiérta-y a [[Willie Colón]] grabar pa esti sellu cola condición de camudar al cantante d'esa orquesta que yera Tony Vásquez,<ref>[http://www.akangana.com/2011/07/el-malu-de-aqui-soi-yo-porque-tengo.html#.VrKBUtLhC1s El malu d'equí soi yo, porque tengo corazón] Consultáu'l [[3 de febreru]] de [[2016]]</ref> ende ye onde [[Johnny Pacheco]] propunxo a Héctor Lavoe como nuevu vocalista de la orquesta de Colón, Pacheco yá taba al tantu de la so voz, la so enunciación impecable y les sos habilidaes estilístiques. P'aquel entós Colón yera consideráu un mozu músicu de propuestes interesantes pero con mal soníu. Nuna d'eses presentaciones que daba la orquesta de Willie nos locales llatinos de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], atopábase tocando [[The New Yorkers]], la orquesta onde cantaba Héctor Lavoe. Pacheco y Colón fueron a ufierta-y a Lavoe que terminara de grabar esi álbum, recibiendo una respuesta negativa nun primer momentu anque depués aceptaría concluyir el [[LP]]. Munchos años dempués, [[Willie Colón]] comentó nuna entrevista cómo conoció a Héctor Lavoe. {{cita|“Cuando m'ufiertaron grabar pal sellu Fania, nun lo creyí. Cuando conocí a Johnny Pacheco, lo primero que me dixo foi: ''hai que buscate un cantante''... Yo nesi momentu tocaba nel Club de la Lexón Americana, na 162 y Prospect Avenue, y nel pisu de riba, el Ponce Social Club, tocaba otra orquesta: The New Yorkers. Ellos teníen un cantante mocín, jincho, feu y flacu. Llamábase Héctor Juan Pérez Martínez. Fui con Pacheco a ufierta-y que grabara con nós esi primer discu. Pa mi yera duru, porque'l mio cantante llevaba años conmigo. Lo peor foi qu'Héctor me contestó bien guapetón: ''Yo nun quiero grabar contigo, man... Ustedes tán bien, bien fluexos''. ¿Por qué se negó? Col tiempu díxome, despechado, que foi porque naquel momentu nun-y ufiertara entrar na orquesta, namái grabar. Héctor y yo entendimos que nuesu xunte foi daqué necesariu y natural.|''[[Willie Colón]]'' cunta cómo conoció a Héctor Lavoe.<ref>{{cita web|url=http://www.legaciadelasalsa.net/#!hector-lavoe/c5i6|títulu=Legacia del salsa Héctor Lavoe Willie Colón|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160209031339/http://www.legaciadelasalsa.net/#!hector-lavoe/c5i6|fechaarchivu=9 de febreru de 2016}}</ref>}} ==== 1967-1969: Primeros álbumes y conciertos con Fania All Stars ==== Nel branu de 1967 salió al mercáu'l so primer trabayu discográficu, llamáu ''[[El Malu]]'', onde Héctor, quien yá yera conocíu como "''La Voz''" (LaVoe), apaez como vocalista líder cantando les temes «Borinquen», «El Malu», «Chonqui» y «Quimbombo». Los otros cantares d'esti álbum fueron interpretaes por [[Yayo L'Indiu]] y [[Elliot Romero]], quien yá grabaren delles temes primero que [[Willie Colón]] roblara por [[Fania Records]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/el-malu|títulu=El Malu en fania.com}}</ref> Lavoe mentó ingresar a la orquesta de Willie en condición d'invitáu, ensin dalgún tipu de contratu: {{cita|Dende esa vegada p'alantre (dempués de grabar ''El Malu''), nun-y dixi a Willie que diba tocar con él; nunca falamos de negocios, nunca se dixo nada [...] Eses temes facer bien, según ellos [...] Yo tenía 17 años y Willie tenía 15, yera un nene... Desque fixi'l LP, nunca falamos de trabayar col grupu, pero metí mano. Él díxome: "tamos tocando estes selmanes na Rede Garter, nel Corsu y n'otros llugares", y convidáronme a tolos sitios a los que diben tocar. Trabayé porque asocedió y pasó, eso foi tar nel sitiu y al momentu en que se precisaba.|''Héctor Lavoe'', sobre los sos entamos na música con [[Willie Colón]].<ref name="entrevistahectorlavoe"/>}} Al añu siguiente, en 1968, publicar ''[[The Hustler (álbum)|The Hustler]]'' el segundu álbum de Lavoe al llau Colón. P'aquel entós, Héctor nun cantaba n'inglés polo que se convirtió nel venceyu de la orquesta de Colón colo caribeño; el trombonista decidió aprovechar el potencial que brindaba'l cantante pa decantase definitivamente escontra la música llatina afroantillana.<ref>[http://www.fania.com/search/node/the%20hustler «The hustler»], artículu nel sitiu web Fania. Consultáu'l 5 d'abril de 2013.</ref> Nesti [[LP]] destacaron les temes «Qué matu», «Acábase Esti Mundu» y «Eso Báillase Asina».<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/the-hustler|títulu=The Hustler en fania.com}}</ref> Mientres esi añu (1968), Lavoe empecipió una rellación sentimental con Carmen Castro, quien quedó embarazada, pero negar a casase con él porque lo consideraba un muyeriegu. El primer fíu de Lavoe, José Alberto Pérez nació'l 30 d'ochobre de 1968. Cuando José foi bautizáu, Héctor recibió una llamada informándo-y de que Nilda ''Puchi'' Román (con quien tamién tuvo una rellación) taba embarazada. El segundu fíu de Lavoe, Héctor Jr. nació'l 25 de setiembre de 1969. Dempués d'esto, la pareya casóse, y tres un pidimientu de la so esposa, Héctor caltúvose alloñáu del so primer fíu y la madre d'este.<ref name="About"/> Pa esi tiempu, el sellu [[Fania Records|Fania]] decide crear una orquesta colos artistes más conocíos ya importantes qu'allugaben, de cutiu, reforzaos por estrelles convidaes procedentes d'otros sellos de música llatina y d'otros estilos. Esta orquesta recibió'l nome de [[Fania All Stars]]. Lavoe tamién se refirió a la so primer presentación cola [[Fania All Stars]]: {{cita|...Coles estrelles de Fania foi igual, tampoco falaron conmigo... coles mesmes que taba con Willie, ellos convidáronme a una grabación onde taríen toles estrelles de Fania, nesti negociu ye qu'hai munches estrelles y pocu cielu.|''Héctor Lavoe'', sobre los sos entamos con [[Fania All Stars]].<ref name="entrevistahectorlavoe"/>}} El primer conciertu de Lavoe cola [[Fania All Stars]] dar nel ''Rede Garter Club'' en [[Greenwich Village]] del cual editáronse dos volúmenes: ''[[Live at the Red Garter, Vol. 1]]'' en 1968 y ''[[Live at the Red Garter, Vol. 2]]'' en 1969 . Esti conciertu cuntó con temes más instrumentales y la mayoría de los cantares fueron n'inglés. Una de los pocos cantares cantaos n'español foi «Nueche» coles voces de [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Ismael Miranda]], [[Adalberto Santiago]] y Héctor Lavoe. En 1969 llánzase l'álbum ''[[Guisando (álbum)|Guisando (Doing A Job)]]'', el primer discu onde Lavoe comparte creitos con Colón y apaez na portada. Este sería la primer vegada que'l binomiu [[Willie Colón & Héctor Lavoe|Colón-Lavoe]] amosaría soníos más cercanos a la [[guaracha]], el [[Son montuno|son]], la [[guajira]] y el [[guaguancó]] con fusiones atrevíes y atélites proponiendo un estilu agresivu ya irreverente de faer música. D'esti álbum destaquen les temes «Guisando», «Nun Me Dean Candela» y «Te Tán Buscando».<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/guisando|títulu=Guisando en fania.com}}</ref> Pa fines de 1969, publicóse l'álbum ''Cosa Nuesa (Our Thing)''<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/cosa-nuesa|títulu=Cuesa Nuesa del añu 1969}}</ref> onde se nota l'afitamientu de la dupla salsera como una de les meyores bandes de la escena llatina de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], el discu al igual que los anteriores collecharía ésitu ente'l públicu llatino y gran parte del mundu salseru. Cantares como «Che Che Colé», «Juana Peña», «Te Conozo» y el boleru «Ausencia» son solo dalgunos de les temes presentes nesti álbum que se convirtieron n'ésitu inmediatu. La so música empezaba a pasar fronteres y yá s'oyía con fuercia en países como [[Panamá]], [[Perú]], [[Venezuela]], [[Colombia]], dellos países del [[Caribe (rexón)|Caribe]], [[Europa]] y [[América Llatina]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/cosa-nuesa|títulu=Cuesa Nuesa en fania.com}}</ref> ==== 1970-1973: Años de gloria ==== La carrera artística d'Héctor Lavoe siguió cola publicación del so quintu trabayu al llau de [[Willie Colón]], ''[[The Big Break - La Gran Fuga|La Gran Fuga (The Big Break)]]'', d'onde s'esprendieron temes como «Ghana' Y», «Sigue Feliz», «Barrunto » y «Panamiega»,<ref>{{cita web |url=http://www.discogs.com/Willie-Colon-La-Gran-FugaThe-Big-Break/release/3899497|títulu=Willie Colón & Héctor Lavoe La Gran Fuga/The Big Break}}</ref> siendo esta postrera, un pequeñu homenaxe de la dupla salsera a [[Panamá]], país que siempres los recibía con muncho ciñu. Ésti álbum foi llanzáu al mercáu n'ochobre de 1970. El so ésitu yera tal que costantemente yeren contrataos per dellos países de Llatinoamérica pa presentase ante multitud. ''[[Asaltu Navidiegu]]'' sería'l siguiente álbum de Lavoe y Colón, grabáu na primer selmana d'[[avientu de 1970]] coles mires de ser llanzáu y promovíu mientres la Navidá d'esi añu.<ref>{{cita web |url=http://portal.critica.com.pa/archivo/12302000/var02.html|títulu=Celebren 30 años del asaltu navidiegu}}</ref> La [[fusión musical]] que llogró Willie al esperimentar colos soníos típicos de [[Puertu Ricu]], cuantimás col [[aguilandu]], la [[Bomba (música)|bomba]] y la [[Plena (Puertu Ricu)|plena]], xuntu al [[Cuatro (instrumentu musical)|cuatro]] de [[Yomo Toru]] y l'interpretación de Lavoe, fizo que l'álbum convirtiérase ensin batura a duldes, nel meyor discu navidiegu grabáu per orquesta dalguna de música llatina-caribeña hasta la fecha. Les temes que destacaron d'esti álbum son «La Murga», «Traigo El Salsa» y «Cantar A Borinquen» tema dedicada al país natal de Lavoe; [[Puertu Ricu]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/asaltu-navideno-deluxe-edition|títulu=Asalto Navideno Deluxe Edition}}</ref> Dende'l momentu que salió a la venta, esti convertir n'unu de los álbumes más importantes de la dupla.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/asalto-navide-ntilde-o-mw0000097983|títulu=Asalto Navidiegu en allmusic.com}}</ref> [[Ficheru:Colon-Lavoe in concert.jpg|thumb|left|275px|Héctor Lavoe y [[Willie Colón]] nun conciertu.]] L'ésitu d'estos álbumes, tresformó significativamente les vides de Colón y de Lavoe. La banda de Colón ufiertó un crudu y agresivu soníu de trombones que foi bien recibíu polos fanáticos del salsa y Lavoe complementó l'estilu, cola so voz articulada, talentu pa la improvisación y sentíu del humor. Héctor recibió una reconocencia inmediata, trabayu estable, y el dineru abondo p'apurrise un cómodu estilu de vida. Según el mesmu Lavoe, tou pasó tan rápido que nun sabía cómo trepar col ésitu repentín.<ref name="lavoz"/> L'añu 1971 significó una serie de presentaciones onde la voz y carisma de Lavoe atraíen públicu al igual que los trombones de Colón, que se volvió unu de los preseos más típicu del salsa, daqué que funcionó perbién pa esti binomiu salseru. Sicasí, Lavoe empezó a consumir drogues, a llegar tarde a los conciertos y a llevar una vida d'escesos qu'empezó a faer esmornia nel so indiscutible talentu polo que tuvo que sometese a delles rehabilitaciones. N'agostu d'esi añu (1971), la Fania All-Stars reestructurada y con artistes del so propiu sellu, presentar nel ''Club Nocherniegu Cheetah'' allugáu na esquina sudoeste de la cai 52 y l'avenida 8, esti club que [[Ralph Mercado]] ayudaba a alministrar nos [[años 1960]] presentó a artistes de ''[[Rock and roll|rock]]'' y ''[[R&B]]'' como [[Jimmy Hendrix]], [[James Brown]] y [[Aretha Franklin]];<ref>[http://vocesyritmosdelcaribe.blogspot.pe/2010/06/la hestoria-de-fania-all-stars-primer.html VOCES Y RITMOS DEL CARIBE: La hestoria de Fania All Stars (Primer Parte)] Consultáu'l 20 de marzu de 2016.</ref> nesta presentación, Lavoe interpretó xunto a tolos cantantes de Fania les temes «Quitar Tu», «Estrelles de Fania» y «Qué Barbaridá», esti postreru al llau d'[[Ismael Miranda]]. Esti conciertu dio orixe a dos álbumes: ''[[Live at the Cheetah, Vol. 1]]'' y ''[[Live at the Cheetah, Vol. 2]]'', dambos publicaos l'añu siguiente, en 1972. Yá en 1972 y depués de seis producciones pal sellu Fania, Lavoe xunto a Colón, llanzaron al mercáu ''El Xuiciu'' d'onde s'esprenden los ésitos inmediatos «Ah-Ah/O-Non», «Piraña», «Suañando Despiertu» y el boleru «Voi Siguir Ensin Ti».<ref>[http://www.fania.com/products/el xuiciu «El xuiciu»], artículu nel sitiu web Fania. Consultáu'l 3 de febreru de 2016.</ref> Pa 1973, publicóse ''Asaltu Navidiegu, Vol. 2'', álbum que magar nun tuvo la mesma acoyida del primer volume pudo vender munchos exemplares, acá volvió participar [[Yomo Toru]] nel cuatro. Delles temes destacaes son «La Banda», «Pescao (Potpurrí Sambao)», «Arbolín» y «Pa´ los Pueblos». Nesi mesmu añu llanzar al mercáu, ''[[Matar (álbum)|Matar]]'', que foi'l trabayu culminante de Colón y Lavoe, inda cuando dambos atopábense na plenitú de les sos facultaes creatives. Temes como «El Día De Suerte», «Tou Tien La so Final» y «Calle luna, Calle sol» convertir col tiempu en clásicos musicales del salsa. Una vegada más, Héctor demostraba la so voz llena d'alma y poesía, demostrando'l so impecable fraseo y contaxosu sentíu del humor. Esti álbum cunta la hestoria de dos nuevos artistes que taben más que preparaos pa conquistar el mundu musical.<ref>[https://web.archive.org/web/20130414120631/http://www.fania.com/es/content/matar «Matar»], artículu nel sitiu web Fania. Consultáu'l 5 d'abril de 2013.</ref> Pal 24 d'agostu d'esi añu, Lavoe preséntase como integrante de les estrelles de Fania nel [[Yankee Stadium]] de [[Nueva York]] como parte del conciertu ''Live At Yankee Stadium''.<ref name="akangana">{{cita web |url=http://www.akangana.com/2011/03/la-gran-farsa-de-la-fania-all-stars-en.html#.VuHee33hC1s|títulu=Fania All Stars nel Yankee Stadium}}</ref> Nesti show, Lavoe nun cantó tema dalguna, solo fixo coros; esti conciertu suspendióse depués de que'l públicu entornó les valles de seguridá.<ref name="liveatyankee">{{cita web |url=http://www.fania.com/products/live-at-yankee-stadium-vol-I|títulu=Fania All Stars Live at Yankee Stadium en fania.com}}</ref> La Fania All Stars presentóse esa nueche con: Nicky Marrero, [[Ray Barreto]], [[Mongo Santamaría]], [[Larry Harlow]], [[Roberto Roena]], [[Richie Ray]] y [[Bobby Valentín]], los cantantes [[Cheo Feliciano]], [[Bobby Cruz]], [[Justo Betancourt]], Héctor Lavoe, [[Ismael Miranda]], [[Ismael Quintana]], [[Santos Colón|Santinos Colón]] y [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Yomo Toru]] nel cuatro, los trompetistas [[Roberto Rodríguez (Fania)|Roberto Rodríguez]], Ray Maldonado y Víctor Paz y los trombonistas [[Barry Rogers]], [[Willie Colón]] y Lewis Kahn.<ref name="liveatyankee"/> El 17 de payares d'esi añu, la [[Fania All Stars]] presentar nel conciertu d'inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]]. Al llugar asistieron aprosimao 11.000 persones, a pesar de que'l coliséu solo tenía capacidá pa 10.000 y 2.000 persones quedaron fora de la cortil. L'espectáculu cuntó per primer vegada, coles actuaciones en solitariu de los artistes vocales de la Fania. Esta foi la primer vegada qu'Héctor Lavoe cantó'l so primer ésitu en solitariu, «La mio Xente», tema escrita por [[Johnny Pacheco]] que col tiempu convertir n'unu de tarrecer emblema de Lavoe; Equí tamién cantó al llau de [[Cheo Feliciano]] la tema «Congo Bongó». Estos conciertos coles estrelles de Fania dio orixe a los álbumes: ''[[Latin-Soul-Rock (álbum)|Latin-Soul-Rock]]'', ''Live At Yankee Stadium Vol. I'', ''Live At Yankee Stadium Vol. II'' y ''[[San Xuan 73]]'' publicaos recién en [[1974]], [[1975]], [[1976]] y [[2009]] respeutivamente.<ref name="akangana"/> ==== 1974: Problemes y separación ==== [[Ficheru:Colon&Lavoe74.jpg|thumb|left|275px|[[Willie Colón & Héctor Lavoe]] en [[1974]].]] Pa 1974, Willie Colón quería incursionar nel cantar y al empar faer un altu a los problemes de drogues que sufría Lavoe que causaben tardanza nes sos presentaciones (n'ocasiones nun se presentaba). Nesi añu, Willie empezó a grabar el so primer discu como cantante solista en Nueva York, ente que la [[Fania All Stars]], con Héctor ente les sos files, atopar n'África pa brindar un conciertu qu'asocedió nel mes de setiembre, cuando'l representante de les estrelles del boxéu, [[Don King]], entamó entamar una engarradiella ente [[Muhammad Alí]] y [[George Foreman]], en [[Zaire]] (güei conocida como [[República Democrática d'El Congu]]). Pa esti eventu llamáu "Zaire 74'" entamóse un festival musical con un mes d'anticipación, onde participaron grandes artistes como [[James Brown]], [[Bill Withers]], [[BB King]], y [[Les filanderes|Les Filanderes]], amás de la Fania que foi la primer orquesta tropical en triar suelu africanu. Equí Lavoe cantó les temes «La mio Xente» y «Guantanamera» al llau d'[[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]. L'álbum que preparaba Willie llamóse ''[[The Good, The Bad, And The Ugly (álbum)|The Good, The Bad, And The Ugly]]'', equí Lavoe participa interpretando les temes «Potpourrí III» y «Qué bien te ves». La segunda metá del discu sería orixinalmente parte d'un tercer ''Asaltu Navidiegu'' que nunca se llegó a grabar. L'instrumental «Doña Toña», «Guaracha» xunto a los cantares cantaos por Lavoe marcaríen el zarru formal del binomiu [[Willie Colón & Héctor Lavoe|Colón-Lavoe]]. Nun principiu Lavoe sintióse traicionáu y nun entendió les razones de la separación, entá ye más cuando taben nel cenit de les sos carreres. Lavoe dependía enforma de Colón y la retirada del so amigu causó-y inseguridá y una sensación d'abandonu. Sicasí años más tarde, diose cuenta que dixebrar les sos carreres resultara un aciertu y el sellu Fania beneficiar de les resultaos posteriores una y bones les sos futures producciones resultaron bien esitoses. A pesar d'esta separación, Lavoe siguió cuntando cola collaboración de Willie Colón na producción de dellos de los sos álbumes como solista. Nuna entrevista, Héctor faló sobre la separación del dúu ''Colón-Lavoe'': {{cita|Creo qu'él taba tratando d'atopar una forma de dicime lo. Espere por Willie más de dos meses antes de grabar "''La Voz''", el mio primer álbum en solitariu. Willie nun tocó nes mios grabaciones dempués d'eso, pero'l siguió conmigo como productor. Dempués del ésitu del álbum "''La Voz''", Willie díxome que yo taba llistu pa liderar la mio propia orquesta, asina ye que siguí alantre y facer. De primeres, yo taba dolíu, pero, llueu, di cuenta de que la separación tenía'l so propósitu; ¡yera una prueba! Tenía que probar que podría siguir solo. En casu de que, un día, unu de nós nun tuviera. Gracies a Dios, dambos salimos bien. En realidá, la separación ayudóme a ganar enfotu en mi mesmu.|Héctor Lavoe nuna entrevista pa la revista ''Latin NY'' en [[1980]].<ref>[http://www.fania.com/products/que-sentimiento Héctor Lavoe Que Sentimientu! (Ctrl+F:Latin NY)] - Entrevista.</ref>}} === Etapa como solista (1975-1987) === Depués de dixebrase musicalmente de [[Willie Colón]], Lavoe empecipió carrera como cantante solista anque siguió recibiendo'l sofitu de Colón quien empezó a producir dalgunos de los sos álbumes, a lo llargo de la so carrera. Tamién recibió'l sofitu de la so casa discográfica, el sellu [[Fania Records|Fania]], quien decidió llanzar a los sos cantantes más esitosos como solistes.<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/collections/hector-lavoe|títulu=Héctor Lavoe en fania.com}}</ref> La orquesta qu'acompañó a Héctor Lavoe na so etapa como solista, tuvo conformada por casi los mesmos integrantes que tocaron al so llau n'años anteriores, na so etapa xunto a [[Willie Colón]]. A esta orquesta, que solo cuntaba con dos [[trombones]] (Ray Maldonado y Héctor Zarzuela) na seición de vientos, amestáronse-y dos [[trompetes]] (Tom Malon y José Rodríguez). El [[Pianu|pianista]] yera Mark Dimond, ente que nel [[Baxu eléctricu|baxu]] taba Eddie “Guagua” Rivera. Nos [[bongos]], [[Congues (instrumentu musical)|congues]] y [[Timbales (música llatina)|timbales]] tuvieron [[José Mangual Jr.]], [[Milton Cardona]] y Nicky Marrero respeutivamente. Ellos participaron nel álbum debú d'Héctor Lavoe. Lavoe mentó nuna entrevista que nunca pensó tener la so propia orquesta: {{cita|...Yo nunca pensé tener la mio orquesta, anque cuando taba cola (orquesta) de Willie Colón, el que buscaba a tolos músicos yera yo... yo busqué al profesor Joe Torres, a Milton Cardona, busqué al baxista Frankie González y tamién al timbalero... el grupu yera d'él porque Willie parar con ellos, eso nun se-y puede quitar a Willie Colón... nós parábamos con cualquier grupu porque ende nun había l'interés ésti qu'hai agora onde toos quieren consiguir billetes... Pa esto tienes que tener amor y querer espolletar...|Héctor Lavoe nuna entrevista.<ref name="entrevistahectorlavoe"/>}} A lo llargo de la so carrera como solista, la orquesta de Lavoe tuvo conformada por reconocíos músicos tales como Ray Maldonado, Reynaldo Jorge, Ray Vega, Leopoldo Pineda, Orlando Peña, Chris Anderson, Lewis Khan, José Febles, Luis "Pericu" Ortiz, Víctor Pérez, Pablo “El Chinu” Nuñez, [[José Mangual Jr.]], [[Milton Cardona]], Johnny Almendra, Eddie Montalvo, "El Profesor" Joe Torres, [[Gilberto Colón Jr.|Gilberto "El Pulpu" Colón Jr.]], Salvador Cueves, Johnny Torres y más.<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=uEb_xn2juIo Héctor Lavoe y Willie Colón En Vivu nel Club Union en Panamá] Consultáu'l 4 de febreru de 2016</ref> ==== 1975-1979: Primeros discos como solista y consagración ==== Héctor Lavoe empezó a presentase como solista en delles presentaciones dende fines de [[1974]] y ye en [[1975]] cuando publicó'l so primer álbum en solitariu llamáu ''[[La Voz (álbum)|La Voz]]'', d'acá destacaron les temes «Ruempe Saragüey», «Emborrachame d'Amor», «Un Amor de la Cai», «Paraísu de Dulzura», «Un Amor de la Cai», «El Toupoderosu», el boleru «Los tos Güeyos» y «[[La mio Xente]]», que foi una tema insinia nos conciertos que realizó Lavoe cuando se presentaba como solista o cola [[Fania All Stars]]. L'álbum, que foi producíu por [[Willie Colón]], convirtióse rápido nun ésitu y les sos ventes algamaron el [[discu d'oru]] en bien pocu tiempu. En [[Mayu de 1976|mayu del siguiente añu]], Héctor ganó'l premiu de la revista [[Latin NY]] como ''Meyor Vocalista Masculín'', ente que la so orquesta llogró'l premiu a ''Meyor Conxuntu''.<ref>[http://www.fania.com/products/la voz Héctor Lavoe "La Voz" en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> Pa 1976, grabó cola [[Fania All Stars]] les temes «Cuando, Cuando, Cuando» y «Vuela El Palombu», esti postreru xunto a [[Santos Colón]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Justo Betancourt]], [[Bobby Cruz]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cheo Feliciano]] pal álbum ''[[Tribute to Tito Rodríguez|Tribute To Tito Rodríguez]]''. Nesi añu y depués del ésitu alcanzáu nel so álbum debú, el sellu [[Fania Records|Fania]] llanzó al mercáu'l segundu álbum de Lavoe llamáu ''[[De Ti Depende|De Ti Depende (It's Up to You)]]'', tando otra vegada so la producción de [[Willie Colón]]. Nesti álbum, Lavoe vuelve apostar polos boleros como parte importante del repertoriu, al puntu que l'álbum toma'l nome d'unu d'ellos, «De Ti Depende», amás interpreta tarrecer «Conseyu d'Oru» y «Tantu Como Ayeri». Les temes que sobresalieron fueron «Vamos A Reir Un Pocu», composición del cantante venezolanu Perucho Torcat, onde Lavoe amuesa la so maña como sonero de primera categoría. En «Hachu Y Machete», Lavoe canta “''Lo nueso nun foi un golpe de suerte, somos hachu y machete, y esa ye la verdá''” faciendo referencia a la rellación musical que tuvo con [[Willie Colón]] n'años anteriores. A lo último, «Periódicu D'Ayeri» convertir nun afamáu clásicu que se caltuvo vixente hasta'l presente, la tema escrita por [[Tite Curet Alonso]] convertir nun ésitu radial y foi unu de los más pidíos nos conciertos qu'ufiertó Lavoe mientres tola so carrera.<ref>[http://www.fania.com/products/de-ti-depende De Ti Depende en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016</ref> Pa esa dómina, les presentaciones en direuto de Lavoe nun llograron les resultaos esperaes non solo polos sos problemes de drogues que-y torgaben cumplir con responsabilidá les feches y hores previstes, sinón porque los númberos bailladeros que polo xeneral yeren cantares que devasaben los seis minutos, teníen un calter cansosu. Tou esto causó cierta gastadura y la sobreexposición del artista. Para [[1977]], Lavoe sufrió un fuerte ataque de depresión que la alloñó de los escenarios y obligar a encurtiar una xira, sometiéndose a un tratamientu pola so adicción a les drogues. Depués de superar esi momentu, volvió pa presentase en [[Colombia]], [[Panamá]], [[Estaos Xuníos]], [[Méxicu]] y otros países.<ref>[http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2013/488232/6/remembren-legáu-de-hector-lavoe.htm Remembren legáu d'Héctor Lavoe] Consultáu'l 5 de febreru de 2016</ref> 1978 ye l'añu cuando Héctor Lavoe tornó a los emisores radiales col so nuevu álbum ''[[Comedia (álbum)|Comedia]]''. El productor foi nuevamente [[Willie Colón]] y buscó daqué especial pa Lavoe polo que se contautó con [[Rubén Blades]] quien s'atopaba trabayando nuna composición pa sí mesmu pero ante'l pidíu de [[Willie Colón|Colón]] quien notó que la lletra taba más fecha para lo qu'hasta esi entós yera la vida y trayeutoria de Lavoe, aceptó vencela. «[[El Cantante (cantar)|El Cantante]]» convertir na tema emblema de Lavoe y foi un de los cantares que cantó hasta les sos últimes presentaciones. Nesti álbum tamién tuvieron gran repercusión les temes: «Bandolera», un equilibráu amiestu ente la esperiencia vocal de Lavoe y un arreglu orquestal col solu de pianu de [[Gilberto Colón Jr.]] que personifica la vieya escuela del salsa, y «Sóngoro cosongo», un son montuno que pinta una danza tribal na barriada, con lletra d'un poema del cubanu, Nicolás Guillén. Lavoe sigue introduciendo boleros como «Por Qué Te Conocí?» y «Comedia», amás de «La Verdá» y «Tiempos Pasaos».<ref>[http://www.fania.com/products/comedia Hector Lavoe Comedia en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> Nesi mesmu añu presentar xunto a la [[Fania All Stars]] nel [[Madison Square Garden]], interpretando'l cantar «Saca La to Muyer» con [[Ismael Quintana]], [[Santos Colón]], [[Ismael Miranda]], [[Cheo Feliciano]], [[Celia Cruz]] y [[Justo Betancourt]]. En 1979, Lavoe participa como artista convidáu nel álbum realizáu por [[Tito Puente]], ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 2'' interpretando la tema «Ónde Tabes Tu». Lavoe presentóse al llau de "El Rei del Timbal" a lo llargo d'esi añu, col fin de promocionar dichu álbum. [[Ficheru:Hector Lavoe & Cheo Feliciano.jpg|thumb|left|Héctor Lavoe y [[Cheo Feliciano]].]] Nesi mesmu añu, la [[Fania All Stars]] publicó ''Habana Jam'', conciertu grabáu'l 3 de marzu de 1979 nel Teatru Karl Marx en [[L'Habana, Cuba]]. Nesti conciertu, Héctor cantó al llau de [[Wilfrido Vargas]] el medley «La mio Xente/Barbarazo». Siguiendo cola so carrera como solista, publicóse l'álbum ''Recordando a Felipe Pirela'' compuestu por cantares que fixeron famosu al cantante venezolanu. Nesa dómina'l sellu [[Fania Records|Fania]] empezaba a sufrir los embates de la crisis de la [[salsa (xéneru musical)|salsa]] y en llugar d'otorga-y a Lavoe temes inédites, esmucir por un camín seguru, faciendo versiones de boleros yá populares. Ente les temes escoyíes pueden mentase: «Vieya Carta», «La Semeya de Ma». «Probe del Probe» y «Solombres Namás».<ref>[http://www.fania.com/products/recordando-a-felipe-pirela Recordando Felipe Pirela nel sitiu web Fania] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> Pa finales d'esi añu, edítase y viéndese el tercer discu navidiegu d'Héctor Lavoe, ''Feliz Navidá'' que cuntó cola participación de [[Daniel Santos]] y [[Yomo Toru]]. Esti álbum grabar col fin de ser vendíu neses feches, d'acá escúchense temes como «Moza Contra Viejo» (grabada con [[Daniel Santos]]), «Una Pena en Navidá», «Dame un Chance» y otros más.<ref>[http://www.fania.com/products/feliz-navidá Feliz Navidá nel sitiu web Fania] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> ==== 1980-1986: Primer producción y artista estrella del sellu Fania ==== Yá en 1980, publicóse ''[[El Sabiu]]''. Esti álbum cuntó con siete tarrezas, anque pa esti discu solo grabáronse cinco canciones: «El Sabiu», «Plazos Traicioneros», «Alloñar», «Lloré» y «Ceora». Los otros dos tarrezas; «Pa Ochum» y «Nueche de Farra», son provenientes de les grabaciones del álbum ''[[De Ti Depende|De Ti Depende (It's Up To You)]]'' de [[1976]], y nun salieron nesi álbum por cuenta de que a'l propiu Lavoe nun-y gustó cómo salió la so voz. Finalmente, «Pa Ochum» y «Nueche de Farra» incluyir en ''[[El Sabiu]]'', yá que [[Jerry Masucci]] (presidente del sellu Fania) atopábase ansiosu en sacar un discu de Lavoe, por cuenta de les ganancies que xeneraba nesi tiempu la so música.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=IzstvBh6rIY|títulu=El Salseru entrevista a Gilberto "Pulpu" Colon Jr. - Parte 4 (Primeros minutos)}}</ref> Ente 1980 y 1981, Lavoe interpreta les temes «Ublabadu» y «Grana d'Amor» pa los álbumes de la [[Fania All Stars]], ''[[Commitment]]'' y ''Latin Connection''. Ye nesos años onde la Fania, con Lavoe nes sos files, empecipia una xira internacional prevista pa les ciudaes de [[Nueva York]], [[Chicago (Illinois)|Chicago]], [[Panamá]], [[Barranquilla]], [[Bogotá]], [[Cali]], [[Caraques]], [[Guayaquil]], [[París (Francia)|París]], [[Barcelona (España)|Barcelona]] y otres ciudaes d'[[Europa]], col fin de promocionar dichos álbumes.<ref>[http://lahorafaniatica.gladyspalmera.com/fania-all-stars-aquella-historica-xira/ FANIA ALL STARS: AQUELLA HISTÓRICA XIRA] Consultáu'l 13 de marzu de 2016.</ref> En 1981, Héctor Lavoe publica'l so primera y única producción mientres la so carrera musical, ''[[Qué Sentimientu!]]''. El repertoriu escoyíu, los arreglos y hasta la portada del álbum marquen el regresu del cantante a los niveles artísticos de los sos trés primeros trabayos como solista. Les temes: «Soi Vagamundu», «Nun Hai Quien Te Aguante» y «Amor Suañáu» paecieron faese a la midida del artista. L'Asociación de Cronistes del Espectáculu (ACE) de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] apúrre-y a Lavoe una reconocencia a la excelencia por esti discu. Otra tema que se grabó nesa sesión ye «Tú bien lo sabes» y publicóse pal añu [[2001]] nun álbum recopilatorio. Na dedicatoria del álbum, Lavoe menta: {{cita|''Deseyo tomar esta oportunidá pa da-yos les más espresives gracies a tolos músicos que participaron nesta grabación y tamién al Sr. Jerry Masucci, Víctor Gallu, Fabián Ross, José Febles, Terry Borges y especialmente a Louie Ramírez.'' ''P.D.: Merque esti álbum, que ye la mio primer producción, si nun-y gusta se puede regalar a la so suegra o al súper del building o a daquién que-y caya mal. Si gústa-y, quédese con él.'' ''Gracies,'' ''Héctor Lavoe'' ''"El Cantante de la Xente"''|Dedicatoria d'Héctor Lavoe na contraportada del álbum ''[[Qué Sentimientu!]]''.<ref name="quesentimiento"/><ref name="quesentimientoǃ"/>}} [[Ficheru:Willie Colón & Héctor Lavoe.jpg|thumb|left|270px|[[Willie Colón & Héctor Lavoe]] nos [[años 1980]].]] En 1982, Héctor Lavoe brindó una serie de conciertos anque la so carrera venía pasando un puntu inciertu por cuenta del so comportamientu erráticu y adicción a les drogues. Ante esto, los direutivos del sellu [[Fania Records|Fania]], deciden xuntalo otra vegada al llau del so compadre y amigu, [[Willie Colón]] col fin de grabar el soundtrack de la película ''"Vixilante"'' y de camín rellanzar la carrera musical de Lavoe. L'álbum arrinca con «Murniu y Vacida», con Héctor cantando en plenitú de formes, el siguiente cantar foi «Vixilante» cola voz en solitariu de [[Willie Colón]]. «Juanito Alimaña», de [[Tite Curet Alonso]], foi'l senciellu a promocionar, que rápido esguiló los primeros llugares na radiodifusión, con Lavoe añediendo lleña al fueu nos sos soneos, cuantimás cuando narra'l funeral de [[Pedro Navaya]], y d'últimes «Pasé la Nueche Fumando», onde Héctor Lavoe canta a dúu con Willie Colón. L'invitáu estrella nesta última tema foi [[Yomo Toru]], quien pasaba por unu de los sos meyores momentos como solista, demostrándolo con un impresionante solo de cuatro. Los cantares nun salieron a la venta esi añu por cuenta de la ambiciosa propuesta de [[Jerry Masucci]] de llanzar primero la película ''"The Last Fight"'' protagonizada por [[Rubén Blades]] y [[Willie Colón]], que práuticamente-y costar l'imperiu salseru creáu nos años 1970. La publicación del álbum ''[[Vixilante (álbum)|Vixilante]]'' finalmente diose en [[1983]] y llogró l'oxetivu de poner de vuelta a Héctor Lavoe n'el emisores radiales, anque la película nun corrió cola mesma suerte.<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/vixilante|títulu=WILLIE COLON/HECTOR LAVOE (VIXILANTE) en fania.com/products}}</ref> Pa esos años, Lavoe convertir n'unu de los artistes esclusivos del sellu Fania, dau a lo que xeneraba la so simple apaición. En 1984, [[Johnny Pacheco]] escribe la tema «El Rei De La Puntualidá» pa un Héctor qu'acostumaba a llegar tarde a les presentaciones. Esti cantar apaez nel álbum ''[[Lo Que Pide La Xente]]'' xunto a otres temes como «Por Eso Yo Canto Salsa» y «Usando El Cocu», que fueron cantaes por tolos cantantes de la [[Fania All Stars]]. En 1985, publicóse ''[[Españó]]'', que tuvo so la producción de [[Jerry Masucci]] y Nilda "Puchi" Román (esposa de Lavoe). Esti álbum, grabáu metanes la debacle de [[Fania Records]], cuntó coles temes «Déxala Que Siga», «De Qué Tamañu Ye El to Amor» y «La Vida Ye Guapa». Pa esti discu volver al soníu de los trombones, y como convidáu especial nel pianu cuntar con [[Richie Ray]], solo pa la tema «Cáncer». Lavoe canta la tema «La Fama», escritu por sigo mesmu, tamién interpreta'l boleru «Don Fulanu De Tal» y el merengue «Por Qué Nun Puedo Ser Feliz».<ref>[http://www.fania.com/products/revento Héctor Lavoe Españó en fania.com] Consultáu'l 5 de febreru de 2016.</ref> ''[[Españó]]'' aportó a [[discu d'oru]], pero nun vendió tantu como esperaba [[Jerry Masucci]] por cuenta de que Lavoe llevaba cuatro años ensin grabar cola so orquesta;<ref name="españó">{{cita web |url=http://lahorafaniatica.gladyspalmera.com/hector-lavoe-revento/ |títulu=HÉCTOR LAVOE: ESPAÑÓ |language=Español| date=26 de setiembre de 2011 |fechaaccesu=23 de xunu de 2016}}</ref> esti álbum entró na categoría ''Tropical/Salsa'' y ''[[Top Latin Albums]]'' del ranking [[Billboard]] de [[1985]]. Caltener nes [[llistes d'ésitos musicales]] d'esa revista hasta payares d'esi añu.<ref>{{cita web |url=https://books.google.co.uk/books?id=eSQEAAAAMBAJ&pg=PT64#v=onepage&q=revento&f=false|títulu=Chart na Revista Billboard del 30 de payares de 1985 (Top Latin Albums)}}</ref> Nesi mesmu añu, Lavoe interpreta la tema «Balta Tumbador» al llau de [[Tito Puente]] como parte del álbum ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 3''. Pa 1986, Lavoe participa nel álbum ''Viva La Charanga'' de la [[Fania All Stars]], cantando les temes «Voi Pa' Morón», «Isla Del Encantu» y «Guajira Con Tumbao» al llau d'[[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cali Alemán]]. Nesi mesmu añu, exactamente'l [[sábadu]] [[30 d'agostu]], la [[Fania All Stars]] celebró la so 20° Aniversariu nel [[Coliseo Roberto Clemente]] ([[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]]) polo que xuntaron, depués d'enforma tiempu, al dúu Colón-Lavoe (la última vegada que tocaren los dos xunto a les estrelles de Fania foi nel mesmu escenariu y nel añu [[1973]]). Acá interpretaron la tema «La mio Xente» y terminaron con una curtia versión de «La Murga»; nesti conciertu tamién participó'l so amigu [[Yomo Toru]].<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=khju7ohcaTQ|títulu=Fania All Stars y Héctor Lavoe nel Coliséu Roberto Clemente - San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan, 1986}}</ref> La [[Fania All Stars]] siguió brindando presentaciones per motivu de la so 20° Aniversariu en distintos llugares. Na mayoría de los conciertos daos participó Lavoe. Pa 1986, Héctor Lavoe presentar en diversos clubes de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]], [[Filadelfia (Estaos Xuníos)|Filadelfia]], [[Boston (Massachusetts)|Boston]], [[Nueva Jersey]] y siguió brindando conciertos en [[Perú]], [[Panamá]], [[Venezuela]], [[Colombia]], [[Puertu Ricu]], [[Ecuador]] y más. ==== 1987: ''Strikes Back'' y problemes personales ==== En marzu de 1986, depués del ésitu y l'acoyida recibida de los conciertos realizaos nos antroxos de [[Panamá]]; [[Willie Colón]] y Héctor Lavoe axuntar pa la producción de dos discos que significaríen presentaciones pa los [[años 1990]]. La orquesta encargar de tocar 16 temes, de los cualos 8 fueron escoyíos por Héctor, Willie y el presidente de la Fania, [[Jerry Masucci]] por qu'apaezan nesti álbum. Les otres temes restantes fueron al discu ''The Master & the Protexe'' del añu [[1993]]. Pa entamos de 1987, los problemes de Lavoe empezaron a agravase cuando'l so apartamentu en [[Queens]] amburar por una colilla encendida polo cual tuvo que saltar pela ventana del so cuartu, la cayida causólu múltiples quebres y de la mesma serios problemes de salú. Esto fizo que la Fania viérase un pocu afeutáu yá que Lavoe yera unu de los sos artistes principales, anque fixeron conciertos col fin d'ayudar. Depués d'esto, llegó-y la noticia del asesinatu de la so suegra doña Gina de Román; persona a la cual Héctor trataba como una madre.<ref name="españó"/> Anguaño, sábese que'l crime cometer un asesín en serie, sicasí, nunca se-y condergó por cuenta de un error policial.<ref name="españó"/> Esta traxedia fizo que nun volviera cantar el cantar «Suañando despiertu», onde Lavoe burllábase sanamente d'ella. Estos acontecimientos fixeron qu'una crisis nerviosa apoderar d'Héctor siendo internáu nuna clínica de reposu. Meses dempués y entá tando enyelsadura, Lavoe salió de la clínica de reposu onde s'atopaba y presentóse nel [[Día Nacional del Salsa]] realizáu en [[Bayamón, Puertu Ricu]] onde foi homenaxáu, amás xestionaron tou lo necesario por que'l so padre ver, yá que nunca tuviera la oportunidá de ver al so fíu nun conciertu. Una selmana dempués del conciertu, el padre d'Héctor morrió. Toos estos sucesos taben xenerando un estáu depresivu nel diariu vivir de Lavoe, pero la traxedia que-y terminaría d'arruinar la esistencia sería pal día 7 de mayu de 1987 al enterase que'l so fíu menor, Héctor Pérez Jr., morriera por causa de un disparu accidental que-y dio un amigu, mientres llimpiaba'l so revólver. Tou esto causó que Lavoe volviera recayer fuertemente nel usu escesivu de les drogues, atayando aquel intentu de dexales pa siempres, llegando a escapase de la clínica de reposu onde taba recibiendo ayuda.<ref name="lavoebook"/> {{cita|"Anguaño foime un pocu malu, yo nun quiero recordalo enforma porque yo vini trae-y allegría a la xente pero anguaño morrió la ma de la mio esposa, la mio suegra; morrió'l mio padre; morrió'l mio sobrinita; morrió'l mio fíu varón; quemóseme la casa y túvime que tirar per una ventana por eso ye que tengo la pierna asina malísima... pero Dios dixo Héctor, tienes que siguir alantre porque tu vinisti acá pa poner al pueblu a gociar... con Willie, vamos ver lo qu'inventamos, una cosa chévere."|''Héctor Lavoe'', sobre los sucesos asocedíos na so vida en 1987.<ref name="strikesback"/>}} Por esi tiempu, Héctor Lavoe taba faciendo esfuercios pa dexar les drogues recibiendo ayuda de dellos amigos como [[Cheo Feliciano]], [[El Gran Combu de Puertu Ricu|Jerry Rivas]], [[Frankie Ruiz]], [[Ismael Miranda]], [[Richie Ray]], [[Tito Nieves]] y dalgunos más qu'intentaron ayudar.<ref>{{cita web |url=http://www.herencialatina.com/cheo/cheo.htm|títulu=Entrevista a Cheo Feliciano}}</ref> Inclusive, [[Frankie Ruiz]], quien yera amigu íntimu de Lavoe, fíxo-y un acercamientu con Julio César Delgado, unu de los presidentes del sellu al cual pertenecía ([[Rodven Records|TH Rodven Records]]), por que pueda grabar con esta casa discográfica y pueda ingresar a la onda del salsa eróticu y sensual, rellanzando la so carrera musical y ayudar personalmente, pero los problemes personales de Lavoe volviéronse tan fuertes que nunca llegó a responder tal propuesta, quedándose en [[Fania Records]].<ref>Páxina 90 de "Cada cabeza ye un mundu - La hestoria d'Héctor Lavoe"</ref> Finalmente y metanes los sos problemes personales, salió al mercáu ''[[Strikes Back]]'' con cantares como «Llocu», «Ponce», el boleru «Taxi», la plena «Como nun Voi Llorar», «N'El Fiando», «Escarcha», «Ella Mintió» y el senciellu «Platu De Segunda Mesa».<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/strikes-back|títulu=Strikes Back en fania.com}}</ref> Con esta última tema, Héctor tornó a les ondes radiales ya inclusive foi nomáu pa los [[premios Grammy]] de [[1988]] na categoría [[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Interpretación Llatina Tropical]] anguaño conocida como [[Premiu Grammy al meyor álbum llatín tropical tradicional|Meyor Álbum Llatín Tropical Tradicional]].<ref name="86268a52" /> Tamién llegó a tar ente los meyores 20 álbumes de la revista d'Estaos Xuníos [[Billboard]] na categoría ''U.S. Billboard Tropical/Salsa'', algamando la posición 11.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/strikes-back-mw0000644247/awards|títulu=Strikes Back Ranking en allmusic.com}}</ref> Curiosamente, este foi unu de los postreros meyores álbumes del sellu [[Fania Records]] qu'al empar supunxo l'empiezu del final de la discográfica como empresa líder del sector.<ref name="strikesback">{{cita web |url=http://gladyspalmera.com/strikes-back-de-hector-lavoe-en-la hora-faniatica/ |títulu=STRIKES BACK D'HÉCTOR LAVOE NA HORA FANIÁTICA |language=Español| date=1 de mayu de 2016 |fechaaccesu=1 de mayu de 2016}}</ref> === Últimos años y fallecimientu (1988-1993) === ==== 1988-1992: Última grabación y conciertos de "regresu" ==== [[Ficheru:Héctor Lavoe 1987.jpg|thumb|Héctor Lavoe cola bandera de [[Puertu Ricu]] (1988).]] Pa 1988, Lavoe siguió dando conciertos magar los problemes personales que tenía, esto col fin de promocionar el so álbum ''[[Strikes Back]]'' que taba nomáu a los [[premios Grammy]], anque meses dempués non pudo ganar. A empiezos d'esi añu, esperimentó una traxedia más na so vida al enterase que carecía de [[Síndrome d'Inmunodeficiencia Adquirida]], adquiríu en inyectándose una aguya infestada (problema coles drogues). Nesi añu, Héctor fai presente nel nuevu álbum de les estrelles de Fania tituláu ''Avalumbu'', onde interpreta lo que foi la so última grabación d'estudiu llamáu «Siento». Pa esos años, el salsa taba sufriendo un cayente ante l'apaición de nuevos xéneros musicales; Y esponentes de la "vieya escuela" como [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Miranda]] o'l mesmu Héctor Lavoe yá nun atraíen a les mases como na so dómina gloriosa d'años tras onde daben conciertos rebosantes de xente y fanáticos. A pesar d'esto, el llamáu ''Cantante de los Cantantes'' caltuvo un públicu fiel que lu siguía a onde el fora, nunca perdió'l ciñu de la so xente. En xunu de 1988, Héctor daría un conciertu que marcaría'l reinicio de la so carrera en [[Puertu Ricu]], nel [[Coliseo Rubén Rodríguez]] de [[Bayamón (Bayamón)|Bayamón]]. Equí compartiría l'escenariu con [[Ray Barretto]], Luis "Pericu" Ortiz, el Tumbao de [[Johnny Pacheco]] y [[Pete "El Conde" Rodríguez]].<ref>{{cita web |url=http://www.fania.com/products/avalumbu|títulu=Avalumbu en fania.com (Ctrl+F: Héctor Lavoe)}}</ref> Al momentu d'empecipiar l'espectáculu, el promotores (ente ellos [[Ralph Mercado]]) diéronse cuenta que se vendieren menos de trescientes entraes; esto por cuenta de que la so presentación coincidía con otres festividaes que s'ufiertaben de manera gratuita. Amás esistieron problemes col pagu a los organizadores del eventu. Con too y con eso, Héctor ufiertar a canta-y a aquella poca cantidá de xente gratuitamente, pero hubo conflictos ente los representantes, polo que finalmente'l promotor [[Ralph Mercado]] decidió dar per rematáu'l conciertu. Ante esto, Lavoe ordenó-y a la orquesta que siguiera tocando, una y bones él nun quería decepcionar a la xente que pagara por velo. Esto solo causó que los promotores del eventu apagaren les lluces y el soníu del escenariu.<ref>{{cita web |url=https://elpais.com/diario/2007/10/07/eps/1191737749_850215.html|títulu=Héctor Lavoe en elpais.com}}</ref> Esto empioró l'ánimu de Lavoe yá que un día dempués de tornar del fallíu conciertu al Hotel Regency del Condáu en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]], y tres un discutiniu cola so esposa, fixo un intentu de suicidiu llanzándose dende'l novenu pisu.<ref name="lavoebook">"Cada cabeza ye un mundu - La hestoria d'Héctor Lavoe"</ref> Sufrió munchos daños en tol cuerpu: quebrar de dambes piernes (la izquierda sufrió más daños), del brazu derechu y de delles costielles, lo qu'obligó a quien lo intervinieron a enllanta-y platinas de titaniu nos sos quebres. N'[[agostu de 1988|agostu d'esi añu]], [[Johnny Pacheco]] y [[Bobby Valentín]] entamaron un eventu nel [[estadiu Hiram Bithorn]] de [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] col fin de recaldar fondos pal so amigu Héctor Lavoe que s'atopaba hospitalizáu depués del intentu de suicidiu que foi un mes antes. Pa esti eventu participaron [[Tito Nieves]], [[El Gran Combu]], el llocutor de radio, [[Pedro Regueru]] y la Fania All Stars que cuntó con tolos sos artistes principales: [[Celia Cruz]], [[Cheo Feliciano]], [[Rubén Blades]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Ismael Quintana]], [[Adalberto Santiago]] y [[Santos Colón]].<ref name="fania2.1">{{cita web |url=http://www.proyectosalonhogar.com/Enciclopedia_Ilustrada/Fania2a.htm|títulu=Fania All Stars-Biografia de la Fania 2.1.}}</ref> Al añu siguiente (1989), llogró faer una serie de presentaciones llamaos "conciertos de regresu", pero de la mesma yera necesariu que'l cantante guardara enforma reposu, yá que entá nun taba del tou recuperáu de les sos graves mancadures. Naquel periodu de tiempu, Lavoe volvió ser víctima d'una despiadada esplotación que lo obligaba a cantar más de lo que'l so cuerpu podía aguantar, sumáu al mal pagu monetariu y al constante suministru de drogues que se-y apurría; Lavoe aportó a controláu y evitaba poner resistencia a les esixencies de dalguna xente de la so redolada, que fueron en primer instancia, David Llugo (conguero de la orquesta de Lavoe dende 1988 hasta 1992) quien llogró controlalo por aciu el suministru d'estupefacientes, y en compañía de los inhumanos contratos de Rafi Mercado, llograron quitar a Héctor la escasa vitalidá que taba recuperando amodo pa siguir cola so carrera, hasta que la so enfermedá dexar. Tol abusu al que Lavoe taba siendo sometíu, provocó l'aceleramientu del deterioru nel so cuerpu, yá que, pa esa dómina, non solo carecía de [[SIDA]], sinón tamién de diabetes, lo cual torgábalu que la ferida de la so pierna izquierda (que foi la más estropiada) sanara con rapidez. Yá pal 2 de setiembre de 1990, la [[Fania All Stars]] presentar xunto a otres agrupaciones como la [[Orquesta de la Lluz|Orquesta de La Lluz]] celebrando la 15.a edición del Festival de Salsa entamáu por [[Ralph Mercado]]. Nesta ocasión, l'eventu salseru nun se desenvolvió nel [[Madison Square Garden]] como taba avezáu, sinón nel [[Meadowlands Arena]] de [[Nueva Jersey]].<ref name="fania2.1"/> Pa esti eventu, Lavoe ye anunciáu como unu de los integrantes de los ''All-Stars'' que sería homenaxáu en vida y tocaría esa nueche, lo cual non solo avivó l'interés del públicu, sinón tamién un fuerte discutiniu tres bastidores.<ref name="fania2.1"/> [[Willie Colón]], que se suponía que diba participar esa nueche, retirar del show n'actitú de protesta, criticando duramente la decisión d'incluyir a Héctor nel show, sabiendo qu'ésti nun taba en condiciones pa xubir a la tarima esa nueche, anque'l mesmu Lavoe respondía por esto.<ref>{{cita web |url=https://www.facebook.com/notes/victor-renato-vivanco-y%C3%A1chigre/h%C3%A9ctor-lavoe/10200833280974607/|títulu=Cronología d'Héctor Lavoe}}</ref> Héctor llegó a la cortil deportiva al llau de la so esposa "Puchi" y unos familiares. Lo primeru que quixo faer foi vistise igual que los sos compañeros cantantes, ante esto "Puchi" salió a pidir ayuda yá que Héctor nun podía faelo por sigo solo. Yá tando vistíu y depués d'haber cantáu [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]] y [[Celia Cruz]] dieron pasu a quien toos esperaben, Héctor Lavoe quien foi recibíu ente abrazos per parte de los sos compañeros y con una estruendosa ovación per parte del públicu asistente, yá que nun lo víen dende diba años.<ref name="fania2.1"/> Los sos compañeros pensaron que taba en condiciones de cantar y ende foi que [[Johnny Pacheco]] llanzó los acordes de la clásica tema «La mio Xente». Apurriéron-y el micrófonu a Lavoe y mientres cinco minutos trató de cantar, ensin tener ésitu dalgunu, atatexaba coses que nun s'entendíen polo cual l'inxenieru de soníu baxó al mínimu'l soníu del micrófonu. Los otros cantantes de Fania que taben sobre l'escenariu (cola esceición de Quintana, quien baxó de la tarima tres nun aguantar ver al so compañeru y amigu de tal manera), empezaron a cantar la tema, más col ánimu de sostener al so compañeru, que de siguir con daqué que se convirtiera en dramáticu. L'eventu terminó con una azotada versión de Ponte Duru».<ref name="fania2.1"/> Cuando s'acabó'l conciertu, Pacheco tiró'l micrófonu al pisu y púnxose a llorar de llombu al públicu y de frente a la so orquesta. [[Cheo Feliciano]] tamién lloraba y trataba d'azorronalo con una sorrisa. [[Ray Barretto]] inclinóse sobre les sos congues ente que [[Roberto Roena]] quedó paralizáu xunto a les suyes. Héctor Zarzuela dexó la trompeta a un llau y cubrióse la cara con un pañuelu. "Puchi" aselaba a Héctor tres del escenariu por non poder cantar. Los medios catalogaron esta presentación como “La nueche en que Lavoe cantó en silenciu”. {{cita|“ ...fixi un show con él en Meadowlands, New Jersey, cola Fania, y por suerte salí del escenariu primero que él, sinón nun podría haber cantáu. Al velo cómo taba, la xente lloraba desconsoladamente. Foi una esperiencia bien amargosa”.|[[Celia Cruz]] fala sobre l'últimu conciertu d'Héctor Lavoe cola Fania.<ref>{{cita web |url=http://www.americasalsa.com/entrevistas/celia_cruz02.html|títulu=Entrevista a Celia Cruz}}</ref>}} Pa 1991, Héctor tuvo un derrame cerebral que-y quitó la movilidá de media cara y quitó-y definitivamente la capacidá de cantar ya inclusive de falar de manera clara. Esto fizo que nun pudiera faer más presentaciones. Lavoe quedó abandonáu nuna fonda soledá y probeza por cuenta de que David Llugo llograra que'l mesmu Lavoe roblára-y un poder onde-y confería les ganancies de les sos regalías discográfiques, aprovechándose de la so debilidá mental pola mor del estáu en que lo calteníen les drogues. Por fortuna de la familia d'Héctor Lavoe, esti pleitu xudicial llogróse ganar a favor d'ellos, una y bones la firma que Lavoe dio-y a Llugo taba mal fecha, polo tanto foi tomada como fraude.{{ensin referencies|fecha=febreru de 2016}} Créese que la última actuación pública de Lavoe foi nel club SOB's en [[Manhattan, Nueva York]], para [[abril de 1992]].<ref>[http://www.nytimes.com/1992/04/26/arts/review-music-mambo-becomes-king-on-mondays-at-sob-s.html?pagewanted=1 Mambo becomes King on Mondays at SOB's en NYTimes.com] Páxina web n'inglés consultada'l 7 de febreru de 2016.</ref> N'avientu d'esi añu, Lavoe tuvo recibiendo asistencia médica nel [[Cardenal Cook Hospital]], de [[Manhattan, Nueva York]]. El so estáu de salú nesi tiempu yera de suma gravedá y los médicos esperaben un posible fallecimientu. Bien pocos amigos y compañeros músicos fueron visitar na última etapa de la so vida.<ref>[https://archive.is/20160327082844/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=93082&year=1992&month=12 RUIZ PRIMERO EN BILLBOARD] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> ==== 1993: Fallecimientu y álbum póstumu ==== [[Ficheru:Lavoe graves.jpg|thumb|Balta d'Héctor Lavoe.]]Pasó los sos últimos años en [[Nueva York (estáu)|Nueva York]] presentándose frente a la xente que tristemente vía deteriorar na tarima, hasta que finó por causa de un paru cardiaco'l 29 de xunu de 1993, nel [[Memorial Hospital de Queens]]. Mientres dos díes, miles de persones de les comunidaes llatines de [[Nueva York (estáu)|Nueva York]]sobremanera los [[puertorriqueños]], rindieron homenaxe a Lavoe ufiertando los sos condolencias nel "Frank Y. Campbell Funeral Home" asitiáu na cai 81 y l'avenida Madison en [[Manhattan]]. Un ensame de persones fixeron fila pa ver el cuerpu de Lavoe, llegando a ocupar gran parte de la [[ciudá de Nueva York]] bloquiando hasta la contorna de la [[Quinta avenida]] y la cai 82.<ref>[https://books.google.com.pe/books?id=3UUVAgAAQBAJ&pg=PA171&lpg=PA171&dq=hector+lavoe+church&source=bl&ots=P7uIMzf-S8&sig=sWlPjbVQ6UIpAYbPAvknKMwx1WQ&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiKyJqk2ePKAhVEWx4KHXynAPcQ6AEIJjAC#v=onepage&q=Frank%20Y.%20Campbell&f=false Situating Salsa: Global Markets and Local Meanings in Latin Popular Music] Páxina web n'inglés, Hector Lavoe Funeral. Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> La misa de difuntu celebrar na ilesia católica de Santa Cecilia (St. Cecilia's Catholic Church) de la cai 106 en "El Barriu", [[Manhattan]]. A midida que el ataúd de Lavoe yera sacáu de la ilesia pa ser lleváu al coche aciagu, cientos de fanáticos empezaron a glayar frases comoː ¡Que Viva Héctor Lavoe!, ¡El to yes eternu!, ¡Hector Lavoe Vive!, ente qu'otros empezaron a aplaudir y a cantar plena (música típica de Puertu Ricu) o cantares de Lavoe.<ref>[https://books.google.com.pe/books?id=uJoOe-625j4C&pg=PA18-IA3&lpg=PA18-IA3&dq=hector+lavoe+church&source=bl&ots=_Y02-1-Iwk&sig=2EUGpL2KcOJa4WyhM_stCFRwTDA&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwiKyJqk2ePKAhVEWx4KHXynAPcQ6AEILzAE#v=onepage&q=hector%20lavoe%20church&f=false Passion and Pain: The Life of Hector Lavoe] Páxina web n'inglés, La Vida d'Héctor Lavoe. Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> El viaxe hasta'l campusantu [[Saint Raymond]] del [[Bronx]] en [[Nueva York]] duró alredor de seis hores, ende foi soterráu al llau del so fíu Héctor Jr.; Unos díes dempués de la so muerte, el sellu [[Fania Records|Fania]] publicó l'álbum póstumu ''The Master & the Protexe'' que cuntó cola voz de Lavoe, solo en dellos cantares (esto por cuenta que'l so salú fallábalu bien de cutiu y torgába-y asistir a les sesiones de grabación), la mayoría de les temes fueron terminaos per Van Lester, cantante que [[Jerry Masucci]] y [[Ralph Mercado]] decidieron asitiar col fin de publicar dichu álbum.<ref>[http://oiganmigente.blogspot.pe/2008/02/del-cd-hector-lavoe-van-lester-master.html Van Lester] nel sitiu web Oyan La mio Xente. Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> Nueve años dempués, en xunu de 2002, los restos de Lavoe fueron llevaos a la so ciudá natal, [[Ponce (Puertu Ricu)|Ponce]], [[Puertu Ricu]], tal como él mesmu pidió. Al pie de él, fuelguen los cuerpos de la so esposa Nilda Román conocida como "Puchi" (finada en 2002) y el so fíu Héctor Pérez Jr. La xestión foi realizada por otru famosu cantante de salsa, [[Ismael Miranda]].<ref>[https://books.google.com.pe/books?id=fUm3s-gFEzcC&pg=PA215&lpg=PA215&dq=Frank+Y.+Campbell+hector+lavoe+new+york+times&source=bl&ots=fyP3HSY6r9&sig=YUi94JOVeygk2TEayCt1Og9tkzA&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwit6bOY6p_JAhUFOyYKHYk6ApkQ6AEIGjAA#v=onepage&q=Frank%20Y.%20Campbell%20Funeral%20Home%2C%20located%20on%2081st&f=false Mambo Montage: The Latinization of New York City] Páxina web n'inglés, Héctor Lavoe funeral 2-Consultáu'l 6 de febreru de 2016.</ref> == Carauterístiques de la so voz == Les carauterístiques de la voz de Lavoe yeren la so nasalidá natural, que nun asonsañaba al cantar. Otru aspeutu yera'l rellumu n'el so voz y llimpiar que yera: nun sonaba rasposa nin opaca. Sumáu a eso, tenía una gran fuercia pa cantar, que-y imprimía un calter fuerte a les sos interpretaciones. Tenía tamién un manexu bastante eficiente del so rexistru vocal, que estendíase dende'l ''la₂'' (como s'aprecia en delles versiones en direuto de «La Murga de Panamá», mientres faía la melodía de los trombones), hasta'l ''la₄'' (que puede apreciase nel boleru «Tantu como ayeri» y «La retirada»).<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=VP8kVUz2qhE «La retirada»], audiu del cantar; nel minutu 3:04 canta la nota más aguda del so rexistru: el ''la₄''. Anque nel minutu 2:54 de «Ruempi, Saragüey» [http://www.youtube.com/watch?v=FRCtItdg4AQ] fai un gritíu glissando qu'empieza en ''la₄'' y termina en ''la₅''.<!-- pero un gritíu nun puede considerase dientro del rexistru cantable d'un cantante, fai parte del rexistru de falcete --></ref> Tenía un rexistru de [[tenor]] común, de dos octaves, qu'entiende ente "la₂" y "la₄", con una tesitura que-y facilitaba executar los sos agudos. Tamién tenía una [[dicción]] que-y daba la cualidá de cantar fraseo estensu y rápido con muncha claridá y con bona emisión, lo cual dexába-y al oyente entender lo que taba cantando. == Legáu == [[Ficheru:Statuehectorlavoe.jpg|thumb|Estatua d'Héctor Lavoe nel [[Callao (provincia constitucional, Perú)|Callao]] ([[Callao, Perú|Callao-Perú]]).]] Esisten monumentos llevantaos nel so honor en [[Ponce]], [[Puertu Ricu]] (onde se-y considera Fíu Pernomáu) y nel puertu del [[Callao]], [[Perú]]. La so solmenada vida personal y profesional foi llevada al teatru y al cine. En 1999, estrenóse la obra teatral ''¿Quién mató a Héctor Lavoe?'' producida por Pablo Cabrera y David Maldonado, con [[Domingo Quiñones]] personificando a Lavoe; Pal añu [[2006]], apaez la película biográfica ''[[El cantante (película)|El cantante]]'', protagonizada por [[Marc Anthony]] y [[Jennifer Lopez]]; en [[2011]] estrenóse otra película biográfica, ''The King Hector Lavoe'', esta vegada con Raúl Carbonell dando vida a Lavoe. Ye consideráu como unu de los más grandes soneros del salsa y llogró, a pesar del tiempu, que la so voz siga oyéndose en diverses partes del mundu, en países como [[Puertu Ricu]], [[Republica Dominicana]], [[Colombia]], [[Perú]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Panamá]], [[Venezuela]] y [[Estaos Xuníos]], amás d'otros países d'[[América Llatina|América llatina]], el [[Caribe (rexón)|Caribe]], [[Europa]], [[Asia]] y [[África]]. El legáu musical dexáu por Héctor Lavoe vese presente en munchos de los cantantes de [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] contemporáneos. Dadu a la enorme reconocencia que tien, estos nuevos cantantes del xéneru traten d'asonsañalo tantu na so voz como na so personalidá. Artistes de [[reggaeton]], [[Cumbia (Colombia)|cumbia]], [[Merengue (xéneru musical)|merengue]] ya inclusive [[rock]] llegaron a interpretar cantares del llamáu «''Cantante de los Cantantes''» sintiendo al empar, una gran almiración polo que Lavoe foi, pal mundu de la música. La orquesta qu'acompañó a Héctor a lo llargo de la so carrera, volvió axuntase so la direición del pianista [[Gilberto Colón Jr.]] pal 1 de mayu de 1999 nel [[estadiu Hiram Bithorn]] celebrando la carrera musical de Lavoe, nesti conciertu participaron, en calidá d'invitaos, artistes como [[Ismael Miranda]], [[Tito Nieves]], [[Adalberto Santiago]], [[Tito Rojas]], [[Willie Colón]], [[Yomo Toru]], [[Papu Lucca]], [[Cano Estremera]], [[Hector "Pichie" Pérez]] y otros más.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=mWQrxPJFuWk|títulu=Héctor Lavoe Tributo Históricu 1999}}</ref> Esta orquesta brinda presentaciones anguaño sol nome de "La Orquesta de la Xente", siempres interpretando y recordando la música d'Héctor Lavoe.<ref>{{cita web |url=http://www.radioelsalsero.com/2011/03/la orquesta-de-la xente-y-les sos.html|títulu=La Orquesta de la Xente y los sos integrantes}}</ref> L'agrupación [[Fania All Stars]], al igual que [[Willie Colón]] realicen nes sos presentaciones, homenaxes a Lavoe. == Discografía == {{AP| Discografía d'Héctor Lavoe}} === Álbumes d'estudio === {{Columnes}} ;Con [[Willie Colón]] *[[1967]]: ''[[El Malu]]'' *[[1968]]: ''[[The Hustler (álbum)|The Hustler]]'' *[[1969]]: ''[[Guisando (álbum)|Guisando (Doing A Job)]]'' *[[1969]]: ''Cosa Nuesa (Our Thing)'' *[[1970]]: ''[[The Big Break - La Gran Fuga|La Gran Fuga (The Big Break)]]'' *[[1970]]: ''[[Asaltu Navidiegu]]'' *[[1972]]: ''El Xuiciu'' *[[1973]]: ''[[Matar (álbum)|Matar <small>"Si Nun Merca Esti LP"</small>]]'' *[[1973]]: ''Asaltu Navidiegu, Vol. 2'' *[[1975]]: ''[[The Good, The Bad, And The Ugly (álbum)|The Good, The Bad, And The Ugly]]'' *[[1983]]: ''[[Vixilante (álbum)|Vixilante]]'' {{Nueva columna}} ;Como Solista *[[1975]]: ''[[La Voz (álbum)|La Voz]]'' *[[1976]]: ''[[De Ti Depende|De Ti Depende (It's Up to You)]]'' *[[1978]]: ''[[Comedia (álbum)|Comedia]]'' *[[1979]]: ''Recordando a Felipe Pirela'' *[[1979]]: ''Feliz Navidá <small>(con [[Daniel Santos]] & [[Yomo Toru]])</small>'' *[[1980]]: ''[[El Sabiu]]'' *[[1981]]: ''[[Que Sentimientu!]]'' *[[1985]]: ''[[Españó]]'' *[[1987]]: ''[[Strikes Back]]'' *[[1993]]: ''[[The Master & The Protexe]] <small>(con Van Lester; álbum póstumu)</small>'' |} {{Columnes}} ;Collaboraciones/Otres grabaciones * [[1965]]: «La mio China botóme del álbum ''Ta de Bala'' <small>(con Russell Cohen y La New Yorker Band; Grabáu en 45 RPM)</small> * [[1979]]: «Onde Tabes Tu» <small>(con [[Tito Puente]])</small> del álbum ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 2'' * [[1985]]: «Tumba Tumbador» <small>(con [[Tito Puente]])</small> - del álbum ''Homenaxe a Beny Moré Vol. 3'' * [[2001]]: «Tú bien lo sabes» del álbum recopilatorio ''[[Tú bien lo sabes (álbum)|Tú bien lo sabes]]'' <small>(grabáu orixinalmente en 1981)</small> |} {{Columnes}} ;Con [[Fania All Stars]] * [[1976]]: ''[[Tribute to Tito Rodríguez]]'' ** «Cuando, Cuando, Cuando» ** «Vuela El Palombu» <small>(con [[Santos Colón]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Justo Betancourt]], [[Bobby Cruz]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cheo Feliciano]])</small> * [[1980]]: ''[[Commitment]]'' ** «Ublabadu» * [[1981]]: ''Latin Connection'' ** «Grana d'Amor» * [[1984]]: ''[[Lo Que Pide La Xente]]'' ** «Por Eso Yo Canto Salsa» <small>(con [[Cali Alemán]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Adalberto Santiago]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Celia Cruz]])</small> ** «El Rei De La Puntualidá» ** «Usando El Cocu» <small>(con [[Cali Alemán]], [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Adalberto Santiago]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Celia Cruz]])</small> * [[1986]]: ''Viva La Charanga'' ** «Guajira Con Tumbao» <small>(con [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Cali Alemán]])</small> ** «Voi Pa' Morón» ** «Isla Del Encantu» * [[1988]]: ''[[Avalumbu (álbum)|Avalumbu]] '' ** «Siento» |} === Álbumes en direutu (en direuto) === {{Columnes}} ;Como solista *[[1997]]: ''[[Hector Lavoe Live]]'' *[[2005]]: ''[[“El mio Regresu” Live At Private Club]]'' |} {{Columnes}} ;Con [[Fania All Stars]] * [[1968]] y [[1969]]: ''[[Live at the Red Garter, Vol. 1|Live at the Red Garter, Vol.1]] y [[Live at the Red Garter, Vol. 2|2]]'' ** «Nueche» <small>con [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Ismael Miranda]] y [[Adalberto Santiago]]</small> * [[1972]]: ''Live At The Cheetah Vol. 1 y 2'' ** «Quitar El to» <small>con [[Adalberto Santiago]], [[Cheo Feliciano]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]</small> ** «Estrelles De Fania» <small>con [[Adalberto Santiago]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]] y [[Santos Colón]]</small> ** «Que Barbaridá» <small>con [[Ismael Miranda]]</small> * [[1972]]: ''[[Our Latin Thing (soundtrack)|Our Latin Thing (Soundtrack)]]'' ** «Quitar El to» <small>con [[Adalberto Santiago]], [[Ismael Miranda]], [[Pete "El Conde" Rodríguez]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]</small> * [[1975]] y [[1976]]: ''Live at Yankee Stadium Vol. 1 y 2'' ** «La mio Xente» <small>(grabada orixinalmente nel conciertu inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] de 1973; tamién apaez nel álbum [[San Xuan 73|San Xuan 73']])</small> ** «Congo Bongu» <small>con [[Cheo Feliciano]] (grabada orixinalmente nel conciertu inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] de 1973; tamién apaez nel álbum [[San Xuan 73|San Xuan 73']])</small> * [[1978]]: ''Fania All Stars Live'' ** «Saca La to Muyer» <small>con [[Ismael Quintana]], [[Santos Colón]], [[Ismael Miranda]], [[Cheo Feliciano]], [[Celia Cruz]] y [[Justo Betancourt]]</small> * [[1979]]: ''Habana Jam'' <small>(Grabáu'l 3/3/1979 nel Teatru Karl Marx en [[L'Habana, Cuba]])</small> ** «La mio Xente / Barbarazo» <small>con [[Wilfrido Vargas]]</small> * [[1986]]: ''[[Live in Africa]]'' <small>(Grabáu en 1974)</small> ** «La mio Xente» ** «Guantanamera» <small>con [[Ismael Quintana]], [[Ismael Miranda]], [[Santos Colón]] y [[Johnny Pacheco]]</small> ** «Hector Lavoe & Ismael Quintana Traditional (Acappella)» <small>con [[Ismael Quintana]]</small> * [[2009]]: ''[[San Xuan 73|San Xuan 73']]'' <small>(Grabáu nel conciertu inauguración del [[Coliseo Roberto Clemente]] en [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan]] de 1973)</small> ** «La mio Xente» ** «Congo Bongu» <small>con [[Cheo Feliciano]]</small> |} === Álbumes recopilatorios === {{Columnes}} ;Compilaciones * [[1972]]: ''Crime Pays'' * [[1978]]: ''Déjà Vu'' * [[1980]]: ''Héctor's Gold'' * [[1989]]: ''Les Clásiques d'Héctor Lavoe Vol. 1 y 2'' * [[1993]]: ''Tributu a Héctor Lavoe'' * [[1993]]: ''Lavoe: Fania Legends of Salsa Collection Vol. 1'' * [[1994]]: ''Lavoe: Fania Legends of Salsa Collection Vol. 2'' * [[1997]]: ''Fania All-Stars with Hector Lavoe'' * [[2000]]: ''15 Éxito - Héctor Lavoe'' * [[2000]]: ''Swings'' * [[2001]]: ''[[Tú bien lo sabes (álbum)|Tú bien lo sabes]]'' * [[2004]]: ''Hector Lavoe - La Esperiencia'' {{Nueva columna}} * [[2007]]: ''La Voz Fania Masterworks'' * [[2007]]: ''A Man and His Music: La Voz'' * [[2007]]: ''El Cantante: The Originals'' * [[2007]]: ''Asaltu Navidiegu Deluxe Edition'' * [[2008]]: ''The Complete Studio Albums, Vol. 1'' * [[2009]]: ''The Complete Studio Albums, Vol. 2'' * [[2009]]: ''El Xuiciu Fania Masterworks'' * [[2009]]: ''Historia d'El Salsa - Héctor Lavoe'' * [[2010]]: ''Héctor Lavoe: Greatest Hits'' * [[2010]]: ''Hector Canta A Borinquen'' * [[2012]]: ''Hector Lavoe Anthology'' * [[2012]]: ''Seleiciones Fania - Héctor Lavoe'' {{Final columnes}} == Filmografía == {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 90%;" |- bgcolor="#B0C4DE" align="center" ! Añu !! Títulu !! Notes |- | [[1972]] || ''[[Our Latin Thing (Nuesa Cosa)]]'' || Primer película de Fania All Stars |- | [[1974]] || ''[[Celia Cruz and the Fania All Stars in Africa]]'' || Conciertu grabáu n'África |- | [[1976]] || ''[[Salsa (Documental)|Salsa]]'' || Documental |- | [[1983]] || ''[[The Last Fight (película)|The Last Fight]]'' || Cameo d'Héctor Lavoe |- | [[1986]] || ''[[Live in Africa]]'' || El detrás de cámares de la Fania All Stars n'África |- | [[2015]] || ''[[The Latin Explosion: A New America]]'' || Documental |} == Referencies == {{llistaref|3}} {{llistaref|group=n.}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://www.eljibaritodeponce.com/ El Jibarito de Ponce.] Tou lo que precises saber sobre Héctor Lavoe * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=10684 Héctor Lavoe] nel sitiu web Find A Grave. * [http://www.mambo-inn.com/index.php?option=com_content&view=article&id=123 El día en que s'apagó a Héctor Lavoe] nel sitiu de Mambo inn. * [https://www.imdb.com/name/nm0492150/#self Héctor Lavoe IMDb] {{NF|1946|1993|Lavoe, Hector}} [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Productores discográficos de Puertu Ricu]] [[Categoría:Compositores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] esvlt5yfl51yv8c26yc2t8q9lpz9sj0 0 142998 3713272 3688450 2022-08-25T09:55:34Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} {{estremar|Cancerbero}} '''Tirone José González Orama''' {{nym}}, meyor conocíu pol so nome artísticu '''Canserbero''',<ref name="Terra USA">{{cita web|títulu=Muerre cantante de rap venezolanu AK Canserbero|url=http://noticias.terra.com/america-latina/venezuela/muerre-cantante-de-rap-venezolanu-ak-canserbero,c67530eabd80b410VgnCLD200000b1bf46d0RCRD.html|obra=Terra USA|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=21 de xineru de 2015}}</ref><ref name="El Nacional"/> foi un [[raperu]], [[compositor]] y [[activista social]] [[Venezuela|venezolanu]].<ref name="Globovisión"/> Foi unu de los intérpretes más significativos del rap [[Música independiente|independiente]] nel so país d'orixe<ref name="L'Universal biog"/> y n'[[América Llatina]].<ref name="-y Miau Noir">{{cita web|títulu=Canserbero: el poeta malditu|url=https://www.lemiaunoir.com/canserbero-raperu-poeta-malditu/|obra=-y Miau Noir|fecha=7 d'avientu de 2017|fechaaccesu=30 d'avientu de 2017}}</ref> Dende mozu amosó interés pola música, principalmente influyíu pol ''[[reggaetón]]'', pero tres l'asesinatu del so mediu hermanu, les sos referencies musicales camudaron a xéneros más críticos como'l ''[[hip hop]]'' y el ''[[hard rock]]'',<ref name="L'Universal biog"/> apreciable en cantares como «Es épico».<ref name="Canserbero bio"/> A lo llargo de la so carrera llegó a llanzar dos [[álbumes d'estudiu]] como solista, ''Vida'' (2010) y ''[[Muerte (álbum de Canserbero)|Muerte]]'' (2012), respeutivamente,<ref name="Discografía"/> y tuvo dellos cantares bultables como «Pensando en ti», «C’est la mort», «Maquiavélico», ente otres.<ref name="Canserbero bio"/> Coles mesmes participó como vocalista en dellos cantares d'artistes d'América Llatina y [[España]], como [[Mala Rodríguez]], con quien grabó un cantar tituláu «Ella» (2013).<ref name="Ella"/> A finales de xineru de 2015, Canserbero foi topáu muertu dempués de cayer del apartamentu onde taba residenciado. Hai delles hipótesis alrodiu de la so muerte.<ref name="El Nacional">{{cita web|títulu=Cantante "Canserbero" suicidóse depués d'apuñalar al baxista de Zion|url=http://www.el-nacional.com/sucesos/Cantante-Cancerbero-apunalar-Zion-TPL_0_559744068.html|obra=El Nacional|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=20 de xineru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150120231956/http://www.el-nacional.com/sucesos/Cantante-Cancerbero-apunalar-Zion-TPL_0_559744068.html|fechaarchivu=20 de xineru de 2015}}</ref><ref name="Globovisión">{{cita web|títulu=Raperu Canserbero suicidar tres asesinar a baxista de Zion TPL|url=http://globovision.com/el cantante-cancerbero-y-un baxista-muerren-en-extranas-circunstancies/|obra=Globovisión|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=20 de xineru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150120215815/http://globovision.com/el cantante-cancerbero-y-un baxista-muerren-en-extranas-circunstancies/|fechaarchivu=20 de xineru de 2015}}</ref> == Carrera musical == A temprana edá interesar pol rap, y cuando tenía once años empezó a realizar puestes n'escena de rap sol nome artísticu de Canserbero,<ref name="L'Universal biog"/><ref name="Glbovisión biog"/> una [[xíriga]] del llatinismu ''perru cerbero'' (en [[llatín]] ''canis cerberus''), que significa «guardián»,<ref name="Glbovisión biog"/> alusión a [[Cerbero]] de la [[mitoloxía griega]].<ref name="entamos">{{cita web|títulu=Canserbero la hestoria del cantante que mato al baxista de Zion TPL|url=http://www.elperiodiquito.com/article/185323/Canserbero-la hestoria-del cantante-que-mato-al baxista-de-Zion-TPL|obra=El Periodiquito|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=4 d'avientu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150701220555/http://elperiodiquito.com/article/185323/Canserbero-la hestoria-del cantante-que-mato-al baxista-de-Zion-TPL|fechaarchivu=1 de xunetu de 2015}}</ref> Según l'artista, nesi entós realizaba actuaciones ensin importar el mensaxe que tresmitíen les sos lletres.<ref name="el colombianu" /> En 1999 conoció a Manuel Galvis, tamién conocíu como Blackamikase, y al [[Productor discográficu|productor]] Afromak, seudónimu de Leonardo Díaz; ellos integraron una banda llamada ''Códigos de Barrio'', influyida por ''Comando 57'' y ''Supremacy Hip Hop Clan''. Xuntos realizaron delles composiciones musicales, pero por cuenta de los sos baxos recursos económicos, solamente grabaron trés tarrezas.<ref name="L'Universal biog"/> En 2000, cuando Canserbero tenía doce años,<ref name="Glbovisión biog"/> el so mediu hermanu mayor foi asesináu;<ref name="Canserbero bio">{{cita web|títulu=El tráxicu final de Canserbero, el neñu tarrecible” del rap|url=http://www.el-nacional.com/bbc_mundu/tragico-final-Canserbero-tarrecible-Venezuela_0_560344020.html|obra=L'Universal|fecha=21 de xineru de 2015|fechaaccesu=23 de xineru de 2015}}</ref> a partir d'ello, empezó a inspirase en xéneros musicales críticos como'l ''hard rock'' y ''hip hop'' de finales de la [[Década de 1990|década de los años noventa]].<ref name="L'Universal biog">{{cita web|títulu=Tyrone González, una rapera maravía|url=http://www.el-nacional.com/sucesos/raperu-prodigio-ano_0_559744094.html|obra=L'Universal|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=21 de xineru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150121001525/http://www.el-nacional.com/sucesos/raperu-prodigio-ano_0_559744094.html|fechaarchivu=21 de xineru de 2015}}</ref><ref name="Glbovisión biog"/> En 2003, Canserbero estudió Informática y en clases conoció a Lil Supa, un integrante de Supremacy Hip Hop Clan, quien lo convidó a grabar con Luis Muños; l'artista integró una agrupación sol seudónimu Basyco, una abreviación de los términos «base y conteníu».<ref name="L'Universal biog"/> Cola banda, interpretó cantares del xéneru [[rap conciencia]].<ref name="L'Universal biog"/> Canserbero y Lil Supa publicaron un álbum tituláu ''Índigos, Can+Zoo'' n'Internet.<ref name="L'Universal biog"/> Según los medios de comunicación, el discu «apurrió un impautu importante na movida nacional y llatinoamericano de rap non comercial».<ref name="L'Universal biog"/> En 2008, l'artista xubió a Internet una ''[[mixtape]]'' llamada ''Nuestra doctrina no es un dogma, es una guía para la acción'', na que compiló dellos de les sos temes antes grabaos.<ref name="L'Universal biog"/> Trabayó como analista de reclamos nuna empresa en [[Maracay]] y tamién nel Institutu Universitariu Esperimental de Teunoloxía de [[La Victoria (Venezuela)|La Victoria]].<ref name="educación"/> Estudió Derechu y Ciencies Polítiques na Universidá Bicentenaria de Aragua, pero decidió dexar la carrera pa enfocase na música.<ref name="educación">{{cita web|autor1=Sequera, Laudelyn|títulu=Músicos y siguidores de Canserbero atacar pa despidilo|url=http://www.el-nacional.com/sucesos/Musicos-siguidores-Canserbero-atacaron-despidilo_0_560344082.html|obra=El Nacional|fecha=22 de xineru de 2015|fechaaccesu=5 d'avientu de 2015}}</ref> En 2010, Canserbero llanzó'l so álbum d'estudiu debú como solista, ''Vida'', y en 2011 recibió'l gallardón al meyor artista ''hip hop'' nos premios Dixtorxión.<ref name="álbumes"/> En 2012, publicó'l so segundu álbum, ''Muerte'', y mientres l'añu realizó dellos conciertos en [[Méxicu]] y [[Venezuela]].<ref name="álbumes">{{cita web|títulu=Tyrone González, una rapera maravía|url=http://www.el-nacional.com/sucesos/raperu-prodigio-ano_0_559744094.html|obra=El Nacional|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=5 d'avientu de 2015}}</ref> Al añu siguiente formó un dúu con [[Apache (raperu)|Apache]] y llanzó ''Apa y Can'', el discu consta de temes como «Ready» y «Stop», un cantar qu'emite fuertes crítiques escontra los policías venezolanos.<ref name="Apa y Can">{{cita web|autor1=Calaforra, Rebeca|títulu=Apache y Canserbero dícen-y "Stop" al matraqueo|url=http://www.elpropio.com/fama/espectaculos/Apache-Canserbero-dicen-Stop-matraqueo_0_278374107.html|obra=El mesmu|fecha=9 d'abril de 2013|fechaaccesu=5 d'avientu de 2015}}</ref> Ente 2013 a 2014, actuó en dellos conciertos en países llatinoamericanos, ente ellos [[Chile]] y [[Arxentina]],<ref>{{cita web|títulu=Canserbero va visitar Arxentina y Chile nos próximos díes|url=http://oidossucios.com/buzznews/9060/canserbero-visitar-arxentina-y-chile-en-los-pr-ximos-d-as/|obra=Oidos Puercos|editorial=Producciones Oidos Puercos|fecha=avientu de 2014|fechaaccesu=5 d'avientu de 2015}}</ref> <ref>{{cita web|títulu=Canserbero va ufiertar conciertos n'Arxentina y Chile|url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/musica/141202/canserbero-ofrecera-conciertos-en-argentina-y-chile|obra=L'Universal|fecha=2 d'avientu de 2014|fechaaccesu=5 d'avientu de 2015}}</ref> y tamién n'[[España]].<ref name="trabayos futuru">{{cita web|títulu=El raperu venezolanu 'Canserbero' suicidar tres presuntamente asesinar a un músicu|url=http://www.antena3.com/noticias/mundu/raperu-venezolanu-canserbero-suicida-persuntamente-asesinar-musico_2015012200115.html|obra={{Ensin cursiva|Antena3}}|fecha=22 de xineru de 2015|fechaaccesu=5 d'avientu de 2015}}</ref> En 2013, participó como vocalista nel cantar «Ella» de [[Mala Rodríguez]], pal álbum ''[[Bruja (álbum)|Bruja]]'', de 2013).<ref name="Ella">{{cita web|títulu=Ella - Canserbero,Mala Rodríguez|url=http://www.allmusic.com/song/ella-mt0047485040|obra={{Ensin cursiva|[[AllMusic]]}}|idioma=inglés|fechaaccesu=24 de xineru de 2015}}</ref> Canserbero tenía dellos proyeutos musicales que llevaría a cabu en 2015; prevíase conciertos en países de Llatinoamérica como [[Panamá]].<ref name="trabayos futuru"/> == Carauterístiques musicales == === Influencies y estilu musical === {{Caxa de cita|«[Canserbero tenía] una habilidá increíble pa componer una especie de poesía maldita que, con crítica y pallabres dures, busca xenerar conciencia».<ref name="el colombianu">{{cita web|autor1=Rivera Marín, Daniel|títulu= Canserbero cerró les puertes de la Revolución|url=http://www.elcolombiano.com/canserbero_cuetu_les puertes_de_la_revolucion-MYEC_154448|obra=El Colombianu|fecha=16 d'ochobre de 2011|fechaaccesu=6 d'avientu de 2015}}</ref>|Daniel Rivera Marín, de ''El Colombianu''.|alliniación=derecha|anchu=18em}} Según l'artista, dende bien nuevu aficionar cola música ''[[rock]]'' gracies al so padre y n'estilos urbanos<ref name="entamos"/> pero que tres la muerte del so mediu hermanu, empezó faer música rap y ''[[hard rock]]''; xéneros musicales críticos.<ref name="L'Universal biog"/> En 2011, Canserbero comentó qu'inda siguía escuchando a artistes y bandes de ''rock'' como [[The Beatles]], [[The Who]], [[Jimi Hendrix]], [[Black Sabbath]], [[The Ramones]], [[Led Zeppelin]], [[Pink Floyd]], [[The Rolling Stones]] y [[Queen]], ente otros.<ref name="entr dic. 2011">{{cita web|títulu=Entrevista a El Canserbero "soi mas normal que normalin"|url=http://melomanosblogs.wordpress.com/2011/12/23/entrevista-a-el-canserbero-soi-mas-normal-que-normalin/|obra={{Ensin cursiva|MelomanosBlogs}}|fecha=23 d'avientu de 2011|fechaaccesu=4 d'avientu de 2015}}</ref> Canserbero afirmaba ser un escritor sinceru» y «curiosu»,<ref name="el colombianu"/> que realizaba composiciones con «pasión» y «oxetividá».<ref name="entr dic. 2011"/> Dalgunes de los sos cantares realizar tres mirar documentales y lleer dellos llibros.<ref name="el colombianu"/> Reiteradamente sostenía que non solo cantaba cantares con mensaxes positivos;<ref name="entr dic. 2011"/><ref name="el colombianu"/> al respeutu, alegaba que, como cualquier persona, vivía situaciones non prestoses. Daqué que tamién lo influyíen a escribir sobre ello, polo que nun se catalogaba «un modelu a siguir».<ref name="el colombianu"/> Rellataba que les persones qu'escuchaben los sos cantares teníen de ser consientes y analíticos, porque non toles sos lletres conteníen mensaxes positivos. El soníu de los sos cantares yera descritu como variante, según l'artista deber al productor Kpu, quien costantemente taba probando con distintos preseos musicales. Amás, porque él escuchaba dellos xéneros como'l ''[[soul]]'', [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]], ''[[jazz]]'', ''[[blues]]'', ente otros.<ref name="el colombianu"/> Nuna ocasión rellató que nun-y gustaba los soníos contemporáneos del rap; Canserbero foi bien influyíu pol rap de finales de los [[Década de 1990|años noventa]].<ref name="L'Universal biog"/> == Vida personal == Nacíu'l 11 de marzu de 1988, nel [[Hospital Xeneral de Lídice Dr. Jesús Yerena]] de la ciudá de [[Caraques]], como Tirone José González Orama. Fíu de José Rafael González Ollarves y Leticia Orama.<ref name="Glbovisión biog">{{cita web|títulu=Canserbero, una vida marcada pola muerte|url=http://globovision.com/canserbero-una vida marcada-pola muerte/|obra=Globovisión|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=21 de xineru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150121220014/http://globovision.com/canserbero-una vida marcada-pola muerte/|fechaarchivu=21 de xineru de 2015}}</ref> Cuando Canserbero tenía cuatro años, los sos padres camudar a un barriu de [[Palu Negru]] llamáu Les Ánimes de Picar&thinsp;<ref name="creció en">{{cita web|títulu=Canserbero asesina a Carlos Molnar baxista de Zion TPL y depués suicídase|url=http://www.elperiodiquito.com/article/print/185255/Canserbero-asesina-a-Carlos-Molnar-baxista-de-Zion-TPL-y-depués suicídase|obra=El Periodiquito|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=4 d'avientu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150930015112/http://www.elperiodiquito.com/article/print/185255/Canserbero-asesina-a-Carlos-Molnar-baxista-de-Zion-TPL-y-depués suicídase|fechaarchivu=30 de setiembre de 2015}}</ref> nel [[estáu Aragua]], onde trescurrió la so infancia y adolescencia;<ref name="creció en"/> [[Circa|cerca de]] 1997, la so madre finó y quedó sol cuidu del so padre.<ref name="L'Universal biog">{{cita web|títulu=Tyrone González, una rapera maravía|url=http://www.el-nacional.com/sucesos/raperu-prodigio-ano_0_559744094.html|obra=L'Universal|fecha=20 de xineru de 2015|fechaaccesu=21 de xineru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150121001525/http://www.el-nacional.com/sucesos/raperu-prodigio-ano_0_559744094.html|fechaarchivu=21 de xineru de 2015}}</ref> === Muerte ya hipótesis === El 20 de xineru de 2015, Canserbero foi atopáu muertu frente al apartamentu nel que vivía. Supónse que l'artista llanzar dende'l décimu pisu del edificiu Camino Real de la urbanización Andrés Bello en [[Maracay]].<ref name="Globovisión"/> Nun principiu, dalgunos de los sos allegaos sostuvieron que l'artista atopábase residenciado nel apartamentu de Carlos Molnar, un amigu y compañeru de trabayu, yá que taba sufriendo d'[[esquizofrenia]]. Molnar foi asesináu esi mesmu día por [[apuñalamientu]]. Per otru llau, el [[Tarek William Saab|Defensor del Pueblu]] del so país, en marzu del mesmu añu, decidió reabrir el casu, yá que hai otros detalles adicionales que enrarecen delles hipótesis de los "testigos". La primer hipótesis basar en que la ventana de la cocina yera de romanillas y tolos vidrios fueron primeramente estrayíos, lo que causa intriga, dáu'l "presuntu" estáu psicóticu nel que s'atopaba Canserbero al momentu de llanzase. “Sacar les romanillas de la ventana indica métodu, non desesperación”, opina'l defensor, quien se sofita nel testimoniu de les hermanes pa indicar que les romanillas nun taben al momentu de la cayida de Canserbero, "pero daquién volvió poner dempués" dixo. El defensor tamién almitió que les hermanes de Canserbero sostienen que la esposa del [[Baxu eléctricu|baxista]] Carlos Molnar y principal testigu de los fechos, Natalia Améstica, dir de [[Venezuela]] díes dempués de los fechos.<ref>{{Citar web|url=http://es.blastingnews.com/internacionales/2015/04/cinco-nueves-pistes-pueden-ayudar-a-esclariar-la muerte-de-canserbero-00341869.html |títulu= Cinco nueves pistes pueden ayudar a esclariar la muerte de Canserbero |obra=Blastingnews|fecha=9 d'abril de 2015|fechaaccesu=6 de xineru de 2018}}</ref> Canserbero venía de realizar una xira por [[Chile]] y [[Arxentina]] xuntu con Natalia y Carlos Molnar, quien diba ser el productor del so nuevu discu. L'últimu detalle facilitáu poles hermanes al defensor ye qu'en felicidá, xira'l raperu llograra recaldar unos 6 mil [[Dólar d'Estaos Xuníos|dólares]], gracies a les presentaciones. El dineru que guardó nel apartamentu de Molnar, hasta'l momentu en qu'asocedieron los fechos, nunca apaeció.<ref>{{cita web|títulu=A dos años de la muerte d'El Canserbero|url=http://www.el-nacional.com/noticias/entretenimiento/dos-ano-muerte-canserbero_76580|obra=El Nacional|fecha=|fechaaccesu=5 d'avientu de 2017}}</ref> Más tarde, los sos familiares desmintieron diches conxetures aludiendo que l'artista nun tenía nenguna enfermedá mental al morrer.<ref>{{cita web|títulu=Familiares de "Canserbero" desmienten que sufriera d'esquizofrenia|url=http://www.ultimasnoticias.com.ve/noticias/chevere/espectaculos/familiares-de-canserbero-desmienten-que-sufriera-d.aspx|obra=Últimes Noticies|fecha=21 de xineru de 2015|fechaaccesu=14 de xunu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150615195314/http://www.ultimasnoticias.com.ve/noticias/chevere/espectaculos/familiares-de-canserbero-desmienten-que-sufriera-d.aspx|fechaarchivu=15 de xunu de 2015}}</ref> La esposa de Molnar, Natalia Améstica, al brindar les sos declaraciones rellató que Canserbero ingresó a la so habitación y solmenó-y delles puñalaes al so maríu, acabando cola so vida, y tres esto decidió suicidase.<ref name="Globovisión" /> Tamién esisten otres versiones les cualos aseguren que Canserbero y Natalia Améstica, fueron atopaos por Carlos Molnar en plenu actu sexual y esti postreru llanzó a Canserbero pela ventana de la so vivienda y darréu Améstica solmenó-y una serie de puñalaes a Molnar,<ref>{{Citar web|url=http://es.panampost.com/pedro-garcia/2015/10/27/el-hip-hop-venezolanu-expresion-popular-de-una-nacion-en-desgracia/ |títulu= El raperu Canserbero llate nes redes 'nun se muerre quien se va, muérrese quien s'escaez'|obra=Blastingnews|fecha=3 de febreru de 2015|fechaaccesu=6 de xineru de 2018}}</ref> o que Canserbero apuñaló a Molnar en defensa propia depués de ser descubiertu y de resultes, llanzar pola ventana.<ref>{{Citar web|url=http://okvida.info/afaya-la muyer-unica-testigu-la muerte-canserbero/ |títulu= Afaya La Muyer Y Única Testigu De La Muerte De Canserbero|obra=Okvida|fecha=8 d'avientu de 2017|fechaaccesu=6 de xineru de 2018}}</ref> El cuerpu de Canserbero foi soterráu nel Campusantu Metropolitanu de Maracay.<ref>{{Citar web|url=http://www.el-nacional.com/noticias/sucesos/musicos-siguidores-canserbero-atacaron-pa despidilo_64171 |títulu= Músicos y siguidores de Canserbero atacar pa despidilo|obra=El Nacional|fecha=22 de xineru de 2015|fechaaccesu=6 de xineru de 2018}}</ref> El so [[epitafiu]] reza la frase: "nin más, nin menos".<ref>{{Citar web|url=http://laculturanuestra.com/cuando-diga-canser-delles rutines-canserbero/ |títulu= Cuando Yo Diga Canser (Sobre Delles Rutines Con Canserbero)|obra=La Cultura La nuesa|fecha=12 d'avientu de 2017|fechaaccesu=6 de xineru de 2018}}</ref> == Discografía == === VinilH~Records === {{Columnes}} ;Álbumes d'estudiu * ''Basyco, base y conteníu'' (2005, dellos artistes)<ref name="L'Universal biog"/> * ''Índigos, Can + Zoo'' (2008, Canserbero y Lil Supa)<ref name="L'Universal biog"/> * ''Vida'' (2010)<ref name="Discografía">{{cita web|autor1=Márquez, José G|títulu=Canserbero, el guardián del rap foise|url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/150121/canserbero-el-guardian-del-rap-foise|obra=L'Universal|fecha=21 de xineru de 2015|fechaaccesu=21 de xineru de 2015|urlarchivu=https://archive.is/20150121215004/http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/150121/canserbero-el-guardian-del-rap-foise|fechaarchivu=21 de xineru de 2015}}</ref> * ''[[Muerte (álbum de Canserbero)|Muerte]]'' (2012)&thinsp;<ref name="Discografía"/> * ''Apa y Can'' (2013, Canserbero y [[Apache (raperu)|Apache]])<ref name="Apa y Can"/> {{Nueva columna}} ;''Mixtape'' * ''La nuesa doctrina nun ye un dogma,<br /> ye una guía pa l'acción'' (2009)<ref name="L'Universal biog"/> * ''Give Me 5'' (2014)<ref>{{cita llibru |autor1=Canserbero|títulu=Give Me 5|fecha=2014|ubicación=Caraques}}</ref> {{Nueva columna}} ;Collaboraciones * «Ella» (2013, [[Mala Rodríguez]] y Canserbero)<ref name="Ella"/> {{Final columnes}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} * [http://elcanserbero.org Sitio Web na so memoria] * [https://www.youtube.com/user/elcanserbero YouTube de Canserbero] {{NF|1988|2015|Canserbero}} {{Tradubot|Canserbero}} [[Categoría:Persones de Caraques]] [[Categoría:Raperos de Venezuela]] [[Categoría:Músicos y músiques de hip hop]] [[Categoría:Músicos y músiques de Venezuela]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Activistes de Venezuela]] [[Categoría:Productores discográficos de Venezuela]] 0nfn94dsshr5bbdgv9ocrqvj2i2anqr 0 143097 3713276 3703273 2022-08-25T09:56:01Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} [[Ficheru:Enrique Bunbury - 12.jpg|thumb|250px|Enrique Bunbury en conciertu en 2012.]] '''Enrique Ortiz de Landázuri Izarduy'''<ref>Videla, páx.11</ref> {{nym}} más conocíu como '''Enrique Bunbury''', ye un [[cantante]], [[compositor]], [[multinstrumentista]] y [[músicu]] [[España|español]] de [[Rock (música)|rock]]. Empezó na música mientres los primeros años de la [[Años 1980|década de los 80]] formando parte de les sos primeres agrupaciones como Apocalipsis, Rebel Waltz, Procesu Entrópico y Zusmiu de Vidriu, anque la so consagración llegó siendo'l vocalista y líder de la banda [[Héroes del Silencio]], grupu musical de gran ésitu, siendo considerada por munchos una de les meyores bandes de rock n'español.<ref>eluniverso.com [http://www.eluniverso.com/2004/09/13/0001/259/0579531D48264B859993F042883B1FE8.html Héroes del Silencio, la banda de rock n'español que nun siguió estereotipos] Publicáu'l 13 de [[setiembre de 2004]]</ref><ref>rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20150930195542/http://rollingstone.es/noticias/especial-rs-los-50-meyores-grupos-de-rock-espanol/ Especial RS: Los 50 meyores grupos de rock español] Publicáu'l 2 de [[payares de 2012]]</ref> Depués de la rotura de la banda en 1996 empezó la so carrera como solista nel añu siguiente, convirtiéndose nuna importante figura nel ámbitu musical español ya hispanoamericanu. La trayeutoria solista del cantante a diferencia d'Héroes del Silencio foi bien distintu en cuanto al soníu musical, calteniendo la esencia del rock, llegando a esperimentar dellos ritmos dende [[música electrónica]] y [[música árabe]] nos primeros tiempos, pasando por música de cabaré, [[rancheres]], [[blues]], [[flamencu]] y [[tangos]],<ref>Videla, páx.113</ref> hasta [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]], [[Milonga (música)|milongas]], [[boleros]] y [[Cumbia (Colombia)|cumbies]] n'unu de los sos últimos trabayos onde homenaxa a [[América Llatina]].<ref>terra.com.co [http://entretenimiento.terra.com.co/musica/bunbury-rinde-homenaxe-a-latinoamerica-con-el so-nuevu-discu,dae321a21f224310VgnVCM10000098f154d0RCRD.html Bunbury rinde homenaxe a Llatinoamérica col so nuevu discu] Publicáu'l 9 d'[[avientu de 2011]]</ref> Na llista de "Los 250 meyores álbumes de rock iberoamericanu" de la revista estauxunidense [[En cantu]] asítiase nel puestu 81º el so álbum ''[[Flamingos]]'', nel 154º ''[[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]]'' y nel llugar 228º ''[[Radical sonora]]'', amás de los sos cuatro álbumes d'estudiu con Héroes del Silencio: ''[[Senderos de traición]]'' (nᵘ 5), ''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]'' (nᵘ 35), ''[[El espíritu del vino]]'' (nᵘ 117) y ''[[El mar no cesa]]'' (nᵘ 119).<ref name = cantu>{{enllaz rotu|1=http://rateyourmusic.com/lists/list_view?list_id=72679&show=150&start=150|títulu=Los 250 meyores álbumes publicaos pola revista norteamericana ''En cantu''}}</ref> Enrique Bunbury tamién apaeció na llista del númberu 119 de la revista [[Rolling Stone]] publicada en setiembre de 2009, como l'únicu cantante con dos álbumes ente los diez primeros discos más influyentes de los postreros 50 años n'España.<ref>rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20141025065628/http://rollingstone.es/llistes/los-50-meyores-discos-del-rock-espanol/ Los 50 meyores discos del rock español] publicáu'l 9 de [[mayu de 2012]]</ref> Los dos discos destacaos fueron ''[[Senderos de traición]]'' (1990) na segunda posición y ''[[Flamingos]]'' (2002) en novena posición. En [[2004]] foi consideráu como unu de los españoles más influyentes pol periódicu [[El Mundo (España)|El Mundo]].<ref>elmundo.es [https://www.elmundo.es/especiales/2004/01/sociedad/500del2004/musica.html Los españoles más influyentes del añu 2004] Publicáu en [[xineru de 2004]]</ref> L'apellíu artísticu ''Bunbury'' provién d'un personaxe de ''[[La importancia de llamase Ernesto]]'', d'[[Oscar Wilde]], como él mesmu confirmó en diverses entrevistes y na so biografía ''Lo demás ye silenciu'', escrita por [[Pep Blay]].<ref>Blay, páx. 101</ref> Bunbury collaboró en dellos documentales, ente ellos destaca ''[[72 hores...Y Valencia foi la ciudá|72 hores... Y Valencia foi la ciudá]]'', documental que narra cómo un fenómenu qu'asitió a la ciudá de Valencia na vanguardia social y musical d'estes décades, dexeneró na [[ruta del bakalao]]. El filme del realizador Oscar Montón, y del productor Juan Carlos García, recueye imáxenes inédites grabaes nestes discoteques pa "realizar un homenaxe a la nueche valenciana" y acabar col tópicu de "marginalidad que se-y axudicó". == Primeros años == Enrique Bunbury nació en [[Zaragoza]], capital [[Aragón|aragonesa]], nuna familia burguesa, hermanu de Rafael, Jorge y Ana.<ref name = hermanos>Blay, páx.90</ref> Dende pequeñu tuvo gustu pola música, armando una batería casera na so casa colo que tenía a mano. A los 8 años vio na televisión la película ''[[El barriu contra mi]]'' (King Creole) onde apaecía [[Elvis Presley]], y dende ende quedó impactáu pol "Rei", convirtiéndose n'unu de los sos ídolos hasta l'actualidá.<ref name = hermanos /> Gracies al so tíu y el so hermanu Rafa, Enrique tuvo la fortuna d'escuchar los artistes más reconocíos. Yera un neñu normal con bona conducta na escuela y escelentes notes, pero a partir de l'[[adolescencia]], la vida d'Enrique tomo un xiru, teniendo actitúes rebalbes, cuasi vandálicas escontra los demás, moteyar "contra" porque siempres taba en desalcuerdu con toos, con una actitú rebalba.<ref>Videla, páx.22</ref> Tuvo qu'enfrentar una falsa acusación de tráficu de drogues per parte d'un cura del so colexu. Depués d'eso, espulsar de delles instituciones mientres dos años siguíos.<ref name = tráficu>Blay, páx.91</ref> Dempués d'esa dómina, trabayó como [[DJ]] nun llugar llamáu "El bandíu". Llogró mercase'l so primer discu, que foi [[The Dark Side of the Moon]] de [[Pink Floyd]].<ref>Videla, páx.24</ref> Colos sos ideales decidíos, Bunbury yera aficionáu a los llibros: lleía a [[Friedrich Nietzsche]] cola so teoría del [[Übermensch|Superhombre]] y [[Franz Kafka]] ([[Carta al padre]]); tamién otros como [[Rafael Alberti]] y [[Antonio Buero Vallina]] polos sos simbolismos. [[William Blake]], [[Charles Baudelaire]], [[Arthur Rimbaud]], [[Jules Verne]], [[Charles Dickens]], [[Emilio Salgari]] y [[Rudyard Kipling]] yeren tamién de los sos autores más lleíos.<ref name = tráficu /><ref>Blay 92</ref> == Carrera musical == === Entamos === La so andadura musical formalmente empezó a los trelce años, cuando se mercó'l so primera [[guitarra llétrica]] con ocho mil [[peseta|pesetes]] qu'había aforráu, empezó a executala en [[1980]] nun grupu de colexu llamáu ''Apocalipsis''.<ref>Blay, páx. 97</ref> Ente [[1981]] y [[1983]] executó la batería, foi cantante d'una banda llamada ''Rebel Waltz'', y tocó el baxu en ''Procesu Entrópico'',<ref>Blay, páx. 98</ref> nome que se-yos asocedió viendo un vienres l'apaición d'un fakir comiendo cristales nel programa "[[Un, dos, tres... responda otra vez|Un, dos, trés]]" de [[Chicho Ibáñez Serrador]]. === Héroes del Silencio === {{AP|Historia d'Héroes del Silencio}} En dexando Procesu Entrópico, Bunbury pasó a ser el vocalista d'un grupu llamáu [[Zusmiu de Vidriu]] que se convirtió na grana de [[Héroes del Silencio]]. Nesa formación taben Enrique y [[Juan Valdivia]] que xunto a [[Pedro Andreu]], crearon Héroes del Silencio ([[1984]]).<ref name = historia>heroesdelsilencio.es [http://heroesdelsilencio.es/historia/ Historia d'Héroes del Silencio] publicáu en [[payares de 2011]]</ref> Col sofitu de «Cachi» (DJ de Radio Zaragoza), y del periodista Matías Uribe (columnista musical del [[Heraldu d'Aragón]]), Héroes del Silencio empezó a dase a conocer.<ref>Videla, páx.57</ref> Nos sos empiezos, consiguen el segundu puestu nel concursu de Pop Rock d'Huesca, por detrás d'unos más esperimentaos [[Proscritos]] grupu que siguía'l cercu d'otros con más espardimientu como [[La Frontera (banda)|La Frontera]]. Un conciertu ufiertáu en [[1987]] na sala ''En Brutu'' -nel que consiguieron escosar llocalidaes y dexar a cientos de siguidores fora- pon al cuartetu nel puntu de mira. [[Gustavo Montesano]] -ex [[Olé Olé]]- afitar nellos y -yos allanó el camín pa roblar el so primer contratu cola discográfica multinacional [[EMI]].<ref name = historia /> Entós publicóse "[[Héroes del Silencio (EP)|Héroes del Silencio]]", en [[1987]], un maxisingle, fórmula bien común entós daquella na industria discográfico española colos grupos noveles. D'esti discu vendiéronse más de 30.000 copies nel so momentu, y darréu publicaríase tamién en CD.<ref>Videla, páx.58</ref> Menos d'un añu más tarde publicaron el so primera LP, "[[El mar no cesa]]", tamién producíu por Montesano y que de momentu se convirtió en discu de platinu.<ref name = historia /> ''Mar adentro'' o ''Flor venenosa'' pasaron a ser cantares de referencia pa moces de finales de los 80 y principios de los 90. Sicasí, el grupu quedó descontentu de la producción d'esti primer álbum, demasiáu [[música pop|pop]] pa una banda qu'en direutu yera pura adrenalina, como anéudota queda la sorpresa que se llevaron cuando afayaron que peles nueches mientres el grupu taba ausente'l productor metía nel discu arreglos basaos en trompetes de sintetizador tratando de da-y un enfoque comercial al álbum. L'enfotu d'Enrique, Juan, Joaquín y Pedro torgó tal decisión. En [[Calatayud]] (Zaragoza) vio-yos l'ex componente de [[Roxy Music]] [[Phil Manzanera]] quien llevaba dalgún tiempu n'España y acababa de producir discos a grupos nacionales. Phil interesar por Héroes en viéndo-yos en direutu y decidió apostar por ellos, pocu dempués Phil produciría [[Senderos de Traición]] ([[1990]]).<ref name = historia /> Queden d'esi discu ésitos como ''[[Ente dos tierras]]'' o ''[[Maldito duende]]''. Pero nun hai qu'escaecer que la compañía entós daquella yá apostaba fuerte por ellos. Los videoclips emitíos per televisión ayudaron al espardimientu del discu, amosando la estética del grupu naquel momentu. Actuaron en [[playback]] en programes como "Un, dos, trés" con [[Jordi Estadella]], pero negar a tocar n'otros como [[Vip Nueche]] de Telecinco presentáu por [[Emilio Aragón]]. Los sos primeros pasos internacionales fueron un apueste modesto y fecho adulces a base de percorrer países como Bélxica, Suiza<ref name = historia /> (onde había un gran númberu d'emigrantes españoles), y sobremanera Alemaña, onde se convertiríen nun grupu de cultu, siendo ellí tan famosos como n'España. Un conciertu contra'l racismu n'[[Alemaña]], onde Héroes del Silencio amosó la so personalidá y calter sobre l'escenariu, fíxo-yos dar un saltu enorme na so carrera.<ref name = historia /> Los sos componentes dar a conocer internacionalmente cantando los sos cantares en castellán. N'Alemaña ya Italia consiguieron discu d'oru.<ref>Blay, páx.192</ref><ref name=felipe>Videla, páx.65</ref> Dieron una xira por [[Austria]], [[Suiza]], [[Bélxica]] y [[Escandinavia]]. Prueba d'ello ye que se-yos empezar a dedicar espaciu en canales europees y suramericanos. N'Alemaña dieron enormes conciertos n'importantes escenarios como'l Rock am Ring ante más de 80,000 persones al llau d'artistes como Robert Plant ente otros. Tres la llocura de "Senderos de traición" y la so llarga xira per tol mundu, Héroes daríen un respiru de más d'un añu nel que Bunbury viaxaría a llugares como la India, lo que-y influyiría pa la composición de posteriores trabayos. Col llanzamientu internacional de [[L'Espíritu del Vinu]] ([[1993]]), Héroes del Silencio embarcar nuna xira que los llevó por más de 20 países. El discu tamién foi producíu por Phil Manzanera.<ref name = historia /> L'amuesa del so impautu nel mercáu estranxeru ye'l llibretu interior del discu, nel que les lletres de los cantares veníen yá en dos idiomes, castellán ya inglés. Héroes quería dar a conocer los sos cantares cantando nel so idioma natal pero queríen ser entendíos pol públicu de fala non hispana. [[Felipe de Borbón y Grecia|El Príncipe Felipe]] recibiría a Héroes n'audiencia y declararíase almirador y siguidor de la so música.<ref>Héroes del Silencio, Senderos de Traición, páx. 14 [[El País (España)|El País]] ISBN 978-84-9815-837-3</ref> A la salida d'esi alcuentru Enrique desamarro la polémica diciéndo-y a la prensa que taba en contra de la institución monárquica.<ref name=felipe/> Tiempu más tarde, tamién diría que la semeya na que sale'l grupu col Príncipe namái lu pondría nel bañu de la so casa. [[Ábanu (álbum)|Ábanu]] ([[1995]]) foi l'últimu discu d'estudiu d'Héroes del Silencio. Pa esta ocasión cuntaron con Bob Ezrin (productor de Pink Floyd, Nine Inch Nails, Peter Gabriel o Alice Cooper).<ref name = historia /> El grupu esperimenta un cambéu nel so soníu, con guitarres más dures y testos más direutos en dellos momentos. De siguío realizaron otra xira mundial que pasó por [[Estaos Xuníos]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Arxentina]], [[Guatemala]] y numberosos países americanos y europeos. Tres la publicación de [[Parasiempre]] ([[1996]]), un doble CD en direutu, anunciaron la so separación y un descansu por cuenta de 10 años de carrera ininterrumpida.<ref name = historia /> Mientres la xira de [[1996]] (qu'incluyía conciertos de marzu a setiembre) Bunbury, pa quien el tour taba convirtiéndose nun supliciu, decidió dir grabando maquetes en distintos estudios americanos col enfotu de faer esos meses más llevaderos. Nel tramu español de la xira, la banda llevó como [[teloneros]] al grupu [[colombia|colombianu]] [[Aterciopelaos]], a quien Bunbury grabaríalos darréu coros nel álbum ''La pipa de la paz'' ([[1997]]).<ref name = entamos>Videla, páx.72 y 73</ref> === ''Radical Sonora'' === [[Ficheru:Bunbury 1998.jpg|thumb|Enrique Bunbury en 1998 xunto a una siguidora]] Bunbury grabó en [[Los Angeles (California)|Los Angeles]], [[San Xuan (Puertu Ricu)|San Xuan de Puertu Ricu]] y en [[Ciudá de Guatemala]], meses dempués establecióse en [[Marruecos]] con esi material y ellí compunxo nueves temes que dieron forma a lo yá tenía en mente.<ref name = entamos /> Col sofitu de [[Phil Manzanera]] colar a [[Londres]] pa concebir ''[[Radical Sonora]]'' ([[1997]]), el so álbum debú como [[solista]]. Manzanera foi'l productor y Enrique actuó de co-productor pa un discu que finalmente nun convenció del tou al cantante en cuanto al soníu que tenía. Bunbury manifestó que quería que se percibieren más matices mediterráneos de los que pueden percibise na grabación editada.<ref name = sonora>Videla, páx.200</ref> Sía que non, esti primer discu en solitariu d'Enrique dixebrar totalmente del soníu d'Héroes. El so apueste averar a la [[electrónica]], a la [[música árabe]] y al tecno-rock más [[sicodélicu]], acorde a grupos como [[Nine Inch Nails|NIN]], [[Depeche Mode]] o [[Massive Attack]]. A nivel d'estructures, lletres y formes de cantar, nun taba tan alloñáu de la so producción anterior. L'apueste yera arriesgada y la resultancia foi desemeyada: la crítica recibir positivamente y el públicu dio-y mayoritariamente el llombu. Na presentación del discu y de la xira nel Pabellón Príncipe Felipe de Zaragoza, Enrique foi vituperado, ya inclusive daquién llanzó-y un cachu d'adoquín, que se supón nun s'atopaba niundes del propiu pabellón. Enrique, indignáu, llegó a dicir que-y enaguaren el conciertu. Naquel conciertu escuchar a parte del ensame vitorear «Héroes, Héroes», demostrando que parte del públicu del so anterior grupu nun taba dispuestu a aceptar el cambéu de sonoridá de Bunbury.<ref>elpais.com [http://cultura.elpais.com/cultura/2007/02/14/actualidad/1171407603_850215.html Héroes del Silencio vuelven 10 años dempués] Publicáu'l 14 de [[febreru de 2007]]</ref> La xira de ''Radical sonora'' convertir nuna velea pa Bunbury, que sufrió una fonda crisis cuando remató'l tour per España, llegando inclusive a plantegase abandonar la música. Sentíase incomprendido: "''Preciso un públicu que me faiga crecer como músicu, non que me faiga tocar tola vida Ente dos tierras y enriba como lo faía con Héroes''".{{Añedir referencies}} En [[marzu]] de [[1998]], por orde del gobiernu nacional de [[República Dominicana]], foi suspendíu un show previstu pa esi país, según ellos, por enguizamientu al consumu de drogues, porque na contratapa del álbum apaez la frase: "''Instrucciones d'usu: Enguedéyese un bon canutu d'h.axís. Escúchese a un volume bien alto, bien a escures y preferiblemente cuando se tea bien solo".''<ref>Blay, páx.77.</ref> Foi portada en delles revistes, como [[Popular 1]]. Esa portada foi la postrera que la revista dio a un artista español. Depués d'esti discu y toles crítiques que tuvo que soportar plantegó abandonase la música, abelugar na casa de branu de los sos padres, onde compunxo dellos cantares.<ref>Blay, páx.366</ref> Decidió entós, pasáu un periodu de tiempu, arriesgar de nuevu col so siguiente álbum, [[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]] ([[1999]]), un discu con aires de cabaré y de soníos mediterráneos, que plantegó primeramente como'l so últimu álbum: ''"Propunxi faer el discu que me saliera, y salióme Pequeñu. Dábame igual si la xente nun lo entendía. Quería faelo y si teníame que retirar, pos me retiraba. Asina lo plantegé"''.<ref>Videla, páx.98</ref> === ''Pequeñu'' === La respuesta a ''Pequeñu'' empezó a ser distintu que la recibida con ''Radical sonora''. Magar el sofitu de la discográfica al discu foi más bien relativu, el discu foi calando ente'l públicu. Cantares como "Infinitu" o "El vientu a favor" devolvieron pasu ente pasu a Bunbury al primer planu de l'actualidá musical. El nome del discu deber a que'l mesmu cantante denominar más simple y modestu, más senciellu que Radical Sonora, y amuesa quien ye'l verdaderamente, de mirar tras.<ref name = sonora/> El discu grabar en [[Ronda (Málaga)|Ronda]] ([[Málaga]]), nos estudios "El Cortixu" mientres la primavera de 1999 y foi producíu por el mesmu Bunbury.<ref>Blay, páx. 345</ref> Pa ello creó la que foi la so banda mientres los siguientes seis años, formada polos integrantes de la banda de "Radical Sonora" salvo'l guitarrista Alan Boguslavsky, más otros músicos, principalmente zaragozanos incorporando una seición de vientos, violín, y percusión. Amás cuntó con delles collaboraciones, ente elles la d'[[Eva Amaral]]. L'álbum contenía doce canciones, y convenció a crítica y públicu; la xira de presentación allargar mientres dos años, realizando en total cuasi cien actuaciones. Nesta nueva etapa participaron los músicos Delsarte Morán, Rafael Domínguez; Luis Miguel Romero; Ana Belén Estaje; Javier García Vega; Javier Iñigo; Antonio Ríos; Ramón Gacías, y Copi Corellano, estos dos últimos tienen amás una importante collaboración na composición de delles de los cantares del discu. Esta banda yera conocida como'l "Furacán Ambulante" y grabó con Bunbury el restu de la so discografía en solitariu hasta'l 2005, (sacante Antonio Ríos). Asina Bunbury reconciliar col públicu y abrió l'espectru a persones de distintes edaes. Pequeñu foi [[discu de platinu]] al llegar a les 100.000 copies vendíes n'España,<ref>Videla, páx.100</ref> lo mesmo asocedió col so anterior trabayu ''Radical Sonora''<ref name=radical>Videla, páx.99</ref> y con él tuvo más notoriedá en países como Méxicu y Arxentina, onde yá s'empezaba a xestar un artista reconocíu. Editáronse CD-singles que conteníen delles temes, inéditos, remixes, pruebes de soníu, maquetes, no que finalmente se denominó "Caxa de singles". En total yeren cinco discos que conteníen más de trenta canciones, ente les que destaquen les "cares B" de ''Pequeñu'' como "Lluna" o "Voi perder la cabeza pol to amor". Los cantares inéditos yeren en total quince, partíes a lo llargo de los cinco discos. Mientres inda taba de gira Enrique públicu un álbum en direutu en formatu CD y DVD grabáu en [[abril]] de [[2000]] nel [[Hard Rock Café]] de [[Méxicu, D. F.|Ciudá de Méxicu]] tituláu ''[[Pequeñu cabaré ambulante]]''. Con él pretendía reflexar l'espíritu de «''la xira que más esfruté na mio vida''.»<ref name =radical/> Terminada la etapa de ''Pequeñu'', Bunbury treslladar a [[Tarragona]] a componer el so tercer discu n'estudiu. === ''Flamingos'' === Enrique tomóse cuasi nueve meses pa realizar el so siguiente y complexu discu, ''[[Flamingos]]'' ([[2002]]), nel qu'hai cantares con más de cientu cincuenta pistes de soníu. La preproducción del discu tuvo llugar en [[Molinos (Teruel)|Molinos]] ([[Teruel]]) de [[xunu]] a [[setiembre]] de 2001,<ref name = llibretu /> y nella grabaron tolos cantares de la corte final más una serie de temes qu'hasta'l momentu nun vieron la lluz de forma oficial, anque sí tán disponibles nel discu pirata ''Flamingos vs Bizarros'' (2003). Dalgunes de les pistes que se realizaron emplegar na producción final anque munches tuviéronse que grabar nuevamente, la grabación y los amiestos finales del discu producir nos estudios Music Lan, en [[Avinyonet de Puigventós]] ([[Girona]]) ente [[payares]] de 2001 y [[febreru]] de 2002.<ref name="llibretu">Llibretu oficial del discu Flamingos</ref> Bunbury cuntó cola so banda d'ocho músicos y la collaboración de numberosos amigos como [[Jaime Urrutia]], [[Quimi Portet]], [[Shuarma]] ([[Elefantes: grupu pop|Elefantes]]), Carlos Ann, [[Kepa Junkera]], [[Adrià Puntí]], Pedro Andreu, ente otros.<ref name="llibretu"/> Toos dexaron la so buelga nun discu trupu, marcáu pola rotura matrimonial d'un Bunbury que posa vistíu de boxeador pa la portada. Cantares como "Cuntar Contigo" o "Nun se fíe" respuenden a esa imaxe de lluchador entá con ganes d'engarradiella. Consideróse que nel discu nel so conxuntu ye una metáfora de la so separación sentimental. Con esti discu Bunbury tresformar en tou un iconu del mundu de la música na so carrera solista: ''Flamingos'' foi [[discu d'oru]] a la so salida, consiguiendo l'ésitu en Méxicu y Arxentina, amás rápido escosáronse les entraes pa los primeros conciertos n'España y en delles capitales mexicanes fórmense llargues coles por que Bunbury firme autógrafos, la xira del discu duró un añu y mediu, con más de 150 conciertos y más de 300.000 discos vendíos ente [[España]] y [[América]].<ref name=exito>Videla, páx. 103</ref> Esti álbum definitivamente abriólu nuevos aldos na so trayeutoria musical. Bunbury tuvo xirando cola so banda mientres [[2002]] y [[2003]] por importantes escenarios de Méxicu ([[Auditoriu Nacional (Méxicu)|Auditoriu Nacional]]), Arxentina ([[Estadiu Obres Sanitaries|Estadiu Obres]]) o [[Nueva York]] ([[Central Park]]).<ref name=exito/> La culminación d'esta etapa musical foi'l DVD que se publicar en setiembre de 2003, tituláu "Una cita en Flamingos" y que recoyía dos conciertos n'España, el de Zaragoza mientres les [[fiestes del Pilar]] na mesma [[Plaza del Pilar]], y l'otru de los que cerró la xira de 2002 nel Palaciu de los Congresos, en [[Madrid]]. Presentábase como conteníu extra del DVD una entrevista a los integrantes del Furacán Ambulante. A la fin de la xira y antes d'empezar a trabayar nel so próximu discu d'estudiu Bunbury axuntar con [[Carlos Ann]], [[Shuarma]] y [[Morti]] pa grabar el discu [[Bushido (álbum)|Bushido]], álbum que se grabó en menos de dos selmanes nuna [[masía]] de [[Tarragona]].<ref>los40.com [http://los40.com/los40/2003/12/16/actualidad/1071529200_274066.html Bushido, con Bunbury ente les sos files, va llanzar el so discu'l próximu 26 de xineru] Publicáu'l 16 d'[[Avientu de 2003]]</ref> Finalmente salió a principios del añu 2004. Los músicos decidieron zarrase a dexar fluyir la so creatividá nos sos distintos estilos, son 15 cantares cantaos polos cuatro españoles, onde se destacar cantares como "La felicidá", "Magenta", "Te esperara" y composiciones del zaragozanu como "Sex Food" y "Desmejorado" (esti últimu versionado por [[Raphael (cantante)|Raphael]]).<ref>elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2004/01/18/cultura/1074424813.html Enrique Bunbury y Shuarma, d'Elefantes, formen 'Bushido'] Publicáu'l 19 de [[xineru de 2004]]</ref> === ''El viaje a ninguna parte'' === El que foi cuartu discu d'estudiu de la carrera en solitariu de Bunbury xestar a lo llargo de 2003. Una gran parte de les composiciones cobraron forma mientres el viaxe que'l mesmu Bunbury realizó a lo llargo de toa Iberoamérica esi añu, y otres compunxéronse na so ciudá natal y otros llugares d'España. La preproducción del discu realizar en [[Cuarte de Huerva]] (Zaragoza) mientres la seronda de 2003, y alla presentóse Bunbury con cuasi cien tarrezas de los que finalmente escoyó diecinueve, más una versión («Voces de tangu») del grupu zaragozanu "Más Birras" que lideraba'l mallográu Mauricio Aznar. En [[2004]] edítase [[El viaje a ninguna parte (álbum)|''El viaje a ninguna parte'']], un discu doble con múltiples influencies provenientes de diversos llugares, con ritmos, música y lletres nes que podemos atopar dende [[tangu|tangos]] a [[Corríu (Méxicu)|corríos]], pasando pol [[blues]]. El mesmu Bunbury confesó que ye unu de los sos discos más representativos. El discu volvió llevar apareyada una llarga xira, na que volvió percorrer dambes partes llatines del Atlánticu en tola so estensión. Nuevamente recibió'l discu d'oru, esta vegada nel país azteca con 50.000 copies vendíes.<ref>infobae.com [http://www.infobae.com/2004/11/16/152323-bunbury-recibio-el discu-oro-el so-viaxe-nenguna parte Bunbury recibió'l discu d'oru pol so "Viaxe a nenguna parte"] 16 de [[payares de 2004]]</ref> El títulu del discu, homónimu d'una obra y película del actor y direutor [[Fernando Fernán Gómez]], al que dedica'l discu, dexa entever l'almiración del músicu polos artistes errantes, que presentaben la so obra a lo llargo de pueblos y ciudaes namái colos sos preseos y el so talentu. Pa materializalo realizóse la xira "Freak show", una serie de conciertos onde la banda namái precisaba una cortil pa instalar les diverses carpes del espectáculu, que se movió per distintes ciudaes d'España emulando a aquellos artistes errantes que Fernán Gómez afiguraba na so obra. ==== Freak Show ==== Esta mini-xira (cinco ciudaes y seis concierto) desenvolver a finales del añu 2004. Puede dicise que foi un "spin-off" del ''El viaje a ninguna parte'', materializando la idea que primeramente tenía Bunbury en mente, una xira ambulante na so más pura espresión. Pa ello cuntó cola caravana circense del circu Raluy, que yá antes sirviera pa la sesión de fotografíes del discu. La cortil que se preparar cuntaba con una carpa pal conciertu en sí mesmu, xuntu con un cuadriláteru onde s'asemeyaba una llucha mexicana, una zona pa faer llucha de pulsu y otres árees.<ref>Blay, páx.19</ref> Los conciertos en sí, con un repertoriu basáu nel discu editáu esi añu, cuntaben con una serie d'artistes invitaos que cantaben tanto temes propies como del propiu Bunbury de forma conxunta. [[Carlos Ann]], [[Nacho Vegas]], [[Adrià Puntí]], [[Iván Ferreiro]] y [[Merced Ferrer]] participaron d'esa forma na xira. En [[2005]] salió al mercáu un CD + DVD que recoyía lo que foi'l Freak Show. El DVD, que dura cuasi unes dos hores y media, recueye "La Película", onde s'entrevista a tolos participantes del show, analizar en fondura cómo se xestó y desenvolvió la idea de la xira, y acompáñase d'una serie de temes en direutu de los conciertos. Como material adicional inclúyese una entrevista al propiu Bunbury con entrugues que los aficionaos formularon al traviés de la web oficial del cantante y poemes recitaos pol mesmu. El CD inclúi una selección de 15 temes estrayíes de los 6 conciertos que se realizaron. === El 2005 pola metá === Mientres 2005 retomóse la xira de presentación del discu, una vegada editáu'l CD+DVD del [[Freak Show]]. Antes d'ello realizó un únicu conciertu pa presentar el discu, dedicáu al poeta [[Leopoldo María Panero]], realizáu por el mesmu Bunbury xuntu con [[Carlos Ann]], [[Bruno Galindo]] y [[José María Ponce]]. Esti discu foi unu de los proyeutos nos que s'arreyó mientres 2004, y yera el segundu trabayu d'esti estilu (collaboración de dellos artistes), dempués de [[Bushido]] (2003). Amás mientres estos años abondaron les collaboraciones con otros artistes y el proyeutu de [[Los Chulis]], que sumáu tou da llugar a unos años d'actividá artística bien notable. Sía que non la xira diba ser de nuevu estensa tantu n'España como n'Iberoamérica, incluyendo dos conciertos en Xapón, onde Bunbury tocaba per primer vegada.<ref>Blay, páx.79</ref> Como se supo con posterioridá, el cansanciu físico y mental empezó a pasar factura al zaragozanu, quien dende l'añu 1999 práuticamente nun folgara de faer discos, collaboraciones y xires (en total realizó nesi periodu previu más de doscientos cincuenta conciertos). La oficina de contratación quixo forzar por que cumpliera colos compromisos en contra de la so opinión, y finalmente foi él mesmu dende la so páxina web quien anunció la disolución de ''El Furacán Ambulante'' (la banda que lu acompañaba mientres los últimos ocho años), la cancelación del restu de la so xira per España y América (salvu dos conciertos, en Zuera y Cambrils) y el so temporal retiru, ensin fecha de regresu, de los escenarios.<ref>elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2005/08/24/cultura/1124879491.html Enrique Bunbury ataya la segunda parte de la so xira porque 'nun diba dar el 100% sobre los escenarios'] Publicáu'l 25 d'[[agostu de 2005]]</ref> Dempués d'esto sumió la oficina de xestión que tramitaba los asuntos de les xires y conciertos (Solo & management), creándose la nueva oficina Rock & chicken, xestionada principalmente por Nacho Royo y que corrió cola organización de los conciertos de [[Héroes del Silencio]] de 2007, y sigue calteniéndose como management del cantante. Nel primeru de los dos conciertos de despidida del final inesperáu de xira ([[Zuera]] y [[Cambrils]]) el cantante retirar na quinta tema ('Sácame d'Equí' perteneciente al so discu [[Flamingos]]) para nun volver, suspendiendo amás el segundu y últimu conciertu de la etapa que cerraba. Esta yera la tercer ocasión na que'l cantante nun completaba una actuación na provincia de Zaragoza. La primera tuvo llugar en 2003, en salar Oasis.<ref>Blay, páx.389</ref> Dempués de que s'atayara'l que diba ser primer conciertu d'aquel añu en Villareal, entamóse un conciertu na citada sala que remató abruptamente mientres la séptima tema "Infinitu". Mientres el tiempu que tuvo nel escenariu pudo comprobase que'l cantante tenía problemes cola torna del soníu. La segunda ocasión tuvo llugar en 2004, nel conciertu que dio mientres les fiestes del Pilar nel Paséu de la Independencia. Nesti casu nun se completó la segunda parte del conciertu yá que dempués d'aprosimao una hora la banda retiróse y nun volvió al escenariu. En [[febreru]] de [[2006]] Bunbury saca a la venta '''[[Cantares 1996-2006]]''', un recopilatorio de temes de los sos álbumes en solitariu en formatu [[CD]] y [[DVD]], onde llogra ser discu d'oru a los pocos díes de la so publicación.<ref>los40.com [http://los40.com/los40/2006/03/10/actualidad/1141945200_284512.html Bunbury llogra'l Discu d'Oru con 'Cantares 1996-2006' nuna selmana] Publicáu'l 10 de [[marzu de 2006]]</ref> Mientres anguaño realiza collaboraciones nos discos de dellos grupos, como [[Revólver (banda)|Revólver]] o [[Quique González]]. Tamién collaboró nel últimu discu/recopilatorio de [[Galbana]] llamáu ''Los Amigos de Los Animales''. Participó tamién nel discu de [[Jaime Urrutia]] ''El rapazu llétricu'', na so tema «Nada per equí» y nel videoclip de la mesma cantar, rodáu principalmente na antigua estación de tren de Entrevías, en Madrid. === ''El tiempu de les cereces'' === En [[2006]] Enrique Bunbury y [[Nacho Vegas]] atopar nel [[Puerto de Santa María]] ([[Cádiz]]), y cola ayuda de Paco'l Llocu grabaron un discu doble, ''El tiempu de les cereces''.<ref>elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2006/08/08/cultura/1155039246.html Enrique Bunbury y Nacho Vegas preparen el so primer trabayu discográficu conxuntu] Publicáu'l 8 d'[[agostu de 2006]]</ref> Bunbury rescató dellos cantares del que diba ser el so próximu discu d'estudiu, ''Judas'', que finalmente nun vio la lluz.<ref>Blay, páx.304</ref> Con otres nueves composiciones llanzó un discu que recibió bones crítiques polo xeneral. El títulu inicial yera ''Bunbury y Vegues'' (anque tamién s'embaraxó la posibilidá de que fuera al aviesu, ''Vegues y Bunbury''). Finalmente publicóse, col so títulu definitivu, el 18 de setiembre de 2006. Llanzóse como primer [[single]] "Díes Estraños", del propiu Nacho Vegas. Amás editáronse como videos oficiales los de los cantares "Nun foi bonu, pero foi lo meyor" y "Welcome to caleyón ensin salida". En Méxicu se filmaría tamién el videoclip de "Puta Desagradecida", pa promocionar el discu en dichu país. Anunciáronse cinco concierto nel teatru Metropolitan de [[Méxicu DF]] y unu nel [[Licéu de Barcelona]]. D'esta forma confirmábase lo que dambos artistes apuntaben nes entrevistes previes al llanzamientu: que si había presentación en direutu "''va ser pa dalgún conciertu bien puntual''".<ref>Blay, páx.313</ref> Entá con tou acabó editándose un DVD esta mini-xira ([[Liceu BCN 30 de payares de 2006]]) que contenía la práutica totalidá del conciertu de Barcelona, xuntu colos "bises" estrayíos de les actuaciones de Méxicu D.F. Según paez, foi nesti conciertu de Barcelona cuando se confirmó que diba haber xunta de [[Héroes del Silencio]] pa realizar una xira de pocos conciertos (a lo postrero fueron diez) mientres l'añu 2007. Quedaba atayáu d'esta forma'l conciertu del grupu que quería realizase mientres la Expo 2008 de Zaragoza. La banda qu'acompañó a Bunbury y Vegues nos conciertos taba formada por integrantes de les respeutives bandes de dambos cuando tocaben en solitariu. Dos integrantes d'esa banda (Álvaro Suite y Jorge Rebenaque) acabaron formando parte de l'actual qu'acompaña a Bunbury, Los Santos Inocentes. Esta postrera tomó forma na grabación del discu posterior a xirar xunta d'Héroes del silenciu (''Hellville de Luxe'' - 2008), y caltiénse hasta l'actualidá. === Héroes del Silencio Tour 2007 === {{AP|Héroes del Silencio Tour 2007}} [[Ficheru:Heroes del Silencio Sevilla Oct 07.jpg|thumb|left|Bunbury al mandu de [[Héroes del Silencio]] nel conciertu de la banda en [[Sevilla]] n'ochobre de 2007.]] [[Ficheru:Héroes_del_Silencio_en_Sevilla.jpg|thumb|Enrique Bunbury mientres una de les actuaciones correspondientes a la [[Héroes del Silencio Tour 2007|xira de 2007]] col grupu.]] Finalmente, el [[Heraldu d'Aragón]] publicó qu'Héroes del Silencio tornaben para [[Esposición Internacional de Zaragoza (2008)|Expo Zaragoza 2008]]. Nun periódicu d'ámbitu aragonés publicóse que se-yos viera ensayar nel pabellón municipal de la llocalidá d'[[Osera de Ebro]] (Zaragoza). Anque la especulación xeneral apuntaba a ello, finalmente nun hubo conciertu mientres la [[Expo 2008]]. La xunta del grupu, según anunció la mesma banda nun comunicáu oficial, tenía como oxetivu celebrar el ventiavu aniversariu de les sos primeres grabaciones.<ref name = historia /> A esto añedió la collaboración del [[Real Zaragoza]], que lo anunció como parte d'unu de los múltiples actos n'honor del so 75º aniversariu.<ref name = tour>heroesdelsilencio.es [http://www.aragonmusical.com/2007/03/tou sobre-el regresu-de-h-ruques-del silenciu/ Tou sobre'l regresu d'Héroes del Silencio] publicáu'l 1 [[marzu de 2007]]</ref> Amás de tocar en Zaragoza dos noche, ufiertaron conciertos en [[Sevilla]], [[Cheste]] (Valencia), [[Buenos Aires]], [[Guatemala]], [[Los Angeles]], [[Méxicu D.F.]], [[Monterrey]]. La mira pola vuelta foi tal que les entraes tantu en Méxicu como n'España escosar a les poques hores de ponese en venta, con colapsu informáticu de la páxina web na que se vendíen incluyíu.<ref name = tour /> En total, los diez conciertos cuntaron cola asistencia de cuasi mediu millón de persones. N'España, el conciertu de Cheste foi unu de los más multitudinarios de la hestoria del pop-rock en castellán y, por cuenta de la enorme arribación de públicu (envalórase qu'aportaron a la cortil cerca de 80.000 espectadores), formáronse coles kilométriques na carretera que xunía Valencia y contorna col [[Circuitu Ricardo Tormo|circuitu de velocidá]].<ref>elperiodicodearagon.com [http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/aragon/fans-heroes-clamen-caos-valencia_361024.html Los fans d'Héroes clamen pol caos de Valencia] Publicáu'l 30 d'[[ochobre de 2007]]</ref> === ''Hellville de Luxe'' === [[Ficheru:Enrique Bunbury 2009 - Keneth Cruz.jpg|200px|miniaturadeimagen|left|Actuación del cantante na xira [[Hellville de Tour]].]] El títulu del quintu álbum d'estudiu de Bunbury, ''[[Hellville de Luxe]]'', provién del nome de la casa-estudio que'l cantante tenía en [[El Puerto de Santa María]],<ref name = casa>20minutos.es [http://www.20minutos.es/noticia/374605/0/bunbury/hds/hellville/ Bunbury yá prepara 'Hellville de luxe'] Publicáu'l 30 d'[[abril de 2008]]</ref> la so residencia hasta que decidió camudase a Los Angeles. Salió a la venta'l [[7 d'ochobre]] de [[2008]], dempués d'empezada la xira de presentación y con dellos meses de retrasu respeuto de la grabación, que tuvo llugar mientres la primer parte de 2008. La producción corrió al cargu de [[Phil Manzanera]], foi grabáu y entemecíu nos estudios Music Lan d'[[Avinyonet de Puigventós]] ([[provincia de Girona|Girona]]), y masterizado en [[Sterling Sound]] ([[Nueva York]]). Curiosamente, Bunbury volvió cuntar con Manzanera na producción dempués de tar con Héroes del Silencio, al igual que fixera con ''Radical Sonora'' en 1997. Nesti casu delegó totalmente (en Radical Sonora actuaba de co-productor). El discu foi editáu tamién en vinilu, siendo'l primeru dende ''Ábanu'' con Héroes, nuna edición más completa que'l formatu CD (quince canciones en cuenta de once), llindada y que s'escosó'l mesmu día que se punxo a la venta, por eso túvose que reeditar nuevamente.<ref name = vinilu>actualidadmusica.com [http://www.actualidadmusica.com/2008/11/28/el-hellville-de-luxe-nuevamente-en-vinilu/ El “Hellville De Luxe”, nuevamente en vinilu] Publicáu en [[ochobre de 2008]]</ref> El formatu pudo volvese a consiguir cola caxa de vinilos editada en 2011, que recueye tola so discografía d'estudiu hasta l'añu 2010. El primer single foi "L'home delgáu que non flaqueará enxamás", que se presentó'l 20 d'agostu de 2008 nun programa especial de la cadena [[Rock & Gol]], presentáu por [[Juan Pablo Ordúñez]]. Distintos medios de comunicación acusaron a Bunbury de plaxu nesta tema al utilizar versos estrayíos de dos poemarios de [[Pedro Casariego]].<ref>elmundo.es [https://www.elmundo.es/elmundo/2008/09/05/rockandblog/1220578834.html Bunbury y Pedro Casariego: ¿plaxu, préstamu o imposible coincidencia?] Publicáu'l 5 de [[setiembre de 2008]]</ref> L'artista reconoció l'usu de dichos versos, y defendióse del mesmu argumentando que ''"dos frases nun faen plaxu"''.<ref>heraldu.es [https://www.heraldo.es/noticias/cultura/enrique_bunbury_defende_dos_frases_faen_plaxu.html Enrique Bunbury deféndese: "Dos frases nun faen un plaxu"] Publicáu'l 11 de [[setiembre de 2008]]</ref> Tamién estrenó nueva banda, tres la disolución de "El Furacán Ambulante", que lu acompañara mientres la xira de promoción "[[Hellville de tour]]", la nueva banda foi conformada por Álvaro Suite, Robert Castellanos, Jorge “Rebe” Rebenaque, Ramón Gacías y Jordi Mena.<ref name = casa /> El conciertu inaugural de la xira celebró'l [[6 de setiembre]] de 2008 en [[Zaragoza]]; en febreru visitó [[América del Norte]], que la so primer parte de la xira concluyó'l día [[5 d'abril]] de [[2009]] en [[Méxicu DF]]. Nesti tour foi la primera y única vegada que'l cantante fixo un conciertu en [[Polonia]].<ref>[http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=461 Bunbury en Polonia] Publicáu'l 7 de [[payares de 2009]]</ref> Mientres esa dómina recibió per parte de la discográfica [[EMI]], el [[Discu de Diamante]] por motivu de más de 1 millón de discos vendíos mientres la so carrera en solitariu y amás l'álbum algamó'l númberu 1 en descargues dixitales y ventes en formatu físicu n'España y númberu 1 nes llistes de Méxicu.<ref>enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=262&i=398#links Hellville de Luxe, el nuevu discu de Bunbury Nᵘ 1 n'España] Publicáu'l 15 d'[[ochobre de 2008]]</ref><ref>enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=261&i=401#links Hellville de Luxe nᵘ1 de ventes n'España per segunda selmana consecutiva y nᵘ 1 en Méxicu] Publicáu'l 22 d'[[ochobre de 2008]]</ref> En dambos países llogró ser [[Discu d'Oru]].<ref name = vinilu/> Na primavera de 2009, antes de siguir cola xira, grabó'l so sestu discu d'estudiu, ''Les Consecuencies'',<ref>[https://www.lavanguardia.com/cultura/20090602/53716150083/bunbury-remata-la-grabacion-de-les consecuencies-el so-nuevu-album-que-estara-llistu-en-otono.html Bunbury remata la grabación de 'Les consecuencies', el so nuevu álbum que va tar llistu na seronda] Publicáu'l 2 de [[xunu de 2009]]</ref> nuevamente nos estudios Music Lan. En payares d'esi añu, tres cuasi dos años de xira nos qu'ufiertó setenta conciertos na docena de países percorríos, l'artista punxo fin al so espectáculu ''Hellville de Tour'' con un conciertu gratuitu nel [[Estadiu Azteca]] de [[Méxicu, D. F.]] nel que rexuntó a 90.000 persones.<ref>elconfidencial.com [http://www.elconfidencial.com/ultima-hora-archivo/mexico-estima-bunbury-conciertu-marco-record-20091112.html Méxicu estima a Bunbury el conciertu que marcó récor con 90.000 persones] publicáu'l 12 de [[payares de 2009]]</ref> El discu oficial en direutu de la xira finalmente nun s'editó, a pesar de que se grabara y masterizado según declaraciones del propiu cantante. Foi la segunda vegada qu'esto asocedía esto tres la xira de ''Radical Sonora'', yá que del restu de xires que realizó, namái o con [[Héroes del Silencio]], siempres s'editó oficialmente dalgún trabayu d'audiu o videu. === ''Les consecuencies'' === A principios de xunu de 2009, anuncióse que'l nuevu discu de Bunbury, producíu por él mesmu, vería la lluz a finales d'ochobre. Finalmente'l llanzamientu del discu, ''[[Les consecuencies]]'' producióse'l [[16 de febreru]] de [[2010]].<ref>lahiguera.net. [http://www.lahiguera.net/musicalia/artistes/bunbury/discu/3656/ Les consecuencies en La Figal.net] consultáu en [[payares de 2009]]</ref> Nuevamente editábase en formatu vinilu, CD y online,<ref>enriquebunbury.com [https://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=233&i=557#links 'Les consecuencies', de Bunbury, tamién en vinilu] Publicáu'l 18 de [[xineru de 2010]]</ref> y amás l'orde de los cantares del discu taba empobináu a satisfaer les carauterístiques d'esti formatu, con dos cares estremaes pa un total de diez canciones. La versión dixital del álbum cuntó con un cantar adicional, "Los amantes". Los más aficionaos especularon cola posibilidá de que delles temes yá tuvieren compuestos cuando se grabó [[Hellville de Luxe]]; el mesmu Bunbury reconoció que presentó a [[Phil Manzanera]] pa la producción bastantes más temes de los quince que finalmente se grabaron p'aquel discu, y que'l so productor y amigu refugó dellos, quiciabes porque nun encaxar col perfil de soníu que quería dar a aquel discu. ''Les consecuencies'' cuntó cola collaboración de [[Miren Iza]], cantante del grupu [[Tulsa (banda)|Tulsa]], en delles temes. El discu cerró lo que'l mesmu cantante denominó como "cantares del puertu", n'alusión al so llugar de residencia entós daquella, el [[Puerto de Santa María]], y qu'incluyiríen les temes d'esti discu y los dos anteriores (''Hellville de Luxe'' y ''El tiempu de les cereces'').<ref>terra.es [http://noticias.terra.es/2010/genteycultura/0215/actualidad/enrique-bunbury-cierra-un ciclu-con-les consecuencies.aspx Enrique Bunbury cierra "un ciclu" con "Les consecuencies"] Publicáu'l 15 de [[febreru de 2010]]</ref> Primeramente, el [[15 de xineru]] salió a la lluz el videu "[[Frente por frente (Manuel Alejandro)|Frente por frente]]", versión d'un cantar de [[Jeanette]], dirixíu por [[Juan Antonio Bayona]], y correspondiente al primera senciellu del nuevu proyeutu discográficu,<ref>enriquebunbury.com. [http://enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=550 Bunbury pon fecha a 'Les consecuencies' en enriquebunbury.com] publicáu en 16 d'[[avientu de 2009]]</ref> nel que cuntó col cameo de la mesma Jeanette.<ref>{{Cita web |url=http://jenesaispop.com/2010/01/15/video-de-bunbury-con-miren-de-tulsa-y-jeanette/ |títulu=Videu de Bunbury con Miren de Tulsa y Jeanette |fechaaccesu=30 de xineru de 2010 |fecha=15 de xineru de 2010 |editorial=Jenesaispop}}</ref> Como n'otros cantares de ''Les consecuencies'', nésta intervieno tamién [[Miren Iza]], cantante del grupu [[Tulsa (banda)|Tulsa]]. Na so primer selmana en venta'l discu llegó lo más alto n'España y Méxicu, siendo númberu 1 n'España tantu en ventes físiques (formatu vinilu y CD) como dixitales. En Méxicu foi discu d'oru (30.000 copies vendíes) nel mesmu día del so llanzamientu.<ref>europapress.com [https://www.europapress.es/cultura/musica-00129/noticia-consecuencies-bunbury-yá-discu-oro-20100224182130.html Les Consecuencies de Bunbury yá ye discu d'oru] Publicáu'l 24 de [[febreru de 2010]]</ref> L'ésitu del discu a nivel comercial resultó relativamente inesperáu pal cantante, qu'antes del llanzamientu declaraba que creía que sería un discu de cultu que namái apreciaríen los sos mayores fans, "una obra bien pocu inmediata" poco accesible pal gran públicu. ''"Va gustar a unos pocos, enforma, y a otros munchos, pocu. Pero alvierto, nun soi bonu aldovinando'l futuru. Ye un álbum difícil, lentu, íntimu... Nun sé hasta qué puntu radiable"''.<ref>univision.com [http://musica.univision.com/noticias/article/2010-01-27/enrique-bunbury-publicara-les consecuencies Enrique Bunbury va publicar Les Consecuencies, un discu de cultu.] Publicáu'l 27 de [[xineru de 2010]]</ref> Los díes 17 y 18 d'abril, Bunbury grabó un conciertu especial en [[Cine 3D|3D]], pal [[Canal+ 3D]], siendo la primer canal de televisión [[España|español]] n'implementar esta teunoloxía pa un eventu televisivu.<ref>que.es [http://www.que.es/musica/201004171151-primer-conciertu-bunbury-canal-plus.html?anker_1 Primer conciertu de Bunbury en 3D, con Canal Plus] Publicáu'l 17 d'[[abril de 2010]]</ref> La realización consta d'un escenariu circular de trés ambientes distintos afaciéndose al repertoriu del cantante, el primer decoráu ta ambientáu nun campusantu, nuna zona desértica, nel segundu hai una avioneta estrellada nel llugar y finalmente el postreru ta ambientáu nun [[motel]] metanes una [[carretera]]. Empobináu por [[Paco Plaza]], foi estrenáu'l [[29 de mayu]], amás d'exhibise en centros FNAC y en [[cine]]s.<ref>20miutos.com [http://www.20minutos.es/noticia/777712/0/ Yelmo Cines repite esti xueves la proyeición del conciertu en 3D de Bunbury] 29 de [[xunetu de 2010]]</ref> La xira de presentación, [[Les Consecuencies Tour]] desenvolver a lo llargo de 2010, con una primer parte centrada en pequeños escenarios a lo llargo d'EE.XX. para darréu percorrer una vegada más bona parte d'Iberoamérica. La intención yera enllargala mientres 2011 pero finalmente nun foi asina por motivos personales del cantante. Por cuenta de ello la presentación n'España foi bien escasa comparada cola d'otres ocasiones, actuando namái en cinco ciudaes pa un total de nueve concierto. ==== ''Gran Rex'' ==== ''[[Gran Rex (álbum)|Gran Rex]]'', que salió a la venta en 2011, supunxo'l discu en direutu de la xira de presentación de ''Les Consecuencies''. Producíu por el mesmu Bunbury, cuntó cola ayuda de Ramón Gacías, la so mano derecha en tola so etapa en solitariu. Pa editalo grabáronse los trés conciertos qu'ufiertaos nel [[teatru Gran Rex]] de [[Buenos Aires]] (3, 4 y 5 de payares de 2010), y llanzóse al mercáu nel formatu de doble CD, edición dixital y triple vinilu (esti postreru nuna serie numberao y llindao).<ref>lahuelladigital.com [http://www.lahuelladigital.com/gran-rex-nueve-mil-persones-y-una-sola-voz/ Gran Rex: nueve mil persones y una sola voz] Publicáu'l 27 d'[[abril de 2011]]</ref> Una vegada más la distribución de los cantares taba más pensada pal vinilu que pal CD. Trátase d'un discu de venticuatro canciones, que contenía temes de tolos sos discos. Tamién ufiertó cinco tarrezas adicionales na so páxina oficial de Facebook,<ref>enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=138&i=1021#links Bunbury va ufiertar una tema n'esclusiva cada 15 díes a los sos siguidores de facebook] Publicáu'l 29 de [[marzu de 2011]]</ref> lo que daría un total de ventinueve canciones pa una duración averada de dos hores y media. Nun hubo edición en formatu videu de tol conciertu, pero sí s'acompañó la edición de vinilu con un DVD ("Lo que más te gustó de mi") con delles escenes grabaes pol cantante xuntu con cinco tarrezas en direutu.<ref>rtve.es [https://www.rtve.es/alacarta/videos/programa/mas-gustu-enrique-bunbury-direutu/1057775/?date=1301372368951 "Lo que más te gustó de mi", Enrique Bunbury en direutu] 29 de [[marzu de 2011]]</ref> El discu foi 1º nes llistes d'España<ref>elreferente.es [http://www.elreferente.es/musica/enrique-bunbury-direutu-al-n1-en-la llista-de-ventes-de-espana--12304 Enrique Bunbury, direutu al nᵘ1 na llista de ventes d'España] Publicáu'l 7 d'[[abril de 2011]]</ref> y 2º en Méxicu.<ref>enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=136&i=1048#links Bunbury direutu al segundu puestu nes llistes de ventes de Méxicu] Publicáu'l 6 d'[[abril de 2011]]</ref> Foi editáu pola compañía discográfica EMI. Con posterioridá súpose qu'esti trabayu significaba'l fin de la rellación contractual ente'l cantante y la compañía dempués de venticuatro años, dende l'entamu de la etapa con [[Héroes del Silencio]]. El discu representó tamién un puntu y aparte artísticu, d'ende que tenga un ciertu calter recopilatorio puestu'l cantante manifestó que quería imprimir a los sos siguientes discos un nuevu soníu que dexara tras la última etapa bautizada como "Cantares dende'l puertu". Mientres esta dómina tamién se públicu'l documental "Porque les coses camuden", material onde se reflexa la trayeutoria artística del cantante.<ref>europapress.es [https://www.europapress.es/cultura/musica-00129/noticia-porque-coses-camuden-percorríu-enrique-bunbury-20110322184419.html 'Porque les coses camuden', un percorríu por Enrique Bunbury] Publicáu'l 22 de [[marzu de 2011]]</ref> ==== ''De Luxe Vinyl Box Set'' ==== EMI editó en vinilu un set recopilatorio a finales de 2011 que recoyía tola discografía d'estudiu de Bunbury hasta esi momentu. Incluyía los sos seis primeros discos más ''[[El tiempu de les cereces]]'', grabáu con [[Nacho Vegas]].<ref>enriquebunbury.com [http://www.enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=1128 Enrique Bunbury publica en vinilu los sos discos en solitariu] 18 d'[[ochobre de 2011]]</ref> Supónía la primer edición en vinilu de los cuatro primeros discos del cantante y [[El tiempu de les cereces]]. Esti llanzamientu vendría satisfaer la pretensión del propiu cantante, que quería que tola so discografía pudiera atopase en vinilu. Tolos discos fueron editaos en formatu de doble vinilu (sacante l'álbum "Les consecuencies", que consta d'un solu vinilu), formatu que nun encaxar del tou colos discos de menor duración, yá que nestos una de les cares del discu quedó ensin grabación dalguna. La caxa acompañar d'un llibru robláu por Juanjo Ordás, onde s'analiza cada álbum de forma detallada. === ''Llicenciáu Chigres'' === [[Ficheru:Enrique Bunbury - 07.jpg|thumb|left|240px|Enrique Bunbury mientres la so xira en 2012.]] El [[24 de mayu]] de 2011 el cantante publicó un videu nel so [[Facebook]], onde comentaba que taba grabando'l nuevu material discográfico.<ref name = facebook>20minutos.es [http://www.20minutos.es/noticia/1062413/0/bunbury/nuevu-discu/facebook/ Bunbury anuncia en Facebook la grabación del so nuevu discu] Publicáu'l 24 de [[mayu de 2011]]</ref> Esti mesmu foi'l séptimu discu de Bunbury en solitariu que se títulu [[Llicenciáu Chigres]], grabar nos estudios Sonic Ranch de [[Texas]] mientres la primavera estauxunidense; producíu por él mesmu, y cuntó coles collaboraciones especiales de Dave Hidalgo, [[Flacu Jiménez]], Charlie Mussleehite y Elíades Ochoa.<ref>efeeme.com [http://www.efeeme.com/convidaos-de-luxu-en-lo-nuevo-de-bunbury/ Convidaos de luxu no nuevo de Bunbury] Publicáu'l 30 de [[xunu de 2011]]</ref> Arrodiar de la so banda habitual más el percusionista Quino Béxar, lo cual declaro "''Grabar lo nuevo de Bunbury foi una gociada''";<ref>heraldu.es/ [https://www.heraldo.es/noticias/cultura/grabar_nuevu_bunbury_sío_una gociada.html «Grabar lo nuevo de Bunbury foi una gociada»] Publicáu'l 16 de [[xunetu de 2011]]</ref> Poner a la venta'l [[15 d'avientu]] del mesmu añu, editáu por OCESA y con quince canciones, versiones toes elles de temes hispanoamericanes. Nuevamente, como nos discos anteriores, editar en formatu CD, vinilu y online,<ref>enriquebunbury.com [https://www.enriquebunbury.com/album.aspx?i=232&cdTitle=Llicenciáu%20Chigres&a=1 LLICENCIÁU CHIGRES - Bunbury]</ref> otra vegada col vinilu d'edición llindada. Como primer single escoyóse la tema "Ódiame" al que siguieron "Llévame", "Animes que nun amaneza", "El solitariu (Diariu d'un borrachu)" y "Pa'llegar al to llau". D'esti postreru grabáronse dos videos distintos. L'álbum foi discu d'oru n'[[España]] y [[Méxicu]].<ref name = oro>cronica.com.mx [http://www.cronica.com.mx/notas/2012/630820.html Estrena Enrique Bunbury curtiumetraxe "Llicenciáu Chigres: The movie"] 23 de [[xineru de 2012]]</ref> De forma previa al llanzamientu pudo visualizase el documental "Les venes abiertes del Llicenciáu Chigres", que'l so títulu emulaba al de la obra del uruguayu [[Eduardo Galeano]], ''[[Les venes abiertes d'América Llatina]]''. Nél recoyía'l procesu de grabación del álbum y entrevistóse al propiu Bunbury y el restu de los integrantes de la so banda.<ref>heraldu.es [https://www.heraldo.es/noticias/cultura/bunbury_abre_les venes llicenciáu_chigres_162883_308.html Bunbury ábre-y les venes a 'Llicenciáu Chigres'] 28 d'[[ochobre de 2011]]</ref> Mientres la xira de presentación estrenó'l [[curtiumetraxe]] "Llicenciáu Chigres: The Movie", narrando la hestoria d'un escenariu [[apocalipsis|apocalíptico]] rellacionáu cola creencia [[Mayes|maya]] del [[Fenómenu de 2012|21 d'avientu de 2012]].<ref name = oro /> El mesmu cantante ye'l protagonista del curtiu, quien encara'l personaxe llamáu "Llicenciáu Chigres". Foi dirixíu por [[Alexis Morante]], quien yá trabayó con él en dellos videoclips sos. El filme foi gallardoniáu nel [[Musiclip festival]] na categoría "Meyor Curtiumetraxe Musical".<ref>europasur.es [http://www.europasur.es/article/ocio/1414279/llicenciáu/chigres/the/movie/vence/musiclip/festival.html 'Llicenciáu Chigres, the movie' vence nel Musiclip Festival] Publicáu'l 7 d'[[avientu de 2012]]</ref> Bunbury comentó que'l discu sería l'empiezu d'una nueva etapa no musical, dexando tras el soníu que caracterizó a les "Cantares del puertu".<ref name = facebook /> El cantante añedió que llevaba unos diez años queriendo grabar esti discu, y que poles circunstancies que se daben decidió faelo nesi momentu. De los sesenta cantares qu'aprosimao tenía en mente quedar colos quince finales pa construyir un discu "conceptual" según les sos pallabres, estremáu en cuatro partes y que de dalguna forma narrara la hestoria del personaxe ficticiu "Llicenciáu Chigres". Toles temes, unos más conocíos qu'otros, escuchar a lo llargo de les numberoses estancies y viaxes pel centru y sur d'América. La xira de presentación del discu, "''Llicenciáu Chigres Tour''" empezó n'España en xineru de 2012, anque se realizaron conciertos previos a la edición del discu nos meses de payares y avientu de 2011 n'[[Estaos Xuníos]]. Mientres la xira percorriéronse amás EE.XX. y numberosos países llatinoamericanos. En declaraciones realizaes por Bunbury mientres la xira comentó que Quino Béxar pasó a ser un integrante más de la so actual banda "Los Santos Inocentes". Nel branu de 2012 editóse ''Llicenciáu Chigres - Reposáu special edition Box Set. ''Inclúi'l CD orixinal, un llibretu de 28 páxines con semeyes y testos inéditos, un DVD colos videos clips rodaos pa los singles del álbum, el mediumetraxe'' Llicenciáu Chigres - The Movie, ''y el documental ''Les venes abiertes del Llicenciáu Chigres, ''xuntu con un CD qu'inclúi versiones en direutu de la práutica totalidá de les temes del discu. Estos cantares fueron estrayíes de conciertos de la xira y de pruebes de soníu de los shows realizaos (11 temes en total). La caxa acompáñase amás de dos vasos de tequila serigrafiados.<ref>popelera.net [http://www.popelera.net/bunbury-publica-una-edicion-especial-de-la so-ultimo-discu-llicenciáu-chigres/ Bunbury publica una edición especial del so últimu discu, 'Llicenciáu Chigres'] Publicáu'l 10 d'[[ochobre de 2012]]</ref> === ''Palosanto'' === [[Ficheru:Bunbury en Guatemala.jpg|thumb|Bunbury mientres la so actuación el martes [[18 de marzu]] de [[2014]] nel Centru Cultural Miguel Ángel Asturias (Teatru Nacional) na [[ciudá de Guatemala]].]] El día [[29 d'ochobre]] de [[2013]] salió a la venta'l so octavu material d'estudiu, ''[[Palosanto]]'', un discu de cambéu personal y soníu particular. Editáu por OCESA, y distribuyíu por [[Warner Music]]. Foi compuestu ente 2010 y 2013, y dase la particularidá de que les primeres maquetes orixinales fueron robaes cuando asaltaron la vivienda del cantante en [[Los Angeles]] y robaron el so [[Ordenador personal]], Bunbury afirmó: "''Agora tener que reconstruyir mentalmente...nun voi recuperar l'archivu al cien per cien. voi recuperar d'otra forma y nesi momentu va apaecer un cantar nuevu; creo que pue ser perinteresante''".<ref>rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20141129022747/http://rollingstone.es/noticias/esclusiva-un lladrones-entren-en-casa-de-bunbury-y róben-y el so-proximo-discu/ Esclusiva: Un lladrones entren en casa de Bunbury y róben-y el so próximu discu] Publicáu'l 20 d'[[avientu de 2011]]</ref> El discu grabar nos Phantom Vox Studios de [[Los Angeles]] cola so banda habitual ''Los Santos Inocentes'', y foi producíu por el mesmu Bunbury.<ref>rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20141204135540/http://rollingstone.es/noticias/nuevu-discu-de-bunbury-palosanto/ Nuevu discu de Bunbury: 'Palosanto'] Publicáu'l 11 d'[[agostu de 2013]]</ref> Cuenta con arreglos de cuerda, que pueden atopase en grabaciones previes de Bunbury, pero como novedá hai arreglos vocales en delles temes al cargu de un tríu gospel femenín. Esto sí ye una novedá dientro de la so carrera musical. Con esti nuevu material consiguió'l discu d'oru n'España<ref>eluniversal.com.mx [http://www.eluniversal.com.mx/espectaculos/2014/bunbury-aplaude-talentu-musical-america--1016062.html Bunbury recibe en Madrid Discu d'Oru por Palosanto] Publicáu'l 10 de [[xunu de 2014]]</ref> y amás en Méxicu llogró discu de platinu.<ref>informador.com.mx [http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2014/510223/6/enrique-bunbury-recibe-disco-de-platino-por-palosanto.htm Enrique Bunbury recibe Discu de Platín por 'Palosanto'] Publicáu'l 29 de [[xineru de 2014]]</ref> L'álbum ta formáu por 15 cantares editaos en formatu [[CD]], [[Digipak|CD digipak]] y en doble [[Discu de vinilu|vinilu]]. El vinilu esplica meyor la estructura que Bunbury quixo dar al discu. Palosanto, que según comentó'l cantante pudo ser doble con siquier 20 temes, ta estremáu en dos partes. Nel so escritu personal de presentación del discu esplica que la primer parte ye d'un [[soníu]] más teunolóxicu y dixital, y la segunda ye más orgánica.<ref>enriquebunbury.com [http://enriquebunbury.com/noticia.aspx?p=13&i=1649#links Palosanto "Un modelu de ovni vintage de los cincuenta"] publicáu'l 8 [[setiembre de 2013]]</ref> El digipak y la edición vinilu acompañar d'un segundu CD, "''Cualquier tiempu pasáu.... Live 2011-2012''", qu'inclúi 11 temes en direutu de la xira de presentación del discu ''[[Llicenciáu Chigres]]''. Son versiones en direutu de cantares de tola so discografía en solitariu, en dellos casos bien distintes de la tema grabada orixinalmente.<ref name = chigre>heraldu.es [http://blogs.heraldo.es/lavozdemiamo/?p=6710 Bunbury, 'Palosanto', Héroes… (la entrevista completa)] Publicáu'l 3 d'[[avientu de 2013]]</ref> El so primera videu promocional foi "''Despierta"'', llanzóse'l [[17 de setiembre]] de 2013, y foi censuráu temporalmente n'[[España]].<ref>cadizdirecto.com [http://www.cadizdirecto.com/censuráu-en-espana-el-videu-de-bonbury-de-que-tienen-mieu.html Censuráu n'España'l videu de Bunbury ¿de qué tienen mieu?] Publicáu'l 19 de [[setiembre de 2013]]</ref> Anque se desconocen los motivos oficialmente, al poco tiempu volvió tar disponible'l so visionado. Los siguientes senciellos y videoclips fueron: ''"Más altu que nós namá'l cielu"'', ''"Los Inmortales"'', ''"Salvavides"'' y ''"Prisioneros"''. El [[14 de xineru]] de [[2014]] en [[Méxicu]] empezó la xira del discu, "[[Palosanto Tour]]" en [[La Plaza Condesa]], [[Distritu Federal]]. El mesmu Bunbury afirmó que va la xira nun va ser tan estensa que la previa de 2011-2012 por razones personales, y va desenvolvese a lo llargo de 2014 por tol [[América|continente americanu]] y [[España]].<ref name = chigre /> La primer parte de Palosanto Tour llogró axuntar a más de 100 mil persones nun total de 13 conciertos nel país azteca.<ref>enriquebunbury.com [https://enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=1717 Palosanto Tour 2014 - Round I] Publicáu'l 18 de [[febreru de 2014]]</ref> La segunda parte continuu visitando los países de [[República Dominicana]], [[Guatemala]], [[Hondures]], [[El Salvador]], [[Costa Rica]], [[Colombia]], [[Ecuador]], [[Perú]], [[Chile]] y cerrando la so xira per América nel míticu estadiu [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] en [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. El tramu de la xira per España tuvo dellos inconvenientes por cuenta de cancelaciones de dellos conciertos arriendes de una operación quirúrxica que tuvo ser sometíu'l so guitarrista [[Jordi Mena]]<ref>miusyk.com [http://www.miusyk.com/cancelaos-cuatro-primeros-conciertos-bunbury-espana.html Atayaos los cuatro primeros conciertos de Bunbury n'España] Publicáu'l 7 de [[xunu de 2014]]</ref> y tamién por cuestiones climátiques,<ref>lasprovincias.es [http://www.lasprovincias.es/culturas/musica/201407/03/nube-fai-suspender-conciertu-20140703215131.html El conciertu de Bunbury en Valencia, suspendíu pola nube] Publicáu'l 3 de [[xunetu de 2014]]</ref> por eso Bunbury reprogramó los conciertos pal mes d'avientu.<ref>miusyk.com [http://www.miusyk.com/feches-xira-enrique-bunbury-spana.html Les feches de la xira d'Enrique Bunbury n'España] Publicáu'l 21 de [[setiembre de 2014]]</ref> Asina'l músicu depués embarcóse nel antepenúltimu tramu del tour percorriendo los puntos más importantes d'[[Estaos Xuníos]]. ==== Xira con Calamaro ==== Al términu del tour n'[[Estaos Xuníos]], nos meses d'[[ochobre]] y [[payares]] Bunbury percorrió delles ciudaes de [[Méxicu]] xuntu al músicu [[Arxentina|arxentín]] [[Andrés Calamaro]] nuna mini-xira.<ref>rollingstone.es [https://web.archive.org/web/20140729184333/http://rollingstone.es/noticias/xira-conxunta-de-bunbury-y-calamaro/ Xira conxunta de Bunbury y Calamaro] publicáu'l 25 de [[mayu de 2014]]</ref><ref>culturaocio.com [http://www.culturaocio.com/musica/noticia-feches-xira-conxunta-bunbury-calamaro-20140929103754.html Feches de la xira conxunta de Bunbury y Calamaro] Publicáu'l 29 de [[setiembre de 2014]]</ref> Los dos yá se xubieren en repitíes ocasiones al escenariu como convidaos, el más convocante foi'l [[12 d'abril]] nel [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] nel zarru de la primer parte de la xira de Palosanto.<ref>rockandball.com.ar [http://www.rockandball.com.ar/enrique-bunbury-un-heroe-en-la lluna-park/ Enrique Bunbury, un héroe na Luna Park] Publicáu'l 16 d'[[abril de 2014]]</ref> Según el mesmu ''Bunbury'', la xira fuera pensada dende hai yá munchos años pola insistencia d'un promotor Méxicano, pero yera bien complicáu que dos músicos coincidan en feches nel llanzamientu del so álbum.<ref>excelsior.com.mx [http://www.excelsior.com.mx/funcion/2014/06/10/964349 Xira de Bunbury y Calamaro per Méxicu podría ampliase] publicáu'l 10 de [[xunu de 2014]]</ref> Na xira interpretaron les sos temes cada unu por separáu y a la fin del show xuntar a cantar temes propies y d'otros artistes, lo más destacao foi l'homenaxe que lu rindieron al músicu [[Gustavo Cerati]], tocando'l so cantar "[[Crime (cantar)|Crime]]".<ref>tn.com.ar [http://tn.com.ar/musica/hoy/el-emotivu-homenaxe-de-andres-calamaro-y-enrique-bunbury-a-gustavo-cerati_538174 L'emotivu homenaxe d'Andrés Calamaro y Enrique Bunbury a Gustavo Cerati] Publicáu'l 21 d'[[ochobre de 2014]]</ref> ==== Madrid, Área 51 ==== El [[20 d'ochobre]] de 2014 anúnciase la salida de nuevu material discográfico tituláu; [[Madrid, Área 51]]. [[Álbum en direutu|Álbum en vivu]] grabáu'l [[29 de xunu]] de 2014 nel [[Palaciu de Deportes de la Comunidá de Madrid|Palaciu de los Deportes]] en [[Madrid]], [[España]].<ref>europapress.es [https://www.europapress.es/cultura/musica-00129/noticia-bunbury-publicara-payares-direutu-madrid-area-51-20141021105426.html Bunbury va publicar en payares el direutu 'Madrid Área 51'] publicáu'l 21 d'[[ochobre de 2014]]</ref> Cola participación de los músicos [[Iván Ferreiro]] y [[Quique González]] ante 15 mil persones. Con fecha de llanzamientu pal [[25 de payares]] de 2014 en formatu doble [[CD]] + doble [[DVD]]. El trabayu recueye'l conciertu del músicu aragonés nel Palaciu de los Deportes, más un documental tituláu "Espediente Palosanto" y que revela les coraes d'esti espectáculu. Cabo amás aprofiar qu'esti ye'l primer trabayu en direuto de Bunbury que s'edita en formatu Blu-Ray n'alta definición, nuna edición d'un solu discu y que nun inclúi los CDs d'audiu. === 2015: Nuevos Horizontes === El día [[23 de payares]] na so páxina oficial Enrique Bunbury publicó un comunicáu onde esplicaba'l so retiru indefiníu de los escenarios, al términu de la xira de [[Palosanto Tour|Palosanto]].<ref>enriquebunbury.com [http://enriquebunbury.com/noticia.aspx?i=1731#links SAY HELLO, WAVE GOODBYE!!!] Publicáu'l 23 de [[Payares de 2011]]</ref> Señala que va ser un [[2015]] con otros proyeutos por distintos motivos personales y extra personales. Asina este va ser el so segundu alloñamientu de los escenarios dempués de lo que foi'l términu mui a tiempu de la so xira del discu [[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]] nel añu [[2005]]. ==== Fíos del Pueblu ==== El [[9 de marzu]] de [[2015]] dar a conocer la noticia de la salida de "[[Fíos del Pueblu (álbum)|Fíos del Pueblu]]", discu grabáu en direutu mientres la xira que realizó xunto a Andrés Calamaro mientres el 2014 en Méxicu, con fecha de publicación el 14 d'abril.<ref>[https://web.archive.org/web/20150422023819/http://rollingstone.es/noticias/discu-de-calamaro-y-bunbury-xuntos/ Discu de Calamaro y Bunbury xuntos ] Publicáu'l 10 de [[marzu de 2015]]</ref> El primer adelantu foi la versión de "Crime", tema n'homenaxe a Gustavo Cerati, que pudo escuchase a partir del 16 de marzu.<ref>[http://www.argnoticias.com/espectaculos/item/26904-calamaro-y-bunbury-recordaron-a-gustavo-cerati Calamaro y Bunbury recordaron a Gustavo Cerati] Publicáu'l 16 de marzu de 2015</ref> ====Bunbury MTV Unplugged==== [[Ficheru:Bunbury Córdoba 2016.jpg|thumb|250px|Bunbury en [[Ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], [[Arxentina]], nel primer conciertu de [[Mutaciones Tour 2016]].]] Nel segundu semestre de 2015 dar a conocer, la esperada grabación d'un conciertu acústicu nos estudios de [[MTV]] en [[Méxicu]] so la conocida modalidá [[MTV Unplugged]]. Dichu conciertu grabó'l [[1 de setiembre]] de 2015 y caracterizóse por cuntar con un repertoriu de cantares pocu avezáu distintu al interpretáu nes anteriores presentaciones en vivu. Bunbury espresó nuna entrevista previa'l so deséu d'anovar el so repertoriu de cantares en vivu, pos consideraba qu'había cantares que s'interpretaren yá demasiaes vegaes. Carauterizar por incluyir 5 temes de la so discografía con Héroes del Silencio, según temes pocu comunes de la so carrera como solista, ensin incluyir cantares de los álbumes [[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]], [[Flamingos]] y [[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]]. El conciertu cuntó cola participación d'invitaos especiales como [[Carla Morrison]], [[Draco Rosa|Robbi Draco Rosa]], [[Vetusta Morla]], [[Lleón Larregui]] y [[Pepe Aguilar]]. Emitir pola canal [[MTV Llatinoamérica]] el [[26 de payares]] de 2015, y darréu salió a la venta sol nome, [[MTV Unplugged: El llibru de les mutaciones]] en formatos CD, DVD, Vinilu, Blu-ray y Online. D'esti álbum surdió la [[Xira musical]] llamada, [[Mutaciones Tour 2016]], onde l'artista celebró los sos 30 años de trayeutoria musical. El [[6 de payares]] recibió per segunda vegada'l premiu al Meyor Artista Español nos [[MTV Europe Music Awards 2016]] realizaos en [[Holanda]].<ref>{{cita noticia |títulu=Enrique Bunbury gana'l premiu al Meyor artista español nos MTV EMA 2016|url=https://www.vinilonegro.com/2016/11/enrique-bunbury-gana-el premiu-al meyor artista-espanol-en-los-mtv-ema-2016/|fechaaccesu=22 de payares de 2016|fecha=6 de payares de 2016}}</ref> ====Archivos==== El [[11 de payares]] de [[2016]] salieron publicaos los [[Álbum recopilatorio|álbumes recopilatorios]] titulaos, [[Archivos Vol.1 : Tributos y BSOs]] y [[Archivos Vol. 2: Duetos]]<ref name=>{{cita noticia |títulu=Enrique Bunbury abre'l so archivu |url=http://tn.com.ar/musica/hoy/enrique-bunbury-abre-el so-archivu_753076 |fechaaccesu=19 de payares de 2016 |fecha=12 de payares de 2016}}</ref>onde axunta nel primer álbum, bandes sonores feches pa cine, teatru, televisión, y tamién cantares versionadas d'otros artistes. El segundu discu contién puramente duetos que Bunbury fixo a lo llargo de la so carrera en collaboración con artistes como [[Andrés Calamaro]], [[Zoé]], [[Jaime Urrutia]], [[Quique González]], [[Galbana (banda)|Galbana]], [[Elefantes (banda)|Elefantes]], ente otros. === Mires === El [[31 d'agostu]] de [[2017]] por aciu les sos redes sociales dar a conocer la noticia del llanzamientu del novenu álbum d'estudiu del cantante, "Mires", previstu pal 20 d'ochobre, por aciu un [[curtiumetraxe]] qu'amuesa'l procesu de grabación y l'intimidá de los músicos.<ref>{{cita noticia |títulu=Enrique Bunbury anuncia Mires|url=http://www.rutasalternas.com/2017/08/enrique-bunbury-anuncia-mires/|fechaaccesu=3 de setiembre de 2017|fecha=31 d'agostu de 2017|autor=Gilberto Flores}}</ref> El 20 d'Ochobre de 2017, Bunbury saca al mercáu'l so últimu trabayu denomináu "Mires", publicáu col sellu Ocesa/[[Warner Music Group|Warner]], nel cual crea un amiestu de soníos que caltién la esencia de la so música.<ref>{{Cita web|url=https://elpais.com/cultura/2017/10/24/actualidad/1508859635_200834.html|títulu=Bunbury: tresformista sonoru|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2017|autor=|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=|editorial=|idioma=}}</ref> == Vida privada == Bunbury esta casáu con [[Jose Girl]] (qu'amás ye la so fotógrafa oficial), dende [[ochobre de 2012]] depués de dellos años de rellación, cola que tien una fía, llamada Asia, nacida en 2011. El músicu yá pasara por un matrimoniu nel añu [[2000]] con Nona Rubio, que depués s'eslleió nel [[2001]].<ref>vivelohoy.com [http://www.vivelohoy.com/entretenimiento/8135518/enrique-bunbury-casar con-jose-girl Enrique Bunbury casóse con Jose Girl] Publicáu'l 4 d'[[ochobre de 2012]]</ref> Ente les sos otres rellaciones cabo destacar la que caltuvo nos años 90 con [[Benedetta Mazzini]], fía de la cantante Mina, a la que dedico siquier tres canciones: Bendicha, Bendicha II y La chispa fayadiza (Bendicha III). L'artista ye [[veganu]] por razones étiques, y mentó la tema en distintes entevistes.<ref>elperiodico.com [http://www.elperiodico.com/es/noticias/ocio-y-cultura/enrique-bunbury-creemos-mentires-aprendíes-2820309 Enrique Bunbury: "Yá nun creemos en mentires aprendíes"] publicáu'l 9 d'[[avientu de 2013]]</ref> == Músicos == Mientres la so etapa en solitariu tuvo dos bandes de músicos que lu han acompañáu nos sos discos y conciertos, que bautizo colos nomes de "El Furacán Ambulante"<ref>{{cita noticia |títulu=Bunbury esllee El Furacán Ambulante y ataya la so xira |url=http://www.elperiodicodearagon.com/noticias/escenarios/bunbury-esllee-huracan-ambulante-canciella-xira_200297.html |fechaaccesu=24 de payares de 2016 |fecha=25 d'agostu de 2005}}</ref> y "Los Santos Inocentes".<ref>{{cita noticia |títulu=Nel confesionariu: Los Santos Inocentes (la banda de Bunbury) |url=http://www.efeeme.com/en-el confesionariu-los santos inocentes-la banda-de-bunbury/ |autor=Juan Puchadesj |fechaaccesu=24 de payares de 2016 |fecha=9 de mayu de 2014}}</ref> === El Furacán Ambulante === {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Integrante !Preséu(s) !Periodu na banda |- |align="left"| [[Alan Boguslavsky]] |[[Guitarres]] |1997 - 1998 |- |- |align="left"| Del Morán |[[Baxu llétricu|Baxu]] |1997 - 2005 |- |align="left"| [[Copi Corellano]] |[[Pianu]] - [[Tecláu electrónicu|Tecláu]] |1997 - 2005 |- |align="left"| Ramón Gacías |[[Batería (instrumentu musical)|Batería]] - [[Preséu de percusión|Percusión]] |1997 - 2005 |- |align="left"| Rafa Domínguez |[[Guitarres]] |1999 - 2005 |- |align="left"| Luis Miguel Romero |[[Percusión (música)|Percusión]] |1999 - 2005 |- |align="left"| Ana Belén Estaje |[[Violín]] |1999 - 2005 |- |align="left"| Javier Iñigo |[[Trompeta]] |1999 - 2005 |- |align="left"| Javier García Vega |[[Trombón]] |1999 - 2005 |- |} === Los Santos Inocentes === {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Integrante !Preséu(s) !Periodu na banda |- |align="left"| Álvaro Suite |[[Guitarres]] |2008 - Actualidá |- |- |align="left"| Jordi Mena |Guitarra - [[dobro]] - [[lap steel]] - [[banjo]] - [[mandolina]] |2008 - Actualidá |- |align="left"| Robert Castellanos |[[Baxu llétricu|Baxu]] - [[Contrabaxu]] |2008 - Actualidá |- |align="left"| Jorge “Rebe” Rebenaque |[[Hammond]] - [[Pianu]] - [[acordión]] |2008 - Actualidá |- |align="left"| Ramón Gacías |[[Batería (instrumentu musical)|Batería]] - [[Preséu de percusión|Percusión]] |2008 - Actualidá |- |align="left"| Quino Béxar |[[Preséu de percusión|Percusión]] |2011 - Actualidá |- |align="left"| Santi del Campo |[[Saxofón]] |2017 - Actualidá |} == Discografía<ref>[http://www.enriquebunbury.com/discos.aspx Enrique Bunbury, discografía]</ref> == {{AP|Discografía d'Enrique Bunbury}} === En solitariu === {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !Álbum ! Tipu !Formatu !Discográfica |- | [[1997]] | '''[[Radical Sonora]]''' |rowspan="2"| [[Álbum d'estudiu]] |rowspan="2"| [[CD]] |rowspan="12"| [[EMI Records|EMI]] |- | [[1999]] | '''[[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]]''' |- | [[2000]] | '''[[Pequeñu cabaré ambulante]]''' | [[Álbum en direutu]] | CD / [[DVD]] / VHS |- | [[2002]] | '''[[Flamingos]]''' | Álbum d'estudiu | CD |- | [[2003]] | '''Una cita en Flamingos''' | Álbum en direutu | DVD |- | [[2004]] | '''[[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]]''' | Álbum d'estudiu | CD |- | [[2005]] | '''[[Freak Show (álbum d'Enrique Bunbury)|Freak Show]]''' | Álbum en direutu | CD + DVD |- | [[2006]] | '''[[Cantares 1996-2006]]''' |rowspan="2"| [[Álbum recopilatorio]] | CD + DVD |- | [[2007]] | '''[[Los videos 1996-2007]]''' | DVD |- | [[2008]] | '''[[Hellville de Luxe]]''' |rowspan="2"| Álbum d'estudiu | CD, [[Discu de vinilu|vinilu]] y online |- | [[2010]] | '''[[Les Consecuencies]]''' |CD, Vinilu + CD, Online |- |rowspan="2"|[[2011]] | '''[[Gran Rex (álbum)|Gran Rex]]''' | Álbum en direutu | CD, DVD, vinilu |- | '''[[Llicenciáu Chigres]]''' |rowspan="2"| Álbum d'estudiu | CD + vinilu, digipak, online |rowspan="7"|[[Warner Bros. Records|Warner]] |- | [[2013]] | '''[[Palosanto]]''' | CD, Digi Pack, Vinilu + CD, Online |- | [[2014]] | '''[[Madrid, Área 51]]''' |rowspan="2"| Álbum en direutu | 2 CD's + 2 DVDs [[DigiPak]], [[Blu-ray]], Online |- | [[2015]] | '''[[MTV Unplugged: El llibru de les mutaciones|MTV Unplugged]]''' | CD, Vinilu + CD, DVD, Blu-ray, Online |- | [[2016]] | '''[[Archivos Vol.1 : Tributos y BSOs]]''' |rowspan="2"| Álbum recopilatorio |rowspan="2"| CD, Vinilu, Online |- | [[2016]] | '''[[Archivos Vol. 2: Duetos]]''' |- | [[2017]] | '''[[Mires]]''' | Álbum d'estudiu | CD, Vinilu + CD, Online |} === Con Héroes del Silencio === {{AP|Discografía d'Héroes del Silencio}} {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !Álbum ! Tipu !Formatu !Discográfica |- | [[1987]] | '''[[Héroes del Silencio (EP)|Héroes del Silencio]]''' | [[EP]] |rowspan="2"| [[CD]] |rowspan="21"| [[EMI Records|EMI]] |- | [[1988]] | '''[[El mar no cesa]]''' | [[Álbum d'estudiu]] |- | [[1989]] | '''[[En direutu (álbum d'Héroes del Silencio)|En direutu]]''' | [[Álbum en direutu]] | [[Mini-LP]] |- | [[1990]] | '''[[Senderos de traición]]''' | [[Álbum d'estudiu]] | CD |- | [[1991]] | '''[[Sienda '91]]''' | [[Álbum en direutu]] | Mini-LP |- | [[1993]] | '''[[El espíritu del vino]]''' |rowspan="2"| Álbum d'estudiu |rowspan="6"| CD |- | [[1995]] | '''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]''' |- | [[1996]] | '''[[Parasiempre]]''' | Álbum en direutu |- | [[1998]] | '''[[Rareces (álbum d'Héroes del Silencio)|Rareces]]''' |rowspan="3"| Álbum recopilatorio |- | [[1999]] | '''[[Edición del mileniu]]''' |- | [[2000]] | '''[[Cantares 1984-1996]]''' |- | [[2004]] | '''[[Antoloxía audiovisual]]''' | Álbum recopilatorio |rowspan="2"| CD + DVD |- | [[2005]] | '''[[El ruiu y la roxura (Héroes del Silencio)]]''' | Álbum en direutu |- |rowspan="5"|[[2006]] | '''[[El mar no cesa]]: Edición especial''' |rowspan="5"| Álbum recopilatorio |rowspan="4"| CD |- | '''[[Senderos de traición]]: Edición especial''' |- | '''[[El espíritu del vino]]: Edición especial''' |- | '''[[Ábanu (álbum)|Ábanu]]: Edición especial''' |- | '''[[The Platinum Collection (álbum d'Héroes del Silencio)]]''' | CD + DVD |- | [[2007]] | '''[[Tour 2007]]''' |rowspan="2"| Álbum en direutu | CD + DVD |- | [[2011]] | '''[[Live in Germany]]''' |rowspan="2"| CD, DVD, LP |- | [[2012]] | '''[[L'Espíritu del Vinu 20 Anniversary Edition. Gran Reserva]]''' | Álbum recopilatorio |- |} == Videografía == === Videos musicales === [[Ficheru:Salton city airpark road.jpg|250px|miniaturadeimagen|derecha|Ermu de [[Salton City]], en [[California]], onde Enrique grabó la so videoclip "L'Home Delgado que non Flaqueará Enxamás".<ref>hipersonica.com [https://web.archive.org/web/20141130005829/http://www.hipersonica.com/2008/09/bunbury-estrena-en-la so-web-el curtiumetraxe-l'home delgáu-que-non-flaqueara-jamas/ Bunbury estrena na so web el curtiumetraxe L'home delgáu que non flaqueará enxamás] Publicáu'l 15 de [[Setiembre de 2008]]</ref>]] Estos son tolos [[videoclips]] de Bunbury llanzaos per cada discu oficial d'estudiu. {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !Álbum ! Videu |- |rowspan="2"| '''[[1997]]''' |rowspan="2"| [[Radical Sonora]] | ''Alicia (Espulsada al País de les Maravíes)'' |- | ''Salomé'' |- |rowspan="3"| '''[[1999]]''' |rowspan="3"| [[Pequeñu (álbum)|Pequeñu]] | ''Infinitu'' |- | ''El Vientu a favor'' |- | ''De Mayor'' |- |rowspan="4"| '''[[2002]]''' |rowspan="4"| [[Flamingos]] | ''Sí'' |- | ''Sácame d'Equí'' |- | ''Lady Blue'' |- | ''San Cosme y San Damián'' |- |rowspan="4"| '''[[2004]]''' |rowspan="4"| [[El viaje a ninguna parte (álbum)|El viaje a ninguna parte]] | ''Que Tengas Suertecita'' |- | ''Los Restos del Naufraxu'' |- | ''El Rescate'' |- | ''Cantar (el mesmu dolor)'' |- | '''[[2006]]''' | [[Cantares 1996-2006]] | ''Un Cantar Murniu'' |- |rowspan="3"| '''[[2006]]''' |rowspan="3"| [[El tiempu de les cereces|El Tiempu de les Cereces]] | ''Puta Desagradecida'' |- | ''Nun Foi Bonu Pero Foi lo Meyor'' |- | ''Welcome to Caleyón ensin Salida'' |- |rowspan="3"| '''[[2008]]''' |rowspan="3"| [[Hellville de Luxe]] | ''L'Home Delgado que non Flaqueará Enxamás'' |- | ''Porque les Coses Camuden'' |- | ''Hai Bien Poca Xente'' |- |rowspan="3"| '''[[2010]]''' |rowspan="3"| [[Les Consecuencies]] | ''Frente por frente'' |- | ''Los Habitantes'' |- | ''De tol Mundu'' |- |rowspan="5"| '''[[2011]]''' |rowspan="5"| [[Llicenciáu Chigres]] | ''Llévame'' |- | ''Pa' Llegar A El to Llau'' |- | ''Ódiame'' |- | ''El Solitariu (Diariu d'un Borrachu)'' |- | ''Ánimes, Que Nun Amaneza'' |- |rowspan="5"| '''[[2013]]''' |rowspan="5"| [[Palosanto]] | ''Espierta'' |- | ''Más Altu que Nós Solo'l Cielu'' |- | ''Salvavides'' |- | ''Los Inmortales'' |- | ''Prisioneros'' |- |rowspan="3"| '''[[2017]]''' |rowspan="3"| [[Mires]] | ''Paecemos Tontos'' |- | ''L'Actitú Correuta'' |- | ''Trubiecu de Caín'' |- |rowspan="3"| '''[[2018]]''' |rowspan="3"| [[Mires]] | ''La constante'' |- |} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografìa == * {{cita llibru |nome=Pep|apellíos=Blay |añu=2007 |títulu=Enrique Bunbury: lo demás ye silenciu |editorial=Plaza & Janés |isbn=978-84-01-30551-1}} * {{cita llibru |nome=Luis|apellíos=Videla |añu=2005 |títulu=Enrique Escribir Con N De Bunbury |editorial=El Aleph |isbn=987-1070-22-5}} == Enllaces esternos == {{Commons category|Enrique Bunbury}} {{wikiquote|Enrique Bunbury}} * {{Páxina web|http://www.enriquebunbury.com}} * {{Facebook|bunburyoficial}} * {{Twitter|Bunburyoficial}} * {{Instagram|bunburyoficial}} * [https://open.spotify.com/artist/4uqzzJg3ww5eh7IgGV7DMT Enrique Bunbury] en [[Spotify]]. * [http://www.youtube.com/bunbury Enrique Bunbury en [[Youtube]]] * [http://www.heroesdelsilencio.es/ Sitio web oficial d'Héroes del Silencio] {{NF|1967||Bunbury, Enrique}} {{Tradubot|Enrique Bunbury}} [[Categoría:Cantantes de rock d'España]] [[Categoría:Cantantes de pop d'España]] [[Categoría:Cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantautores d'España]] [[Categoría:Productores discográficos d'España]] [[Categoría:Ganadores de los MTV Europe Music Awards]] [[Categoría:Persones de Zaragoza]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con tables frañíes]] 8zi82iz1n26347nhxqh1ug2ffvmtwgd 0 143255 3713230 3601528 2022-08-25T07:41:59Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Floyd Landis''' {{nym}} foi un ciclista d'[[Estaos Xuníos]] profesional dende [[1999]] hasta finales del [[2010]]. == Biografía == === Debut y primeros años === Debutó como profesional col equipu [[Mercury Pro Cycling Team]] en [[1999]]. Esi añu foi terceru nel [[Tour de l'Avenir]], y un añu dempués cuartu. Permaneció nel equipu hasta [[2001]]. === Gregariu de Armstrong === Pa 2002 fichó pol [[US Postal (equipu ciclista)|US Postal]] empobináu por [[Johan Bruyneel]] y lideráu por [[Lance Armstrong]]. Nel añu del so debú nel equipu foi terceru na [[Tirrenu-Adriáticu]] en [[marzu]] y segundu na [[Dauphiné Libéré]] en [[xunu]]. Esi mesmu añu corrió per primer vegada'l Tour de Francia, siendo unu de los gregarios de Armstrong nuna carrera que ganó'l texanu per cuarta vegada consecutiva. En 2003 y 2004 repitió como gregariu de Armstrong nel Tour de Francia. Na so última temporada nel equipu ganó la [[Vuelta al Algarve]], onde amás de la xeneral llogró tamién un trunfu d'etapa. === Ascensu y cayida nel Phonak === ==== Debú y progresión como líder ==== Para [[2005]] fichó pol [[Phonak (equipu ciclista)|Phonak]] suizu, convirtiéndose nel xefe de files d'una formación en reestructuración tres los escándalos de [[dopaxe]] protagonizaos na [[2004]] con [[Tyler Hamilton]] y [[Santi Pérez]] (dambos positivu por tresfusión homóloga), y que llevaron a la destitución d'[[Álvaro Pino]] como direutor, siendo sustituyíu por [[Juan Fernández Martín|Juan Fernández]]. Landis foi esi añu novenu nun [[Tour de Francia 2005|Tour de Francia]] ganáu per séptima vegada consecutiva por [[Lance Armstrong]]. ==== Escándalu nel Tour de Francia 2006 ==== ===== Antes de conocese'l positivu ===== En [[2006]] tuvo un bon entamu de temporada ganando la [[París-Niza]], según el [[Tour de California]] y el [[Tour de Georgia]]. Darréu centró la so preparación nel Tour de Francia. Un día antes del entamu de la ''Grande Boucle'' fueron escluyíos de la carrera pola so implicación na [[Operación Puerto]] dellos corredores, incluyendo a dalgunos de los favoritos y rivales de Landis pa la xeneral: [[Jan Ullrich]], [[Ivan Basso]] y [[Francisco Mancebu]]. La esclusión d'una mayoría de los sos compañeros d'equipu del [[Astaná]] por dichu motivu fizo que [[Alexander Vinokourov]] tampoco pudiera participar, a pesar de nun tar implicáu na trama. Estes ausencies, sumaes a la de Armstrong (retiráu voluntariamente tres el so séptimu trunfu), fixeron que la llucha pol maillot mariellu presentárase abierta ya incierta. Landis xubió al podiu de los [[Avenida de los Campos Elíseos|Campos Elíseos]] de París col [[maillot mariellu]] como ganador del Tour Francia, tres una exhibición na etapa con final en [[Morzine]]. ===== Positivu per testosterona ===== La Fecha d'entamu|27|xunetu|2006}} l'equipu [[Phonak]] confirma'l positivu de [[testosterona]] nel control antidopaxe de la decimoséptima etapa. Nella aventayó al qu'a lo postrero sería'l segundu clasificáu, l'español [[Óscar Pereiro]], en más de siete minutos, etapa clave p'alzase cola victoria final. Nel so defensa, aduz primero que'l so cuerpu produz escesu de testosterona. Los analises determinaron, sicasí, que'l positivu yera por cuenta de testosterona sintética. Díes más tarde remana que-y dieron daqué -ensin él sabelo- que-y fixo dar positivu. Otres posibilidaes apuntaes pol ciclista son l'usu de cortisona p'aselar dolores -carez una mancadura de cadril- ===== Descalificación y sanción ===== El [[20 de setiembre]] de [[2007]], Floyd Landis ye declaráu culpable del positivu del Tour 2006, polo que'l títulu de campeón recayó automáticamente en [[Óscar Pereiro]].<ref>[https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2007/09/20/ciclismo/1190311102.html Floyd Landis, culpable de dopaxe nel Tour 2006]</ref> ===== Presuntu delitu informáticu ===== El [[7 de payares]] de [[2009]] l'[[Axencia Francesa de Llucha contra'l Dopaxe|AFLD]] presentó una denuncia contra Floyd Landis y el so médicu y entrenador Arnie Baker por un posible [[delitu informáticu]] contra'l so [[llaboratoriu]] antidopaxe en [[Chatenay-Malabry]]. La AFLD denunciaba qu'intentaríen [[hackear]] el [[sistema informáticu]] de dichu llaboratoriu p'aportar al dossier de Landis y manipoliar dellos datos con oxetu de desacreditar al llaboratoriu de la AFLD, responsable de la detección del so positivu por [[testosterona]] nel [[Tour de Francia 2006]]. El [[Tribunal Arbitral del Deporte|TAS]] refugara'l recursu efectuáu pola defensa del corredor por posibles vicios de procedimientu per parte del llaboratoriu francés, confirmando la descalificación y sanción de Landis. El [[xuez]] francés [[Thomas Cassuto]], del Tribunal d'Alta Instancia de [[Nanterre]], dictó una orde internacional de busca y captura contra Baker el [[4 de payares]] de 2009. El [[15 de febreru]] de [[2010]] [[Pierre Bordry]], presidente de la AFLD, declaró al diariu ''[[L'Équipe]]'' que'l [[28 de xineru]] el xuez confirmára-yos que dictara tamién una orde de busca y captura contra Landis, debiéndose dambes órdenes a que nengún de los dos presentárase ante'l xuez a pesar de ser convocaos.<ref>https://www.elmundo.es/elmundodeporte/2010/02/15/ciclismo/1266253384.html</ref> Landis unvió un [[corréu electrónicu]] al diariu ''[[Los Angeles Times]]'' nel que negaba recibir notificación dalguna sobre una citación xudicial pol casu en cuestión.<ref>https://www.marca.com/2010/02/16/ciclismo/1266316604.html</ref> ===== Confesión ===== En mayu de 2010 el corredor unvió dellos e-mails a diverses instituciones de ciclismu, ente elles la Federación Estauxunidense y la Xunión Ciclista Internacional, según a antiguos patrocinadores, nos que confesaba que mientres años usó sistemáticamente productos dopantes, señalando amás nos mesmos a otros ciclistes estauxunidenses tales como [[David Zabriskie]], [[George Hincapie]], [[Levi Leipheimer]] o [[Lance Armstrong]], como consumidores de la mesma de distintes sustances dopantes y afirmando que fueron el mesmu Armstrong y el direutor deportivu del que daquella yera'l so equipu, el [[US Postal]], [[Johan Bruyneel]] como les persones que lu introducieron nel usu de sustances prohibíes.<ref>lavanguardia.es [http://www.lavanguardia.es/deportes/noticias/20100520/53931224896/landis-confiesa-el so-dopaxe-sistematico-y-acusa-a-armstrong.html Landis confiesa'l so dopaxe sistemáticu y acusa a Armstrong]</ref> == Palmarés == '''2000''' * [[Tour de Poitou-Charentes]] * 1 etapa del [[Tour de Langkawi]] '''2004''' * [[Vuelta al Algarve]], más 1 etapa '''2005''' * 1 etapa del [[Tour de Georgia]] '''2006''' * [[París-Niza 2006|París-Niza]] * [[Tour de Georgia]], más 1 etapa * [[Tour de California 2006|Tour de California]], más 1 etapa * <del>[[Ficheru:Jersey yellow.svg|20px]] [[Tour_de_Francia_2006|Tour de Francia]], más 1 etapa</del> '''2010''' * 1 etapa del [[Tour de Bahamas]] == Equipos == * Mercury ([[1999]]<ref name="01/04">Dende'l 1 d'abril.</ref>-[[2001]]) ** ''Mercury Cycling Team'' ([[1999]])<ref name="01/04"/> ** ''Mercury Cycling Team-Mannheim Auctions'' ([[2000]]) ** ''Mercury-Viatel'' ([[2001]]) * [[US Postal (equipu ciclista)|US Postal]] ([[2002]]-[[2004]]) ** ''US Postal Service'' ([[2002]]) ** ''US Postal Service presented by Berry Floor'' ([[2003]]-[[2004]]) * [[Phonak Hearing Systems]] ([[2005]]-[[2006]])<ref>Hasta'l 4 d'agostu.</ref> * [[UnitedHealthcare Pro Cycling Team|OUCH]] ([[2009]]-[[2010]])<ref name="31/05">Hasta'l 31 de mayu.</ref> ** ''OUCH presented by Maxxis'' ([[2009]]) ** ''OUCH-Bahati Foundation'' ([[2010]])<ref name="31/05"/> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{ProCyclingStats}} * [http://www.floydlandis.com/ Páxina oficial] {{NF|1975||Landis, Floyd}} {{Tradubot|Floyd Landis}} [[Categoría:Deportistes de Pennsylvania]] [[Categoría:Ciclistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Casos de dopaxe en ciclismu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 5lhwgewk78g7ts3fha61eaf0nupiuz9 0 144278 3713225 3520367 2022-08-25T06:56:54Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{Ficha de raza |nome = Gala dorada |nome científicu = |otros nomes = |imaxe = Coq-gaulois-dore.JPG |tamañu imagen = |pie imaxe = |rexón = |fecha = |morfología = |tipo = Gallu |dimorfismu sexual = |dimensiones = |tamañu = |pesu = [[Gallu]]: 2.5 à 3&nbsp;kg; [[Pita]]: 2&nbsp;kg |pelame = |plumaxe = |cuerno = |cabeza = |boca = |ojo = |oreja = |cola = |pates = |calter = |pico = |espardimientu = |usu = |federaciones = }} La '''gala dorada''' ye una raza de pita francesa, probablemente la más antigua, que xenéticamente sería la más cercana a los gallos selvaxes. La Gala Dorada ye conocida so la representación del so machu, llamáu gallu francés. El gallu francés ye de cutiu consideráu como un [[símbolu nacional]] de [[Francia]], anque realmente ensin tener un calter oficial, como podría ser (l'[[Haliaeetus leucocephalus|águila calva]]) pa los [[Estaos Xuníos]]. En llatín ''gallus'' significa coles mesmes "gallu" y "francés". En Francia, el gallu atopar nel cume de numberosos campanarios, debíu al gallu qu'apaez nos Evanxelios y non como un símbolu nacional. Coles mesmes, ta presente nos numberosos monumentos creaos en memoria a los muertos, dempués de la [[Primer Guerra Mundial]]. == Animal == {{AP|Gallus gallus}} === Descripción === La gala dorada ye de talla modesta. La pita aova regularmente en primavera, y pel branu lleguen a producir güevos blancos que'l so pesu puede devasar los 60&nbsp;gramos. A pesar de la so doma, como raza caltendría una parte del so calter selvaxe. En concretu, la pita puede volar delles decenes de metros percima del suelu ensin dificultá, algamando un altor de 5 a 6 metros. La gala dorada tuvo a puntu de sumir cuando terminó la [[Segunda Guerra Mundial]], pero conoció una renacencia gracies a los ganaderos, amigos de la mesma. === Carauterístiques === * [[Peso|Masa]] ideal: [[Gallu]]: 2.5 à 3&nbsp;kg; [[Pita]]: 2&nbsp;kg * [[Cresta (carúncula)|Cresta]]: simple * [[Paperes]]: blanques * Color de los [[güeyos]]: Colloráu anaranxáu * Color de la [[piel]]: blanca * Color del Tarsu: [[gris]] pizarra * Color del [[plumaxe]]: Doráu asalmonáu * [[Güevu (bioloxía)|Güevos]] [[Incubación|guariaos]]: min. 60&nbsp;g, [[pulgu]] blanche * [[Diámetru]] de les argolles: Gallu: 18&nbsp;mm; Pita: 16&nbsp;mm == Símbolu de Francia == === Orixe del símbolu === [[Suetonio]], nel so ''Vida de los dolce césares'', fixo ver que na llingua llatina tantu gallu como francés formaríen parte del términu [[gallus]]. Al empiezu de la [[Edá Media]] (Sieglu XII), los enemigos de Francia utilizaríen esti xuegu de pallabres por irrisión, faciendo ver que los franceses (particularmente el so rei [[Felipe II de Francia|Felipe Augusto]]) yeren tan arguyosos como l'animal de corrolada. === Emblema políticu y patrióticu === [[Ficheru:Coq gaulois.jpg|thumb|300px|Gallu Francés.]] [[Ficheru:Mémorial des soldats et marins de la Charente-Inférieure (16).JPG|thumb|300px|Gallu Francés triunfante nel cume del Memorial de los soldaos y marinos de [[Charente Marítimu]], construyíu en [[La Rochelle]] en 1913.]] Anque esista como figura simbólica en Francia dende la dómina medieval, va ser a partir del [[Renacimientu]] cuando'l gallu empieza a rellacionase cola idea de nación Francesa que remanez adulces. Sol reináu de los [[Casa de Valois|Valois]] y [[Casa de Borbón|Borbones]], la efigia de los reis ye de cutiu acompañada por esti animal, amás de ser grabáu sobre les monedes. Anque seya como emblema de menor importancia, el gallu ta presente nel [[Palaciu del Louvre|Louvre]]. El gallu gana una popularidá particular mientres la [[Revolución Francesa]] y la [[monarquía de Xunetu]], onde foi introducíu sustituyendo la [[flor de lliriu]] dinástica. Asina, nel periodu revolucionariu poder atopar n'escudos afataos con un [[gorru frigio]], sobre'l sellu del [[Directoriu (Francia)|primer Cónsul]], y l'alegoría de la fraternidá lleva frecuentemente un cayáu coronáu por un gallu. Napoleón Bonaparte sustitúi la [[Primer República Francesa|República]] pol [[Imperiu Napoleónicu|Imperiu]] y dende entós l'águila remplazará el gallu, yá que pal Emperador el gallu nun tenía n'absolutu fuercia, polo que nun podía ser la imaxe d'un imperiu. Dempués d'un periodu d'eclís, la [[Revolución de 1830]] va rehabilitar la imaxe del gallu francés, y el duque d´Orléans, futuru [[Luis Felipe I de Francia|Luis Felipe I]], va roblar una orde indicando que'l gallu tendrá de figurar en toles banderes y botones de los uniformes de la [[Guardia Nacional de Francia|Guardia Nacional]]. L'águila imperial remaneció con Napoleón III, como signu de la permanencia del Imperiu. De magar, anque'l gallu nunca tuvo autoridá oficial a nivel políticu, pueden atopase unes cuantes referencies, tales como: * El sellu de la [[Segunda República Francesa|II República]] representa la figura de la Llibertá suxetando un timón marcáu con un gallu. * So la [[III República Francesa|III República]]: la verja del [[palaciu del Elíseo]] foi afatada con un gallu y foi llamada “la verja del gallu”, qu'inda se puede ver anguaño. * La moneda d'oru de 20 francos que foi acuñada en 1899 y que circuló hasta l'añu 1914, teniendo'l so inversu afatáu con un gallu. * So la [[IV República Francesa|IV República]]: de 1950 a 1958, les monedes de 10, 20 y 50 francos lleven un gallu nel aviesu. * So la [[V República Francesa|V República]]: la moneda de 10 francos de 1986 lleva un gallu nel anverso. * El gallu apaez dacuando en dellos sellos postales. <gallery> Image:Louis XVI écu constitutionel 76001792.jpg|Escudu constitucional, moneda de 1792 Image:Convention nationale écu 1793 76001793.jpg|Escudu de seis llibres, moneda de 1793 </gallery> ==== Insinia de los alcaldes ==== [[Ficheru:insigne maire.gif|right|80px|Insinia de los alcaldes]] Creada por decretu'l 22 de payares de 1951, la insinia oficial de los alcaldes de los conceyos Franceses lleva un gallu Francés (veanse imaxe). ==== Monumentos a los cayíos ==== El gallu Francés ye unu de los elementos más frecuentes que podemos atopar nos ornamientos de los monumentos dedicaos a los muertos de Francia nes guerres mundiales. Esti símbolu apaez indistintamente en toles rexones, teniendo en toes elles la mesma popularidá. Puede ser representáu: * De cara o de llau. * Les nales más o menos esplegaes. * Cantando o non. * Posáu eventualmente nuna esfera apoderando'l cume piramidal del edificiu en forma d'obeliscu. <center> <gallery> Image:Sermentizon clocher 2.jpg|Commune de [[Sermentizon]] : Campana y monumentu a los muertos ([[Puy-de-Dôme]], Francia). Image:Vigneux-Hocquet monument-aux-morts (coq).jpg|Monumentu a los muertos de [[Vigneux-Hocquet]] (rexón de [[Picardie]]) Image:Liomer,_Somme,_France.JPG|[[Liomer]], [[Somme]] </gallery> </center> === Emblema deportivu === Dende los años 1980, la imaxe del gallu empezó a tener una popularidá importante gracies a les competiciones deportives (en particular el fútbol y el rugby) onde ye l'emblema indiscutible de la nación francesa. Sicasí, la so presencia sobre los logotipos d'equipos y federaciones foi bastante aldericáu. Asina cuando en 1997, el Comité Olímpicu Francés decide retirar el gallu del logotipu oficial, ciertes personalidaes alzar pa denunciar esti atentáu a los valores franceses. Munchos deportistes franceses nun despinten que'l llevar una camiseta col dibuxu del gallu constitúi un honor suplementario. ; Logos de federaciones Franceses de deporte: * El logo de la [[Federación Francesa de Fútbol]] caltién dos carauterístiques idéntiques y tradicionales: el gallu emblemáticu y los colores nacionales. El logotipu representa un gallu resultante de la forma arrondada d'un globu coles mesmes que remembra'l dinamismu del fútbol francés. Les cintes que la componen son el símbolu de la continuidá ente'l pasáu y el futuru, pero tamién reflexa los valores de fiesta y entusiasmu que llega amenar el fútbol. * L'escudu de la [[Seleición de fútbol de Francia]] caltién los mesmos códigos simbólicos que'l de la FFF, pero pon el so gallu de color oro col fin de resaltar na camiseta azul del uniforme con una estrella dorada enriba, representando'l títulu llográu na [[Copa Mundial de Fútbol de 1998]]. * El logo de la Federación Francesa de Rugby Union. * El logo de la Federación Francesa de Rugby League. * El logo de la Federación Francesa d'esgrima. ; Logotipos d'empreses comerciales * La empresa “[[Le Coq Sportif]]” tomó por logotipu a un gallu. ;Mascotes (gallos personificaos) * Peno, mascota del Campeonatu d'Europa de fútbol, 1984 * Jules, mascota del equipu de Francia de fútbol, imaxinada pa la copa del mundu de fútbol nel añu 1994 * [[Footix]], mascota de la Copa del mundu de fútbol de 1998 que tuvo llugar en Francia. === Otros emplegos === ==== El cine ==== [[Ficheru:Cinéma Pathé, Montpellier.jpg|thumb|Fachada del cine Pathé de Montpellier col emblema del gallu.]] En 1905, la sociedá de cine francés Pathé Frères, crea'l so logotipu representando un gallu francés. El gallu sigue hasta al día de güei nel so emblema con un cambéu nel diseñu producíu nel 1999. El gallu llámase “Charlie” (Por cuenta de el so fundaos Charles Pathé). Apaez en diverses postures, y figura como mascota de la sociedá, amosando de forma arguyosa la hestoria y el nome de la empresa col usu de phylactères “Pathé”. Anque llixeramente irreverente, Charlie sirve d'unificación nel senu de la empresa y nel senu de la marca “Porte-parole” na esfera pública. ==== Turismu en Francia ==== * El logotipu de la Federación nacional de “Gîtes de France” representa la carta de Francia. Totalmente como la chimenea que fuma, les ventanes abiertes ilustren un llar habitáu calorosu, abiertu a la vida y a los demás. El gallu, el símbolu del día que se llevanta, queda como emblema d'un país qu'amodo se repon del so salú; atestigua la voluntá de mirar siempres escontra'l futuru. Nel intre de los años prestó pero les bases fundamentales queden les mesmes, los rastros d'un arraigamiento verdaderu. * El primer logotipu de la etiqueta “Station Vierte de Vacances” (n'usu del 1964 al 2006) representa un gallu sobre un fondu verde con un sol. Esta asociación Francesa, llamada “Station Vierte de Vacances” creada en 1964, reagrupa conceyos turísticos procedentes del ámbitu rural y del monte, creando una Carta calidable. Obligatoriamente teníen de presentar el curiosu rural, asegurar les estancies de los turistes no que ye una redolada reservada. * El logo de National Tours (Operador turísticu y de viaxes creáu en 1985, especializáu nel turismu d'autocar) tien dibuxáu un gallu. === Despreciaciones del gallu === ==== Caricatures ==== Na Primer Guerra Mundial esa afirmación del sentimientu patrióticu va faer al gallu la figura de la resistencia y el coraxe francés frente a l'águila prusiana. Esta representación maniquea va ser cada vez más utilizada a partir d'esti momentu, particularmente polos caricaturistes. ==== Cocorico! ==== El gallu Frances como comentemos ye l'emblema de Francia, pero'l so berru Quiquiriqui va ser utilizáu por ciertos Franceses pa manifestar el so arguyu o allegría nacional, probablemente, porque esti berru ye interpretáu una manifestación del arguyu per parte del gallu. Popularmente, la figura del gallu entretien a los estranxeros que ven nel gallu la representación perfecta del xovinismu francés: asina cuando'l gallu canta sobre un cucheru, el francés se balagoria ente que ta na miseria. Esta imaxe popularizóse sobremanera na derrota de Francia na copa del mundu que siguió la de 1998, faciendo l'arguyu del país. == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == ; Artículos * Delavenne, Magalie. ''Le Coq dans le sport''. Bordeaux : CRDP. [http://crdp.ac-bordeaux.fr/rugby/arts/5-01-02.pdf Texte en ligne] * Pastoureau, Michel. « Le Coq gaulois », ''Les Lieux de Mémoire'', Pierre NORA. * Pastoureau, Michel. « Les couleurs du Stade », ''Vingtième siècle'', juillet 1990. ; Monografíes * Barret, Ns (de Lyon). ''Chant du coq des vieux Gaulois, dédié à Philippe Ier, roi des Français''. Lyon : impr. de D.-L. Ayné, 1830, 4 p. * Camuset, Roland. ''Histoire du Coq Sportif'', 1989. * Cartier, Patrice. ''D'où vient le coq gaulois ? Qui a inventé la pizza ? : petit guide des symboles qui font l'Europe''. París : De La Martinière jeunesse, 2008. ISBN 978-2-7324-3825-2 * Coles, Henri. ''Les Chants du coq gaulois, avec musique''. París : Bloud et Gay, 1916, 248 p. * Ducrocq, Théophile. ''Le Coq prétendu gaulois''. París : A. Fontemoing, 1900, 16 p. Extrait de la ″Revue générale du droit″. * Ducrocq, Théophile. ''Le Coq prétendu gaulois, suivi d'un rapport à l'Académie des inscriptions et belles-lettres, et complément à la légende du coq dit gaulois, usurpant le revers de nos nouvelles monnaies d'or'', 2y éd. París : A. Fontemoing, 1908, 38 p. * Maury, Arthur. ''Les Emblèmes et les drapeaux de la France : le coq gaulois''. París, A. Colin, 1904, 354 p. * Méry, Joseph. ''Le Chant du coq gaulois : au profit des veuves et orphelins des braves morts pour llibertar''. París : tous les marchands de nouveautés, 1830, 8 p. * Papin, Yves D. ''Le Coq, histoire, symbole, art, littérature''. Hervas, 1993. * Pastoureau, Michel. ''Les Emblèmes de la France''. París : C. Bonneton, 1998, 223 p. ISBN 2-86253-172-3 * Périquet, Jean-Claude. ''Des poules : l'histoire, l'anatomie, l'élevage et la diversité'' / ill. de Yann le Bris, Isabelle Arslanian et Michel Sinier. Nantes : Éd. du Gulf Stream ; París : France UPRA sélection, 2003, 67 p. (Sauvegarde). ISBN 2-909421-24-4. Jean-Claude Périquet est le président de la fédération française des associations d'éleveurs de volailles et de palmipèdes. * Poncet, Alice. ''Poème national de la grande guerre, chanté par le coq gaulois et l'alouette française''. Lamalou-les-Bains : éditions de la ″Revue du Languedoc et des jeux floraux″, 1916, 149 p. * (Proclamation du gouvernement provisoire, pour le maintien du coq gaulois et des trois couleurs, commençant par ces mots :) ''République française. Citoyens de Paris, le coq gaulois et les trois couleurs...''. París, Impr. du gouvernement, febreru de 1848. * ''Couplets, patriotiques pour la remise du drapeau civique donné par le roi à la garde nationale de Condom''. (Signé : Par un chasseur de la [...]y compagnie.) Le Coq Gaulois. Paroles de M. Ayma,... musique de Meillan. Condom, 1831. * ''Hommage d'un patriote aux défenseurs de la nation. Le Coq gaulois, chant patriotique''. Chaumont : imp. de Cavaniol, 1871. == Enllaces esternos == {{commonscat|Gauloise dorée|Gallu galu}} {{Tradubot|Gallo galo}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Símbolos de Francia]] [[Categoría:Animales domesticaos]] [[Categoría:Historiografía]] [[de:Hahn (Wappentier)#Der gallische Hahn]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] 6zpvoap9mqqkqbl147tw59q6i41fo0d 10 144318 3713350 2295654 2022-08-25T10:40:05Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{noa|}}}||*}}''[https://www.rottentomatoes.com/m/{{{1|{{{id}}}}}}/ {{{2|{{{títulu| {{{título| {{{title| {{PAGENAME}} }}} }}} }}} }}}]'' en [[Rotten Tomatoes]] {{n'idioma|en}}.<noinclude> {{Documentación}}</noinclude> 3fgyui754t3j354nndeorcuzwtjolqb 10 144320 3713347 1645153 2022-08-25T10:39:48Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [http://www.isfdb.org/cgi-bin/ea.cgi?{{{1|{{{id|{{PAGENAMEE}}}}}}}} {{{nome|{{{nombre|{{{2|{{{name|{{PAGENAME}}}}}}}}}}}}}}] na [[Internet Speculative Fiction Database]] {{n'idioma|en}}.<noinclude> {{Documentación}} </noinclude> 0chqftnvop42r4plvha56xo823we357 0 148888 3713226 3567714 2022-08-25T07:06:38Z YoaR 37624 morrió wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Celia Correas de Zapata''' {{nym}} foi una [[escritora]], [[académica]], y [[poeta]] [[arxentina]], siendo amás una destacada estudiosa de la historia de les escritores llatinoamericanes. Fía del destacáu [[Edmundo Correas]] y nieta del célebre [[Juan de Dios Correas]], dambos bien importantes na historia de [[Mendoza (Arxentina)|Mendoza]], la so ciudá natal.<ref name="Marting1990">{{cita llibru |apellíos=Marting|nome=Diane Y.|títulu=Spanish American women writers: a bio-bibliographical source book|url=https://books.google.com/books?id=lrLI2BJkPu4C&pg=PA468|fechaaccesu=19 de febreru de 2011|añu=1990|editorial=Greenwood Publishing Group|isbn=9780313251948|páxines=468–}}</ref><ref name="Erro-PeraltaSilva-Núñez1991">{{cita llibru |apellíu1=Erro-Peralta|nome1=Nora|apellíu2=Silva-Núñez|nome2=Caridad|títulu=Beyond the border: a new age in Latin American women's fiction|url=https://books.google.com/books?id=GjlIAAAAYAAJ|fechaaccesu=19 de febreru de 2011|fecha=mayu de 1991|editorial=Cleis Press|isbn=9780939416424|páxina=11}}</ref> Ye [[profesora]] de [[lliteratura]] na [[Universidá Estatal de San José]], en [[California]]. Nacida n'[[Arxentina]], vivió munchos años en [[California]]. Editó, ente otres, l'[[antoloxía]] ''Short Stories by Latin America Women: The Magic and the Real'' con una introducción d'[[Isabel Allende]].<ref>{{cita web |url=http://www.letras.s5.com/allende011102.htm |títulu=Carta de Isabel Allende a Celia Correas Zapata. dende Madrid, xineru de 1992 |fechaaccesu=29 de setiembre de 2011 |autor=proyeutu patrimoniu |fecha=1998 |obra= |idioma=castellanu |cita= |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20081201111833/http://www.letras.s5.com/allende011102.htm |fechaarchivu=1 d'avientu de 2008 }}</ref> == Delles publicaciones == * {{Versalita|celia Correas de Zapata}}. [[1985]]. ''“Escritoras latinoamericanas: sus publicaciones en el contexto de las estructuras del poder”''. Revista Iberoamericana, volume 51 : 591-603 === Llibros === * {{Versalita|celia Correas de Zapata}}. [[2003]]. ''Short stories by Latin American women: the magic and the real''. Modern Library Classics. Edición reimpresa de Modern Library, 246 pp. ISBN 0-8129-6707-0 [http://cvc.cervantes.es/literatura/aih/pdf/06/aih_06_1_204.pdf artículu en llinia, en [[castellán]]] * ⸻. [[1999]]. ''Isabel Allende: vida y espíritus''. 2ª edición de Plaza y Janes, 223 pp. ISBN 0-553-06100-3 * ⸻. [[1987]]. ''Aqua regia''. Editores [[Universidá de Puertu Ricu]], en Mayagüez Campus, Río Piedres Campus, y Fundación Portorricana de les Humanidaes. 28 pp. * ⸻. [[1980]]. ''Tiempo ajeno (poesías)''. Editorial Trasterra, 47 pp. * ⸻, {{Versalita|lygia Johnson}}. 1980b. ''Detrás de la reja: antología crítica de narradoras latinoamericanas del siglo XX''. Coleición Continentes. Editor Monte Avila Editores, 400 pp. * ⸻. [[1978]]. ''Ensayos hispanoamericanos''. Volume 1246 de Serie popular. Editor Correxidor, 291 pp. * ⸻. [[1976]]. ''Cruz del Sur: poemas''. Editor B. Mariña-Amic, 93 pp. * ⸻. [[1973]]. ''Ecos de Antonio Machado en Leopoldo Panero''. 13 pp. * ⸻. [[1968]]. ''Cantos de evocación y ensueño''. Editorial Troquel, 80 pp. == Honores == * Direutora de la ''«Conferencia 1976 de Escritoras Interamericanas»'', una de les primeres conferencies d'EE.XX. nesi campu == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{traducíu ref|en|Celia Correas de Zapata}} {{enllaces persona}} {{NF|1935|2022|Correas De Zapata, Celia}} [[Categoría:Ensayistes d'Arxentina]] [[Categoría:Escritores d'Arxentina]] [[Categoría:Escritores en castellanu]] [[Categoría:Escritores n'inglés]] [[Categoría:Persones de Mendoza]] [[Categoría:Poetes d'Arxentina]] [[Categoría:Poetes de la provincia de Mendoza]] [[Categoría:Poetes d'Arxentina]] [[Categoría:Profesores d'Estaos Xuníos]] df6wuohkd121vdfy3ynrmizl7t8vouq 0 150228 3713164 3703389 2022-08-24T14:08:45Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki {{ficha d'escudu |nome = Escudu d'armes de la<br />República de Colombia |imaxe = Coat of arms of Colombia.svg |anchu_imaxe = 250px |propietariu = |entidá = {{bandera2|Colombia|nome=República de Colombia}} |años_adoptáu = [[9 de mayu]] de [[1834]] ''(Creáu y Llexisláu)''<br/>[[17 de mayu]] de [[1924]] ''(Ratificáu)''<br/>[[9 de payares]] de [[1949]] ''(Reglamentado)'' |cimera = |burelete = |corona = |yelmu = |timbre = Cóndor de los Andes de frente con ales estendíes, mirando a la derecha, y corona de lloréu nel picu; cinta d'oru na base de les sos pates cola lleenda ''Llibertá y Orde'' |blasón = Terciáu en faxa; en xefe d'azur una granada d'oru nel centru, a la so diestra un cuernu de la bayura d'oru virtiendo monedes y la so siniestra un cuernu de la bayura virtiendo frutes y verdures; en faxa central de plata un gorru frigio de gules sosteníu por una llanza; en punta d'azur l'ismu de Panamá en verde con una embarcación en xefe y otra na base. |tenante = Cuatro banderes de Colombia arrodiando'l blasón. |condecoración = |lema = Llibertá y Orde |ordes = |otros elementos = |partes = |versiones_anteriores = |uso = · Bandera presidencial.<br />· Documentación oficial.<br />· Insinies militares.<br />· Escultures. }} L''''Escudu d'armes de la [[Colombia|República de Colombia]]''' ye l'emblema heráldicu que representa al país, y que xunto cola [[Bandera de Colombia|bandera]] y l'[[Himnu nacional de Colombia|himnu nacional]], tien la categoría de [[Símbolos patrios de Colombia|símbolu patriu]].<ref name="Escudocol">{{cita web |url=http://web.presidencia.gov.co/asiescolombia/simbolos1.htm |títulu=Símbolo Patrios |autor=Presidencia de la República de Colombia |fechaaccesu=20 de setiembre de 2009 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090319231828/http://web.presidencia.gov.co/asiescolombia/simbolos1.htm |fechaarchivu=19 de marzu de 2009 }}</ref></small> L'actual emblema y los sos elementos constituyentes tienen los sos oríxenes nel escudu aprobáu per mediu de la llei 3 del 9 de mayu de 1834, siendo presidente de la [[República de la Nueva Granada]] el xeneral [[Francisco de Paula Santander]]. Los colores y la disposición de los mesmos fueron adoptaos y reafitaos socesivamente por dellos decretos, particularmente los dictaminaos el 17 de mayu de 1924 y el 11 de xineru de 1934. Finalmente l'escudu ye reglamentado per mediu del decretu 3558 del 9 de payares de 1949, que amás describe de manera puntual la reproducción de la mayoría de los sos partes. L'escudu vixente na actualidá recueye tantu los elementos dictaminaos en 1834 como los descritos en 1924 y 1949, coles sos respeutives meyores estétiques. L'escudu como símbolu nacional ye emplegáu pol Gobiernu ya instituciones estatales, siendo les úniques instituciones que pueden ostentalo de forma privativa. Tocantes al so diseñu esisten distintes versiones estilístiques, yá que a pesar de que les lleis y decretos vixentes describen cómo ten de ser la so reproducción, facer de forma incompleta y ensin tener en cuenta pa ello la ciencia de la [[heráldica]], lo que dio llugar a ciertos vacíos que la comunidá polo xeneral enllenó de manera desaveniente dientro del dibuxu del blasón. == Descripción y diseñu del escudu == === Elementos === D'alcuerdu a les lleis dictaes el [[s:Llei 3 del 9 de mayu de 1834|9 de mayu de 1834]], [[s:Decretu 861 de 1924 (17 de mayu)|17 de mayu de 1924]] y del [[s:Decretu 3558 de 1949 (9 de payares)|9 de payares de 1949]], l'escudu nacional consta de los siguientes elementos, colos sos correspondientes significaos:<ref>{{cita web |url=http://www.todacolombia.com/simbolos.html |títulu=Símbolo Patrios de Colombia |autor=Joaquín Piñeros Corpas |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010}}</ref> <div style="border: solid thin #bbb;background:#ddd;padding:8px;font-style:italic;"> El [[blasón]] tien forma suiza, en proporción de 6 d'anchu por 8 d'altu, estremáu en tres franxes iguales. Na [[Faxa (heráldica)|faxa]] cimera, sobre campu azul va nel centru una [[granada (frutu)|granada]] d'oru con tarmos y fueyes de lo mesmo, abierta y nel so centru graneada de colloráu, que recuerda a la [[República de la Nueva Granada|Nueva Granada]], nome que llevó'l país hasta mediaos del [[sieglu XIX]]. A los dos llaos topen dos [[cornucopia|cornucopies]]: la de la derecha con monedes d'oru, y la de la izquierda con frutos tropicales. Estos cuernos simbolicen la riqueza y la bayura del suelu colombianu. La [[Faxa (heráldica)|faxa]] del mediu, sobre campu de color [[argén|platino]], va un [[gorru frigio]] coloráu enastado nuna llanza, que recuerda l'espíritu de la república y de la mesma, ye un símbolu universal de la llibertá. Na [[Faxa (heráldica)|faxa]] inferior va'l [[ismu de Panamá]] arrodiáu d'agües marines, sobre les cualos allúguense dos buques coles veles esplegaes, apaecen unu en cada Océanu: el Pacíficu y l'Atlánticu, como símbolu de que Colombia ye l'únicu país [[América del Sur suramericanu]] bañáu por dos mares. Les veles esplegaes signifiquen el comerciu de [[Colombia]] colos demás países del mundu. Sobre'l [[Xefe (heráldica)|xefe]] del escudu allúgase'l [[Cóndor de los Andes|Cóndor]], que ye l'ave patriótica del país y simboliza la llibertá, ta representáu de frente, coles ales estendíes y mirando escontra la derecha; del so picu escolga una [[corona de lloréu]]es de color verde y una cinta ondeante de color oro garrada al escudu y enxareyada na corona, na cual apaecen, en lletres negres, les pallabres '''Llibertá y Orde''', el lema nacional del país. L'escudu reposa sobre cuatro banderes diverxentes de la base, de les cualos los dos inferiores formen un ángulu de 90 graos, y los dos cimeros van dixebraes de les primeres n'ángulos de 15 graos. Estes banderes van recoyíes escontra'l vértiz del escudu. </div> L'escudu tuvo dellos cambeos estéticos nel añu 2004 mientres el mandatu del presidente [[Álvaro Uribe Vélez]], que nun fueron sustanciales nel so diseñu.<ref name="Escudocol" /><ref name="Nuevoescudo">{{cita web |url=http://www.caracol.com.co/nota.aspx?id=123073 |títulu=Respuenden por cambeos al escudu de Colombia |editor=Caracol Radio |fecha=6 d'ochobre de 2004 |fechaaccesu=10 de xunetu de 2009}}</ref> === Especificaciones === Mientres les lleis dictaminaes el [[9 de mayu]] de [[1834]] y el [[17 de mayu]] de [[1924]] dispunxeron los elementos y la manera en qu'estos se distribúin dientro del blasón, la llei del [[9 de payares]] de [[1949]] contién una detallada (pero incompleta) descripción de les especificaciones del escudu pa la so correuta reproducción, que les sos partes pertinentes son:<ref name="símbolos">{{cita web |url=http://www.udistrital.edu.co/universidá/colombia/simbolos/home/ |títulu=Símbolo Patrios |autor=Universidá Distrital Francisco José de Caldas |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110211014441/http://udistrital.edu.co/universidá/colombia/simbolos/home/ |fechaarchivu=11 de febreru de 2011 }}</ref> * El [[blasón]] tien forma suiza, con proporciones de seis (6) d'anchu per ocho (8) d'altu. * L'escudu ta estremáu en trés (3) [[faxa (heráldica)|faxes]] o campos iguales. * Ye erróneu afatar l'escudu con [[Pieces heráldiques#F|ribetes]] o cantos, como tamién estremar con ellos los trés campos. * La diestra y siniestra del escudu (derecha y esquierda, respeutivamente) determinar en rellación al escudu y non al observador. * El gorru tien de tar mirando a la derecha y un pocu deformado escontra riba por que de la impresión de la punta de llanza. * El mar del tercer cuartel debe de tar "ondeado de plata". * Los barcos de la tercer faxa son de color negru y tienen de tener a lo menos trés (3) palos y tar saleando escontra la derecha del escudu. * Les banderes tienen de salir del cantu inferior y non de tras del escudu. * El cóndor repara escontra la diestra en señal de ''Llexitimidá''; asitialo escontra la siniestra significa ''Bastardía''. == Imprecisiones nel diseñu == === Errores heráldicos === Les ambigues descripciones de les distintes partes del escudu nes lleis del [[9 de mayu]] de [[1834]] y [[17 de mayu]] de [[1924]], sumaes a delles equivocaciones nes especificaciones daes na llei del [[9 de payares]] de [[1949]] y a que nunca se tuvo en cuenta pa una correuta descripción del blasón la ciencia de la [[heráldica]], dieron orixe a una variedá d'errores nel diseñu del blasón colombianu (dalgunos de los cualos entá se caltienen) que costó dellos años correxir. Los principales fueron:<ref name="García">{{cita llibru | autor = García, Julio César | títulu = Himno y Símbolos de La nuesa Colombia | añu = 2000 | editorial = Camer Editores, Bogotá | isbn = 958-33-1489-7}}</ref> :'''1. El cóndor''': Como figura natural esta ave nun s'atopa nos llibros d'heráldica; por tantu tien de siguise pa la so posición y colores les mesmes regles que pal so símil más cercanu, esto ye l'águila. Acordies con esta afirmación, la posición del timbre del escudu de [[Colombia]] ten de ser un cóndor de frente coles sos ales abiertes (heráldicamente denomináu esplayáu o azarientu), cola cabeza vuelta escontra la derecha, la cola baxo y espardío y sofitando los sos pates sobre l'emblema. Por cuenta de que enantes desconocíase como tenía de ser la figura d'esta ave, la interpretación fecha na década de [[1830]] pol artista Pío Domínguez ponía de timbre una ave qu'a dures penes paez ser un cóndor, pero que nun pasa de ser un aguilucho cola cabeza contornada a la izquierda. Nes representaciones socesives, el cóndor dibuxábase mirando indistintamente escontra la diestra o la siniestra (anque los artistes na so mayoría optaben por esta postrera), ensin motivu dalgunu. En [[1949]] corrixóse la mirada de l'ave, pero non la so postura, polo qu'entá se-y dibuxa de forma contornada como si tuviera entamando'l vuelu. :'''2. Gorru frigio''': Nel modelu del escudu de [[1834]], el gorru frigio de la segunda franxa miraba escontra la esquierda. Anque les figures que tán dientro del ámbitu del escudu nun siguen necesariamente les regles del timbre, faise indispensable que toes elles miren escontra'l llau diestru del escudu. Dicha equivocación permaneció hasta 1949, cuando de manera simultánea se reglamentaron la mirada del cóndor, los barcos y el gorru frigio. :'''3. Cantos y filetes''': En versiones posteriores a [[1890]] añediéronse-y al escudu borduras (tantu al blasón como a les separaciones de los campos) ensin dalguna esplicación o reglamentación. El decretu executivu de 1949 especifíca que l'escudu nacional nunca tien de teneles, pero'l so usu xeneralizáu a lo llargo del país fai d'este un error bien común y de difícil erradicación. :'''4. Dimensiones''': Dende la so creación en [[1834]], nunca se determinaren les proporciones del escudu nacional colombianu. Ye en [[1949]] que per primer vegada estes son reglamentadas, pero diches dimensiones anguaño considérense "pecáu heráldicu", por ser demasiáu allargáu escontra la punta. Les midíes pa un escudu d'esta forma tienen de ser de 6 d'altu por 5 d'anchu, que son les más comunes dientro de la ciencia heráldica. === Correiciones al escudu === Por cuenta de que estos errores yeren perpetuaos mas non correxíos (el decretu 3558 de 1949, a pesar de detallar los pormenores de los elementos el blasón facer de forma parcial, polo cual solo enmendó delles errates pero non la so totalidá), l'historiador y heraldista Enrique Ortega Ricaurte, xefe del [[Archivu Nacional de Colombia]] a mediaos del sieglu XX, quien taba bien esmolecíu poles incesantes profanaciones a les armes patries, resolvió nel añu de [[1954]] interpretar l'Escudu Nacional acordies coles regles de la heráldica. D'esta forma detalló un escudu que puede aceptase como correutu. Dicha descripción publicar nel [[Diariu Oficial]] Nᵘ 28820 del [[6 d'agostu]] de [[1955]] y que a la lletra diz:<ref name="García" /> {{cita| *'''Campu del escudu''': L'Escudu Nacional ye de forma suiza y tien de ser el mesmu designáu pola Llei del 9 de mayu de 1834. Va Tener cinco partes d'anchu per seis de llargu. En nengún casu llevara ribete o cantu (incisu "G" del artículu 336 del reglamentu de Serviciu de Guarnición, aprobáu por Decretu Non 3558 del 9 de payares de 1949 del Poder Executivu). Tien De dir terciáu en faxa, esto ye "estremáu en trés parles iguales, dixebraes por dos paraleles horizontales". *'''Banderes''': Los cuatro banderes qu'afaten l'escudu, que nun son parte integrante d'él, van tener el mesmu enclín que les que figuren nel aprobáu polos llexisladores de 1834. Los sos colores y disposición son los fitos pol Decretu del 26 de payares de 1861 del xeneral Tomás Cipriano de Mosquera, Presidente Provisorio de los Estaos Xuníos de Colombia; "estes banderes van recoyíes escontra'l vértiz del escudu" (Artículu V del Decretu 861 del 17 de mayu de 1924 del presidente de la República de Colombia). *'''Cóndor''': El Cóndor que simboliza la llibertá, ta representáu de frente coles ales estendíes y mirando escontra la derecha, "por ser más noble". Del so picu va escolgar una corona de lloréu de verde; y nuna cinta ondeante, garrada del escudu y enxareyada na corona, va escribise, sobre oro, con lletres negres: LLIBERTÁ Y ORDE. }} === Versiones utilizaes polos organismos estatales === Colombia caltuvo les carauterístiques del so blasón de forma cuasi invariable dende [[1834]] hasta que foi definitivamente reglamentado en [[1949]]. Sicasí y a pesar de que les lleis indiquen como ten de ser l'emblema, esisten delles versiones estilístiques, xeneraes por una mala interpretación de los componentes que tán indicaes nos distintos decretos y lleis. Adicionalmente, delles versiones incorporaron elementos que nun tán regulaos, tales como les [[Orla (heráldica)|orles]] que s'atopen nos emblemes utilizaos poles entidaes gubernamentales, que amás interpretaron de distinta manera otros detalles incluyíos nésti (por casu, el cóndor y les cornucopias). D'ente tolos elementos el que más se tresformó col trescurrir del tiempu foi la última franxa, que contién el [[ismu de Panamá]]: nun principiu reglamentado como de color azul con mares de plata, evolucionó hasta anguaño ser dibuxáu en color verde arrodiáu de mares n'azul. Ésti cambéu de color deber al reemplazu del campu verde que sostenía'l blasón pola cola na parte inferior, onde se recueyen les banderes llaterales; depués el diseñu popularizar pola so harmonía cromática que modificó [[de facto]] l'últimu campu del escudu nacional (magar ésti nunca se reformó na norma). {| {{tablaguapa}} ! style="background: #F0F0F0;" colspan="2" |Versiones heráldiques ! style="background: #F0F0F0;" colspan="4" |Versiones de les entidaes gubernamentales |- align="center" |[[Ficheru:Escudo de Colombia.svg|115px|none]] |[[Ficheru:Coat of arms of Colombia.svg|115px|none]] |[[Ficheru:Coat of arms of Colombia (Regular use).svg|115px|none]] |[[Ficheru:COA-Colombia.svg|105px|none]] |[[Ficheru:Escudo colombia.jpg|115px|none]] |[[Ficheru:Coat of arms of Colombia 2.svg|115px|none]] |- style="background: #F0F0F0;font-size:90%;width:98.5%;text-align:center;line-height:120%" |<small>Versión del escudu nacional de Colombia debidamente interpretada, acordies colos decretos que lu crearon y modificaron y en concordanza coles normes heráldiques.<ref name="Lancita">{{cita web |url=http://www.clublancita.mil.co/?idcategoria=201653 |títulu=Evolución Histórica del Escudu de Colombia |autor=Club Lancita |fechaaccesu=20 de setiembre de 2009}}</ref></small> |<small>Versión heráldica del escudu nacional de Colombia con mares n'azul ya ismu en verde.</small> |<small>Versión con orles en mariellu, mares n'azul ya ismu en verde, d'usu xeneralizáu nel país.</small> |<small>Versión utilizada anguaño pola Presidencia de la República, que cunta colos cambeos estéticos realizaes nel 2004.<ref name="Nuevoescudo" /><ref name="Escudocol" /> Dichu escudo nun cumple coles normes heráldiques, nin coles lleis y decretos que regulen l'emblema. |<small>Versión utilizada pola Presidencia de la República nes décades de 1950 y 1960. Dichu escudu basar nel dibuxu que fixera l'historiador Enrique Ortega Ricaurte pal so reseña publicada nel Diariu Oficial del 6 d'agostu de 1955.<ref name="García" /></small> |<small>Versión utilizada pola Cámara de Representantes hasta 2008. Esta versión del escudu tien proporciones esaxeraes, yá que el so altor dobla'l so anchu.</small> |} == Historia == === Primeros escudos === Mientres la dominación española, l'escudu del monarca reinante yera l'utilizáu como símbolu de los sos diversos reinos y señoríos. Dichu blasón (conocíu davezu como les ''Armes del Rei''), camudaba cuando un nuevu monarca xubía al tronu, de conformidá coles regles de la [[heráldica]]. Los monarques españoles que reinaron sobre Colombia ([[Sabela I de Castiella|Isabel ''la Católica'']], [[Fernandu V de Castiella|Fernando ''el Católicu'']], [[Xuana I de Castiella|Juana ''la Lloca'']], [[Carlos I d'España|Carlos I]], [[Felipe II d'España|Felipe II]], [[Felipe III d'España|Felipe III]], [[Felipe IV d'España|Felipe IV]], [[Carlos II d'España|Carlos II]], [[Felipe V d'España|Felipe V]], [[Luis I d'España|Luis I]], [[Fernandu VI d'España|Fernandu VI]], [[Carlos III d'España|Carlos III]], [[Carlos IV d'España|Carlos IV]] y [[Fernandu VII d'España|Fernandu VII]]), tuvieron cada unu'l so propiu emblema, distintu del de los demás. Per otra parte, delles ciudaes o villes sí cuntaben con escudu propiu, que yera dau per mediu de Reales Cédules. El primer escudu de Colombia, como una entidá conxunta, foi aquel conferíu nun principiu a la ciudá de [[Santa Fe de Bogotá]] y a la so [[Nuevu Reinu de Granada|provincia]] por [[Carlos I d'España|Carlos V]], na [[Real Cédula]] emitida en [[Valladolid]] el [[3 d'avientu]] de [[1548]], y que se convirtió en [[1717]] nel escudu del [[Virreinatu de la Nueva Granada]].<ref name="Lancita" /> Dichu escudu taba conformáu por un [[águila (heráldica)|águila]] coronada d'[[oru (heráldica)|oru]] en campu de lo mesmo, que les sos pates sosteníen dos granaes de [[gules]], con [[bordura]] d'[[azur]] que llevaba como [[Orla (heráldica)|orla]] nueve [[granada|granaes]] d'oru, que, según delles fontes, representaben los nueve provincies que nesi tiempu conformaben el virreinatu. Dende [[1932]] dichu emblema ye'l [[escudu de Bogotá]].<ref>{{cita web |url=http://www.bogota.gov.co/portel/libreria/php/01.270703.html |títulu=Escudo de Bogotá |autor=Alcaldía de Bogotá |fechaaccesu=20 de febreru de 2010}}</ref> {| border=0 align="center" |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Escudo Colonial de Bogotá.svg|170px]] |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of United Provinces of New Granada.svg|205px]] |- |width="25%" align="center"|[[Virreinatu de la Nueva Granada]] |width="25%" align="center"|[[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]] |- |width="25%" align="center"|1717 — 1819 |width="25%" align="center"|1815 — 1816<ref>{{cita web|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/abril2010/imagenes/escudo3.jpg|títulu=Escudo d'armes de les Provincies Xuníes de la Nueva Granada (acuarela de Liborio Zerda, ca. 1892)|autor=Muséu Nacional de Colombia|fechaaccesu=1 d'avientu de 2010|urlarchivu=https://archive.is/20120628225530/http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/revistas/credencial/abril2010/imagenes/escudo3.jpg|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}</ref> |} [[Ficheru:Coat of arms of United Provinces of New Granada (provisional).svg|thumb|200px|Escudu provisional de les Provincies Xuníes de la Nueva Granada en 1814.<ref>{{cita web |url=http://www.angelfire.com/realm/jolle/colombia/colombia-indep.htm |títulu=Independencia de Colombia |autor=Jaume Olle |fechaaccesu=1 d'abril de 2011}}</ref>]] L'escudu del virreinatu foi abandonáu mientres la dómina del [[Berros independentistes (Colombia)|berru d'independencia]], yá que se buscaba establecer a la [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada|Nueva Granada]] como un estáu independiente, y los sos símbolos teníen d'alloñar lo más posible de los adoptaos mientres la colonia, que representaben les atadures a la realeza española. Ente 1810 y 1812, aquelles provincies que nun queríen permanecer sol amparu colonial español xunir pa formar la primer república na hestoria nacional de [[Colombia]], que denominóse oficialmente [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]] y que la so capital foi [[Tunja]]. Depués d'alcordar la forma de gobernar el país, los representantes de caúna de les rexones que conformaben la [[federación]] axuntar mientres l'añu de [[1814]] en Congresu, pa llegar a dellos convenios sobre diversos asuntos d'interés nacional, ente ellos p'afitar los emblemes que teníen d'usase pa identificar a la nueva república frente a les demás. En tal Congresu los delegaos de les [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada|Provincies Xuníes]] dieron orixe al ''primer escudu nacional de Colombia''. Este contenía numberosos elementos propios de la naciente república: el [[volcán Chimborazo]], el [[cóndor andín]], el [[saltu del Tequendama]], el [[ismu de Panamá]], delles [[granada (frutu)|granaes]] abiertes, un [[arcu (arma)|arcu]], un [[aljaba|carcaj]] y una [[flecha]] vertical; tou ello arrodiáu per un círculu cola lleenda ''“Provincies Xuníes de la Nueva Granada”''. La llei que lo reglamentó foi dada'l [[14 de xunetu]] de [[1815]] y sancionada el [[14 de payares]] del mesmu añu, que amás apurría una detallada descripción de los colores que tenía de llevar el blasón: {{cita|'''[[s:Llei del 14 de payares de 1815 (Nueva Granada)|Llei del 14 de xunetu de 1815, sancionada'l 14 de payares de 1815]]'''<ref name="Ortega">{{cita llibru | autor = Ortega Ricaurte, Enrique | títulu = Heráldica Nacional | añu = 1954 | editorial = Bancu de la República, Bogotá | oclc = 253691402}}</ref> ---- '''Sobre los elementos del escudu nacional:''' Va Ser l'escudu nacional acuarteláu pa la distribución de los signos qu'estremen y caractericen a la Nueva Granada, a saber: Nel primer cuartel va figurar el Chimborazo refundiando llapaes de fueu pela parte de Altizana; nel segundu, el cóndor n'actitú d'alzar el vuelu y cola garra llevantada; nel terceru, la cascada del Tequendama; nel cuartu l'ismu de Panamá y dos barcos a los sos llaos, pa denotar los dos mares. El sobretou va ser una granada abierta. El timbre un arcu y una aljaba con fleches n'aspa, y una d'estes vertical. La guirlanda compuesta de granaes y cañes afechiscamente enxareyes, orlará la so contorna; y últimamente va ponese na so circunferencia sobre'l colores de la bandera nacional la divisa ''“Provincies Xuníes de la Nueva Granada”''. ---- '''Sobre los esmaltes del escudu nacional:''' El primer cuartel ye d'azul con un cuetu d'oru de dos cima, la más alta superada de plata y l'inferior de gules, representando'l Chimborazo de Quito, a quien la naturaleza coronó de nieve y fueu; El segundu de púrpura, con utre cóndor, azarientu, de sable, cabeza y gargüelu de gules, picu y piernes d'oru, cola garra derecha llevantada; El terceru de sinople, en banda dentada y ondeada de plata, representando la cascada del Tequendama na provincia de Cundinamarca; El cuartu de plata, en banda denticulada de sinople, acompañada de dos barcos de sable, representando l'ismu de Panamá; El sobretou d'azul con una granada d'oru abierta de gules fustada y guarnida de fueyes de sinople, aludiendo al nome y signu con que se conoció ésta parte del globu; El timbre, un arcu y un carcaj con fleches n'aspa d'oru emplumaes, éstes d'azul y gules, y una d'elles vertical de sable, armada d'oru en barra detrás del escudu; esti arrodiáu d'una guirlanda de granaes d'oru abiertes de gules, fustada y guarnida de fueyes de sinople y floriada de púrpura; Envueltu tou en tres bandes d'oru, sinople y gules, que son los colores de la bandera y pabellón nacional; la divisa ''“Provincies Xuníes de la Nueva Granada”'' en lletres d'oru sobre vender de sinople. }} Al par de les [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada|Provincies Xuníes]] establecer ente [[1812]] y [[1815]] un gobiernu autónomu en [[Cundinamarca]], lideráu por [[Antonio Nariño]]. Este creó un escudu conformáu por un águila de [[sable (heráldica)|sable]] coles ales abiertes, en que la so garra derecha empuñaba una espada vuelta escontra riba y na garra izquierda una granada, sobre que la so cabeza alzar un gorru frigio. Amás dellos fragmentos de cadena rota taben en redol de l'águila. Na parte cimera llevaba'l lema ''“Morrer o Vencer”'', y envolubrando tol escudu diba'l lletreru ''“Gobiernu Llibre ya Independiente de Cundinamarca”''. Esti blasón foi abandonáu cuando'l términu del [[Guerra Civil ente Centralistes y Federalistes|conflictu ente federalistes y centralistes]] llevó a l'anexón de Cundinamarca per parte de les [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]], pa depués ser retomáu en 1886 como'l [[escudu de Cundinamarca|emblema del departamentu de Cundinamarca]].<ref>{{cita web |url=http://www.cundinamarca.gov.co/cundinamarca/plantillastandar.asp?seccion=SEC_SIMBOLOS&condicion=19 |títulu=Escudo de Cundinamarca |autor=Gobernación de Cundinamarca |fechaaccesu=20 de febreru de 2010}}</ref> === Escudos de la Gran Colombia === {{AP|Escudu de la Gran Colombia}} Ante la inminente [[Independencia de Colombia|independencia]] definitiva del país, los próceres de les campañes llibertadores decretaron la unión territorial y política de Venezuela, la Nueva Granada y Ecuador mientres el [[congresu de Angostura]], quedando asina creada la [[Gran Colombia]] el [[15 de febreru]] de [[1819]]. En dicha convención establecióse que provisionalmente l'escudu y la bandera de la nación seríen los hasta entós usaos per Venezuela, "por ser más conocíos".<ref>{{cita web|url=http://www.simon-bolivar.org/Principal/bolivar/evolucion_del escudu venezolanu.html|títulu=Escudo de Venezuela|fechaaccesu=12 de xunetu de 2009|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090521101651/http://www.simon-bolivar.org/Principal/bolivar/evolucion_del escudu venezolanu.html|fechaarchivu=21 de mayu de 2009}}</ref> {| border=0 align="center" |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of Gran Colombia (1819).svg|180px]] |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of Gran Colombia (1820).svg|190px]] |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of Gran Colombia (1821).svg|195px]] |- |width="25%" align="center"|1819 — 1820 |width="25%" align="center"|1820 — 1821 |width="25%" align="center"|1821 — 1830 |} [[Francisco de Paula Santander]], que daquella yera vicepresidente del [[departamentu de Cundinamarca (Gran Colombia)|departamentu de Cundinamarca]] (nome que se-y dio a tola Nueva Granada mientres foi parte de la Gran Colombia), decretó'l [[10 de xineru]] de [[1820]] el diseñu d'un nuevu escudu nacional, por cuenta de la falta de conocencia sobre les carauterístiques de les armes de Venezuela. Este constaba d'un blasón de forma suiza, qu'en campu d'azur exhibía un cóndor, que llevaba nes sos pates una espada y una granada (como nel [[escudu de Cundinamarca]] decretáu por Nariño). Na zona inferior atopábase una esfera de fierro, del cual partía una cadena de 10 estrelles (poles diez provincies de la nación) y sobre esta había una llapada de fueu. Na zona cimera del escudu atopaba una [[corona triunfal|guirlanda de lloréu]], y tou taba arrodiáu pola [[Orde de los Llibertadores]] y una cinta col lema ''“Vixit et Vincit et Amore Patriae”'', qu'en llatín significa "Vivió y morrió, y ello, por amor a la Patria". El [[12 de xunetu]] de [[1821]] el Congresu Nacional decretó qu'esti escudu y la bandera venezolana seríen los nuevos símbolos provisionales de la República.<ref name="Ortega" /> L'escudu anterior foi reemplazáu pol primer escudu oficial de la Gran Colombia, que foi establecíu pola llei del [[6 d'ochobre]] de [[1821]], depués d'asocedíu'l [[Congresu de Cúcuta]], so los siguientes términos: {{cita|'''[[s:Llei del 6 d'ochobre de 1821|Llei del 6 d'ochobre de 1821]]'''<ref name="Ortega" /> ---- Considerando: que pol Artículu 11 de la Llei Fundamental de la República correspuénde-y designar les armes que tienen d'estremala no viniente ente les naciones independientes de la tierra, vieno en decretar y decreta lo siguiente: '''Artículu 1''': va usase d'equí p'arriba, en llugar d'armes, de dos cornucopias llenes de frutos y flores de los países fríos, templaos y templaos, y de les fases colombianes que se van componer d'un hacecillo de les llances cola segur trevesada, arcos y fleches cruciaos, arreyaos con cinta tricolor pela parte inferior. '''Artículu 2''': El gran sellu de la República y sellos del despachu van tener grabáu esti símbolu de la bayura, fuercia y unión con que los ciudadanos de Colombia tán resueltos a sostener la so independencia, cola siguiente inscripción na circunferencia: ''“República de Colombia”''. }} Depués de la incorporación de la [[Provincia Llibre de Guayaquil]] en [[1822]], plantegó modificar l'escudu grancolombiano per última vegada; dellos documentos oficiales de la dómina amuesa la impresión de distintos modelos, sicasí nun esiste una documentación como una llei o decretu que demuestre que efeutivamente se reglamentó un nuevu emblema.<ref name="Estrada">{{cita llibru | autor = Estrada Guzmán, Eduardo | títulu = [http://estrada.bz/Bandera_del Iris/La Bandera_del Iris_llibro.pdf La Bandera del Iris 1801 - 2007, La Bandera Tricolor y l'Escudu de la República del Ecuador, 1830 - 2007] | añu = 2007 | isbn = 978-9978-45-908-9}}</ref> El diseñu propuestu constaba d'un escudu de forma inglesa estremáu en tres campo, cada unu d'un color de la bandera. D'estos cuarteles el superior, d'[[azur]], tenía tantes estrelles como departamentos tuviera la República; por ello tuvo trés nun empiezu, depués seis, darréu nueve y finalmente dolce. Nel campu inferior esquierdu, de [[gules]], topábase un caballu cerbunu, símbolu de llibertá y nel cuartel restante, d'[[oru (heráldica)|oru]], víase un cetru rotu, representando a la [[monarquía]] destruyida. Na zona cimera del escudu llevaba un cóndor coles ales estendíes y na zona inferior una cinta cola lleenda ''“Ser Llibre o Morrer”''. Como [[tenante]]s l'escudu llevaba a un vieyu con una maza na so izquierda y a los sos pies una ánfora arramando agua cola lleenda ''“Orinoco”''; y a la so derecha una ninfa con una caña d'olivar na so mano y a los sos pies otra ánfora asemeyada cola lleenda ''“Madalena”''.<ref name="Ortega" /> === Escudos de la Nueva Granada === Depués de la desapaición de la Gran Colombia en [[1830]], los trés países que se conformaron ([[Estáu de Venezuela]], [[Estáu del Ecuador]] y la [[República de la Nueva Granada]]) siguieron usando los mesmos emblemes (bandera y escudu) de forma provisional, hasta decretar insinies propies. D'esta miente asocede que dende 1830 hasta 1834 la Nueva Granada, convertida en república, usó'l mesmu escudu grancolombiano, tan solo añediendo'l lema ''“Estáu de Nueva Granada”'' nel so [[bordura (heráldica)|bordura]] pa estremalo del emplegáu polos sos vecinos.<ref name="Ortega" /> {| border=0 align="center" |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of New Granada (1830).svg|185px]] |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of New Granada.svg|230px]] |- |width="25%" align="center"|[[República de la Nueva Granada|Estáu de la Nueva Granada]] |width="25%" align="center"|[[República de la Nueva Granada]]<br />[[Confederación Granadina]] |- |width="25%" align="center"|1830 — 1834 |width="25%" align="center"|1834 — 1861<ref name="Decretu 1834" /><ref>{{cita web|url=http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Escudu-de-armes.jpg|títulu=Escudo d'armes y pabellón de la Nueva Granada (acuarela orixinal)|autor=Ministeriu de Cultura de Colombia|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://archive.is/20120628225535/http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Escudu-de-armes.jpg|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}</ref> |} [[Ficheru:Coat of arms of New Granada (proposal).svg|thumb|200px|Escudu propuestu en [[1833]] pa la República de la Nueva Granada.<ref>{{cita web|url=http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Arch-GN15.jpg|títulu=Propuesta d'escudu d'armes pa la Nueva Granada (acuarela orixinal)|autor=Ministeriu de Cultura de Colombia|fechaaccesu=8 d'ochobre de 2010|urlarchivu=https://archive.is/20120628225536/http://www.mincultura.gov.co/bicentenariu/wp-content/uploads/2010/02/Arch-GN15.jpg|fechaarchivu=28 de xunu de 2012}}</ref>]] En [[1833]] el doctor Alejandro Vélez presentó al congresu un proyeutu de bandera y d'escudu pal país, siendo la primera aquella mesma que foi usada poles [[Provincies Xuníes de la Nueva Granada]] en [[1815]] pero coles sos franxes en forma vertical. L'escudu en tantu yera de forma suiza y taba estremáu en tres cuarteles, el superior en [[azur]] llevaba un par de cornucopias y una granada, toes doraes, en símbolu de la riqueza del país. Nel campu central, de [[gules]], un caballu cerbunu de [[argén|plata]] en signu de la independencia de la república. Na punta, en campu de plata, l'ismu de Panamá en azur, arrodiáu de dos barcos en [[sable (heráldica)|sable]], unu en cada océanu. Por timbre llevaba una [[corona de lloréu]] en [[sinople]] sostenida por un cóndor de sable. Como [[tenante]]s del escudu taben les [[efixe]]s de la [[Xusticia]] y la [[Llibertá]] nuna túnica de plata. Anque'l proyeutu pasó gran parte de los alderiques nel congresu, nun foi redactada nenguna llei que la ratificara como'l blasón nacional.<ref name="Ortega" /> Al añu siguiente'l xeneral [[Francisco de Paula Santander]], presidente de la [[República de la Nueva Granada]], definió la forma y elementos básicos del actual escudu de Colombia per mediu de la llei 3 del [[9 de mayu]] de [[1834]], que na so mayoría permanecieron intactos: {{cita|'''[[s:Llei 3 del 9 de mayu de 1834|Llei 3 del 9 de mayu de 1834]]'''<ref name="Decretu 1834">{{cita web |url=https://books.google.com.co/books?id=lyU2AAAAIAAJ&dq=lleis+de+la+nueva+granada&source=gbs_navlinks_s |títulu=Recopilación de lleis de la Nueva Granada - Llei 3 Mayu 9 de 1834 (páx. 24) |autor=Llinu de Pombo |fechaaccesu=17 de xunetu de 2009}}</ref><ref name="Colombia">{{cita web |url=http://74.125.45.132/search?q=cache:2D0b42CTk9EJ:www.colomlanda.com/Spaans/Links/Mogelijk%2520te%2520gebruiken/Escudo%2520de%2520Colombia%2520testu.doc+www.colomlanda.com+esudo&cd=1&hl=es&ct=clnk&gl=co |títulu=Escudo de Colombia |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009 }}</ref> ---- '''Artículu 1''': Les armes de la Nueva Granada van ser un escudu estremáu en trés faxes horizontales, que van llevar na cimera, sobre un campu azul, una granada d'oru, con tarmos y fueyes del mesmu, abierta y graneada de colloráu. A cada unu de los sos llaos va dir una cornucopia d'oru, inclinaes y virtiendo escontra'l centru, monedes la del derechu y la del esquierdu frutos de la zona chorniza. El primeru denota el nome que lleva esta República, y el segundu la riqueza de les sos mines y la feracidad de les sos tierres. '''Artículu 2''': Na del mediu, sobre campu de color platino, un gorru coloráu enastado nuna llanza, como símbolu de la llibertá y de un metal precioso que ye propiu d'esti país.'' '''Artículu 3''': Na inferior va llevar l'ismu de Panamá d'azul, los dos mares ondeados de plata, y un navío colos sos veles esplegaes en cada unu d'ellos, lo que va indicar la importancia d'esti preciosu gargüelu, que forma parte integral de la República.'' '''Artículu 4''': Va Tar l'escudu sosteníu na parte cimera por una corona de lloréu, de verde, pendiente del picu d'un cóndor, coles ales esplegaes; y nuna cinta ondeante, garrada al escudu y enxareyada na corona, va escribise sobre oro con lletres negres esti lema: "Llibertá y Orde".'' '''Artículu 5''': L'escudu va folgar sobre un campu verde, afatáu de delles plantes menudes. }} Les banderes llaterales qu'acompañaben l'escudu nun fueron llexislaes en dicha norma. Estes vinieron incorporase por un error d'interpretación, una y bones el [[27 de mayu]] de [[1834]] el Secretariu del Interior y Rellaciones Esteriores d'aquella dómina, doctor [[Llinu de Pombo]], unvió al so homólogu de la Secretaría del Despachu de Guerra y Marina una copia del decretu que dictaminó l'escudu y bandera nacional xuntu colos modelos d'estos. Llinu de Pombo asitió los pabellones de la marina mercante (la cual contenía una estrella de plata d'ocho puntes nel centru) y de l'armada (col blasón nacional na franxa azul) a les bandes del escudu como amuesa, magar esclarió en dichu documentu que nun formaben parte íntegra del mesmu. Al paecer el modelu provistu de banderes llaterales tomóse como un tou y a partir d'ellí foi'l que s'usó en tolos actos oficiales.<ref name="Ortega" /> [[Ficheru:Coat of arms of New Granada (1854).svg|left|thumb|200px|Escudu usáu pola República de la Nueva Granada ente abril y avientu de [[1854]], mientres la dictadura del xeneral José María Melo.]] [[Ficheru:Coat of arms of New Granada (December 1854).svg|right|thumb|200px|Escudu usáu pola República de la Nueva Granada mientres avientu de 1854. Dichu emblema al paecer foi tomáu d'una interpretación fecha en Francia del escudu decretáu en [[1834]], que apaeció en dellos documentos d'esi país y taba más conforme colos cánones de la heráldica.]] En [[1854]], depués del golpe d'estáu encabezáu por [[José María Melo]], l'escudu foi camudáu mientres unos pocos meses (del [[17 d'abril]] al [[4 d'avientu]]). Esti escudu taba conformáu por un [[fasces]] horizontal sobre'l cual acurríase un cóndor con una caña de lloréu na so pata visible, a la izquierda d'esti topaba un blasón cortáu (estremáu en dos [[cuartel (heráldica)|cuarteles]]), en que'l so campu cimero había una granada y nel inferior l'ismu de Panamá en [[sinople]]. Tres el blasón atopaben trés banderes nacionales, y na zona cimera del escudu taba una estrella de cinco puntes. Sobre'l fasces acurríase una cinta de plata col lema ''“Ab Ordine Libertas”'' (Al serviciu de la Llibertá), que taba en concordanza col lema "''Llibertá y Orde''" usáu pola República Neogranadina.<ref>{{cita web |url=http://www.lablaa.org/blaavirtual/revistas/credencial/xunetu2001/elescud.htm |títulu=L'Escudu de Colombia |autor=Fernando Restrepo Uribe |editorial=Biblioteca Luis Ángel Arango |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009}}</ref> Sábese igualmente qu'una vegada que foi depuestu Melo a finales de dichu añu, la [[República de la Nueva Granada]] usaba otru modelu d'escudu. Dichu blasón consistía nel mesmu que foi reglamentado por [[Francisco de Paula Santander|Santander]] pero con notables diferencies nos sos adornos esternos. Por casu les banderes llaterales nun yeren dos sinón seis, trés a cada llau; el cóndor en llugar de topase en vuelu, posábase sobre'l blasón; y tol escudu se emplazaba sobre dos cañones cruzaos, seis bales puestes en pirámide y un terrazado de sinople. Sicasí en dicha versión la [[faxa (heráldica)|faxa]] central del [[gorru frigio]] yera bien angosta, tratándose de formar la figura heráldica llamada ceñidor o acolumbra, que ye una [[pieces menos honorables del escudo|pieza honorable menguada]].<ref name="Castrillón">{{cita llibru | autor = Castrillón M., Aurelio | títulu = Historial de les Banderes y Escudos Nacionales | añu = 1961 | editorial = Revista de les Fuercies Armaes de Colombia, Bogotá | id = Nun tien ISBN}}</ref> Darréu'l gobiernu de la [[Confederación Granadina]] siguió usando los mesmos emblemes de la República Neogranadina ensin mayores cambeos, tan solo añediendo un aru ovaláu de [[gules]] qu'envolubraba tol escudu a manera de marcu. En dichu óvalu imprimíase'l nome del país, xeneralmente en lletres doraes, y 8 estrelles d'ocho puntes como símbolu de cada unu de los estaos de la [[confederación]]. El so usu más profuso atopar nos emblemes estatales, yá que nestos amás del nome del país tamién se rexistraba'l nome del estáu al cual representaba.<ref name="Castrillón" /> === Escudos depués del cambéu definitivu de nome a Colombia === En [[1861]] el xeneral [[Tomás Cipriano de Mosquera]] fíxose presidente del país, y una de les sos primeres aiciones foi camudar el nome del país al d'[[Estaos Xuníos de Colombia]]. Al declarase la [[federación]], acarretóse un cambéu nos símbolos patrios, ente ellos la disposición de les franxes de la bandera, lo qu'afectó'l diseñu les banderes llaterales del escudu. Mosquera decretó que les armes del país seríen les mesmes de la Confederación Granadina, col aditamento que sobre ésti habría un arcu compuestu por 9 estrelles d'ocho puntes, que representaben a cada unu de los [[Estáu federáu|Estaos Soberanos]] en que s'estremaba'l país. L'escudu taba enmarcáu por un [[óvalu]] coloráu, nel cual grabábase'l testu ''“Estaos Xuníos de Colombia”'' xuntu colos nueve estrelles d'ocho puntes que se repitíen na zona inferior del óvalu. {| border=0 align="center" |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of United States of Colombia.svg|190px]] |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of Colombia (1890).svg|220px]] |width="25%" align="center"|[[Ficheru:Coat of arms of Colombia.svg|222px]] |- |width="25%" align="center"|[[Estaos Xuníos de Colombia]] |width="25%" align="center"|[[Colombia|República de Colombia]] |width="25%" align="center"|[[Colombia|República de Colombia]] |- |width="25%" align="center"|1861 — 1886<ref>{{cita web |url=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9b/Coat_US_of_Colombia.jpg |títulu= Escudo d'armes de los Estaos Xuníos de Colombia (oliu sobre madera) |autor=Muséu Nacional de Colombia |fechaaccesu=1 d'avientu de 2010}}</ref> |width="25%" align="center"|1886 — 1924<ref name="Castrillón" /><ref name="Decretu 1889" /> |width="25%" align="center"|1924 — Presente<ref name="Escudocol" /><ref name="símbolos" /><ref name="Decretu 1924" /> |} [[Ficheru:Escudo de Colombia-1927-Palacio de la Cultura.jpg|thumb|200px|Escudu de Colombia na fachada del Palaciu de la Cultura Rafael Uribe Uribe, allugáu en Medellín y fecháu en [[1927]]. Magar esti escudu cumple con delles de les carauterístiques descrites na llei del 17 de mayu de [[1924]], el cóndor entá presenta la so mirada a la siniestra.]] Depués del desenllaz de la [[Guerra civil colombiana de 1884-1885|guerra civil de 1885]], el nome del país foi finalmente camudáu en [[1886]] pol qu'anguaño ostenta: '''República de Colombia'''. Esto implicó nuevos cambeos nel escudu nacional. Nel decretu 838 del [[5 de payares]] de [[1889]] ordenar la supresión de los nueve estrelles federales (yá que el país adoptara'l sistema unitariu) y el cambéu de la lleenda pola de ''“República de Colombia”''.<ref name="Decretu 1889">{{cita web |url=http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/decreto/1889/decretu_0838_1889.html |títulu=Decreto 838 de 1889 |autor=Comisión Nacional de Televisión |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.angelfire.com/realm/jolle/colombia/colombia-repcolombia.htm |títulu=República de Colombia |autor=Jaume Olle |fechaaccesu=25 d'agostu de 2009}}</ref> Amás, l'empléu posterior tresformó l'óvalu coloráu nun círculu, que anguaño solo utilizar pa enmarcar l'escudu n'insinies oficiales del Estáu, como l'usáu nel [[estandarte presidencial]]. Los últimos cambeos significativos fueron establecíes pol decretu 861 del [[17 de mayu]] de [[1924]],<ref name="Decretu 1924">{{cita web |url=http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/decreto/1924/decretu_0861_1924.html |títulu=Decreto 861 de 1924 |autor=Comisión Nacional de Televisión |fechaaccesu=22 d'agostu de 2010 }}</ref> qu'estableció que l'allugamientu de les banderes sería la siguiente: los dos inferiores formando un ángulu de noventa grado (90º) ente sigo y los dos cimeros dixebraes de les primeres n'ángulos de quince grado (15º), siendo estes recoyíes nel vértiz del blasón, lo cual esanició definitivamente'l suelu verde que teníen les versiones anteriores del escudu; dichu cambéu repercutió nel color del ismu de Panamá; esti agora vendría ser pintáu en verde (munches versiones posteriores faen paecer qu'a partir d'este mesmu momentu los mares, antes de plata, agora seríen coloriaos n'azul). Amás, per mediu del decretu 3558 emitíu'l [[9 de payares]] de [[1949]], establezse que'l cóndor mira a la diestra del escudu en señal de llexitimidá de la nación colombiana.<ref name="símbolos" /> == Cambeos propuestos al escudu == Dende hai aprosimao un [[llustru]] vien plantegándose, de parte de delles cañes polítiques, la necesidá d'un cambéu nel escudu d'armes nacional. Les principales propuestes manifiesten l'enfotu de modificar, en dellos casos ensin considerar les normes de la heráldica o la tradición histórica, los elementos fundamentales del emblema. Dalgunos d'estos críticos argumentaron que l'escudu d'armes ye obsoleto y anacrónicu. Por casu, díxose que'l [[cóndor andín]] ye una especie bien amenazada nel país, con apenes 100 exemplares cruciando'l paisaxe, y dada la so naturaleza d'alimentase de carroña, ye un animal con un perfil bien baxu pa representar una nación. La granada, al ser un frutu del Mediterraneu, nun ye anguaño cultivada en Colombia y el gorru frigio ye d'orixe griegu. D'últimes suxurióse camudar tamién l'ismu de Panamá, yá que esti yá nun pertenez a Colombia. === Ismu de Panamá === [[Ficheru:Proposal of coat of arms of Colombia.svg|thumb|200px|Escudu propuestu en [[2009]] pol gobernador del departamentu de Sucre, Jorge Barraza Farak, pa la República de Colombia, reemplazando'l gorru frigio pol sombreru vueltiao.<ref name="Sombreru" /> Felicidad propuesta igualmente recueye'l so símil plantegada nel Congresu de la República pol representante Dayro Bustillo en [[2008]], na cual pretendía camudase l'ismu de Panamá poles isla de San Andrés y Providencia.<ref name="Polemica" />]] [[Ficheru:Flag-map of Colombia.svg|thumb|200px|Ente les propuestes pa modificar l'escudu nacional ta la de camudar la forma que correspuende al llamáu estilu suizu por una contorna cola forma del [[croquis]] del mapa de Colombia estremáu en trés faxes, como l'equí amosáu.]] Mientres [[2007]] y [[2008]] cursó nel Congresu de la República un proyeutu de llei'l cual contemplaba sustituyir el [[ismu de Panamá]] poles isla del [[Archipiélagu de San Andrés y Providencia]], y de la mesma tamién proponía la unificación de los elementos de la primer franxa en frutes exótiques; dicha iniciativa diose porque dellos congresistes, primordialmente pol representante Dayro Bustillo del departamentu de Bolívar, consideraron que Panamá, al dexar ser parte del territoriu colombianu dende 1903, nun tendría de tener representación nel emblema nacional. Dicha resolución xeneró un ampliu alderique sobre si yera posible modificar tan fondamente l'escudu nacional, que los sos componentes fueron históricamente constantes dende la creación del mesmu en 1834.<ref name="Polemica">{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/latin_america/newsid_7647000/7647235.stm |títulu=Polémica por un escudu |autor=Hernando Salazar |editor=BBC Mundu |fecha=1 d'ochobre de 2008 |fechaaccesu=12 de xunetu de 2009}}</ref> La propuesta xeneró reaiciones atopaes tantu a favor como en contra. Por casu la senadora [[Lluz Elena Restrepo]], comentó lo siguiente: "Pa mi ye pervalible sacar a Panamá del escudu. La perda de Panamá foi un procesu que ye símbolu de corrupción. Si nun emblema patriu tiense una enerxía tan negativa, hai que sacala".<ref name="Polemica" /> Sicasí, l'historiador [[Jorge Orlando Melo]] comentó que ye "innecesariu" camudar l'escudu. "Les banderes y los escudos tienen una razón histórica. Nun creo que seya necesariu quitar al escudu'l cóndor, porque se ta acabando nos [[Andes]]. O que vaigamos quitar el cuernu de la bayura del escudu porque la riqueza nun se ve. O que quitemos a Panamá, porque la perdimos". Melo tamién resalta que munchos países cunten con emblemes con referencies "que yá nun tienen vixencia". Amás, afirma que l'ismu de Panamá nel escudu colombianu fai mención a daqué qu'inda tien Colombia, como ye la zona del [[Rexón del Darién|Darién]] y les mariñes sobre'l [[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] y el [[Pacíficu]], pos ye l'únicu país de [[Suramérica]] que tien mariñes sobre dambos océanos. Esti discutiniu non solo afectó al pueblu y gobiernu colombianos, sinón que tuvo repercusiones en [[Nicaragua]], por cuenta de que dambos países sostienen [[Historia del Archipiélagu de San Andrés, Providencia y Santa Catalina#Reclamación de Nicaragua|un pleitu]] pola soberanía del archipiélagu de San Andrés, Providencia y Santa Catalina y les sos agües circundantes. El gobiernu nicaragüense ver como un intentu de Colombia de reafitar la so autoridá sobre les islles, ensin que naquel momentu la [[Corte Internacional de Xusticia]] dictara norma dalguna que diera per esclariada tal cuestión.<ref name="Polemica" /> === Gorru frigio === Arriendes de la ponencia presentada en [[2007]] na cual contemplábase camudar l'ismu de Panamá poles isla de San Andrés y Providencia, presentáronse dellos discutinios sobre'l conteníu de les franxes, cuantimás pa reemplazar el [[gorru frigio]] del sector central, símbolu de la llibertá de los esclavos. Al nun conocer el verdaderu significáu ya importancia universal de dichu emblema, los congresistes plantegaron nel so reemplazu'l [[sombreru vueltiao]], que foi declaráu ''Símbolu Cultural de la Nación'' pol [[Congresu de Colombia]] por aciu la Llei 908 del 8 de setiembre de 2004.<ref name="llei">{{cita web |url= http://www.secretariasenado.gov.co/senáu/basedoc/llei/2004/llei_0908_2004.html |títulu= Ley 908 de 2004 |fechaaccesu= 8 de xineru de 2011 |autor= Senáu de la República de Colombia }}</ref> Finalmente, el [[10 d'ochobre]] de [[2009]] el gobernador del departamentu de Sucre, Jorge Barraza Farak, fixo oficial la propuesta d'amestar esti sombreru al escudu nacional. En felicidá propuesta'l mandatariu espresó que se debería reemplazar el gorru frigio pol sombreru vueltiao, prinda carauterística del colombianu y obra artesanal del Caribe, ya igualmente que se camude la imaxe del ismu de Panamá pola del archipiélagu de San Andrés y Providencia.<ref name="Sombreru">{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/colombia/caribe/amestar-el sombreru-vueltiao-al escudu nacional-propunxo-el gobernador-de-sucre_6362847-1 |títulu=Amestar el sombreru vueltiao al Escudu Nacional propunxo'l Gobernador de Sucre |autor=Lluz Victoria Martínez |editor=El Tiempu |fecha=15 d'ochobre de 2009 |fechaaccesu=20 de febreru de 2010 }}</ref> === Forma del escudu y cóndor de los Andes === A principios de [[2008]] dellos miembros de la comisión Segunda de la Cámara de Representantes buscaben reemplazar el cóndor por otra ave que representara meyor la identidá de la nación, según les sos opiniones, por ser una especie bien amenazada y amás ser carroñera.<ref name="Condor">{{cita web |url=http://www.caracol.com.co/nota.aspx?id=573053 |títulu=Busquen un animal pa reemplazar al cóndor nel escudu nacional de Colombia |autor=Rodrigo Silva |editor=Caracol Radio |fecha=4 d'abril de 2008 |fechaaccesu=20 de febreru de 2010}}</ref> Mientres dicha sesión y con base en formular, empezaron a surdir proposiciones de too tipu per parte de los congresistes, llanzaes ensin consultar normes de la heráldica nin tanto la hestoria. Ente elles la de sustituyir el cóndor por cualesquier otra ave colombiana. Ésta anicióse d'una propuesta que plantegaba suprimir l'actual forma del [[blasón]] que correspuende al llamáu estilu suizu, por un marcu col [[croquis]] del mapa de Colombia (magar los congresistes referir a este col nome de "[[mapa físicu]] de Colombia") estremáu en tres franxes,<ref name="Condor" /> por cuenta de que el actual tratar d'un "escudu d'armes español". Pero como'l nuevu "marcu" del escudu sería'l mapa, totalmente irregular, sería imposible qu'ellí se posara un [[cóndor]], ave qu'amás ta en peligru d'estinción. Entós propunxeron camudar l'animal y pidieron ellaborar una llista de los que podríen ser simbólicos.<ref name="Condor" /> === Otres propuestes === Nes sesiones de 2007 y 2008 tamién se suxurieron que nel nuevu escudu tendríen d'apaecer otros elementos nacionales como les flores, el café, los Llanos Orientales, la Sierra Nevada ya inclusive los traxes típicos. Finalmente otra proposición recoyía la idea d'amestar a la cinta ondeante dorada, que tien la inscripción "Llibertá y Orde", la pallabra "Democracia".<ref name="Condor" /> == Regulación y usu == [[Ficheru:Presidential Seal of Colombia.svg|200px|thumb|Escudu utilizáu pol [[Presidente de Colombia]] nos sos actos protocolarios.]] [[Ficheru:Coat of arms of colombian national police.svg|200px|thumb|L'escudu de Colombia nel emblema de la [[Policía Nacional de Colombia|Policía Nacional]].]] L'escudu de Colombia, xuntu cola bandera y l'himnu, tán reglamentados per mediu del decretu 1967 del [[15 d'agostu]] de [[1991]].<ref name="decretu 1967">{{cita web |url=http://www.alcaldiabogota.gov.co/sisjur/normes/Norma1.jsp?i=1524 |títulu=Decreto 1967 de 1991 |autor=Alcaldía de Bogotá |fechaaccesu=13 de xunetu de 2009}}</ref> No referente al escudu, el decretu dispón lo siguiente:<ref name="Colombia" /> * L'escudu de Colombia solo tien d'usase na Bandera Nacional del Presidente de la República, nes Banderes de Guerra, nos membretes de papel, sobres, etc., por aciu los cualos se ventilen asuntos puramente oficiales. Sicasí puede esculpise en monumentos, ilesies, capiyes, panteones o campusantos militares, cuarteles, buques, centros docentes y otros llugares, siempres qu'axunten condiciones de severidá, seriedá y respetu. * L'escudu puede usase en medios publicitarios solamente cuando dichos mensaxes traigan a la formación d'un sentíu nacionalista o realcen los valores patrios. * Cuando s'usen los Símbolos Patrios en prendes de vistir, oxetos y eventos, tienen de llevase col mayor respetu y decoro. * Ye obligación de tolos establecimientos d'educación del país tener Bandera y Escudu Nacional, que tienen de caltenese col mayor respetu y dignidá nuna aula principal o salón d'actos. * Asina mesmu ye obligación de los educadores y padres de familia fomentar el cultu a los Símbolos Patrios. Como refuerzu a esti cultu, mínimu una vegada al mes tien d'efeutuase un actu nel cual l'alumnu que más s'estremó debi izar la Bandera Nacional, mientres la comunidá estudiantil entona l'Himnu Nacional pa fomentar l'espíritu patrióticu de los ciudadanos. === Sanciones === L'antiguu Códigu Penal colombianu (Decretu 100 de 1980) disponía nel so capítulu primeru (Artículu 117) que quien ultraxara públicamente los símbolos patrios de Colombia, esto ye l'himnu, la bandera o l'escudu nacional, incurriría en traición a la Patria y tendría de cumplir una condena en prisión de seis (6) meses a dos (2) años.<ref>{{cita web |url=http://alcaldiademonteria.tripod.com/codigos/penal/sgndpnal.htm |títulu=Códigu Penal |autor=Alcaldía de Montería |fechaaccesu=5 de marzu de 2010}}</ref> Darréu, cola espedición de la Llei 599 de 2000, la pena de prisión foi esaniciada pol art. 461 y reemplazada por multa. Sicasí, la norma foi declara inexequible pola Corte Constitucional (fuera del ordenamientu xurídicu y por tantu ensin aplicación) por aciu sentencia C-575 de 2009.<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.secretariasenado.gov.co/senáu/basedoc/llei/2000/llei_0599_2000_pr018.html#461 |títulu=Códigu Penal Llei 599 de 2000|autor=Secretaría del Senáu de la República |fechaaccesu=11 d'agostu de 2012}} |2=http://www.secretariasenado.gov.co/senáu/basedoc/llei/2000/llei_0599_2000_pr018.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.corteconstitucional.gov.co/relatoria/2009/C-575-09.htm |títulu=Sentencia C-575 de 2009|autor=Corte Constitucional |fechaaccesu=11 d'agostu de 2012}}</ref> == Ver tamién == * '''[[Símbolos patrios de Colombia|Símbolos Nacionales]] de [[Colombia]]:''' ** [[Bandera de Colombia|Bandera]] ** [[Himnu de Colombia|Himnu Nacional]] ** [[Cattleya trianae|Flor Nacional]] * [[Escudu de la Gran Colombia]] * [[Escudos de Colombia]] * [[Banderes y escudos de los departamentos de Colombia]]. == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita llibru | autor = Ortega Ricaurte, Enrique | títulu = Heráldica Nacional | añu = 1954 | editorial = Bancu de la República, Bogotá | oclc = 253691402 }} * {{cita llibru | autor = García, Júlio César | títulu = Himno y Símbolos de La nuesa Colombia | añu = 2000 | editorial = Camer Editores, Bogotá | isbn = 958-33-1489-7 }} * {{cita llibru | autor = Castrillón M., Aurelio | títulu = Historial de les Banderes y Escudos Nacionales | añu = 1961 | editorial = Revista de les Fuercies Armaes de Colombia, Bogotá | oclc = 39268995 }} * {{cita llibru | autor = Institutu Xeográficu Agustín Codazzi - Ministeriu de Facienda y Creitu Públicu | títulu = Atles Básicu de Colombia | añu = 1989 | editorial = División d'Espardimientu Xeográficu, Bogotá | id = Nun tien ISBN }} == Enllaces esternos == {{commonscat|Coats of arms of Colombia}} {{wikisource|Categoría:Lleis sobre la bandera y l'escudu de Colombia|preposición=sobre les Lleis que regulen la bandera y l'escudu de Colombia}} * {{enllace rotu|1=[http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/llei/1984/llei_0012_1984.html Llei 12 de 1984] |2=http://www.cntv.org.co/cntv_bop/basedoc/llei/1984/llei_0012_1984.html |bot=InternetArchiveBot }} pola cual adóptense los símbolos patrios de la República de Colombia. Comisión Nacional de Televisión. * [https://web.archive.org/web/20090922053723/http://www.colombiaya.com/seccion-colombia/escudu.html Símbolos Patrios de Colombia]. Escudu Nacional - Escudu d'Armes. * {{enllaz rotu|1=[http://www.igac.gov.co/ninos/contenidos/emblemes_nacionales.jsp?idMenu=2&idDocumento=3 Símbolos Patrios] |2=http://www.igac.gov.co/ninos/contenidos/emblemes_nacionales.jsp?idMenu=2&idDocumento=3 |bot=InternetArchiveBot }}. Institutu Xeográficu Agustín Codazzi. * [http://www.lablaa.org/blaavirtual/ayudadetareas/poli/poli93.htm Símbolos Patrios de Colombia]. Biblioteca Luis Ángel Arango. * [https://web.archive.org/web/20090831065236/http://consuladodecolombia.com/colombia.htm Símbolos Nacionales de Colombia]. Consuláu Xeneral de Colombia. {{Tradubot|Escudo de Colombia}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Escudo|Colombia]] [[Categoría:Escudos de Colombia| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 3icgiq9xzaha9ze09gkat9xtni03l4s 0 150261 3713214 3697307 2022-08-25T00:20:32Z Kwamikagami 1195 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Peace symbol (bold).svg|thumb|right|El [[símbolu de paz]], diseñáu y usáu per primer vegada na [[Campaña pal Desarme Nuclear]], dempués convirtióse nun sinónimu de la oposición a la Guerra de Vietnam.<ref>{{cita llibru |last=Liungman |first=Carl |date=1991 |títulu=Dictionary of Symbols |location=Santa Barbara, CA |publisher=ABC-CLIO |page=253 |isbn=0-87436-610-0}}</ref><ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/magazine/7292252.stm |títulu=World's best-known protest symbol turns 50 |last1=Westcott |first1=Kathryn |date=20 de marzu de 2008 |website=bbc.co.uk |publisher=BBC |fechaaccesu=10 de xunu de 2014}}</ref>]] La '''[[contracultura]] de la década de 1960''' referir a un fenómenu [[antisistema]] cultural desenvueltu de primeres n'[[Estaos Xuníos]] y el [[Reinu Xuníu]] y darréu lleváu a la mayoría del mundu occidental ente los primeros años de 1960 y mediaos de 1970. El movimientu coleutivu ganó fuercia coles mesmes que'l [[movimientu polos derechos civiles n'Estaos Xuníos]] crecía y convirtióse en [[Revolución|revolucionariu]] cola espansión de la [[Guerra de Vietnam|intervención militar del gobiernu estauxunidense]] en [[Vietnam]].<ref>[[Eric Donald Hirsch|Hirsch, E.D.]] (1993). ''The Dictionary of Cultural Literacy''. Houghton Mifflin. ISBN 978-0-395-65597-9. p 419. "Members of a cultural protest that began in the U.S. in the 1960s and affected Europe before fading in the 1970s&nbsp;... fundamentally a cultural rather than a political protest."</ref><ref>{{cita llibru | last = Anderson| first = Terry H.| títulu= The Movement and the Sixties| publisher = [[Oxford University Press]]| añu= 1995| isbn = 978-0-19-510457-8 }}</ref><ref>{{cita llibru|editor1-last=Landis|editor1-first=Judson R.|títulu=Current Perspectives on Social Problems|date=1973|publisher=Wadsworth Publishing Co.|location=Belmont, California|isbn=0-534-00289-7|page=2|edition=Third|quote=Culture is the "social heritage" of society. It includes the complex set of learned and shared beliefs, customs, skills, habits, traditions, and knowledge common to the members of society. Within a culture, there may be subcultures made up of specific groups that are somewhat separate from the rest of society because of distinct traits, beliefs, or or interests.}}</ref> Mientres progresaba la década de 1960, les tensiones sociales estendíense y tomaben en cuenta otres temes, tendiendo a presentase coles llinies xeneracionales alrodiu de la [[Revolución sexual|sexualidá humana]], los [[Segunda fola del feminismu derechos de les muyeres]], les formes tradicionales d'autoridá, la esperimentación con [[psicoactivos]] y les distintes interpretaciones del [[Suañu americanu]]. Nueves formes culturales remanecieron, incluyendo la música de la banda británica, [[The Beatles|los Beatles]], películes de direutores con poca censura y la llegada d'estilos de vida alternativos como'l movimientu [[hippie]]. A midida que esta era desenvolvíase remanecía una [[Zeitgeist|subcultura]] dinámica que celebraba la creatividá, la esperimentación y l'encarnación moderna del estilu [[Bohemia (cultura)|bohemiu]] . Amás del enclín marcáu polos Beatles, munchos otros artistes creativos, autores y pensadores de diverses disciplines, contribuyeron al movimientu de la contracultura. Diversos factores estremen a la contracultura na década de los 60 col [[antiautoritarismu]] de les dómines pasaes. La "[[esplosión de natalidá]]" dempués de la [[Primer Guerra Mundial]]<ref name="CNN 2011-08-11">{{cita noticia |url=http://i2.cdn.turner.com/money/2011/08/11/pf/recession_birth_rate/chart-birth-rate-2.top.gif |format=GIF |títulu=Birth Rate Chart |work=CNN |publisher=CNN |date=11 d'agostu de 2011 |quote=Annotated Chart of 20th Century US Birth Rates }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.boomerslife.org/baby_boom_population_us_census_bureau_by_state.htm |títulu=Baby Boom population - U.S. Census Bureau - USA and by state |publisher=Boomerslife.org |fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}</ref> xeneró un númberu ensin precedentes de mozos potencialmente marxinaos como participantes nel reestablecimientu de la direición democrática d'Estaos Xuníos y otres sociedaes.<ref name="Yale-New Haven Teachers Institute">{{cita publicación |títulu=Student Protest in the 1960s |journal=Yale-New Haven Teachers Institute: Curriculum Unit 79.02.03 |añu=1979 |last=Churney |first=Linda |url=http://www.yale.edu/ynhti/curriculum/units/1979/2/79.02.03.x.html |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=This unit focuses on student protest in the 60s }}</ref> La influencia posguerra dexó a gran parte de la xeneración de la contracultura esmolecese por diversu temes, en llugar de la provisión de necesidaes materiales como lo fixeron los sos padres mientres la [[Gran Depresión]].<ref name="KidnerBucur2007">{{cita llibru|author1=Frank Kidner|author2=Maria Bucur|author3=Ralph Mathisen|coauthors=Sally McKee, Theodore Weeks|títulu=Making Europe: People, Politics, and Culture, Volume II: Since 1550|url=https://books.google.com/books?id=yIMSNu5OFHoC&pg=PA831|date=27 d'avientu de 2007|publisher=Cengage Learning|isbn=0-618-00481-5|pages=831–}}</ref> Esta era tamién tien importancia pola manera en que gran parte de los comportamientos y "causes" del movimientu fueron rápido asimilaes como enclinos principales na sociedá, especialmente la estauxunidense.<ref name="RubinCasper2013">{{cita llibru|author1=Professor Joan Shelley Rubin|author2=Professor Scott E. Casper|títulu=The Oxford Encyclopedia of American Cultural and Intellectual History|url=https://books.google.com/books?id=_-lMAgAAQBAJ&pg=PA264|date=14 de marzu de 2013|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-976435-8|pages=264–}}</ref><ref name="Kimball2013">{{cita llibru|autor=Roger Kimball|títulu=The Long March: How the Cultural Revolution of the 1960s Changed America|url=https://books.google.com/books?id=DqXNlJxslm4C&pg=PT82|date=10 d'ochobre de 2013|publisher=Encounter Books|isbn=978-1-59403-393-3|pages=82–}}</ref> La era de contracultura empecipia con más velocidá a partir del asesinatu del presidente d'Estaos Xuníos John F. Kennedy, y termina cola retirada de les fuercies militares d'Estaos Xuníos na insurxencies comunistes del Sudeste Asiáticu, el final de los reclutamientos en 1973, y finalmente cola [[Escándalu Watergate|arrenunciu]] del presidente [[Richard M. Nixon]] n'agostu de 1974. Munchos movimientos claves nacieron, o avanzaron, a partir de la contracultura de la década de 1960. Cada movimientu ye relevante pa la era polo xeneral, anque los más importantes pueden funcionar por sigo mesmos, ensin necesidá de la contracultura xeneral.<ref> Anderson, Terry H. ''The Movement and the Sixties''. New York: Oxfor d University Press, 1995.</ref> A les traces, la contracultura d'estos años crez a partir de la confluencia de persones, idees, eventos, problemátiques, circunstancies y meyores teunolóxiques que funcionaron como catalizadores intelectuales y sociales que dexaron cambeos rápidos mientres la era. == Antecedentes == === Xeopolítica na posguerra === [[Ficheru:Operation Crossroads Baker Edit.jpg|thumb|left|Pruebes nucleares so l'agua [[Operación Crossroads|"Baker"]], [[atolón Bikini]], océanu Pacíficu, 1946.]] La [[Guerra fría]] ente los estaos comunistes y los estaos capitalista arreyó'l [[espionaxe]] y la preparación pa una guerra ente naciones poderoses,<ref name="BBC 2009-08-05">{{cita noticia |last=Corera |first=Gordon |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8184338.stm |títulu=How vital were Cold War spies? |work=BBC |location=UK |publisher=BBC |date=5 d'agostu de 2009 |quote=The world of espionage lies at the heart of the mythology of the Cold War. }}</ref><ref name="Central Intelligence Agency (US)">{{cita web |url=https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol51non2/intelligence-in-recent-public-literature.html |títulu=Early Cold War Spies: The Espionage Trials That Shaped American Politics |date=8 de xunu de 2007 |deadurl=no |archiveurl=https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol51non2/intelligence-in-recent-public-literature.html |archivedate=8 de xunu de 2007 |quote=This is a review of the book of same name by John Ehrman, a winner of Studies in Intelligence Annual awards. At pub date, Ehrman was an officer in the CIA's Direutorate of Intelligence }}</ref> según la interferencia político y militar de los estaos poderosos nos asuntos internos de naciones menos poderoses. Les males resultaos de delles d'estes actividaes dieron llugar a la desilusión y rocea de los gobiernu posguerra.<ref>{{cita web |url=http://coursesa.matrix.msu.edu/~hst306/documents/huron.html |títulu=Port Huron Statement of the Students for a Democratic Society, 1962 |publisher=Coursesa.matrix.msu.edu |fechaaccesu=11 de xunetu de 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090705062937/http://coursesa.matrix.msu.edu/~hst306/documents/huron.html |archivedate=5 de xunetu de 2009 }}</ref> Dellos exemplos inclúin les respuestes dures de la [[Xunión Soviética]] a los populares llevantamientos anticomunistes, como la Revolución húngara de 1956 y la Primavera de Praga en Checoslovaquia en 1968 y la fallida Invasión de la Badea de Cochinos d'Estaos Xuníos en [[Cuba]] en 1961. L'engañu inicial del presidente de los Estaos Xuníos [[Dwight D. Eisenhower]]<ref>{{cita web |url=http://www.washingtonpost.comblogsfact-checker/wp/2014/03/27/presidential-lies-and-consequences-video/ |títulu=Presidential deceptions — and their consequences (videu) |last1=Kessler |first1=Glenn |website=washingtonpost.com |publisher=''The Washington Post'' |fechaaccesu=2 de mayu de 2014}}</ref> alrodiu de les causes del [[Incidente del U-2]] en 1960 fixo que'l gobiernu fuera sosprendíu nuna mentira bien evidente y en grandes niveles, y contribuyó al aumentu de la rocea de l'autoridá per parte de los mozos que se convertíen n'adultos mientres estos tiempos.<ref>Frum, David (2000). How We Got Here: The '70s. New York, New York: Basic Books. p. 27. ISBN 978-0-465-04195-4</ref><ref>{{cita web|url=http://avalon.law.yale.edu/20th_century/o2.asp |títulu=Avalon Project - The U-2 Incident 1960 |publisher=Avalon.law.yale.edu |fechaaccesu=11 de xunetu de 2009}}</ref><ref name="US Department of State">{{cita web|títulu=Foreign Relations of the United States, 1958–1960, Volume X, Part 1, Eastern Europe Region, Soviet Union, Cyprus May–July 1960: The O–2 Airplane Incident|url=http://history.state.gov/historicaldocuments/frus1958-60v10p1/ch11|website=history.state.gov|publisher=US Department of State|fechaaccesu=23 de xunu de 2014}}</ref> El [[Tratáu de prohibición parcial d'ensayos nucleares]] estremó l'establecimientu de les llinies militares y polítiques n'Estaos Xuníos.<ref name="Comprehensive Test Ban Treaty Organization">{{cita web |url=http://www.ctbto.org/the-treaty/history-1945-1993/1955-62-from-peace-movement-to-missile-crisis/ |títulu=1955–62: From peace movement to missile crisis |autor=CTBTO |publisher=Comprehensive Test Ban Treaty Organization |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=The international Peace Movement played an essential role throughout the Cold War in keeping the public informed on issues of disarmament and pressuring governments to negotiate arms control treaties }}</ref><ref name="Comprehensive Test Ban Treaty Organization (Unknown)">{{cita web |url=http://www.ctbto.org/the-treaty/history-1945-1993/1963-77-limits-on-nuclear-testing/ |títulu=1963–77: Limits on nuclear testing |autor=CTBTO |publisher=Comprehensive Test Ban Treaty Organization |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=1963–77: Limits on nuclear testing }}</ref><ref>{{cita noticia|autor=|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,940699,00.html?promoid=googlep |títulu=Of Treaties & Togues |publisher=TIME |date=30 d'agostu de 1963 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2009}}</ref> Los desalcuerdos na política interna alrodiu de les obligaciones del tratáu col [[Sudeste Asiáticu]] ([[SEATO]]), especialmente en Vietnam, y l'alderique de como otres rebeliones comunistes tendríen de ser remanaes, crearon distancies dientro del establecimientu.<ref>https://web.archive.org/web/20090429220959/http://womenincongress.house.gov/educational/essay3.pdf</ref><ref>{{cita web|url=http://www.fas.org/irp/congress/2007_hr/1967executive.html |títulu=1967 Executive Sessions of the Senate Foreign Relations Committee |publisher=Fas.org |fechaaccesu=11 de xunetu de 2009}}</ref><ref>George F. Kennan, American Diplomacy, 1900–1950, [[Charles R. Walgreen]] Foundation Lectures, Mentor Books, New York, 1951, pp.&nbsp;82–89</ref> Nel Reinu Xuníu, la [[Casu Profumo]] incluyó a líderes del gobiernu descubiertos en mentires, creando un clima de desilusión y sirviendo como un catalista pal activismu lliberal.<ref name="Fawcett2012">{{cita llibru|autor=Bill Fawcett|títulu=Trust Me, I Know What I'm Doing: 100 More Mistakes That Lost Elections, Ended Empires, and Made the World What It Is Today|url=https://books.google.com/books?id=y6tVsSHyLbAC&pg=PT294|date=4 d'avientu de 2012|publisher=Penguin Group US|isbn=978-1-101-61352-8|pages=294–}}</ref> La crisis de misiles en Cuba, que cuasi lleva al mundu a una guerra nuclear n'ochobre de 1962, foi fomentada en gran midida polos discursos y aiciones engañoses per parte de la [[Xunión Soviética]].<ref>{{cita web |url=https://www.cia.gov/library/center-for-the-study-of-intelligence/csi-publications/csi-studies/studies/vol46non1/article06.html |títulu=Soviet Deception in the Cuban Missile Crisis |last=Hansen |first=James |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=Learning from the past }}</ref><ref name="New York Times (unknown)">{{cita noticia |last=Dobbs |first=Michael |url=http://www.nytimes.com/top/reference/timestopics/subjects/c/cuban_missile_crisis/index.html |títulu=Cuban Missile Crisis (Times Topics) |work=The New York Times |location=New York, NY, US |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=(JFK's) first reaction on hearing the news from National Security Adviser McGeorge Bundy was to accuse the Soviet leader Nikita S. Khrushchev of a double-cross }}</ref> L'asesinatu del presidente de los Estaos Xuníos, [[John F. Kennedy]], en payares de 1963, y les consiguientes [[Teoríes sobre l'asesinatu de Kennedy|teoríes]] avera del eventu, traxeron entá más rocea pol gobiernu, incluyendo a los más nuevos.<ref name="Pew Research Center for People & The Press 2013-10-18">{{cita press release |url=http://www.people-press.org/2013/10/18/trust-in-government-interactive/ |títulu= October 18, 2013 Public Trust in Government: 1958–2013 |publisher=Pew Charitable Trusts |agency=www.people-press.org |date=18 d'ochobre de 2013 |quote=Sources: Pew Research Center, National Election Studies, Gallup, ABC/Washington Post, CBS/New York Times, and CNN Polls. From 1976 to 2010 the trend line represents a three-survey moving average. For party analysis, selected datasets obtained from searches of the iPOLL Databank provided by the Roper Center for Public Opinion Research, University of Connecticut }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/oswald/program/pt.html |títulu=American Experience &#124; Oswald's Ghost |publisher=PBS |date=22 de payares de 1963 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2009}}</ref><ref name="National Archives (US)">{{cita web |url=http://www.archives.gov/research/jfk/warren-commission-report/ |títulu=Report of the President's Commission on the Assassination of President Kennedy |work=www.archives.gov |publisher=US Government |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=JFK Assassination Records }}</ref> [[Ficheru:MarioSavio.JPG|upright|thumb|left|Activista pola llibre espresión, Mario Savio [[Universidá de California, Berkeley]], 1966.]] === Problemes sociolóxicos y llamaes a l'aición === Munchos problemes sociolóxicos ayudaron a la crecedera del movimientu de contracultura. Unu de los movimientos ensin violencia nos Estaos Xuníos buscaba resolver les illegalidaes constitucionales de los derechos civiles, especialmente la xeneral [[segregación racial]], l'antigua [[Segregación na reconstrucción]] de les persones negres nel sur polos gobiernos apoderaos por xente blanco, y la constante discriminación racial en trabayos, vivienda y accesu a llugares públicos nel norte y el sur d'Estaos Xuníos. {{ external media | video1 = {{YouTube|PhFvZRT7Ds0|Mario Savio's "Bodies Upon The Gears" Speech (excerpt)}} }} Nos campus universitarios los estudiantes activistes lluchaben polos sos derechos constitucionales, especialmente la [[llibertá d'espresión]] y el [[derechu de xunta]].<ref>{{cita web|autor=Elizabeth Stephens |url=http://bancroft.berkeley.edu/FSM/chron.html |títulu=Free Speech Movement Chronology |publisher=Bancroft.berkeley.edu |fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}</ref> Munchos activistes de la contracultura decatar de les dificultaes de los más probes, y organizadores comuñales llucharon pola ayuda financiera pa un programa d'amenorgamientu de probeza, particularmente nel sur y de los [[Gueto|gueto]] n'árees d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url=http://www.trincoll.edu/depts/tcn/valocchi.htm |títulu=The Historical Development of Community Organizing |publisher=Trincoll.edu |fechaaccesu=11 de xunetu de 2009 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090821210336/http://www.trincoll.edu/depts/tcn/valocchi.htm |archivedate=21 d'agostu de 2009 }}</ref><ref>{{cita llibru|last1=Smith|first1=Lillian|títulu=Our Cares, Our Words|date=1964|publisher=Norton & Co.|location=New York|isbn=9780393002515|page=114|edition=First (pbk)|quote=But there is something beyond rights, something not more important but more desperately urgent: bodily need. There are millions of Negroes in such desperate need in every town and country and city that talk of "rights" leaves them dull and dazed. The young protesters who come, in large part, from middle-class families have stumbled on this: to their stunned amazement they have found a primitive misery which pushes the phrase "civil rights" out of their vocabulary.}}</ref> La esmolición pol medioambiente creció a partir d'un mayor entendimientu de los daños causaos pola [[industrialización]], que resultó na [[contaminación]] y l'usu incorreutu de productos químicos como [[pesticidas]] nun esfuerciu por ameyorar la calidá de vida de la creciente población.<ref name="US Census Bureau">{{cita web |url=https://www.census.gov/population/international/data/idb/worldgrgraph.php |títulu= International Data Base World Population Growth Rates: 1950–2050 |publisher=US Department of Commerce |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=The world population growth rate rose from about 1.5 percent per year from 1950 to 1951, to a peak of over 2 percent in the early 1960s due to reductions in mortality. Growth rates thereafter started to torne due to rising age at marriage as well as increasing availability and use of effective contraceptive methods. Note that changes in population growth have not always been steady. A dip in the growth rate from 1959 to 1960, for instance, was due to the Great Leap Forward in China. During that time, both natural disasters and decreased agricultural output in the wake of massive social reorganization caused China's death rate to rise sharply and its fertility rate to fall by almost half }}</ref> Autores como [[Rachel Carson]] tuvieron roles importantes na llamada d'atención de la [[población mundial]] a la [[ecoloxía]], a pesar de la resistencia de los elementos gubernamentales en munchos países.<ref>{{cita web|last1=Muir|first1=Patricia|títulu=History of Pesticide Use|url=http://people.oregonstate.edu/~muirp/pesthist.htm|website=oregonstate.edu|publisher=Oregon State College|fechaaccesu=7 de xunetu de 2014|quote=Then, things began to temper the enthusiasm for pesticides. Notable among these was the publication of Rachel Carson's best selling book "Silent Spring," which was published in 1962. She (a scientist) issued grave warnings about pesticides, and predicted massive destruction of the planet's fragile ecosystems unless more was done to halt what she called the "rain of chemicals." In retrospect, this book really launched the environmental movement.}}</ref> La necesidá de falar alrodiu de los derechos de les minoríes como les muyeres, los homosexuales, los discapacitaos y otros habitantes inoraos dientro de la más grande población empezó a tomar fuercia mientres un gran númberu de mozos lliberar de les restricciones de la ortodoxa de la década de los 50 y les lluches pa la creación d'una sociedá más incluyente y tolerante.<ref>Skrentny, John (2002). ''The Minority Rights Revolution''. Cambridge: The Belknap Press of [[Harvard University Press]], 2002. ISBN 978-0-674-00899-1</ref><ref>{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/1994/12/11/opinion/in-praise-of-the-counterculture.html |títulu=In Praise of the Counterculture |last1=Editors of the New York Times|date=11 d'avientu de 1994 |website=nytimes.com |publisher=The New York Times Company |fechaaccesu=1 de mayu de 2014}}</ref> La creación de formes más efeutives de [[Métodu anticonceutivu|métodos anticonceutivos]] foi clave pal surdimientu de la [[revolución sexual]]. La noción del "sexu recreativo", ensin l'amenaza d'un embaranzu ensin deseyar, camudó radicalmente la dinámica social y dexó a muyeres y homes llibertái pa la eleición de les sos vides sexuales, fora de les restricciones de la vida marital tradicional.<ref>{{cita web|url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/pill/ |títulu=American Experience &#124; The Pill |publisher=Pbs.org |fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}</ref> Colos cambeos nes actitúes, pa la década de los 90, la proporción de neños nacíos fora del matrimoniu xubió de 5&nbsp;% a 25&nbsp;% pa la población blanca, y de 25&nbsp;% a 66&nbsp;% pa la población negra d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url=http://www.ssc.wisc.edu/cde/cdewp/99-09.pdf |títulu=Determinants of Planned and Unplanned Childbearing among Unmarried Women in the United States |last1=Musick |first1=Kelly |date=April 1999 |website=wisconsin.edu |publisher=Center for Demography and Ecology, University of Wisconsin-Madison |fechaaccesu=13 de xineru de 2015}}</ref> [[Ficheru:Martin Luther King - March on Washington.jpg|thumb|right|Discursu "[[Yo tengo un suañu]]" pol Dr. King, dau nel [[Monumentu a Lincoln]] mientres la [[Cola sobre Washington pol trabayu y la llibertá]] en 1963.]] === Medios de comunicación emerxentes === ==== Televisión ==== P'aquellos nacíos dempués de la [[Segunda Guerra Mundial]], la emerxencia de la [[televisión]] como una fonte d'entretenimientu ya información - según la espansión masiva asociada del [[consumismu]] a partir de la influencia de la posguerra y la [[publicidá]] na TV - fueron componentes esenciales na disolución de los más nuevos y la creación de nuevos comportamientos sociales, anque les [[axencies de publicidá]] enfocar nel mercáu nuevu "hip".<ref name="Frank1998">{{cita llibru|autor=Thomas Frank|títulu=The Conquest of Cool: Business Culture, Counterculture, and the Rise of Hip Consumerism|url=https://books.google.com/books?id=KHyIY2cctQIC&pg=PA132|date=1 d'avientu de 1998|publisher=[[University of Chicago Press]]|isbn=978-0-226-26012-9|pages=132–}}</ref><ref name="AndersonHerr2007">{{cita llibru|author1=Gary L. Anderson|author2=Kathryn G. Herr|títulu=Encyclopedia of Activism and Social Justice|url=https://books.google.com/books?id=fy11AwAAQBAJ&pg=PT1010|date=13 d'abril de 2007|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6565-0|pages=1010–}}</ref> Nos Estaos Xuníos, la cobertoria en cuasi tiempu real de la campaña de Birmingham na era de los derechos civiles, l'eventu de [[Domingo Sangrientu]] nes marches de Selma a Montgomery, y les imáxenes gráfiques nes noticies de Vietnam, traxeron una realidá sangrienta a los llares per primer vegada alrodiu de los conflictos armaos, ==== El nuevu cine ==== El final de les restricciones del [[Códigu Hays]]<ref name="National Public Radio (US)">{{cita web |url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=93301189 |títulu=Remembering Hollywood's Hays Code, 40 Years On |last=Mondello |first=Bob |publisher=npr.org |date=8 d'agostu de 2008 |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=... It took just two years...for Midnight Cowboy to be re-rated from X to R, without a single frame being altered. Community standards had changed — as they invariably do }}</ref> alrodiu de la [[censura]] na producción de les película, l'usu de nueves formes d'espresión artística nel cine européu y asiáticu, y los nuevos valores de producción d'una era distinta de [[cine arte]], [[pornografía]], y producción de cine comercial, distribución y exhibición. El final de la censura resultó nuna completa reorganización de la industria del cine occidental. Con nueves llibertaes artístiques, una xeneración de realizadores de [[Nuevu Hollywood]] trabayaron en distintos xéneros pa falar de temes antes prohibíos, anque los estudios de cine de [[Hollywood]] siguíen siendo consideraos como parte del sistema. ==== La nueva radio ==== A finales de la década de los 60, la primeramente inorada [[Radio-FM]] reemplaza a la [[Radio-AM]] al ser el puntu focal de la creciente esplosión de la música del [[rock and roll]] y convirtióse nel nexu pa la distribución de noticies pa moces y la propaganda de la xeneración de la contracultura.<ref>Sterling, Christopher & Keith, Michael (2008). Sounds of Change: A History of FM Broadcasting in America. UNC Press. ISBN 978-0-8078-3215-8</ref><ref name="Federal Communications Commission (US)">{{cita web |url=http://transition.fcc.gov/omd/history/radio/quality.html |títulu=The Quality that Made Radio Popular |publisher=US FCC |fechaaccesu=18 d'abril de 2014 |quote=It was not until the 1960's...that the quality advantage of FM combined with stereo was enjoyed by most Americans }}</ref> [[Ficheru:Family watching television 1958.jpg|thumb|left|Una familia ve televisión, 1958]] === Cambeos nos estilos de vida === Les comuñes, coleutivos, y la [[comunidá internacional]] recuperaron popularidá mientres esta era.<ref>{{cita web|títulu=Flower Power|url=http://www.ushistory.org/us/57h.asp|website=ushistory.org|publisher=ushistory.org/Independence Hall Association|fechaaccesu=28 de xunetu de 2014|date=2014|quote=Like the utopian societies of the 1840s, over 2000 rural communes formed during these turbulent times. Completely rejecting the capitalist system, many communes rotated duties, made their own laws, and elected their own leaders. Some were philosophically based, but others were influenced by new religions. Earth-centered religions, astrological beliefs, and Eastern faiths proliferated across American campuses. Some scholars labeled this trend as the Third Great Awakening.}}</ref> Les comunidaes tempranes, como Hog Farm, Quarry Hill, y Drop City<ref>{{cita web |url=http://www.dailymail.co.uk/news/article-2616390/One-Americas-hippies-dies-94-founding-infamous-retreat.html |títulu=One of America's first 'hippies' dies at 94 after founding famous Vermont retreat | date=29 d'abril de 2014 |website=dailymail.com |publisher=Daily Mail (UK) |fechaaccesu=1 de mayu de 2014}}</ref> nos Estaos Xuníos fueron establecíos como los intentos direutos del [[agrarismu]] pa tornar a la tierra y vivir llibres de les interferencies d'influencies esternes. Mientres la era progresaba, munches persones establecíense y empezaben a habitar nueves comunidaes en respuesta a la desilusión poles comunidaes tradicionales y el pocu prestu con ciertos elementos de la mesma contracultura. Dalgunes d'estes comunidaes autu-sustentables fueron acreditaes cola nacencia y espardimientu del [[política verde]] internacional. La emerxencia d'un interés pola consciencia espiritual espandida, [[yoga]], práutiques ocultes y el creciente [[Movimientu del potencial humanu]] ayudaron a camudar perspeutives alrodiu de la relixón entamada mientres esta era. En 1957 69&nbsp;% de los residentes estauxunidenses encuestaos por Gallup, una compañía de consultoría, dixeron que la influencia de la relixón taba aumentando. Pa finales de la década de 1960, la encuestes indicaben que menos del 20&nbsp;% entá yeren creyentes.<ref>{{cita web |url=http://www.gallup.com/poll/103459/Questions-Answers-About-Americans-Religion.aspx# |títulu=Questions and Answers About Americans' Religion |publisher=Gallup.com |fechaaccesu=31 d'agostu de 2013}}</ref> La fienda xeneracional, o la inevitable perceición d'una división mundial ente moces y vieyos.<ref>{{cita web |url=http://www.history.com/topics/1960s/videos/ask-steve-generation-gap#ask-steve-hippie-vs-yippie |títulu=Ask Steve: Generation Gap (Videu)|website=history.com |publisher=History Channel/A&Y|quote=Explore the existence of the generation gap that took place in the 1960's through this Ask Steve videu. Steve Gillon explains there was even a larger gap between the Baby Boomers themselves than the Baby Boomers and the Greatest Generation. The massive Baby Boomers Generation was born between 1946 and 1964, consisting of nearly 78 million people. The Baby Boomers were coming of age in the 1960's, and held different cultural values than the Greatest Generation. The Greatest Generation lived in a time of self-denial, while the Baby Boomers were always seeking immediate gratification. However, the Baby Boomers were more divided amongst themselves. Not all of them were considered hippies and protesters. In fact, people under the age of 28 supported the Vietnam War in greater numbers than their parents. These divisions continue to play out today. |fechaaccesu=1 de mayu de 2014}}</ref> Gran parte del abismu xeneracional ente 1960 y 1970, nació de los rápidos cambeos na moda y l'estilos que yeren aceptaos polos mozos, pero munches vegaes pocu entendíos o inclusive fechos risión polos mayores. Estos enclinos incluyíen el pelo llargo pa los homes,<ref name="Macan1996">{{cita llibru|autor=Edward Macan|títulu=Rocking the Classics: English Progressive Rock and the Counterculture|url=https://books.google.com/books?id=b98dJ3cYAksC&pg=PT127|date=11 de payares de 1996|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-988009-6|pages=127–}}</ref> el "[[afro]]" natural pa les persones negres, usu de ropa revelador en públicu pa les muyeres, y la ropa sicodélico de la cultura hippie. Finalmente, un vestuariu práctico y cómodo, usualmente [[Camiseta|camisetes]] ([[tie-dye]], o decoraes con mensaxes políticos o de propaganda), y los vaqueros de mezclilla de [[Levi Strauss & Co.]]<ref name="CunninghamLab1991">{{cita llibru|author1=Patricia Anne Cunningham|author2=Susan Voso Lab|títulu=Dress and Popular Culture|url=https://books.google.com/books?id=uoXKtfx4weoC&pg=PA31|añu=1991|publisher=Popular Press|isbn=978-0-87972-507-5|pages=31–}}</ref> convertir nun uniforme mientres esta xeneración. La moda dominante de la contracultura llogró detener la crecedera de les eres [[música discu]] y el [[punk]] a finales de la década de los 70, mientres la popularidá global pola camisetes, los vaqueros y la ropa casual creció. ==== La cultura de drogues emerxente na clase alta ==== Nel mundu occidental, el estatus criminal de la industria de les drogues recreatives foi instrumental pa la formación d'una dinámica de antiestablecimiento social por aquellos llegando a la edá adulta mientres la era de la contracultura. La esplosión del consumu de mariguana mientres esta era, especialmente por estudiantes nos grandes campus universitarios,<ref name="The Nation 1966-01-31">{{cita noticia |last=Freedman |first=Mervin B. |last2=Powelson |first2=Harvey |url=http://thenation.s3.amazonaws.com/pdf/drugsoncampus1966.pdf |títulu=Drugs on Campus: Turned On & Tuned Out |work=The Nation |location=New York |publisher=Nation Co. LP |date=31 de xineru de 1966 |pages=125–127 |quote=Within the last five years the ingestion of various drugs has become widespread on the American campus. }}</ref> crearon una necesidá por que un gran númberu de persones fueren discretes nel usu de la sustances illegales. La clasificación de la mariguana como un narcóticu, y l'imposición de diverses penalidaes criminales pol so usu, llevaron l'usu de la mariguana y l'esperimentación con otres sustancia a ser bien discretes y ocultes. Munchos empezaron a tener vides clandestines a partir de les sos decisiones de consumir les sustances, pos tarrecíen la retribución de los gobiernos.<ref name="PBS Frontline">{{cita web |url=http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/drugs/buyers/socialhistory.html |títulu=A Social History of America's Most Popular Drugs |publisher=PBS.org [Frontline] |fechaaccesu=23 d'abril de 2014 |quote=from 1951 to 1956 stricter sentencing laws set mandatory minimum sentences for drug-related offenses. In the 1950s the beatniks appropriated the use of mariguana from the black hepsters and the drug moved into middle-class white America in the 1960s. }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.gallup.com/poll/6331/Decades-Drug-Use-Data-From-60s-70s.aspx |títulu=Decades of Drug Use: Data From the '60s and '70s |publisher=Gallup.com |fechaaccesu=31 d'agostu de 2013}}</ref> [[Ficheru:Vietnam War protestors at the March on the Pentagon.jpg|upright|thumb|right|Protestantes antiguerra]] === Aplicación de la llei === Los enfrentamientos ente los estudiantes universitarios (y otros activistes) y el oficiales de la llei convertir en sellos d'estes era. Munchos mozos empezaron a resabiar na policía y términos como "fuzz" y "pig" (gochu) usar de manera derogatoria pa referise a ellos, convirtiéndose en pallabres claves pal vocabulariu de la contracultura. La rocea pola policía non solo basábase nel mieu de la [[brutalidá policial]] mientres les protestes polítiques, sinón tamién na corrupción policial xeneral; especialmente la creación d'evidencies falses y trampes en casos de drogues. Nos Estaos Xuníos, la tensión social ente los elementos de la contracultura y l'aplicación de la llei llegaron al so puntu de quebre en notables casos como: Les protestes de la Universidá de Columbia en 1968 en Nueva York,<ref>{{cita web |url=https://exhibitions.cul.columbia.edu/exhibits/show/1968/timeline |títulu=1968:Columbia in Crisis |website=columbia.edu |publisher=Columbia University Libraries |fechaaccesu=20 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2008/04/28/nyregion/28columbia.html?scp=1&sq=columbia+1968&st=nyt&_r=0 |títulu=Columbia's Radicals of 1968 Hold a Bittersweet Reunion |last1=Kifner |first1=John |date=28 d'abril de 2008 |website=www.nytimes.com |publisher=New York Times Company |fechaaccesu=30 d'abril de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.columbia1968.com/history/photos/ |títulu=Columbia 1968: History | website=columbia1968.com |fechaaccesu=20 de mayu de 2014}}</ref> les protestes en Convención Democrática Nacional de 1968 en Chicago,<ref>{{cita llibru|last1=Royko|first1=Mike|títulu=Boss: Richard J. Daley of Chicago|date=1971|publisher=New American Library/Signet|location=New York|pages=175–188}}</ref><ref name="Chicago Tribune">{{cita web |url=http://www.chicagotribune.com/news/politics/chi-chicagodays-democraticconvention-story,0,7359012.story |títulu=The 1968 Democratic National Convention: At the height of a stormy year, Chicago streets become nightly battle zones. |last1= |first1= |date=26 d'agostu de 1968 |website=chicagotribune.com |publisher=Chicago Tribune |fechaaccesu=5 de xunu de 2014 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.chicagotribune.com/news/chi-071231protests1968-photogallery,0,4881008.photogallery|títulu=Photos: DNC Convention and Mayhem in 1968 |date=22 d'abril de 2014 |website=www.chicagotribune.com |publisher=Chicago Tribune |fechaaccesu=30 d'abril de 2014}}</ref> l'arrestu y encarcelación del poeta John Sinclair en Ann Arbor, Michigan,<ref>{{cita web |url=http://michigandaily.com/news/john-sinclair |títulu= Ten for Two: Forty years ago, one man's imprisonment would forever change Ann Arbor |last1=Lichterman |first1=Joseph|date=5 d'avientu de 2011 |website=www.michigandaily.com |publisher=The Michigan Daily |fechaaccesu=30 d'abril de 2014}}</ref> y la [[Masacre de la Universidá Estatal de Kent]] en Kent, Ohio.<ref>{{cita web |url=http://www.kent.edu/about/history/May4/lewihen.cfm |títulu=The May 4 Shootings at Kent State University: The Search for Historical Accuracy |website=www.kent.edu |publisher=Kent State University |fechaaccesu=30 d'abril de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140429115609/http://www.kent.edu/about/history/May4/lewihen.cfm |fechaarchivu=29 d'abril de 2014 }}</ref> Esta rocea na autoridá tamién apaeció nel Reinu Xuníu.<ref name="Lewis1999">{{cita llibru|autor=Colleen Lewis|títulu=Complaints Against Police: The Politics of Reform|url=https://books.google.com/books?id=fiqpGgiL3NcC&pg=PA20|añu=1999|publisher=Hawkins Press|isbn=978-1-876067-11-3|pages=20–}}</ref> === La Guerra de Vietnam === {{AP|Guerra de Vietnam}} La Guerra de Vietnam, y la división nacional ente partidarios y opositores a la guerra fueron probablemente los factores más importantes que contribuyeron a la crecedera del movimientu de contracultura. [[Ficheru:Jerry Rubin - Spectrum 13Mar1970.jpg|thumb|left|Jerry Rubin, Universidá de Buffalo, 10 de marzu de 1970.]] L'afirmación de que la opinión en contra de la guerra solo yera compartida polos mozos yera un mitu,<ref>{{cita web|url=http://www.seanet.com/~jimxc/Politics/Mistakes/Vietnam_support.html |títulu=Support for Vietnam War |publisher=Seanet.com |date=21 de payares de 2002 |fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}</ref><ref>{{cita web|url=http://people-press.org/commentary/?analysisid=57 |títulu=Generations Estrema Over Military Action in Iraq - Pew Research Center for the People & the Press |publisher=People-press.org |date=17 d'ochobre de 2002 |fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}</ref> anque les protestes masives llenes de moces nes grandes ciudaes d'Estaos Xuníos xunieron a millones en contra de la guerra y la política de guerra que se caltuvo mientres dos alministraciones presidenciales. === N'Europa Occidental === El movimientu de la contracultura nel occidente Européu, en ciudaes como Londres, [[Ámsterdam]], París, [[Roma]] y [[Berlín Oeste]] fuera rival pa San Francisco y Nueva York como centros pa la contracultura. [[Ficheru:Londons Carnaby Street, 1966.jpg|thumb|left|Carnaby Street, Londres, 1969.]] El UK Underground foi un movimientu amestáu a la creciente subcultura nos Estaos Xuníos y asociáu al fenómenu hippie, xenerando les sos propies revistes y periódicos, moda, grupos musicales y clubes. [[Barry Miles]], figura d'esti movimientu dixo: "El underground foi'l llamatu pa una comunidá de xente con pensamientos similares avera del anti-establecimientu, en contra de la guerra, a favor de los individuos del rock'n'roll, y un xeneral interés por drogues recreatives. Creíen que la paz, la esploración d'una conciencia más grande y l'esperimentación sexual y romántica yeren más importantes en llugar d'entrar a la carrera d'aguarones. L'estilu de vida consumista nun-yos atraía, anque nun s'oponíen a otros viviendo d'esa manera. Pero mientres esa dómina la clase media sentía tener el derechu d'imponer los sos valores nes demás persones, lo cual traxo munchos conflictos."<ref>{{cita web|last1=Miles|first1=Barry|títulu=Spirit of the underground: the 60s rebel|url=http://www.theguardian.com/culture/2011/jan/30/underground-arts-60s-rebel-counterculture|website=theguardian.com|publisher=Guardian News and Media Limited|fechaaccesu=1 de xunetu de 2014|date=30 de xineru de 2011}}</ref> En [[Holanda]], [[Provo (movimientu)|Provo]] yera un movimientu de contracultura enfocáu en "provocar respuestes violentes de l'autoridá usando carnada non violenta."<ref name="Tusman">{{cita llibru|autor=Lee Tusman|títulu=Really Free Culture|url=https://books.google.com/books?id=uauLZBSGcEIC&pg=PA159|publisher=PediaPress|pages=159–|id=GGKEY:UWBUGNHU1F4}}</ref> En Francia, la [[Mayu de 1968 en Francia|Fuelga Xeneral]] centrada en París en mayu de 1968 xunió a los estudiantes franceses, y cuasi derroca al gobiernu.<ref>{{cita web|last1=Steinfels|first1=Peter|títulu=Paris, May 1968: The revolution that never was (Analysis)|url=http://www.nytimes.com/2008/05/11/world/europe/11iht-paris.4.12777919.html?_r=0|website=nytimes.com|publisher=The New York Times Co.|fechaaccesu=1 de xunetu de 2014|date=11 de mayu de 2008|quote=Regrettably or not, the fire of 1968 has died down. The memory has not.}}</ref> Kommune 1 o K1 foi una comuña en [[Berlín Oeste]], conocida poles sos estrañes presentaciones que fluctuaban ente [[sátira]] y la [[Axente provocador|provocación]]. Estos eventos sirvieron como inspiración pal movimientu del "[[Espontaneísmo]]" y otros grupos d'izquierda. A finales del branu de 1968, la comuña camudar a una fábrica erma en Stephanstraßy pa reorientase. Esta segunda fase de Kommune 1 carauterizar pol sexu, la música y les drogues. Llueu la comuña empezó a recibir visitantes de tol mundu, incluyendo a [[Jimi Hendrix]].<ref>''Keith Richards: The Biography'', by Victor Bockris</ref><ref name="Berke1969">{{cita llibru|autor=Joseph H. Berke|títulu=Counter culture|url=https://books.google.com/books?id=7_wDAQAAIAAJ|añu=1969|publisher=Owen}}</ref> === N'Australia === [[Ficheru:Oz-31-cover.jpg|thumb|left|200px|''Revista Oz'' portada númberu 31.]] La revista Oz foi de primeres publicada como una revista satírica ente 1963 y 1969 en [[Sydney]], [[Australia]], y, na so mayor conocida segunda encarnación, convertir nuna revista "hippie sicodélica" de 1967 a 1973 en [[Londres]]. Identificada como parte de la prensa clandestina, foi parte de dos xuicios bien espublizaos por [[obscenidad]], unu n'Australia en 1964 y otru nel [[Reinu Xuníu]] en 1971.<ref>{{cita publicación|last1=Brennan|first1=AnnMarie|editor1-last=Brown|editor1-first=Alexandra|editor2-last=Leach|editor2-first=Andrew|títulu=Strategies of a Counter-Culture Oz Magacín and the Techniques of the Joke|journal=Society of Architectural Historians, Australia and New Zealand held on the Gold Coast, Queensland, Australia|date=July 2–5, 2013|volume=2|page=595-|url=http://www.griffith.edu.au/__data/assets/pdf_file/0006/536244/R03_04_Brennan_Strategies-of-a-Counterculture.pdf|fechaaccesu=13 de xineru de 2015|publisher=Gold Coast|isbn=978-0-9876055-0-4}}</ref><ref name="McIntyre2006">{{cita llibru|autor=Iain McIntyre|títulu=Tomorrow Is Today: Australia in the Psychedelic Yera, 1966-1970|url=https://books.google.com/books?id=AGiu7Typ4iQC&pg=PA51|date=1 de xineru de 2006|publisher=Wakefield Press|isbn=978-1-86254-697-4|pages=51–}}</ref> === En Llatinoamérica === {{Main|Rock de Méxicu}} {{See also|Movimientu de 1968 en Méxicu}} [[Ficheru:Beauvoir Sartre - Che Guevara -1960 - Cuba.jpg|thumb|right|Tres icono radicales de los sesenta. Alcuentru ente [[Simone de Beauvoir]], [[Jean-Paul Sartre]] y [[Ernesto "Che" Guevara]] en Cuba, en 1960]] En Méxicu, la música rock taba arreyada a los revueltos de los mozos mientres la década de los 60. La Ciudá de Méxicu, xuntu con otres ciudaes del norte como [[Monterrey]], [[Nuevu Laredo]], [[Ciudad Juárez]], y [[Tijuana]], taben espuestos a la música estauxunidense. Munches de les estrelles del rock mexicanu arreyar na contracultura. El [[Festival Rock y Ruedes]] de tres díes en 1971, foi entamáu nel valle Avándaro cerca de la ciudá de [[Toluca]], un pueblu vecín a la Ciudá de Méxicu, y empezóse a conocer como'l "Woodstock Mexicanu". El nudismu, l'usu de drogues, y la presencia de banderes estauxunidense, escupuliciaron la sociedá conservadora mexicana de tal manera que'l gobiernu prohibió los conciertos de rock and roll pol restu de la década. El festival, que foi presentáu como prueba de la modernización de Méxicu, nunca esperó atraer a la cantidá de persones qu'allegaron, y el gobiernu tuvo que sacupar a los asistentes varaos a la fin del festival. Esto asocedió mientres la presidencia de [[Luis Echeverría]], una era d'estrema represión na historia mexicana. Tou lo conectao a la contracultura o los estudiantes protestantes foi prohibíu de les tresmisiones públiques, una y bones el gobiernu tarrecía una repetición de les [[Movimientu de 1968 en Méxicu|protestes estudiantiles]] de 1968. Poques bandes sobrevivieron estes restricciones; anque les que lo llograron, como Three Souls in My Mind (agora [[El Tri (banda)|El Tri]]), siguieron siendo populares pola so adopción del español nos sos cantares, y sofitaos entá más polos sos siguidores clandestinos. Anque los grupos de rock mexicanu pudieron presentase públicamente dende mediaos de les década de los 80, la prohibición de conciertos de bandes internacional duró hasta 1989.<ref>{{cita llibru|last1=Zolov|first1=Eric|títulu=Refried Elvis: The Rise of the Mexican Counterculture|date=1999|publisher=[[University of California Press]]|location=Berkeley and Los Angeles|isbn=0-520-21514-1}}</ref> El [[Cordobazo]] foi un llevantamientu civil na ciudá de [[Ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], Arxentina a finales del Mayu de 1969, mientres la dictadura militar del Xeneral [[Juan Carlos Onganía]], qu'asocedió unos díes dempués del ''[[Rosariazo]]'', y un añu dempués del [[Mayu de 1968 en Francia]]. En contraste con otres protestes, el Cordobazo nun foi remanáu por líderes trabayadores [[marxistes]], sinón por estudiantes y trabayadores xuníos en contra de la [[dictadura militar]].<ref name=Bermand>Carmen Bernand, « D'une rive à l'autre », ''Nuevu Mundu Mundos Nuevos, Materiales de seminarios'', 2008 (Latin-Americanist Review published by the [[EHESS]]), Put on line on June 15, 2008. URL : http://nuevomundo.revues.org//index35983.html Accessed on July 28, 2008. {{fr icon}}</ref> == Movimientos == [[Ficheru:EugeneMcCarthy.jpg|left|thumb|Senador estauxunidense [[Eugene McCarthy]], candidatu anti guerra pa la presidencia estauxunidense 1968.]] === Derechos civiles === {{Main|Movimientu polos derechos civiles n'Estaos Xuníos}} El movimientu polos derechos civiles n'Estaos Xuníos, un elementu clave na contracultura, incluyó l'usu aplicáu de la [[non violencia]] p'asegurar que s'aplicaren derechos iguales so la [[Constitución de los Estaos Xuníos]] a tolos ciudadanos. Munchos de los estaos negaben illegalmente estos derechos a los afroamericanos, polo que se convirtió nuna tema de grandes protestes non violentes a principios y mediaos de la década de los 60.<ref name="HillBuckler2010">{{cita llibru|author1=Bennett D. Hill|author2=John Buckler|author3=Clare Haru Crowston|author4=Merry E. Wiesner-Hanks |author5=Joe Perry|títulu=History of Western Society Since 1300 for Advanced Placement|url=https://books.google.com/books?id=piuoOecytQEC&pg=PA963|date=13 d'ochobre de 2010|publisher=Bedford/St. Martin's|isbn=978-0-312-64058-3|pages=963–}}</ref><ref name="Lawson2010">{{cita llibru|autor=R. A. Lawson|títulu=Jim Crow's Counterculture: The Blues and Black Southerners, 1890-1945|url=https://books.google.com/books?id=2pxcG08a90UC&pg=PA197|añu=2010|publisher=Luisiana State University Press|isbn=978-0-8071-3810-6|pages=197–}}</ref> === Llibertá d'espresión === {{Main|Movimientu Llibertái d'Espresión}} Muncha de la contracultura d'esta década aniciar nos campus universitarios. El movimientu pola llibertá d'espresión de la [[Universidá de California, Berkeley]] en 1964, que tenía oríxenes nel movimientu polos derechos civiles nel sur d'Estaos Xuníos, foi un exemplu tempranu d'estes manifestaciones. En Berkeley un grupu d'estudiantes identificar pola so oposición a los intereses y práutiques de la universidá y el so patrocinadores corporativos. Otros mozos rebalbos, que nun yeren estudiantes, tamién contribuyeron al movimientu pola llibertá d'espresión.<ref>{{cita web|url=http://www.fsm-a.org/ |títulu=Free Speech Movement Archives Home Page - events from 1964 and beyond |publisher=FSM-A |fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}</ref> === La nueva izquierda === {{Main|Nueva Izquierda (Estaos Xuníos)}} La ''Nueva Izquierda'' ye un términu usáu en distintos países pa describir a los movimientu de la [[izquierda política]] qu'asocedieron ente 1960 y 1970. Estremar por movimientos d'izquierda anteriores que taben empobinaes al [[movimientu obreru]], nel so llugar esti nuevu movimientu adoptó'l [[activismu]]. La nueva izquierda d'Estaos Xuníos ta acomuñada a les protestes masives en campus universitarios y los movimientos d'izquierda radicales. La nueva izquierda n'Inglaterra yera un movimientu empobináu pol intelectu qu'intentaba correxir los errores percibíos de los partíos de la "izquierda política antigua" nel periodu dempués de la Segunda Guerra Mundial. Los movimientos empezaron a esmorecese mientres la década de 1970, cuando los activistes arreyar en partíos políticos, desenvolvieron organizaciones de [[xusticia social]], mover a identidaes polítiques o estilos de vida alternativos, o se volvieron políticamente inactivos.<ref name="Marcuse2004">{{cita llibru|autor=Herbert Marcuse|títulu=The New Left and the 1960s: Collected Papers of Herbert Marcuse|url=https://books.google.com/books?id=ML6GAgAAQBAJ&pg=PA19|date=14 d'ochobre de 2004|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-77459-3|pages=19–}}</ref><ref name="Almeida2012">{{cita llibru|autor=Dimitri Almeida|títulu=The Impact of European Integration on Political Parties: Beyond the Permissive Consensus|url=https://books.google.com/books?id=oD7bKbo0FYEC&pg=PA53|date=27 d'abril de 2012|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-136-34039-0|pages=53–}}</ref><ref name="Buchanan2012">{{cita llibru|autor=Tom Buchanan|títulu=Europe's Troubled Peace: 1945 to the Present|url=https://books.google.com/books?id=cAHcBeZhm6UC&pg=PA102|date=30 de xineru de 2012|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-0-470-65578-8|pages=102–}}</ref> [[Ficheru:Herbert Marcuse in Newton, Massachusetts 1955.jpeg|thumb|left|[[Herbert Marcuse]], acomuñáu cola [[Escuela de Frankfurt]] de [[teoría crítica]], yera un pensador lliberal socialista influyente nos movimientos radicales de la era<ref>"During the 1960s, Marcuse achieved world renown as "the guru of the New Left," publishing many articles and giving lectures and advice to student radicals all over the world. He travelled widely and his work was often discussed in the mass media, becoming one of the few American intellectuals to gain such attention. Never surrendering his revolutionary vision and commitments, Marcuse continued to his death to defend the Marxian theory and libertarian socialism." Douglas Kellner [https://web.archive.org/web/20120207123630/http://www.uta.edu/english/dab/illuminations/kell12.html "Marcuse, Herbert"]</ref> filósofu de la nueva izquierda<ref name=kellner12>Douglas Kellner [http://www.uta.edu/huma/illuminations/kell12.htm Herbert arcuse]</ref>]]La emerxente nueva izquierda nes décades de los 50 y 60 llevaron a una renacencia del interés pol [[socialismu llibertario]].<ref>[[Robin Hahnel]], ''Economic Justice and Democracy: From Competition to Cooperation'' Part II ISBN 0-415-93344-7</ref> La crítica de la nueva izquierda escontra l'autoritarismu de la izquierda partidariu antigua foi acomuñada con un gran interés pola llibertá personal, l'[[autonomía]] (vease'l pensamientu de [[Cornelius Castoriadis]]) y llevó a un redescubrimientu de la tradiciones socialistes antigües, como'l [[comunismu d'izquierda]], el [[comunismu consejista]], y los [[Industrial Workers of the World|trabayadores industriales del mundu]]. La nueva izquierda tamién traxo'l resurdimientu del anarquismu. Revistes como ''Radical America'' y ''Black Mask'' n'Estaos Xuníos, ''Solidarity'', ''Big Flame'' y ''Democracy & Nature'', siguíes pol ''The International Journal of Inclusive Democracy'',<ref>[http://www.inclusivedemocracy.org/journal/ The International Journal of Inclusive Democracy]. Inclusivedemocracy.org. Retrieved on December 28, 2011.</ref> nel Reinu Xuníos, introducieron un gran rangu d'idees lliberales d'izquierda a una nueva xeneración. La [[ecoloxía social]], el [[movimientu autónomu]] y, más apocayá, la [[economía participativa]], y la [[democracia inclusiva]] nacieron a partir d'esto. Un surdimientu popular pol interés nel anarquismu asocedió na naciones occidentales mientres 1960 y 1970.<ref>{{Harvnb|Thomas|1985|page=4}}</ref> L'anarquismu influyó na contracultura d'esta década<ref>{{cita web |autor=John Patten |url=http://www.katesharpleylibrary.net/dnckhs |títulu="These groups had their roots in the anarchist resurgence of the nineteen sixties. Young militants finding their way to anarchism, often from the anti-bomb and anti-Vietnam war movements, linked up with an earlier generation of activists, largely outside the ossified structures of 'official' anarchism. Anarchist tactics embraced demonstrations, direct action such as industrial militancy and squatting, protest bombings like those of the First of May Group and Angry Brigade – and a spree of publishing activity.""Islands of Anarchy: Simian, Cienfuegos, Refract and their support network" by John Patten |publisher=Katesharpleylibrary.net |date=28 d'ochobre de 1968 |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20110604120204/http://www.katesharpleylibrary.net/dnckhs |archivedate=4 de xunu de 2011 }}</ref><ref>"Farrell provides a detailed history of the Catholic Workers and their founders Dorothy Day and Peter Maurin. He explains that their pacifism, anarchism, and commitment to the downtrodden were one of the important models and inspirations for the 60s. As Farrell puts it, "Catholic Workers identified the issues of the sixties before the Sixties began, and they offered models of protest long before the protest decade."[http://library.nothingness.org/articles/SA/en/display/268 "The Spirit of the Sixties: The Making of Postwar Radicalism" by James J. Farrell]</ref><ref>"While not always formally recognized, much of the protest of the sixties was anarchist. Within the nascent women's movement, anarchist principles became so widespread that a political science profes- sor denounced what she saw as "[[The Tyranny of Structurelessness]]." Several groups have called themselves "Amazon Anarchists." After the [[Stonewall Rebellion]], the New York [[Gay Liberation Front]] based their organization in part on a reading of [[Murray Bookchin]]'s anarchist writings." [http://www.williamapercy.com/wiki/images/Anarchism.pdf "Anarchism" by Charley Shively in ''Encyclopedia of Homosexuality'']. pg. 52</ref> y los anarquistes participaron viviegamente nos [[movimientos sociales de 1968]].<ref>"Within the movements of the sixties there was much more receptivity to anarchism-in-fact than had existed in the movements of the thirties&nbsp;... But the movements of the sixties were driven by concerns that were more compatible with an expressive style of politics, with hostility to authority in xeneral and state power in particular&nbsp;... By the late sixties, political protest was intertwined with cultural radicalism based on a critique of all authority and all hierarchies of power. Anarchism circulated within the movement along with other radical ideologies. The influence of anarchism was strongest among radical feminists, in the commune movement, and probably in the Weather Underground and elsewhere in the violent fringe of the anti-war movement." [http://www.monthlyreview.org/0901epstein.htm "Anarchism and the Anti-Globalization Movement" by Barbara Epstein]</ref> Mientres l'IX Congresu de la [[Federazione Anarchica Italiana|Federación Anarquista Italiana]] en [[Carrara]] en 1965, un grupu decidió dixebrase d'esta organización y crearon el ''Gruppi di Iniziativa Anarchica''. Na década de los 70, conformábase mayormente por "anarquistes veteranos individualistes con una orientación al [[anarquismu pacifista|pacifismu]], el naturismu, etc".<ref name="almeralia.com">"Los anarco-individualistes, G.I.A&nbsp;... Una seición de la FAI producida nel IX Congresu (Carrara, 1965) producióse cuando un sector d'anarquistes d'enclín humanista refuguen la interpretación de lo qu'ellos xulguen disciplinaria del ''pactu asociativu" clásicu, y crean los GIA (Gruppi di Iniziativa Anarchica) . Esta pequeña federación de grupos, güei nutrida sobremanera de veteranos anarco-individualistes d'orientación pacifista, naturista, etcétera defende l'autonomía personal y refuga a raxatabla toa forma d'intervención nos procesos del sistema, como sería por casu el sindicalismu. El so voceru ye L'Internazionale con sede n'Ancona. La dixebra de los GIA prefiguraba, en sentíu contrariu, el gran alderique que llueu había d'empezar nel senu del movimientu"[http://eljorobado.enlucha.info/bicicleta/bicicleta/ciclu/01/17.htm "El movimientu llibertariu n'Italia" by ''Bicicleta. REVISTA DE COMUNICACIONES LLIBERTARIES'' Year 1 Non. Payares, 1 1977] {{Wayback|url=http://eljorobado.enlucha.info/bicicleta/bicicleta/ciclu/01/17.htm |date=20131012054206 }}</ref> En 1968 en [[Carrara]], Italia la [[Internacional de Federaciones Anarquistes]] foi fundada mientres una conferencia internacional d'anarquismu mientres 1968 por trés federaciones europees esistentes de [[Fédération Anarchiste|Francia]], [[Federazione Anarchica Italiana|Italia]] y la [[Federación Anarquista Ibérica]] según la federación de [[Bulgaria]] nel exiliu francés.<ref>[http://www.iisg.nl/archives/en/files/l/10760196.php London Federation of Anarchists involvement in Carrara conference, 1968] International Institute of Social History, Accessed January 19, 2010</ref><ref>[http://flag.blackened.net/liberty/ifa-hist-short.html Short history of the IAF-IFA] {{Wayback|url=http://flag.blackened.net/liberty/ifa-hist-short.html |date=19980206152015 }} A-infos news project, Accessed January 19, 2010</ref> Mientres los eventos de [[Mayu de 1968 en Francia]] los grupos anarquistes activos en Francia yeren la [[Fédération Anarchiste|Federación Anarquista]], el ''Mouvement communiste libertaire'', la ''Union fédérale des anarchistes'', la ''Alliance ouvrière anarchiste'', la ''Union des groupes anarchistes communistes'', el ''Noir et Rouge'', la ''[[Confédération nationale du travail]]'', la ''Union anarcho-syndicaliste'', la ''Organisation révolutionnaire anarchiste'', el ''Cahiers socialistes libertaires'', la ''À contre-courant'', ''La Révolution prolétarienne'', y les publicaciones cercanes a [[Émile Armand]]. La nueva izquierda nos Estaos Xuníos tamién incluyó a anarquistes, grupos radicales rellacionaos cola contracultura y los [[hippie]] como los [[Partíu Internacional de la Mocedá|Yippies]] que yeren dirixíos por [[Abbie Hoffman]], The Diggers<ref>{{cita llibru |author1=John Campbell McMillian |author2=Paul Buhle |títulu=The new left revisited |url=https://books.google.com/books?id=O_Ohks41z2IC&pg=PA112 |fechaaccesu=28 d'avientu de 2011 |añu=2003 |publisher=Temple University Press |isbn=978-1-56639-976-0 |pages=112–}}</ref> y los Up Against the Wall Motherfuckers. A finales de, los Diggers abrieron [[Tienda gratis|tiendes gratis]] que regalaba la so mercancía, daben comida de baldre, distribuyía drogues, regalaba dineru, entamaben conciertos ensin boletos, y faía trabayos d'arte político.<ref name="Lytle_2006_213215">{{harvnb|Lytle|2006|pp=213, 215}}.</ref> Los Diggers adoptaron el so nome de los orixinales [[cavadores]] empobinaos por [[Gerrard Winstanley]]<ref name="Digger Archives">{{cita web |url=http://www.diggers.org/overview.htm |títulu= Overview: who were (are) the Diggers? |fechaaccesu=17 de xunu de 2007 | work=The Digger Archives}}</ref> y buscaba crean una pequeña sociedá llibre de dineru y del [[capitalismu]].<ref name="American Experience doc">{{cita videu| people =[[Gail Dolgin]]; Vicente Franco |date =2007 | títulu=American Experience: The Summer of Love | url =http://www.pbs.org/wgbh/amex/love/index.html | publisher =PBS | fechaaccesu =23 d'abril de 2007 }} </ref> Per otru llau los Yippies utilizaron xestos teatrales, como promover a un gochu ("[[Pigasus (política)|Pigasus]] l'Inmortal") como candidatu a la presidencia de 1968, pa burllase de estatus quo social.<ref>{{cita noticia | url=http://findarticles.com/p/articles/mi_g1epc/is_tov/ai_2419101355/pg_2 | work=St. James Encyclopedia of Pop Culture | títulu=Yippies | first=David | last=Holloway | añu=2002}}</ref> Fueron descritos poles sos dotes teátricos, anti-autoritarismu y el so movimientu anarquista xuvenil.<ref name="Abbie Hoffman page 128">Abbie Hoffman, Soon to be a Major Motion Picture, page 128. Perigee Books, 1980.</ref> de "política simbólica".<ref>{{cita llibru |last=Gitlin|first=Todd|títulu=The Sixties: Years of Hope, Days of Rage|location=New York|añu=1993|page=286}}</ref> Yá que yeren conocíos pol so teatru caleyeru y les chancies con temática política, munchos de los miembros de la [[izquierda]] partidaria de la "vieya escuela" sentíense inoraos o empezaben a denuncialos. Según l'[[ABC News]], "El grupu yera conocíu poles chancies nel teatru caleyeru y foi una vegada referíu como'l '[[Groucho Marx|Groucho]] del [[marxismu]]'."<ref>{{cita web|url=http://abcnews.go.com/Entertainment/popup?id=3321269&contentIndex=1&page=9&start=false |títulu=1969: Height of the Hippies - ABC News |publisher=Abcnews.go.com |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2013}}</ref> === Oposición a la guerra === {{Main|Protestes contra la Guerra de Vietnam}} En [[Trafalgar Square]], [[Londres]] en 1958,<ref>{{cita noticia| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/berkshire/3592623.stm | work=BBC News | títulu=Why I'm back to ban the bomb | date=11 d'abril de 2004}}</ref> nun actu de [[desobediencia civil]], 60&nbsp;000-100&nbsp;000 protestantes conformaos por estudiantes y [[pacifistes]] converxer no que se diba a convertir nel "[[Movimientu antinuclear]]".<ref>{{cita noticia| url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/april/18/newsid_2909000/2909881.stm | work=BBC News | títulu=1960: Thousands protest against H-bomb | date=18 d'abril de 1960}}</ref> La oposición a la [[Guerra de Vietnam]] empezó en 1964 nos campus universitarios n'Estaos Xuníos. L'activismu estudiantil convertir nuna tema dominante pa los baby boomers, creciendo pa incluyir a otros grupos demográficos. Exenciones y prórrogues pa les clases mediu y altu resultaron na inducción d'un númberu desproporcionáu de xente probe, clase trabayadora, y la minoría rexistrada. Los llibros de la contracultura como MacBird por [[Barbara Garson]] y muncha de la música d'esti movimientu impulsaron un espíritu de poco conformismu y anti-establecimientu. Pa 1968, un añu dempués d'una llarga marcha a les Naciones Xuníes en [[Nueva York]] y una gran protesta nel Pentágonu, la mayoría de les persones d'esti país oponer a la guerra.<ref>{{cita llibru | last = Gallup | first = Alec |author2=Frank Newport | títulu= The [[Gallup poll|Gallup Poll]]: Public Opinion 2005 | publisher = Rowman & Littlefield | pages = 315–318 | isbn = 978-0-7425-5258-6 }}</ref> === Oposición a lo nuclear === [[Ficheru:fallout shelter.jpg|thumb|Un letero indicando un abellugu en [[Nueva York]].]] L'aplicación de la [[teunoloxía nuclear]], como recursu d'enerxía y preséu de guerra, foi controversial.<ref>{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2012/02/26/opinion/sunday/sunday-dialogue-nuclear-energy-pro-and-con.html?_r=1 |títulu=Sunday Dialogue: Nuclear Energy, Pro and Con |autor= |date=25 de febreru de 2012 |work=New York Times }}</ref><ref name=contr>Robert Benford. [http://www.jstor.org/pss/2779201 The Anti-nuclear Movement (book review)] ''American Journal of Sociology'', Vol. 89, Non. 6, (May 1984), páxs. 1456–1458.</ref><ref>James J. MacKenzie. [http://www.jstor.org/pss/2823429?cookieSet=1 Review of The Nuclear Power Controversy] by [[Arthur W. Murphy]] ''The Quarterly Review of Biology'', Vol. 52, Non. 4 (Dec. 1977), pp.&nbsp;467–468.</ref><ref name=eleven>Walker, J. Samuel (2004). ''[https://books.google.com.au/books?id=tf0AfoynG-EC&dq=Three+Mile+Island:+A+Nuclear+Crisis+in+Historical+Perspective&printsec=frontcover&source=bl&ots=OouUwdMQpH&sig=GkKocK36A1bZhmqt_Nm4O6zWQKw&hl=en&ei=lFtKS7TIDY3O7AOKq_jXCw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CBEQ6AEwAQ#v=onepage&q=&f=false Three Mile Island: A Nuclear Crisis in Historical Perspective]'' (Berkeley: University of California Press), pp.&nbsp;10–11.</ref><ref>[[Jim Falk]] (1982). ''Global Fission: The Battle Over Nuclear Power'', Oxford University Press.</ref> Científicos y diplomáticos aldericaron alrodiu de les polítiques de les [[Arma nuclear|armes nucleares]] dende antes de la bomba atómica de [[Hiroshima]] en 1945.<ref name=brow>Jerry Brown and [[Rinaldo Brutoco]] (1997). ''Profiles in Power: The Anti-nuclear Movement and the Dawn of the Solar Age'', Twayne Publishers, pp.&nbsp;191–192.</ref> El públicu empezar a esmolecer pola [[prueba nuclear]] dende 1954, dempués de les pruebes nucleares estenses nel [[Océanu Pacíficu|Pacíficu]]. En 1961, nel cumal de la [[Guerra Fría]], cerca de 50&nbsp;000 muyeres xunir por a la Fuelga de Muyeres pola Paz y colaron en 60 ciudaes n'Estaos Xuníos pa protestar en contra de les [[Arma nuclear|armes nucleares]].<ref name=dagmar2011>{{cita noticia |url=http://www.latimes.com/news/obituaries/la-me-dagmar-wilson-20110130,0,5499397.story |títulu=Dagmar Wilson dies at 94; organizer of women's disarmament protesters |autor=Woo, Elaine |date=30 de xineru de 2011 |work=Los Angeles Times }}</ref><ref>{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2011/01/24/us/24wilson.html |títulu=Dagmar Wilson, Anti-Nuclear Leader, Dies at 94 |autor=Hevesi, Dennis |date=23 de xineru de 2011 |work=The New York Times }}</ref> In 1963, many countries ratified the [[Partial Test Ban Treaty]] which prohibited atmospheric nuclear testing.<ref name=rudig2>Wolfgang Rudig (1990). ''Anti-nuclear Movements: A World Survey of Opposition to Nuclear Energy'', Longman, p.&nbsp;54–55.</ref> Cierta oposición local a la [[enerxía nuclear]] nació a principiu de 1960,<ref name=well>Paula Garb. [http://jpe.library.arizona.edu/volume_6/wellockvol6.htm Review of Critical Masses], ''Journal of Political Ecology'', Vol 6, 1999.</ref> y pal final de la década dellos miembros de la comunidá científica empezaron a demostrar les sos esmoliciones.<ref name=rudig>Wolfgang Rudig (1990). ''Anti-nuclear Movements: A World Survey of Opposition to Nuclear Energy'', Longman, p. 52.</ref> A principios de los setenta, fixéronse grandes protestes pola propuesta d'una planta nuclear en [[Wyhl]], Alemaña. El proyeutu foi atayáu de 1975 y el [[movimientu antinuclear]] llogró inspirar la oposición a la enerxía nuclear n'otres partes d'Europa y Norteamérica.<ref>Stephen Mills and Roger Williams (1986). [https://books.google.com.au/books?hl=en&id=SeMNAAAAQAAJ&dq=%22public+acceptance+of+new+technologies%22&printsec=frontcover&source=web&ots=vy8odbFQ2Y&sig=EGRHYr9Uq8pRXxOlfH1tJYaOzrc&sa=X&oi=book_result&resnum=2&ct=result#PPA376,M1 Public Acceptance of New Technologies] Routledge, pp.&nbsp;375–376.</ref> La enerxía nuclear foi motivu de mayores protestes públiques nos 70.<ref name=jimfalk>Jim Falk (1982). ''Global Fission: The Battle Over Nuclear Power'', Oxford University Press, pp.&nbsp;95–96.</ref> === Feminismu === {{Main|Segunda fola del feminismu}} El rol de les muyeres como ames de casa de tiempu completu na sociedá industrial foi desafiáu en 1963, cuando la feminista estauxunidense [[Betty Friedan]] publicó ''[[Mística de la feminidad]]'', dando fuercia al movimientu de les muyeres ya influyida a la [[Segunda fola del feminismu]]. Otros activistes, como [[Gloria Steinem]] y [[Angela Davis]], entamaron, influyeron o educaron a xeneraciones de muyeres más nueves y llograron espandir el pensamientu feminista. El feminismu creció más a partir de los movimientos de protestes a finales de la década de 1960, cuando muyeres en movimientos como los Estudiante por una Sociedá Democrática remontar en contra del rol de "sofitu" al que fueren acutaes pola nuevu izquierda apoderada por homes, según en contra de la manifestaciones de [[sexismu]] dientro de dellos grupos radicales. El panfletu de ''Les muyeres y los sos cuerpos'' en 1970, convertíu nel llibru ''[[Our Bodies, Ourselves]]'' en 1971, particularmente influyó la nueva consciencia feminista. === Ambientalismo === [[Ficheru:WEC-69F-C.jpg|thumb|Portada temprana del ''Catálogu de la Tierra Completa'' amuesa la tierra vista dende l'espaciu]] La contracultura de la década de los 60 adoptó una ética de [[Back to the land]], y comuñes de la era dexaron la ciudá y empezáronse a camudar al campu. Dellos llibros importantes d'esta década incluyeron a ''[[Primavera silenciosa]]'' por [[Rachel Carson]] y ''[[The Population Bomb]]'' de [[Paul Ehrlich]]. El ambientalismu de la contracultura rápido tomó la implicaciones de los escritos de Ehrlich en [[Superpoblación]], la predicción de Hubbert avera del "[[picu petroleru]]", y más xeneralmente esmolezse pola [[contaminación]], la basura, los efeutos ambientales de la Guerra de Vietnam, les vides dependientes de los automóviles, y la [[enerxía nuclear]]. Víen nos dilemes d'enerxía y recurso implicaciones pa la xeopolítica, l'estilu de vida, la naturaleza, y otres dimensiones de la vida moderna. La tema del "regresu a la naturaleza" yeren constante na contracultura pal festival de Woodstock en 1969, ente que'l primera [[Día de la Tierra]] en 1970 foi importante pa llamar l'atención a los problemes ambientales na cultura nueva. A principiu de 1970, publicaciones empobinaes a la contracultura como ''[[Whole Earth Catalog]]'' y ''[[The Mother Earth News]]'' yeren populares, y dexaron la emerxencia del movimientu de [[back to the land]]. La contracultura ente 1960 y 1970 adoptó práutiques como'l [[reciclaxe]] y la ganadería orgánica primero que se volviera popular. L'interés de la contracultura pola [[ecoloxía]] progresó hasta la década de los 70: particularmente influyéronse ecu-anarquistes de la nueva izquierda como [[Murray Bookchin]], la crítica de [[Jerry Mander]] de los efeutos de la [[television]] na sociedá, la novela ''[[Ecotopía (novela)|Ecotopía]]'' d'[[Ernest Callenbach]], los escritos de ficción y non ficción d'[[Edward Abbey]], y el llibru d'economía ''[[Lo pequeño ye formosu]]'' d'[[E.F. Schumacher]]. === Lliberación gai === {{Main|Movimientu de lliberación LGBT}} Los [[disturbios de Stonewall]] fueron una serie de demostraciones bonales y violentes en contra de los ataques policiales nes primeres hora del 28 de xunu de 1969, nel[[Stonewall Inn]], un chigre gai nel vecinderu de [[Greenwich Village]] en [[Nueva York]]. Esti eventu ye frecuentemente citáu como la primer instancia na historia estauxunidense onde persones de la comunidá gai llucharon en contra del sistema patrocináu pol gobiernu qu'escorría a les [[minoríes sexuales]], y convirtióse nun eventu griespos que marcó l'entamu del [[Movimientu de lliberación LGBT]] n'Estaos Xuníos y alredor del mundu. == Cultura y estilos de vida == === Hippies === Dempués del eventu Human Be-In el 14 de xineru de 1967 en [[San Francisco (California)|San Francisco]] entamáu pol artista [[Michael Bowen]], l'atención de los medios na cultura activar por completu<ref>Martin A. Lee, Acid Dreams The CIA, LSD, and the Sixties Rebellion, [[Grove Press]] 1985, Pgs.&nbsp;157–163 ISBN 978-0-394-62081-7</ref> En 1967 la interpretación de [[Scott McKenzie]] del cantar "[[San Francisco (Be Sure to Wear Flowers in Your Hair)]]" atraxo alredor de 100&nbsp;000 mozos de tol mundu pa celebrar el "[[Branu del Amor]]" de San Franciso. Anque'l cantar foi escrita orixinalmente por [[John Phillips]] del grupu [[The Mamas & the Papas]] pa promover el [[Monterey Pop Festival]] en xunu de 1967, convertir nun hit mundial (#4 nos Estaos Xuníos, #1 n'Europa) y trescendió el so propósitu orixinal. Los neños de les flores de San Francisco, tamién llamaos "hippies" pol columnista [[Herb Caen]] del periódicu llocal, adoptaron nuevos estilos de vistimienta, esperimentaron con drogues psicoactivas, vivíen en comunidaes y desenvolvieron una escena musical vibrante. Cuando les persones tornaron del "Branu del amor" estos estilos y comportamientos estendiéronse rápido de San Francisco y Berkeley a distintes capitales estauxunidenses, canadienses y europees. Dellos hippies formaron comunidaes que vivíen fora de sistema establecíu. Esti aspeutu de la contracultura refugó la participación política activa colos partíos populares, siguiendo'l dictáu de [[Timothy Leary]] en "[[Turn on, tune in, drop out]]", y esperaba camudar a la sociedá al salise d'ella. Más palantre ye la so vida Leary (un profesor de Harvard) describió les sos actividaes antes de los sesenta como les de "un emplegáu anónimu de la institución qu'acaldía remanaba al so trabayu nuna llarga llinia de carros, y tornaba cada nueche a la so casa pa beber martinis... como otros millones de robots intelectuales y lliberales de la [[clase media]]." A midida que los miembros del movimientu crecíen y moderaben los sos estilos de vida y opiniones, y especialmente dempués de la partida de les fuercies armaes d'Estaos Xuníos na Guerra de Vietnam a metá de los setenta, la contracultura foi absorbida polo popular, dexando un impautu na filosofía, los valores, la música, l'arte, la salú alternativa y la moda. Amás del cambéu nel estilu, l'arte y l'opiniones antiguerra y antisistema, dellos hippies decidieron desligarse de la sociedá moderna al establecese en comuñes nel campu. La primer comuña nos Estaos Xuníos foi un terrén de 7 acres nel sur de Coloráu llamáu [[Drop City]]. Según Timothy Miller, <blockquote>''Drop City xunió munches temes que se desenvolvieren n'otres comunidaes - anarquía, pacifismu, llibertá sexual, aislamientu rural, interés en drogues, arte - y combinar nuna comuña que nunca antes fuera vista.''<ref>Matthews, M. (2010) Droppers: America's First Hippie Commune, Drop City. University of Oklahoma Press. p56.</ref></blockquote> Munchos de los habitantes usaron el reciclaxe pa construyir domos xeodésicos pa vivir; usando delles drogues como la marijuana y el LSD, y creando pieces de [[Drop Art]]. Dempués del ésitu inicial de Drop City, los visitantes empezaron a crear les sos propies comuñes. Otra comunidá llamada "The Ranch" yera similar a la cultura de Drop City, según conceutos nuevos como'l de la llibertá estensa pa los neños conocíu como "derechos infantiles".<ref>Berger, B. (1981). The Survival of a Counterculture: Ideological work and everyday life among rural communards. University of California Press. p. 64.</ref> === tesito de yerba, la jeringua magica , y les pastillitas del amor === Mientres los años sesenta, esti segundu grupu de consumidores casuales de [[LSD]] evolucionaron y espandiéronse a un [[subcultura]] qu'apreciaba los místicu y los símbolos relixosos amenaos polos efeutos poderosos de la droga, y defendíen el so usu como un métodu p'alzar la [[consciencia]]. Les personalidaes acomuñaes a esta subcultura, gurus como'l Dr. Timothy Leary y los músicu del [[rock sicodélicu]] como [[Grateful Dead]], [[Jimi Hendrix]], [[Janis Joplin]], [[The Doors]], [[Country Joe and the Fish]], [[Big Brother and the Holding Company]], [[Jefferson Airplane]] y los [[Beatles]] llueu atraxeron una gran publicidá, xenerando más interés nel LSD. La popularización del LSD fuera del mundu médicu foi impulsáu por individuos como [[Ken Kesey]] que participó en pruebes médiques avera del usu de drogues y empezólu a gustar lo que consumía. Tom Wolfe escribió un bien lleíu llibru nos primeros años de la entrada de LSD nel mundu non-académicu ''[[The Electric Kool Aid Acid Test]]'', que documentaba el viaxe alredor del país impulsáu pol ácidu consumíu por [[Ken Kesey]] y los Merry Pranksters nel autobús sicodélicu "Furthur", y les posteriores fiestes de "Prueba d'ácidu" per parte de los Pranksters. En 1965, los llaboratorios [[Sandoz]] dexaron de faer entregues llegales de LSD alredor de los Estaos Xuníos pal usu psiquiátricu y d'investigación de la droga, dempués d'un pidimientu del gobiernu d'Estaos Xuníos alrodiu del so usu. P'abril de 1966, l'usu de LSD yera tan grande que la ''[[Time|revista TIME]]'' alvirtió alrodiu de los sos efeutos nocivos.<ref>{{cita noticia|autor=|url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,899158,00.html |títulu=Drugs: The Dangers of LSD |publisher=TIME |date=22 d'abril de 1966 |fechaaccesu=20 d'abril de 2010}}</ref> N'avientu de 1966, la [[Cine d'esplotación|película d'esplotación]] "Hallucination Generation" foi llanzada.<ref>{{IMDb títulu|60488|Hallucination Generation}}</ref> Darréu fueron estrenaes les películes ''The Trip'' (1967) y "Psych-Out" (1968). ==== Ken Kesey y los Merry Pranksters ==== [[Ken Kesey]] y los [[Merry Pranksters]] ayudaron a formar el calter de la contracultura de la década de los 60 cuando entamaron un viaxe al traviés de los Estaos Xuníos mientres el branu de 1964 nun autobús sicodélicu llamáu "Furthur." Empezando en 1959, Kesey fuera voluntariu como suxetu d'investigación pa pruebes médiques financiaes pol proyeutu ''[[Operación MK Ultra]]'' de la CIA. Estes pruebes investigaron los efeutos del [[LSD]], la [[psilocibina]], la [[mescalina]], y otros [[psicoactivos]]. Dempués de les pruebes médiques, Kesey siguió esperimentando pola so cuenta, y arreyó a munchos de los sos amigos cercanos; conocíos como los "Merry Pranksters." Los Pranksters visitaron el defensor de LSD [[Timothy Leary]] de Harvard nel so retiru en [[Millbrook, Nueva York|Millbrook]], Nueva York, la esperimentación con LSD y otres drogues [[psicoativa|psicoatives]], principalmente como formes de reflexón interna y crecedera, volvióse un constante mientres el so viaxe. Los Pranksters crearon una conexón direuta ente la [[Beat Generation]] de los cincuenta y l'escena sicodélica de los sesenta; l'autobús yera conducíu pol iconu del Beat [[Neal Cassady]], el poeta Beat [[Allen Ginsberg]] foi parte del viaxe por un tiempu, y tamién convidaron al amigu de Cassady, l'autor Beat [[Jack Kerouac]] - anque Kerouac refugó la participación na escena de los Pranksters. Dempués de que lo Pranksters tornaron a California, popularizaron l'usu del LSD nes llamaos "Pruebes del ácidu", que primeramente yeren fechos na casa de Kesey en [[La Fonda, California]], y dempués moviéronse a otros llugares na mariña oeste. ==== Otros sicotrópicos ==== La esperimentación col LSD, el [[peyote]], los [[fungos psilocibios]], la [[Tenamfetamina|MDA]], la [[mariguana]], y otros [[psicoactivos]] convertir n'unu de los grandes componentes de la contracultura de los sesenta, influyendo a la filosofía, l'[[Arte sicodélico|arte]], la música y los estilos de vistimienta. Jim DeRogatis escribió que'l peyote, un pequeñu cactus con un alcaloide sicotrópico de [[mescalina]], podía consiguise fácilmente n'[[Austin (Texas)|Austin]], un centru de la contracultura, a principiu de 1961.<ref>J. DeRogatis, Turn On Your Mind: Four Decades of Great Psychedelic Rock (Milwaukie, EL MIO: Hal Leonard, 2003), ISBN 0-634-05548-8, p. 71.</ref> === Revolución sexual === {{Main|Revolución sexual}} La revolución sexual (tamién conocida por un tiempu como '''"lliberación sexual"''') foi un movimientu social que desafiaba los códigos tradicionales de comportamientu alrodiu de la sexualidá y les [[rellaciones interpersonales]] alredor del [[mundu occidental]] de 1960 a 1980.<ref name=allyn>Allyn, 2000.</ref> La lliberación sexual incluyó l'aceptación creciente del sexu fora de les formes tradicionales heterosexuales y monógames (principalmente'l matrimoniu).<ref>Escoffier, 2003.</ref> Los [[anticonceutivos]] y la píldora, la desnudez pública y la normalización del [[sexu pre marital]], la [[homosexualidá]] y les formes alternatives de sexualidá, y la llegalización del [[albuertu]] siguiéronlu.<ref>[[Germaine Greer]] and [[The Female Eunuch]]</ref><ref>{{cita web|url=http://www.greenwood.com/catalog/GR9913.aspx |títulu=Abc-Clio |publisher=Greenwood.com |fechaaccesu=5 de payares de 2011}}</ref> === Medios alternativos === {{Main|Mediu alternativu d'información}} Los periódicos clandestinos nacieron na mayoría de les ciudaes y los pueblos universitarios, sirviendo pa definir y comunicar un rangu de fenómenos que definieron a la contracultura: oposición política radical al "[[Establishment]]", acercamientu a un arte más coloríu y esperimental (munches vegaes explícitamente influencia per droga), incluyendo a la música y el cine, y una indulxencia ensin inhibiciones nel sexu y les drogues como símbolu de llibertá. Los periódicos incluyeron usualmente tires de cómics, de les cualos crecieron el [[cómic underground]]. === Deportes alternativos con discu (Frisbee) === Mientres un gran númberu de mozos alloñar de la normes sociales, aguantáronse y buscaben alternatives. Les formes d'escape y resistencia manifestar en munches maneres incluyendo'l acivismu social, los estilos de vida alternativos, vistimienta, música y actividaes recreatives alternatives, incluyendo la crecedera de la práutica del [[Frisbee]] en festivales y conciertos que dempués se convritió nel popular deporte de discu.<ref>{{cita noticia|last=Gavin|first=Tristan|títulu=Frisbee Don't Sell Out|url=http://whitmanpioneer.com/opinion/2013/09/19/frisbee-dont-sell-out/|fechaaccesu=25 d'ochobre de 2014|newspaper=Pioneer Opinion|date=19 de setiembre de 2013}}</ref><ref>{{cita llibru|títulu=Countercultural Sports in America: The History and Meaning of Ultimate Frisbee|url=http://www.amazon.com/Countercultural-Sports-America-History-Ultimate/dp/3838311957|autor=Jordan Holtzman-Conston |publisher=Waltham, Mass|añu= 2010|fechaaccesu=28 d'ochobre de 2014}}</ref> === Arte de vanguardia y anti-arte === {{Main|Fluxus|Happening}} L'Internacional Situacionista yera un grupu acutáu de revolucionarios internacionales fundáu en 1957, y que tuvo una gran influencia na [[fuelga xeneral]] de los wildcat strikes de [[Mayu de 1968 en Francia]]. Con idees que sofitaben al [[marxismu]] y el [[vanguardismu]] nel arte europeo del sieglu XX, esti grupu abogaba por esperiencies de vida alternatives a les del [[capitalismu]], el cumplimientu de los deseos primitivos de los humanos y la busca d'una cualidá pasional superior. Pa cumplir con estos propósitos ellos suxurieron y esperimentaron cola ''construcción de situaciones'', ye dicir la formación d'ambientes que facilitaren el cumplimientu d'estos deseos. Al usar métodos estrayíos del arte, el grupu desenvolvió una serie d'estudios de campu nestes situaciones, como l'urbanismu unitariu y la [[psicogeografía]]. La engarradiella más grande yera en contra del [[capitalismu avanzáu]]. El so trabayu teóricu tuvo'l so puntu mázimo col llibru ''[[The Society of the Spectacle]]'' por [[Guy Debord]]. Debord dixo en 1967 que los [[medios masivos]] y la [[publicidá]] teníen un rol central na creación de la sociedá del capitalismu avanzáu, yá que daben a conocer una realidá falsa qu'amazcaraba la degradación de la vida humana. [[Raoul Vaneigem]] escribió ''[[The Revolution of Everyday Life]]'' qu'esplora a la "vida diaria" como la base pa la comunicación y participación, y en munchos casos onde pue ser malvada y abstraída en pseudo-formes. [[Fluxus]] - un nome tomando del [[Latin]] "fluyir" - ye una rede internacional d'artistes, compositores y diseñaos especializaos n'entemecer distintos medios y disciplines artístiques mientres la década de los 60. Esti grupu tuvo presente na [[Neo-Dada]] [[noise music]], l'[[arte visual]], la lliteratura, la [[planificación urbanística]], l'arquiteutura, y el diseñu. Fluxus descríbese como un [[entemedia]], términu acuñáu pol artista [[Dick Higgins]] nun ensayu de 1966. Fluxus sofitaba una estética de "failo tu mesmu", y valoraba la simplicidá. Como'l [[dadaismu]] que-y precedió, Fluxus incluyó fuertes corrientes anticomerciales y una sensibilidá [[anti-arte]], dexando tras el mercáu del arte pa centrase na práutica creativa del artista. L'artista del Fluxus [[Robert Filliou]] escribió, sicasí qu'esti movimientu estremar del Dadaismo al tener aspiraciones más grandes qu'incluyíen la comunidá y la sociedá. Nos sesenta, el [[grupu d'arte]] influyíu pol dadaísmu, [[Black Mask]], declaró que l'arte revolucionario tendría de ser "una parte integral de la vida, como una sociedá primitiva, y non un apéndiz de la riqueza."<ref name="Ben Morea: art and anarchism">Hinderer, Eve. [https://web.archive.org/web/20090425191200/http://www.16beavergroup.org/monday/archives/001031print.html Ben Morea: art and anarchism]</ref> [[Black Mask]] atayó eventos culturales en Nueva York al dar panfletos d'eventos d'arte a les persones ensin llar que taben perhí.<ref name="The Assault on Culture 1">[[Stewart Home]]. [http://www.stewarthomesociety.org/sp/assault.htm "The Assault on Culture: Utopian currents from Lettrisme to Class War"]. Introduction to the Lithuanian edition. (Ist edition Aporia Press and Unpopular Books, London 1988.) ISBN 978-0-948518-88-1. "In the sixties Black Mask disrupted reified cultural events in New York by making up flyers giving the dates, times and location of art events and giving these out to the homeless with the lure of the free drink that was on offer to the bourgeoisie rather than the lumpen proletariat; I reused the ruse just as effectively in London in the 1990s to disrupt literary events."</ref> Dempués, los Up Against the Wall Motherfuckers nacieron de la combinación de Black Mask y otru grupu llamáu los Angry Arts. Up Against the Wall Motherfuckers (delles vegaes nomaos solo como "the Motherfuckers", o UAW/MF) yera un [[grupu d'afinidá]] [[anarquista]] de [[Nueva York]]. === Música === [[Ficheru:Woodstock redmond stage.JPG|thumb|Pequeña parte d'un públicu de 400&nbsp;000 persones dempués de l'agua, [[Festival de Woodstock|Woodstock]], Estaos Xuníos, agostu de 1969]] {{Quote box | quote = "Los sesenta fueron un saltu na consciencia humana. [[Mahatma Gandhi]], [[Malcolm X]], [[Martin Luther King]], [[Che Guevara]], [[Madre Teresa]], lliberaron una revolución de la consciencia, los [[Beatles]], [[The Doors]], [[Jimi Hendrix]] crearon una revolución y evolución de temes. La música yera como [[Salvador Dalí|Dalí]], con colores y formes revolucionaries. La mocedá de güei tener de dir ende p'atopase a sigo mesmos." | source = - [[Carlos Santana]]<ref>[http://puntodigital.com/carlos-santana-im-immortal/224228/ Carlos Santana: I'm Immortal] interview by ''Puntu Digital'', October 13, 2010</ref> | width = 345px | align = right }} Mientres el principiu de los sesenta la [[Invasión británica|nueva fola de música británica]] ganó fama y popularidá nos Estaos Xuníos. Artistes como los [[Beatles]] abrieron el camín pa los sos compatriotes nel mercáu estauxunidense.<ref>R. Shuker, 1998, p. 34</ref> Anque los Beatles fueron antes influyíos por músicos estauxunidenses, como [[Bob Dylan]], que foi una inspiración pa les sos lletres y pa la so introducción a la [[mariguana]].<ref>P. Brown and S. Gaines, 1984, p. 134</ref> La carrera temprana de Dylan como [[Cantar de protesta cantante de protesta]] inspirárase por músicos como [[Pete Seeger]]<ref>J. Cott, 2007, p. 376</ref> y [[Woody Guthrie]].<ref>P. Dogget, 2007, p. 25</ref> Otros cantantes como [[Joan Baez]] y [[Peter, Paul and Mary]], llevaron los cantares de la era a les grandes audiencies.<ref>A. J. Matusow, 1984, p. 295</ref> La música de los 60 mover escontra una versión [[Rock sicodélicu|sicodélica]] del rock, en gran parte por cuenta de la decisión de Bob Dylan d'usar la guitarra llétrica nel [[Newport Folk Festival|Festival de Folk en Newport]] en 1965.<ref name="Sounes">H. Sounes, 2002, p. 218</ref> El nuevu soníu llétricu de rock foi la base pa creación del [[rock sicodélicu]] d'álbumes como [[The 13th Floor Elevators]]<ref>M. C. Strong, 1997, p. 276</ref> y bandes britániques como [[Pink Floyd]] y los Beatles.<ref>Shuker, 1998, p. 234</ref> L'álbum de 1966 de [[The Beach Boys]] ''[[Pet Sounds]]'' tamién abrió'l camín p'actos [[hippie]]s, cola interpretación de les lletres de [[Brian Wilson]] como "una llamada al amor y la comprensión."<ref>J. Derogatis, 1996, p. 19</ref> ''Pet Sounds'' sirvió como una inspiración mayor pa los actos contemporáneos, direutamente inspirando a los Beatles y el so álbum ''Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band''. El senciellu "[[Good Vibrations]]" llegó al númberu unu mundialmente, camudando la perceición tradicional d'un discu. Los Beatles convertir en exponenetes comerciales de la "revolución sicodélica" (y.g., ''[[Revolver (álbum)|Revolver]]'', ''[[Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band]]'' y ''[[Magical Mystery Tour]]'') a finales de los años 60.<ref>{{cita web|autor=|url=http://www.rollingstone.com/news/story/6595610/1_sgt_peppers_lonely_hearts_club_band |títulu=1) Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band |publisher=Rolling Stone |date=1 de payares de 2003 |fechaaccesu=9 de xunu de 2009}}</ref> Nos [[Estaos Xuníos]], bandes de la contracultura volviéronse populares y comerciales. Incluyendo a [[The Mamas & the Papas]] (''[[If You Can Believe Your Eyes and Ears]]''), [[Big Brother and the Holding Company]] (''[[Cheap Thrills]]''), [[Jimi Hendrix]] (''[[Are You Experienced]]''), [[Jefferson Airplane]] (''[[Surrealistic Pillow]]''), [[The Doors]] y [[Sly and the Family Stone]] (''[[Stand!]]'').<ref>M. C. Strong, 2002</ref> Mientres la escena hippie nacía en [[California]],<ref>Shuker, 1998, p. 72</ref> una escena más esperimental apaecía en [[Nueva York]]<ref>B. Longhurst, 1995, p. 108</ref> que trío énfasis [[vanguardismu]] y l'arte de la música. Bandes como [[The Velvet Underground]] remanecieron de la escena clandestina y dieron la música pa Exploding Plastic Inevitable, una serie d'eventos mediáticos diseñaos por Warhol y los sos collaboradores en 1966 y 1967. Les lletres del Velvet Underground yeren consideraes esperimentales y escandaloses pa la era, yá que falaben alrodiu de les identidaes transgéneros y l'usu de drogues de les celebridaes de Warhol.<ref>Derogatis, 1996, p. 44</ref> [[Ficheru:Jimi Hendrix Experience in Fenklup.png|left|thumb|The [[Jimi Hendrix Experience]] presentar en televisión en marzu de 1967.]] [[MC5]] tamién remaneció mientres los 60 introduciendo'l [[garage rock]], que usualmente acompañar por lletres sociopolíticas y de contracultura. MC5 tenía llazos con grupos d'izquierda como "[[Up Against the Wall Motherfuckers]]" y el poeta [[John Sinclair]],<ref>Dogget, 2007, p. 117</ref> polo que participó en colar en in [[Chicago]], onde asocedieron disturbios pola [[Guerra de Vietnam]] y el recién asesinatu de [[Martin Luther King, Jr.]] y [[Robert Kennedy]].<ref>D. Snowman, 1978, p. 155</ref> MC5, [[The Stooges]] y los Velvet Underground, yeren vistos por influecias pal sondio del [[protopunk]] que eventualmente dio llugar al [[punk rock]] y el [[heavy metal]] a finales de los setenta.<ref>Shuker, 1998, p. 237</ref> Otru llugar importante pa la contracultura foi [[Austin (Texas)|Austin]], qu'a partir de los sos escenarios dio a conocer a persones como [[Janis Joplin]], [[13th Floor Elevators]], [[Shiva's Headband]], el Conqueroo, y dempués, [[Stevie Ray Vaughan]]. Austin tamién foi'l llar de la nueva izquierda y d'artistes importantes como [[Gilbert Shelton]], [[Jaxon|Jack Jackson]] (Jaxon), y [[Jim Franklin]].<ref>[[Jim DeRogatis]], ''Turn On Your Mind: Four Decades of Great Psychedelic Rock'' (Milwaukie, EL MIO: Hal Leonard, 2003), ISBN 0-634-05548-8.</ref> La década de los 60 foi la dómina de los [[festivales de rock]], que tuvieron un papel importante nel esparcimientu de la contracultura.<ref>{{cita noticia |last=Mankin |first=Bill |url=http://likethedew.com/2012/03/04/we-can-all-join-in-how-rock-festivals-helped-change-america/ |títulu=We Can All Join In: How Rock Festivals Helped Change America |work=Like the Dew: A Journal of Southern Culture and Politics |date=4 de marzu de 2012 |fechaaccesu=19 de marzu de 2012}}</ref> El [[Monterey Pop Festival]], que llanzó la carrera de [[Jimi Hendrix]] n'Estaos Xuníos, foi unu d'esos festivales.<ref>Derogatis, 1996, p. 95</ref> El Festival de Isle of Wight n'Inglaterra, traxo a artistes como [[The Who]], [[The Doors]], [[Joni Mitchell]], Hendrix, Dylan, ente otros .<ref>Sounes, 2002, p. 296</ref> En 1969 el [[Festival de Woodstock]] en Nueva York convertir nun símbolu del movimientu,<ref>{{cita noticia|last=Kilgannon|first=Corey|títulu=3 Days of Peace and Music, 40 Years Later|url=http://www.nytimes.com/2009/03/19/arts/artsspecial/19love.html?pagewanted=all&_r=0|newspaper=New York Times|date=17 de marzu de 2009}}</ref> a pesar de nun tener una asistencia tan grande como Isle of Wight.<ref name="Dogget">Dogget, 2007, p. 58</ref> [[Ficheru:The Doors in Copenhagen 1968.jpg|thumb|[[The Doors]] presentándose en 1968 en [[Copenḥague]].]] Mientres el rock sicodélicu crecía ".<ref>Matusow, 1986, p. 297</ref> los álbumes de llarga duración dexaron faer más esperimentos<ref>Strong, 1997, p. 317</ref>). Inclusive les regles pa los senciellos camudaron y yá nun precisaben durar solu trés minutos como "[[Like a Rolling Stone]]" de Bob Dylan, de más de 6 minutos de duración.<ref name="Sounes" /> El [[Free jazz]] desenvolver nos 50 y 60. La música producir con una gran variedá, mientres los músicos intenta alteriar, estender y romper les convenciones del [[jazz]]. Anque foi consideráu como esperimental y vanguardista, el free jazz intentó tornar el jazz a los sos "raigaños primitivos" faciendo énfasis na improvisación. El Free jazz acomuñar coles innovaciones d'[[Ornette Coleman]] y [[Cecil Taylor]] y l'últimu trabayu de [[John Coltrane]]. Otros músicos importantes incluyíen a [[Charles Mingus]], [[Eric Dolphy]], [[Albert Ayler]], [[Archie Shepp]], [[Joe Maneri]] y [[Sun Ra]]. Mientres los principios de los 60 el free jazz establecer con disqueras Prestige, Blue Note ya Impulse, y marques independiente como [[ESP Disk]] y BYG Actuel. La improvisación musical ensin regles desenvolver ente los artistes. [[Allmusic Guide]] diz que "alredor de 1967, los mundos del jazz y el rock yera dafechu distintos".<ref>{{Allmusic|class=esquice|id=style/d299|pure_url=yes}}</ref> Sicasí'l términu, "[[jazz-rock]]" (o "jazz/rock") foi usáu como sinónimu de la so fusión. A finales de sesenta los músicos qu'esperimentaben col jazz tamién usaben ritmos de rock y preseos llétricos, y grupos de rock como [[Cream]] y los [[Grateful Dead]] empezaben a "incorporar elementos de jazz a la so música" al "expermientar cola improvisación llibre". Dellos grupos de rock como [[Soft Machine]], [[Colosseum]], [[Caravan (banda inglesa)|Caravan]], [[Nucleus]], [[Chicago (banda)|Chicago]], [[Spirit]] y [[Frank Zappa]]) empezaron a entemecer ritmos y preseos.<ref name="tesser">N. Tesser, ''The Playboy Guide to Jazz'', (Plume, 1998), ISBN 0-452-27648-9, P. 178</ref> === Cine === [[Ficheru:Psych out.jpg|250px|right|thumb|Póster del cine d'esplotación hippe ''[[Psych-Out]]'']] La contracultura non solo viose afeutada pol cine, sinón que foi un preséu que dio conteníu relevante y nuevo talentu a la industria. ''[[Bonnie and Clyde (película)|Bonnie and Clyde]]'' foi aceptada polos mozos una y bones "la alienación de la mocedá de lo sesenta comparar cola imaxe del direutor de los años trenta"<ref>M. A. Jackson and J. E. O'Connor, 1980, P237</ref> Les películes de la era tamién s'enfocaben nos cambeos qu'asocedíen nel mundu. Un signu d'esto yera la visibilidá de la subcultura hippie nos medios popular y clandestín. El cine hippie ye'l [[cine d'esplotación]] de los sesenta, alrodiu de la contracultura hippie<ref>{{cita web |url=http://thesocietyofthespectacle.com/2009/04/mondu-mod-worlds-of-hippie-revolt-and-other-weirdness/ |títulu=Mondu Mod Worlds Of Hippie Revolt (And Other Weirdness) |publisher=Thesocietyofthespectacle.com |date=5 d'abril de 2009 |fechaaccesu=3 de febreru de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131112091111/http://thesocietyofthespectacle.com/2009/04/mondu-mod-worlds-of-hippie-revolt-and-other-weirdness/ |fechaarchivu=12 de payares de 2013 }}</ref> con situaciones estereotipaes asociaes col movimientu como'l consumu de [[marijuana]] y [[LSD]], el sexu y les fiestes sicodéliques. Dellos exemplos incluyeron ''[[The Love-ins]]'', ''[[Psych-Out]]'', ''[[The Trip (1967 película)|The Trip]]'', y ''[[Wild in the Streets]]''. La obra musical ''[[Hair (musical)|Hair]]'' impresionó a les audiencies con desnudez frontera. L'aventura en carretera de [[Dennis Hopper]] en ''[[Easy Rider]]'' (1969) foi aceptada como una película que marcó la era.<ref>P. Biskind, 1999, P74</ref><ref>{{cita web|url=http://www.express.co.uk/news/showbiz/440238/Jack-Nicholson-the-original-Hollywood-bad-boy|títulu=Jack Nicholson the original Hollywood bad boy|last1=Edge |first1=Simon |date=23 d'ochobre de 2013 |website=express.co.uk|publisher=Northern & Shell |fechaaccesu=1 de mayu de 2014}}</ref> ''[[Medium Cool]]'' presentó la Democratic Convention de 1968 xuntu colos disturbios policiacos en Chicago polo qu'hai la película foi nomada como "una fusión del cinema de realidá y el radicalismu políticu".<ref>J. Pym, 2002, P741</ref> One filme-studio attempt to cash in on the hippie trend was 1968's ''[[Psych-Out]]'',<ref>J. Pym, 2002, P932</ref> En Francia la [[Nouvelle vague]] foi un términu acuñáu por críticos d'un grupu de [[Cine francés|realizadores franceses]] de finales de los 50 y 60, influyíos pol [[neorealismu italianu]] y el cinema clásicu de [[Hollywood]]. A pesar de nunca entamar formalmente'l movimientu, la nueva fola de direutores xunir pol refugu del cinema clásicu y un espíritu de nuevu clasicismu icónico, convirtiéndose nun exemplu del [[cine arte]] européu. Munchos tamién arreyaron nel so trabayu les temes sociales y políticos importantes de la era, faciendo esperimentos radicales cola edición y l'estilu visual y narrativo pa romper los paradigmes conservadores. El grupu ''Rive Gauche'' («[[Marxe izquierda (París)|Marxe Izquierda]]») foi un contingente de realizadores acomuñaos cola nueva fola francesa, identificáu per primer vegada como tal por [[Richard Roud]].<ref name=hfa>"The Left Bank Revisited: Marker, Resnais, Varda", ''Harvard Film Archive'', [http://hcl.harvard.edu/hfa/films/2000mayjun/leftbank.html] Access date: August 16, 2008.</ref> El grupu correspondiente de la marxe derecha constituyir polos más famosos y esitosos direutores de la nueva fola, acomuñaos colos ''[[Cahiers du cinéma]]'' ([[Claude Chabrol]], [[François Truffaut]], y [[Jean-Luc Godard]]).<ref name=hfa/> Dellos direutores de Left Bank son [[Chris Marker]], [[Alain Resnais]] y [[Agnès Varda]].<ref name=hfa/> Roud describe un distintivu "gustu por un tipu de vida [[bohemia (cultura)|bohemiu]] y una impaciencia pola conformidá de la Marxe Derecha, una gran participación na lliteratura y les [[artes plástiques]], y un consecuente interés nel [[cine esperimental]]", según una nueva identificación cola [[izquierda]]".<ref name=hfa/> Otres películes del nueva fola alredor del mundu acomuñar col Nuevu Cine Alemán de los 60, la Nueva Fola de Checoslovaquia, el [[Cinema Novo]] de Brasil y la Nueva Fola Xaponesa. Mientres esta década, el términu "[[cine arte]]" empezó a usase más nos Estaos Xuníos que n'Europa. Nesti país el términu tenía una gran definición qu'incluyía películes de llinguaxe estranxeru (non inglés), películes d'autor, [[cine independiente]], [[cine esperimental]], documentales y curtiumetraxes. Nos sesenta'l "cine d'arte" convertir nun eufemismu pa les películes provocadores [[B-movies]] d'Italia y Francia. Pa los 1970, el términu yera usáu pa describir a la [[pornografía]] en filmes europeos con estructures artístiques asemeyaes a la película sueca ''[[I Am Curious (Yellow)]]''. La década de los 60 foi un periodu importante pal cine d'arte; la presentación de delles películes importantes dexaron faer crecer el [[cine européu]] d'arte, que traxo carauterístiques de la contracultura en realizadores como [[Michelangelo Antonioni]], [[Federico Fellini]], [[Pier Paolo Pasolini]], [[Luis Buñuel]] y [[Bernardo Bertolucci]]. === Teunoloxía === {{ external media | video1 = {{YouTube|UF8uR6Z6KLc|Counterculture technology prodigy and Apple co-founder Steve Jobs' 2005 Commencement Address at Stanford University}} }} Nos entamos del mundu cibernéticu, los hippies vieron a los ordenadores como una ferramienta de [[control políticu]] [[Orwelliano|orwelliana]], encargada de restar llibertá, tantu, que l'alvertencia de les [[tarxeta furada|tarxetes furaes]] d'aquella dómina, «Nun doblar, furar o tullir» foi utilizada polos pacifistes con cierta ironía. Sicasí, n'averase los años 70 la mentalidá empezó a evolucionar escontra una concepción de la [[informática]] rellacionada cola espresión individual y non col control burocráticu pol cual los estudiantes universitarios protestaren orixinalmente. [[Timothy Leary]] llegó a afirmar que'l ordenadores personales convirtiérense nel nuevu [[LSD]]. Tantu foi asina que, como rellata'l llibru ''Steve Jobs'',<ref>{{cita llibru|apellíos=Isaacson|nome=Walter|enllaceautor=|títulu=Steve Jobs|url=|fechaaccesu=|añu=2011|editorial=Simon & Schuster|isbn=|editor=|ubicación=|páxina=|idioma=|capítulu=}}</ref> de [[Walter Isaacson]], munchos pioneros, incluyíu Jobs, viéronse immersos na contracultura de la década de los 60 y 70 onde los [[Hippie|hippies]] y los ''[[Geek|geeks]]'' empezaron a asolapase, pos el movimientu contracultural axuntaba una serie de persones comenenciudes al empar poles [[matemátiques]], la [[ciencia]], la [[electrónica]] y el LSD, amás d'otres sustances y corrientes de pensamientu como'l [[Zen|budismu zen]]. Nel ensayu de 1986 "De Satori a Silicon Valley",<ref>[https://web.archive.org/web/20110608070447/http://www-sul.stanford.edu/mac/primary/docs/satori/index.html "From Satori to Silicon Valley"] - Roszak, Stanford</ref> l'historiador cultural [[Theodore Roszak (scholar)|Theodore Roszak]] señala que l'[[Apple Computer]] remanez de la contracultura de la mariña oeste. Roszak diz que'l desenvolvimientu del ordenador d'Apple, crea una evolución de los "dos Steves" ([[Steve Wozniak]] y [[Steve Jobs]]), de desarrolladores d'Apple a homes de negocios. Como ellos, munchos pioneros tempranos en computación y redes - dempués d'afayar el [[LSD]] y pasar pola campus de Berkeley, Stanford, y el MIT a finales de los sesenta y principios de los setenta - diben remanecer d'esta casta social de "inadautaos sociales" pa crear el mundu modernu. El músicu [[Bono (músicu)|Bono]] afirmó qu'ellos víen les coses d'una forma distinta: «Los sistemes xerárquicos de la [[Mariña Este de los Estaos Xuníos|Mariña Este]] d'[[Inglaterra]], [[Alemaña]] o [[Xapón]] nun favorecíen aquel tipu de pensamientu. Los años sesenta crearon una mentalidá [[Anarquía|anárquica]] que resulta fantástica pa imaxinar un mundu qu'inda nun esiste.» Mas antes de llegar a Silicon Valley, l'añu 1975 realizar nel garaxe de [[Gordon French]] la primer xunta del [[Homebrew Computer Club]], cola filosofía de compartir idees y esperimentar llibremente cola informática y les nueves formes d'espresase al traviés d'ella, anque apaecieron dellos ''[[Hacker|hackers]]'' poco comenenciudos nel estudiu de los cambeos sociales que podíen llograse y namái estelaos pola teunoloxía. [[Stewart Brand]], creador de nueves idees, visionariu, participante en Palo Alto, un estudiu de los años sesenta sobre LSD, y organizador del Trips Festival, un eventu musical rellacionáu explícitamente coles [[Droga sicodélica|drogues sicodéliques]], animó a los partes de la contracultura a xunise colos nuevos ''hackers'' o furoners pa consiguir un oxetivu común. Brand trabayó xunto a [[Douglas Engelbart|Doug Engelbart]] pa crear una presentacón sobre nueves teunoloxíes denominada "La madre de toles demostraciones". «La mayor parte de la nuesa xeneración faía de menos el ordenadores por consideralos la representación del control centralizáu -dixo Brand. Aun así, un pequeñu grupu (el cual dempués denominaríen ''hackers'') aceptó'l ordenadores y dispúnxose a tresformalos en ferramientes de lliberación. Aquel resultó ser l'auténticu camín escontra'l futuru». Poco dempués, Brand amplió una tienda que tenía pa crear el ''Catálogu de tola Tierra'', cola idea d'ufiertar les ferramientes necesaries pa utilizar los productor del procesu que se taba llevando a cabu y una filosofía entá pocu vista, que la teunoloxía puede ser nuesa amiga. «Ta desenvolviéndose un mundu de poder íntimu y personal -escribió Brand nel catálogu-, el poder del individuu pa llevar a cabu la so propia educación, p'atopar la so propia inspiración, pa forxar la so propia redolada y pa compartir la so aventura con cualesquier que tea comenenciudu». Este foi un llibru qu'acompañó a Jobs inclusive na universidá y na etapa de creaciones revolucionaries y visión comercial que lo llevaron a ser unu de los máximos esponentes del ésitu del sistema actual. === Relixón, espiritismu y lo oculto === Munchos hippies refugaron la relixón entamada popular en favor d'esperiencies espirituales más personales, usualmente tomando creencies indíxenes y folclóriques, pero si aceptaben una fe tradicional probablemente sería [[budismu]], [[unitarismu universalista]], [[hinduismu]] o [[restauracionismu]] cristianu. Dellos hippies tamién se xunieron al [[neopaganismu]], especialmente a la [[Wicca]]. Nel llibru de 1991, ''Hippies and American Values'', Timothy Miller describe'l ethos hippie como un "movimientu relixosu" que les sos meta yera trescender les llimitaciones de les instituciones relixoses tradicionales. "Como munches relixones alternatives, los hippies yeren grandemente contrarios coles instituciones relixoses de la cultura dominante, ya intentaben atopar nueves y más fayadices formes de cumplir con xeres que les relixones dominantes nun tomaben en cuenta."<ref>{{cita llibru|url=https://books.google.com/books?id=y7F31yYxOMAC&pg=PA16&lpg=PA16&dq=hippie+as+a+religious+movements&source=bl&ots=HBMRWRs-zN&sig=0rEsZECxVWDhme6MO1Ui8-AFZ3k&hl=en&sa=X&ei=89oAT4uoIdTYiQKC0-SDDw&ved=0CDQQ6AEwAjgK#v=onepage&q=hippie%20as%20a%20religious%20movements&f=false |first=Timothy|last= Miller|títulu=Hippies and American Values |publisher=Univ Tennessee Press; 1st edition|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2013}}</ref> Nel so trabayu contemporaneu seminal, ''The Hippie Trip'', Lewis Yablonsky fai referencia a aquellos que yeren los más respetaos nos estatus hippie que yeren líderes espirituales, llamaos grandes "padres" que surdieron nesa dómina.<ref>''The Hippie Trip'', Lewis Yablonsky, p. 298</ref> Unu d'estos "grandes padres" hippies yera'l profesor de la Universidá Estatal de San Francisco, Stephen Gaskin. Empezando en 1966, la "Monday Night Class" de Gaskin eventualmente superó la capacidá del salón y atraxo a 1500 siguidores hippies p'aldericar valores espirituales, tomaos del cristianismu, budismu ya hinduismu. En 1970 Gaskin fundó una comunidá llamada The Farm en Tennessee, EE.&nbsp;UU., y rexistró la relixón como "Hippie."<ref>{{cita web |url=http://www.thefarm.org/lifestyle/miller.html |títulu=Communal Religions |publisher=Thefarm.org |date=6 d'ochobre de 1966 |fechaaccesu=21 de payares de 2012 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120511184303/http://www.thefarm.org/lifestyle/miller.html |archivedate=11 de mayu de 2012 }}</ref><ref>{{cita web|url=http://www.tokeofthetown.com/2010/12/new_book_tells_inside_story_of_biggest_hippie_comm.php |títulu=New Book Tells Inside Story Of Biggest Hippie Commune In U.S. - Toke of the Town - cannabis news, views, rumor and humor |publisher=Toke of the Town |date=23 d'avientu de 2010 |fechaaccesu=21 de payares de 2012}}</ref><ref>{{cita web|autor=Night Class |url=http://www.amazon.com/Monday-Night-Class-Stephen-Gaskin/dp/1570671818/ref=sr_1_1?s=books&ie=UTF8&qid=1325485159&sr=1-1 |títulu=Monday Night Class: Stephen Gaskin: 9781570671814: Amazon.com: Books |publisher=Amazon.com |fechaaccesu=21 de payares de 2012}}</ref> [[Ficheru:John Lennon performing Give Peace a Chance 1969.jpg|right|thumbnail|Grabación de "Give Peace a Chance". D'izquierda a derecha: Rosemary Leary , [[Tommy Smothers]], John Lennon, Timothy Leary, Yoko Ono, Judy Marcioni y [[Paul Williams]], 1 de xunu de 1969.]] [[Timothy Leary]]yera un [[psicólogu]] y escritor d'Estaos Xuníos, conocíu por sofitar l'usu de drogues psicoactivas. El 19 de setiembre de 1966, Leary fundó la Lliga pol Descubrimientu espiritual, una relixón declarando al LSD como un sacramentu sagráu, nun intentu ensin ésitu de caltener el so estatus llegal basáu nun argumentu pola "llibertá de relixón". La ''Esperiencia sicodélica'' inspirar nel cantar "[[Tomorrow Never Knows]]" escrita por John Lennon nel álbum ''[[Revolver (álbum)|Revolver]] '' de los Beatles.<ref name="Sante">{{cita noticia| last = Sante| first = Luc| títulu= The Nutty Professor | work=[[The New York Times Book Review]]| date = 26 de xunu de 2006| url = http://www.nytimes.com/2006/06/25/books/review/25sante.html?pagewanted=all| fechaaccesu = 12 de xunetu de 2008}}</ref> Publicó un panfletu en 1967 llamáu "Empieza la to propia relixón" y foi convidáu en xineru de 1967 a [[Human Be-In]], una xunta de 30&nbsp;000 [[hippie]]s nel [[Golden Gate Park]] en San Francisco pa dar un platiga. El creo la frase "Turn on, tune in, drop out".<ref>{{cita llibru|url=https://books.google.co.uk/books?id=eFaq_I24teQC&pg=PA641&dq=timothy+leary+%22michael+bowen%22&lr=&as_brr=0&client=firefox-a&redir_esc=y#PPA299,M1|títulu=Timothy Leary: A Biography|first=Robert|last=Greenfield|publisher=Books.google.co.uk|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20131012021515/https://books.google.co.uk/books?id=eFaq_I24teQC&pg=PA641&dq=timothy+leary+%22michael+bowen%22&lr=&as_brr=0&client=firefox-a&redir_esc=y#PPA299,M1|fechaarchivu=12 d'ochobre de 2013}}</ref> El ''[[Principia Discordia]]'' foi'l testu fundador del [[Discordianismo]], escritu po Greg Hill, ([[Malaclypse the Younger]]) y [[Kerry Wendell Thornley]] (Lord Omar Khayyam Ravenhurst). Foi orixinalmente publicáu sol títulu "Principia Discordia or How The West Was Lost" nuna edición llindada de cinco copies en 1965. El títulu, lliteralmente "Principiu Discordantes", foi usáu pa caltener l'enclín del [[Latin]] como llingua preferida pa los arreglos gramaticales.<ref>{{cita noticia|last=Frauenfelder|first=Mark|títulu=Publisher alters, then copyrights Principia Discordia|url=http://www.boingboing.net/2006/11/01/publisher-alters-the.html|newspaper=Boing Boing|date=1 de payares de 2006}}</ref> El magu inglés [[Aleister Crowley]] convertir nun iconu pa los nuevos movimientos espirituales alternativos, según pa los músicos de rock. Los Beatles incluyir como una de les figures na portada del álbum de 1967, ''Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band'', ente que [[Jimmy Page]], el guitarrista y co-fundador de la banda Led Zeppelin estelar por Crowley, llogrando ropa, manuscritos y oxetos de rituales, mientres la puya de los setenta en [[Boleskine House]], que tamién apaez na película de la banda ''[[The Song Remains the Same (película)|The Song Remains the Same]]''. Nel aviesu del álbum de los Doors, ''13'', Jim Morrison y otros integrantes de la banda posen con Aleister Crowley. Timothy Leary abiertamente nomó a Crowley como inspiración.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=2gY3dSqs68A Timothy Leary: I carried on Aleister Crowley's work ]</ref> == Crítiques y legáu == [[Ficheru:Names of Vietnam Veterans.jpg|thumb|160px|left|Segmentu de "Wall", memorial que enlista los nome de 60&nbsp;000 estauxunidenses muertos na guerra.]] L'impautu duraderu, incluyendo les consecuencia in-intencionales, la producción creativu y el legáu xeneral de la era de la contracultura siguía siendo aldericáu, aldericáu, fechu de menos y celebráu viviegamente. Inclusive la noción de ''cuándo'' la contracultura incorporó a la [[Xeneración Beat]], cuándo dio llugar a la siguiente xeneración, y lo que pasó ente una y otra entá s'alderique. Según l'autor ''underground'' y contracultural [[Barry Miles]], "Paecíame que la década de los 70 foi cuando la mayoría de coses que la xente atribuyó a la década de los 60 pasó de verdá: foi una era d'estremos, la xente consumía más drogues, tenía los pelo más llargo, ropes más estrañes, más sexu, protestaben más violentamente y tamién s'atopaba con más oposición per parte del sistema. Foi una dómina de sexu, drogues y rock'n'roll, como dixo [[Ian Drury]]. La esplosión contracultural de la década de 1960 solo arreyó a unos cuantos miles de persones nel Reinu Xuníu y seique diez veces esta cantidá n'Estaos Xuníos, en gran parte pola oposición a la Guerra de Vietnam, ente que les idees de los setenta espardiéronse alredor del mundu."<ref>{{cita web|last1=Miles|first1=Barry|títulu=In the Seventies: Adventures in the Counterculture (Comments from the Author's Website)|url=http://barrymiles.co.uk/all-books/in-the-seventies/|website=barrymiles.co.uk|publisher=Barry Miles|fechaaccesu=17 de xunetu de 2014}}</ref> {{ external media | video1 = {{YouTube|oaBnIzY3R00|1968: "Beat" author Jack Kerouac, an early critic of the hippies and the larger counterculture, alderiques with sociologist Dr. Lewis Yablonksy, musician Ed Sanders, and conservative commentator William F. Buckley, Jr. on US TV's ''Firing Line''}}}} Una unidá d'enseñanza de la Universidá de Columbia comparte les sos notes alrodiu de la contracultura: "Anque'l historiadores nun tán acordies cola influencia de la contracultura na política y sociedá estauxunidense, la mayoría describen a la contracultura con términos similares. Virtualmente tolos autores + por casu na derecha [[Robert Bork]] en [[Slouching Towards Gomorrah|''Slouching Toward Gomorrah: Modern Liberalism and American Torne'']] (New York: Regan Books,1996) y, na izquierda, [[Todd Gitlin]] en ''The Sixties: Years of Hope, Days of Rage'' (New York: Bantam Books, 1987)— caractericen a la contracultura como autu-indulxente, infantil, irracional, narcisista, ya inclusive peligrosu. Aun así, munchos historiadores lliberales ya izquierdistes atopen elementos constructivos, ente que aquellos na derecha nun la suelen faer."<ref>{{cita web |url=http://caho-test.cc.columbia.edu/pcp/14203.html |títulu=The Legacy of the Counterculture |last1=George |first1=Jason |date=2004 |website=columbia.edu |publisher=Columbia University |fechaaccesu=23 de mayu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120329172653/http://caho-test.cc.columbia.edu/pcp/14203.html |fechaarchivu=29 de marzu de 2012 }}</ref> [[Ficheru:Sterling Hall plaque.jpg|thumb|160px|left|Placa honrando a les víctimes d'agostu de 1970 nos bombardeos de la Universidá de Wisconsin, Madison.]] La lleenda de la pantalla [[John Wayne]] igualó aspeutos de los programes sociales nesta década cola nacencia del [[Estáu del bienestar]], "… Yo sé tou sobre esti. A finales de los años venti, cuando yera un estudiante de segundu añu na USC, yera un socialista - pero yá nun lo yera cuando fui. L'estudiante universitariu promediu desea idealmente que toos tenas xeláu pa cada comida. Pero a midida que crez y empieza a pensar más nes sos responsabilidaes y nes de los otros home, él da cuenta que nun puedo funcionar d'esta manera - que delles persones nun intenten ayudar... Creo nos beneficios sociales - un programa de beneficios sociales. Nun creo qu'una persona tenga de ser capaz de sentase ensin faer nada y recibir esti beneficiu. Gustaríame saber porque los fatos bien educaos siguen perdonando a les persones folgazán y llenu de quexes que piensen que'l mundu débe-yos daqué na so vida. Gustaríame saber porqué faer escuses pa cobardes que cuspen na cara de la policía y dempués cuerren detrás de les hestories llamentables del sistema xudicial. Nun puedo entender porque estes persones que carguen cartelos pa salvar la vida d'un criminal nun piensen na víctimes inocentes."<ref>{{cita llibru |last1=Roberts |first1=Randy |last2=Olsen |first2=James Stuart |date=1997 |títulu=John Wayne:America |page=580 |isbn=0803289707 | publisher=Bison Books}}</ref> L'enantes demócrata progresista, [[Ronald Reagan]], que darréu se volvió conservador y foi Gobernador de California y el presidente nᵘ 40 de los Estaos Xuníos, fala alrodiu de un grupu de protestantes con cartelos, "L'últimu montón de manifestantes taben cargando rótulos que dicía 'Amorez, non la guerra.' L'únicu problema ye que nun paecíen capaces de faer nenguna de los dos."<ref>{{cita web |url=http://www.cbsnews.com/news/ronald-reagan-master-storyteller/ |títulu=Text & Videu: Ronald Reagan, Master Storyteller |last1=Rather |first1=Dan | last2=Vries |first2=Lloyd |date=7 de xunu de 2004 |website= cbsnews.com|publisher=CBS Interactive |fechaaccesu=28 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=Jz4BvgTKQIE |títulu=American Idol - Reagan |last1=Jarecki |first1=Eugene |date=2011 |website=https://www.bbc.co.uk/programmes/b00ydg7t |publisher=BBC Four |fechaaccesu=18 de xunu de 2014}}</ref> La "[[fienda xeneracional]]" ente los mozos ricos y los sos padres marcaos pola probeza foi un componente críticu na cultura de sesenta. Nuna entrevista cola periodista Gloria Steinem mientres la campaña presidencial n'Estaos Xuníos en 1968, la futura Primer Dama [[Pat Nixon]] espunxo l'abismu xeneracional al mundu ente Steinem, 20 años menor, y ella mesma dempués de que Steinen preguntó a la Sra. Nixon alrodiu de la so mocedá, los sos modelos a siguir y el so estilu de vida. Una penosa neña de la Gran Depresión, Pat Nixon díxo-y a Steinem, "Yo nunca tuvi'l tiempu de pensar en coses como eses, quién quería ser, o a quién almiraba, o tener idees. Yo nunca tuvi tiempu de suañar ser otra persona. Tenía que trabayar. Nun me senté y pensáu nel mio mesma o les mios idees o lo que quería faer... siguí trabayando. Nun tengo tiempu pa esmoleceme alrodiu de quién almirar o con quién identificame. Nun soi pa nada como tu... toes eses persones que la tuvieron fácil."<ref>{{cita llibru|last1=Halberstam|first1=David|títulu=The Fifties|date=1993|publisher=Random House/Villard|location=New York|isbn=0-679-41559-9|page=324|edition=First}}</ref> En términos económicos, sostúvose que la contracultura solo supunxo crear nueves idees de [[segmentación de mercado|segmento de mercáu]] pa un grupu "a la moda".<ref>{{cita web |url=http://www.economist.com/node/4027702 |títulu=The selling of the counterculture (Book Review: The Rebel Sell) |date=6 de mayu de 2005 |website=economist.com |publisher=The Economist Newspaper Limited |fechaaccesu=23 de mayu de 2014}}</ref> Inclusive antes del movimientu de la contracultura llegara al cumal de la so influencia, el conceutu d'adopción de polítiques socialmente responsables por corporaciones del sistemes foi aldericáu pol economista [[Milton Friedman]] (1962), "Pocos enclinos podríen minar tan fondamente los mesmos cimientos de la nuesa sociedá llibre como l'aceptación per parte de los oficiales corporativos d'una [[responsabilidá social corporativa|responsabilidá social]] otra que xenerar el máximu beneficiu posible pa los accionistes. Esta ye una doctrina fundamentalmente subversiva. Si los empresarios tienen una responsabilidá social distinta que xenerar el máximu beneficiu posible pa los accionistes, ¿cómo van poder saber ellos qué ye? ¿Pueden los individuos privaos autu-escoyíos decidir lo que ye l'interés social?"<ref>{{cita llibru|last1=Silk|first1=Leonard|last2=Silk|first2=Mark|títulu=The American Establishment|date=1980|publisher=Basic Books|location=New York|isbn=0-465-00134-3|page=317}}</ref> Nel Reinu Xuníu, el comentador [[Peter Hitchens]] identifica a la contracultura como unu de los factores contribuyentes a los que ve como un malestar xeneral na política británica.<ref>{{cita llibru|autor=Hitchens, Peter|títulu=[[The Broken Compass: How British Politics Lost its Way]] |publisher=Continuum International Publishing Group Ltd.|añu=2009|isbn=978-1-84706-405-9}} - see conclusion, 'The Broken Compass'</ref> {{ external media | video1 = {{YouTube|bVlj6lu4EOQ|2014-06-14: Stanford Professor Fred Turner discusses 1960s counterculture and apures Class of '14 to embrace technology and politics to improve society.}} }} Nel 2003, autor y anterior activista de la llibertá d'espresión, [[Greil Marcus]] foi citáu, "Lo que pasó va cuatro décades na historia. Nun ye solo un incidente curtiu na historia del enclinos. Quién quiera que se presente a les marches en contra de la Guerra con Iraq, siempres asocede con una alcordanza de la eficacia y la felicidá y la gratificación de protestes similares que tomaron lugar año antes... Nun importa que yá nun haya contracultura, porque la contracultura del pasáu da-y a les persones un sentíu y facer pensar que la so diferenciación importa."<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2003/03/23/style/a-movement-yes-but-non-counterculture.html? |títulu=A Movement, Yes, but Non Counterculture |last1=Leland |first1=John|date=23 de marzu de 2003 |website=nytimes.com |publisher=The New York Times Co. |fechaaccesu=22 de mayu de 2014}}</ref> Cuando se-y preguntar alrodiu de les perspeutives del movimientu contracultural na transición a la era dixital, l'antiguu lletrista de Grateful Dead, el autodenominado "ciberlibertario" [[John Perry Barlow]] dixo, "Yo empecé como un adolescente ''[[beatnik]]'' y dempués convertíme a hippie y dempués al cyberpunk. Y agora sigo siendo miembru de la contracultura, pero nun sé cómo llamala. Ya incliné a pensar qu'esto yera daqué bonu, peroque una vegada que la contracultura n'Estaos Xuníos tienga un nome los medios pueden tomala, y la industria publicitario puede convertila nun trucu de publicidá. Pero sabes, agora mesmu nun toi seguro que seya daqué bonu, porque nun tenemos una bandera qu'enseñar. Ensin un nome nun puede haber un movimientu coherente."<ref>{{cita web |url=http://www.utne.com/community/cognitivedissidentjohnperrybarlow.aspx#axzz32SGxVXXx |títulu=Cognitive Dissident: John Perry Barlow |last1=Dickinson |first1=Tim |date=14 de febreru de 2003 |website=utne.com |publisher=Mother Jones via Utne Reader |fechaaccesu=22 de mayu de 2014}}</ref> La defensora de la llibertá d'espresión y l'antropoloxía social, Jentri Anders reparó un númberu de llibertaes que yeren atopaes dientro la comunidá contracultural na que vivió y estudió: "la llibertá d'esplorar el nuesu propiu potencial, la llibertá de crease a sigo mesmu, la llibertá de la espresión personal, la llibertá de los horarios, la llibertá de los roles puramente definíos y de los estatus de xerarquía..." Adicionalmente, Anders creyó que delles persones dientro de la contracultura deseyaben modificar la educación de los neños por que yá nun desanimara, y nel so llugar afalara a "un sentíu estéticu, amor pola naturaleza, pasión pola música, deséu de reflexón, o d'una independencia marcada."<ref>Jentri Anders, Beyond Counterculture, Washington State University Press, 1990, ISBN 978-0-87422-060-5 & ISBN 978-0-87422-060-5</ref><ref>Kitchell, 1990</ref> {{ external media | video1 = {{YouTube|zV3qLXhmSLQ|2009: Peter Coyote on the legacy of the counterculture (excerpt)}} }} En 2007, la ''[[Merry Pranksters|Merry Prankster]]'' [[Carolyn Adams|Carolyn "Mountain Girl" García]] comentó, "Veo los restos del movimientu perdayuri. Ye como les nueces nos xelaos de Ben and Jerry's: ta tan entemecíu que de dalguna manera esperar. Lo bono ye que la escentricidá yá nun resulta tan estraña. Adoptemos la diversidá de munches maneres nesti país. Creo que nos sirvió de bien de."<ref>{{cita web |url=http://www.sfgate.com/entertainment/article/SUMMER-OF-LOVE-40-YEARS-LATER-Just-a-season-2559193.php#photo-2702198 |títulu=SUMMER OF LOVE: 40 YEARS LATER |last1=Selvin |first1=Joel |date=23 de mayu de 2007 |website=sfgate.com |publisher=San Francisco Chronicle/Hearst |fechaaccesu=23 de mayu de 2014}}</ref> == Figures clave == Les siguientes persones son conocíes pola so participación na contracultura nos sesenta. Dalgunes figures claves incidentales o contextuales, como figures de la [[Beat Generation]] tamién participaron direutamente na era de contracultura que lu siguió. La principal área(s) notable de cada figura tán indicaes, poles páxines de Wikipedia d'estes figures. Anque munches de les persones enlistadas son conocíes pol so activismu polos derechos civiles, delles figures que fueron más prominentes na área de los derechos civiles se enlistan dempués. {{div col|colwidth=20em}} * [[Muhammad Ali]] (atleta) * [[Saul Alinsky]] (autor, activista) * [[Bill Ayers]] (activista, profesor) * [[Joan Baez]] (músicu, activista) * [[Sonny Barger]] (Hell's Angel) * [[Walter Bowart]] (publicación de periódicu) * [[Stewart Brand]] (ambientalista, autor) * [[Lenny Bruce]] (comediante, críticu social) * [[William S. Burroughs]] (autor) * [[George Carlin]] (comediante, críticu social) * [[Rachel Carson]] (autor, ambientalista) * [[Neal Cassady]] (Chanciosu, inspiración lliteraria) * [[Cheech & Chong]] (comediantes, críticos sociales) * [[Peter Coyote]] ([[Digger, actor) * [[David Crosby]] (músicu) * [[Robert Crumb]] (artista de cómics underground) * [[David Dellinger]] (pacifista, activista) * [[Angela Davis]] (comunista, activista) * [[Rennie Davis]] (activista, organizador de comunidaes) * [[Emile d'Antonio]] (realizador de cine documental) * [[Bernardine Dohrn]] (activista) * [[Bob Dylan]] (músicu) * [[Daniel Ellsberg]] (delator) * [[Bob Fass]] (afitrió de radiu) * [[Betty Friedan]] (feminista, autor) * [[Jane Fonda]] (actriz, activista) * [[Peter Fonda]] (actor, activista) * [[Jerry García]] (músicu) * [[Stephen Gaskin]] (autor, activista, hippie) * [[Allen Ginsberg]] (poeta beat, activista) * [[Dick Gregory]] (comediante, críticu social, autor, activista) * [[Paul Goodman (writer)|Paul Goodman]] (novelista, guionista, poeta) * [[Wavy Gravy]] (hippie, activista) * [[Bill Graham (promoter)|Bill Graham]] (promotor de conciertos) * [[Che Guevara]] (guerrilla marxista, símbolu revolucionariu) * [[Hugh Hefner]] (editor) * [[Alan Haber]] (activista) * [[Tom Hayden]] (activista, políticu) * [[Abbie Hoffman]] (Yippie, autor) * [[Dennis Hopper]] (actor, direutor) * [[Jack Kerouac]] (autor, críticu tempranu de la contracultura) * [[Ken Kesey]] (autor, [[Merry Prankster]]) * [[Paul Krassner]] (autor) * [[William Kunstler]] (abogáu, activista) * [[Timothy Leary]] (profesor, defensor del LSD) * [[John Lennon]] & [[Yoko Ono]] (músicos, artistes, activistes) * [[Eugene McCarthy]] (políticu antiguerra) * [[Michael McClure]] (poeta) * [[Barry Miles]] (autor, empresariu) * [[Madalyn Murray O'Hair]] (atéu, activista) * [[Jim Morrison]] (músicu, poeta) * [[Ralph Nader]] (defensor del consumidor, autor) * [[Graham Nash]] (músicu, activista) * [[Jack Nicholson]] (guionista, actor) * [[Phil Ochs]] (cantante de protesta/topical) * [[Richard Pryor]] (comediante, críticu social) * [[Jerry Rubin]] (Yippie, activista) * [[Mark Rudd]] (activista) * [[Mario Savio]] (activista de la llibertá d'espresión derechos estudiantiles) * [[John Searle]] (profesor, defensor de la llibertá d'espresión) * [[Pete Seeger]] (músicu, activista) * [[John Sinclair (poeta)|John Sinclair]] (poeta, activista) * [[Gary Snyder]] (poeta, escritor, ambientalista) * [[Smothers Brothers]] (músicos, artistes de la TV, activistes) * [[Owsley Stanley]] (químicu de la cultura de les drogues) * [[Gloria Steinem]] (feminista, editora) * [[Hunter S. Thompson]] (periodista, autor) * [[Kurt Vonnegut]] (autor, pacifista, humanista) * [[Andy Warhol]] (artista) * [[Leonard Weinglass]] (abogáu) * [[Alan Watts]] (filósofu) {{div col end}} == Llinia del tiempu: cronoloxía d'eventos y parteaguas == === Pre-1950 === ==== 1909 ==== * 12 de febreru: Fúndase la [[National Association for the Advancement of Colored People]] nos Estaos Xuníos. La so misión ye la de "asegurar la igualdá de derechos políticos, educativos, sociales y económicos en toles persones y esaniciar l'odiu racial y la discriminación racial."<ref>{{cita web|títulu=NAACP: 100 Years of History|url=http://www.naacp.org/pages/naacp-history|website=naacp.org|publisher=NAACP|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|quote=Founded Feb. 12. 1909, the NAACP is the nation's oldest, largest and most widely recognized grassroots-based civil rights organization. Its more than half-million members and supporters throughout the United States and the world are the premier advocates for civil rights in their communities, campaigning for equal opportunity and conducting voter mobilization.}}</ref> ==== 1919 ==== * La [[metamfetamina]] ye desenvuelta per primer vegada en Xapón. Pa 1960 el "Meth" ye una droga recreativa, y la frase "La velocidá mata" vuélvese popular, inclusive dientro de la contracultura d'alcuerdu al usu de sustances.<ref>{{cita web|títulu=A Brief History of Methamphetamine - Methamphetamine Prevention in Vermont|url=http://healthvermont.gov/adap/meth/brief_history.aspx|website=healthvermont.gov|publisher=Vermont Department of Health|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|quote=1960s: Doctors in San Francisco drug clinics prescribe injections of methamphetamine to treat heroin addiction. Illegal abuse occurs in subcultures such as outlaw biker gangs and students, which cook and use the drug.}}</ref><ref name="Jenkins1999">{{cita llibru|autor=Philip Jenkins|títulu=Synthetic Panics: The Symbolic Politics of Designer Drugs|url=https://books.google.com/books?id=XvtowmM5Nq8C&pg=PA29|añu=1999|publisher=NYU Press|isbn=978-0-8147-4244-0|pages=29–}}</ref> ==== 1920 ==== * Como respuesta a los famosos disturbios en Palmer, fúndase la Unión pola Llibertaes Civiles Americanes (ACLU).<ref>{{cita web |url= https://www.aclu.org/aclu-history|títulu= ACLU History |website=www.aclu.org |publisher= American Civil Liberties Union|fechaaccesu=25 d'abril de 2014}}</ref> ==== 1938 ==== * El Dr. [[Albert Hofmann]] identifica, sintetiza, y prueba el [[LSD]] nel so llaboratoriu [[Sandoz]] en [[Basel, Switzerland]].<ref>{{cita web |url=http://www.telegraph.co.uk/news/obituaries/1912485/Obituary-Albert-Hofmann-LSD-inventor.html |títulu=Obituary: Albert Hoffman |date=29 d'abril de 2008 |website=telegraph.co.uk |publisher=Telegraph Media Group Ltd. |fechaaccesu=21 de mayu de 2014}}</ref> ==== 1942 ==== * Marzu: Fúndase'l Congresu pola Igualdá Racial (CORE)en Chicago.<ref>{{cita web|títulu=The History of CORE|url=http://www.core-online.org/History/history.htm|website=core-online.org|publisher=Congress of Racial Equality|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|quote=The Congress of Racial Equality (CORE) was founded in 1942 as the Committee of Racial Equality by an interracial group of students in Chicago-Bernice Fisher, James R. Robinson, James L. Farmer, Jr., Joe Guinn, George Houser, and Homer Jack.. Many of these students were members of the Chicago branch of the Fellowship of Reconciliation (FOR), a pacifist organization seeking to change racist attitudes. The founders of CORE were deeply influenced by Mahatma Gandhi's teachings of nonviolent resistance.}}</ref> ==== 1944 ==== * [[Harry Gibson]] acuña y populariza el términu "[[hipster]]" pal grupu "hip" de [[Harlem, New York]].<ref name="Birnbaum2013">{{cita llibru|autor=Larry Birnbaum|títulu=Before Elvis: The Prehistory of Rock 'n' Roll|url=https://books.google.com/books?id=yJes-jdk5kEC&pg=PA172|añu=2013|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-0-8108-8638-4|pages=172–}}</ref> ==== 1945 ==== * 16 de xunetu: La primer bomba atómica ye españada con ésitu por científicos civiles ya inxenieros so la direición del exércitu estauxunidense cerca de Alamagordo, Nuevu Méxicu.<ref>{{cita llibru|last1=Lamont|first1=Lansing|títulu=Day of Trinity|date=1965|publisher=Atheneum|location=New York|isbn=978-0689706868|page=235|edition=2nd printing|quote=A pinprick of brilliant light punctured the darkness, spurted upward in a flaming jet, then spilled into a dazzling cloche of fire that bleached the desert to a ghastly white. It was precisely 5:29:45 A.M.}}</ref><ref>[[:File:Trinity Test Fireball 16ms.jpg]]</ref><ref>[[:File:Manhattan Project US Canada Map 2.svg]]</ref> * 6 y 9 d'agostu: Los Estaos Xuníos llancen una bomba atómica en [[Hiroshima]].<ref>{{cita web |url=https://news.google.com/newspapers?nid=1338&dat=19450808&id=gA1iAAAAIBAJ&sjid=d_UDAAAAIBAJ&pg=6720,139195 |títulu=Hiroshima Totally Ruined, Life is Wiped Out, Say Japanese |date=8 d'agostu de 1945 |website=news.google.com/newspapers |publisher=AP via The Spokane Chronicle |fechaaccesu=27 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=https://news.google.com/newspapers?nid=1129&dat=19950809&id=3sMwAAAAIBAJ&sjid=iW4DAAAAIBAJ&pg=6711,4185749 |títulu=Nagasaki's Laegacy: After Hiroshima, was it necessary to drop 2nd A-bomb? |last1=Feinsilber |first1=Mike |date=9 d'agostu de 1995 |website=https://news.google.com/newspapers |publisher=AP via Pittsburgh Post-Gazette |fechaaccesu=27 de mayu de 2014 }}</ref> La Segunda Guerra Mundial nel Pacíficu termina pocu dempués, y gran parte del mundu vese estremáu ente'l Bloque esti y el Bloque oeste, formando'l terrén pa la [[Guerra Fría]] y l'eventual carrera poles armes nucleares polos EE.&nbsp;UU., la URSS, y los sos respeutivos aliaos.<ref>{{cita llibru|last1=Truman|first1=Harry|títulu=Memoirs, Vol. I: Year of Decisions|date=1955|publisher=Doubleday & Co.|location=New York}}</ref><ref>{{cita web|last1=Njølstad|first1=Olav|títulu=The Development and Proliferation of Nuclear Weapons|url=http://www.nobelprize.org/educational/peace/nuclear_weapons/readmore.html|website=nobelprize.org|publisher=Nobel Media AB|date=19 de xunu de 2003}}</ref> ==== 1946 ==== * [[Levittown, Nueva York|Levittown]]: Un modelu de deséu posguerra por una vida suburbana tranquila, y un lletreru pal rompimientu de la familia urbana xunida (onde munches xeneraciones vivíen en ciudaes sol mesmu techu), la primer subdivisión de cases producida en mesa naz nuna anterior granxa de papes en Nueva York. Miles de nueves cases son primeru rentadas (y dempués vendíes) virtualmente nel intre d'una sola nueche, y esti enclín llueu se vuelve nacional. Nos Estaos Xuníos les mudances masives de ciudaes a suburbios y el baby boom tán en progresu.<ref>{{cita llibru|last1=Halberstam|first1=David|títulu=The Fifties|date=1993|publisher=Willard Books (Random House)|location=New York|isbn=0-679-41559-9|pages=134–143|edition=First (pbk)|quote=In 1944 there had been only 114,000 new houses started; by 1946 that figure had jumped to 937,000: to 1,118,000 in 1948; and 1.7 million in 1950.}}</ref><ref name="YoungYoung2010">{{cita llibru|author1=William H. Young|author2=Nancy K. Young|títulu=World War II and the Postwar Years in America: A Historical and Cultural Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=YjbR9EXABPEC&pg=PA458|añu=2010|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-35652-0|pages=458–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=A Brief History of Levittown, New York|url=http://www.levittownhistoricalsociety.org/history.htm|website=levittownhistoricalsociety.org|publisher=Levittown Historical Society|fechaaccesu=30 de xunetu de 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20081220063637/http://www.levittownhistoricalsociety.org/history.htm|archivedate=20 d'avientu de 2008}}</ref> ==== 1947 ==== * Escritores, direutores y actores de Hollywood sospechosos de tener aliances col comunismu convertir nos integrantes de la "[[llista negra de Hollywood]]".<ref>{{cita web|títulu=HUAC (Text & Multi-Media Resources)|url=http://www.history.com/topics/cold-war/huac|website=history.com|publisher=A&Y Networks|fechaaccesu=23 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita llibru|last1=Ceplair|first1=Larry|last2=Englund|first2=Steven|títulu=The Inquisiton in Hollywood: Politics in the Film Community 1930-1960|date=1979|publisher=University of California Press|location=Berkeley, CA, etal|isbn=0-520-04886-5}}</ref> * 8 d'abril: L'Institutu Kinsey d'Investigación del Sexu, Xéneru y Reproducción establez na Universidá d'Indiana. Llibros revolucionarios alrodiu de la sexualidá masculino y femenín creyer en 1948 y 1953.<ref>{{cita web |url=http://www.kinseyinstitute.org/about/chronology.html |títulu=The Kinsey Institute: Chronology of Events and Landmark Publications |website=kinseyinstitute.org |publisher=The Kinsey Institute for Research in Sex, Gender, and Reproduction, Inc |fechaaccesu=10 de xunu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130928231429/http://www.kinseyinstitute.org/about/chronology.html |archivedate=28 de setiembre de 2013 }}</ref> * 18 de setiembre: Les organizaciones de defensa ya intelixencia estauxunidense reorganizar. La fuercia aérea de los Estaos Xuníos (USAF) y la CIA son creaes, y gran parte de l'actividá gubernamental federada de los Estaos Xuníos ye envolubrada en secretos.<ref>{{cita llibru|author1=Committee on Armed Services, U.S. House of Representatives|títulu=National Security Act of 1947|date=26 de xunetu de 1947|publisher=U.S. Government Printing Office|location=Washington, DC|edition=1973-10|quote=Public lAw 253, 80th Congress, July 26, 1947 (61 Stat. 495)}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Milestones: 1945–1952 - National Security Act of 1947|url=https://history.state.gov/milestones/1945-1952/national-security-act|website=history.state.gov|publisher=US Department of State|fechaaccesu=23 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|títulu= A Look Back … The National Security Act of 1947|url=https://www.cia.gov/news-information/featured-story-archive/2008-featured-story-archive/national-security-act-of-1947.html|website=cia.gov|publisher=US Central Intelligence Agency|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|date=30 d'abril de 2013}}</ref><ref>{{cita web|títulu=USAF ESTABLISHED|url=http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=1845|website=nationalmuseum.af.mil|publisher=National Museum of the United States Air Force|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|date=22 d'ochobre de 2013|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140501143403/http://www.nationalmuseum.af.mil/factsheets/factsheet.asp?id=1845|fechaarchivu=1 de mayu de 2014}}</ref> ==== 1948 ==== * [[Jack Kerouac]] usa per primer vegada'l términu [[Beat Generation]] pa referise a la cultura intelectual que eventualmente daría llugar a la contracultura.<ref name="Hemmer2009">{{cita llibru|autor=Kurt Hemmer|títulu=Encyclopedia of Beat Literature|url=https://books.google.com/books?id=yzVV1Hl1NvAC&pg=PA176|date=1 de xineru de 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-0908-4|pages=176–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Lelyveld|first1=Joseph|títulu=Jack Kerouac, Novelist, Dead; Father of the Beat Generation|url=http://www.nytimes.com/books/97/09/07/home/kerouac-obit.html|website=nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|date=22 d'ochobre de 1969}}</ref> * [[Shelley v. Kraemer]]: La imposición de los estaos de restricciones pa la tresferencia de terrenes pa persones non-caucásiques ye vistu como inconstitucional pola Suprema Corte de los Estaos Xuníos, dexando la compra de llares pa persones negres y xudíes en comunidaes primeramente segregaes.<ref>{{cita web|títulu=1948: Shelley v. Kraemer|url=http://www.bostonfairhousing.org/timeline/1948-Shelley-v-Kramer.html|website=bostonfairhousing.org|publisher=Fair Housing Center of Greater Boston|fechaaccesu=16 de xunetu de 2014|quote=The Supreme Court found that while racially-based restrictive covenants are not themselves unconstitutional, enforcement of the covenants is: *Private parties may voluntarily adhere to racially-based restrictive covenants. *State enforcement of racially-based restrictive covenants, however, is discriminatory as it violates the Equal Protection clause of the 14th Amendment}}</ref><ref>{{cita web|last1=Rosen|first1=Mark D.|títulu=Was Shelley v. Kraemer Incorrectly Decided-Some New Answers|url=http://scholarship.law.berkeley.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1224&context=californialawreview|website=Berkeley Law Scholarship Repository|publisher=BerkeleyLaw - University of California|fechaaccesu=14 de xineru de 2015|date=April 2007|quote=Shelley's attribution logic threatened to dissolve the distinction between state action, to which Fourteenth Amendment limitations apply, and private action, which falls outside the Fourteenth Amendment.}}</ref> ==== 1949 ==== * Xineru: Tresporte baratu pa una nueva xeneración, el primer [[Volkswagen Beetle]] llega a los Estaos Xuníos. Pa 1970, más de 4 millones d'estauxunidenses remanen, cuando les ventes estauxunidenses superen los 570&nbsp;000. El "Bug" y el [[Volkswagen Type 2|VW "Bus"]], son introducíos en 1950, y acomuñáronse coles eres hippies y de contracultura.<ref>{{cita llibru|last1=Lanz|first1=Peter|títulu=Das großy Käfer-Buch (The Big Book on Beetles)|date=1985|location=Munich and Bergisch-Gladbach, 1985|isbn=3-404-60141-6}}</ref><ref>{{cita llibru|last1=Flink|first1=James|títulu=The Car Culture|date=1975|publisher=Massachusetts Institute of Technology|location=Cambridge, MA|isbn=0-262-56015-1|page=197}}</ref><ref>{{cita web|last1=Hirsch|first1=Jerry|títulu=First Volkswagen Beetle arrived in a U.S. showroom 65 years ago|url=http://articles.latimes.com/2014/jan/31/autos/la-fi-hy-volkswagen-beetle-65-years-20140130|website=latimes.com|publisher=Los Angeles Times|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014|date=31 de xineru de 2014|quote=They were so adaptable, you could turn them into a dune buggy, you could hop it up, you could paint it wildly," he said. "It was the car of the hippie movement and of the counterculture - Leslie Kendall, curator of the Petersen Automotive Museum}}</ref> * 29 d'agostu: La Xunión Soviética españa la primer bomba atómica con ayuda de los espíes atómicos de los Estaos Xuníos, el Reinu Xuníu y Canadá. La Guerra Fría empieza en serio.<ref>{{cita web|títulu=People & Events: First Soviet Test|url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/bomb/peopleevents/pandeAMEX53.html|website=pbs.org|publisher=PBS (US)|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|quote=Multi-Media Resources from "the American Experience"}}</ref> * 1 d'ochobre: [[China Comunista]]: Dempués d'una llarga y sangrienta guerra civil, el xefe de partíu [[Mao Zedong]] proclama l'establecimientu de la República Popular China. Mao gobierna a China hasta la so muerte en 1976.<ref name="Lew2009">{{cita llibru|autor=Christopher R. Lew|títulu=The Third Chinese Revolutionary Civil War, 1945–49: An Analysis of Communist Strategy and Leadership|url=https://books.google.com/books?id=ZW-TAgAAQBAJ&pg=PR1|date=30 de marzu de 2009|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-96973-8|pages=1–}}</ref><ref name="Rummel1991">{{cita llibru|autor=Rudolph J. Rummel|títulu=China's Bloody Century: Genocide and Mass Murder Since 1900|url=https://books.google.com/books?id=4FXn22NKptcC&pg=PA171|date=1 de xineru de 1991|publisher=Transaction Publishers|isbn=978-0-88738-417-2|pages=171–}}</ref> === Década de 1950 === ==== 1950 ==== * 25 de xunu: Les fuercies comunistes de [[Corea del Norte]] invaden a la república democrática de Corea del Sur con ayuda de China Comunista y l'Xunión Soviética. Los Estaos Xuníos, el Reinu Xuníu, y los estaos llibres de la Naciones Xuníes respuenden y llogren detener la incursión. En 1953 el conflictu termina onde empezó con cada unu nun llau del paralelu 38, y con Estaos Xuníos entá sollerta nel presente. El Reinu Xuníu cunta a más de 1100 muertos pola guerra, los Estaos Xuníos más de 36&nbsp;000.<ref>{{cita web|títulu=Brief history of the Korean War|url=http://www.bbc.com/news/10162211|website=bbc.com|publisher=The BBC|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|date=26 de mayu de 2010|quote=When a ceasefire was eventually signed, on 27 July 1953, no-one could have guessed that 50 years later, the two Koreas would remain technically at war. A peace treaty has never been signed, and the border continues to bristle with mines, artillery and hundreds of troops.}}</ref><ref>{{cita web|títulu=U.S. Military Casualties - Korean War Casualty Summary|url=https://www.dmdc.osd.mil/dcas/pages/report_korea_sum.xhtml|website=www.dmdc.osd.mil|publisher=US Department of Defense|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|quote=TOTAL IN-THEATER DEATHS: 36,574 (updated as of 2014-09-19).}}</ref> * 3 de setiembre: Los primeros conseyeros militares d'Estaos Xuníos lleguen al sur de Vietnam.<ref name="History.com">{{cita web |url=http://www.history.com/this-day-in-history/us-military-assistance-advisory-group-arrives-in-saigon |títulu=This Day in History |publisher=History Channel }}</ref> ==== 1951 ==== * ''[[The True Believer]]'': "El filósofu-estribador" [[Eric Hoffer]] publica ''Thoughts on the Nature of Mass Movements''.<ref>{{cita llibru|last1=Hoffer|first1=Eric|títulu=The True Believer: Thoughts on the Nature of Mass Movements|date=1951|publisher=Harper & Brothers|location=New York|isbn=0-060-50591-5}}</ref><ref>{{cita noticia|last1=Dirda|first1=Michael|títulu=Book World: Blue-collar Intellectual by 'Eric Hoffer: The Longshoreman Philosopher'|url=http://www.washingtonpost.com/entertainment/books/book-world-eric-hoffer-the-longshoreman-philosopher-by-tom-bethell/2012/05/09/gIQAasr0DU_story.html|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|agency=Washington Post|publisher=The Washington Post|date=9 de mayu de 2012}}</ref> ==== 1952 ==== * Agostu: ''[[Mad Magacín]]'' debuta como un llibru de cómics antes de camudar a una revista con formatu estándar en 1955.<ref>{{cita web|last1=Rothstein|first1=Edward|títulu=MAD Magacín|url=http://topics.nytimes.com/top/reference/timestopics/organizations/m/mad_magacín/index.html|website=topics.nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=7 de xunetu de 2014|date=13 d'abril de 2009|quote=Adapted from Is It Still a Mad, Mad, Mad, Mad World?" by Edward Rothstein, The Times, Sept. 18, 1999, and other Times articles}}</ref><ref name="Sullivan2009">{{cita llibru|autor=Larry E. Sullivan|títulu=The SAGE Glossary of the Social and Behavioral Sciences|url=https://books.google.com/books?id=mx51AwAAQBAJ&pg=PT156|date=31 d'agostu de 2009|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4522-6151-5|pages=156–}}</ref> * La [[National Security Agency]] ye establecida, llevando a toes la comunicación civiles y d'intelixencia téunica de los Estaos Xuníos so un solu techu. Col propósitu de ser una arma en contra de los enemigos estranxeros, l'usu posterior de los recursos de l'axencia por burócrates y políticos en contra de los autóctonos, la contracultura radical antiguerra remóntase y ye aldericáu nel congresu nos setenta.<ref>{{cita web|last1=Burns|first1=Thomas|títulu=The Origins of the National Security Agency -1940-1952 (O)|url=http://www.nsa.gov/public_info/_files/cryptologic_histories/origins_of_nsa.pdf|website=nsa.gov|publisher=US National Security Agency|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140611230931/http://www.nsa.gov/public_info/_files/cryptologic_histories/origins_of_nsa.pdf|archivedate=11 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita llibru|títulu=The National Security Agency and Fourth Amendment Rights: Hearings before the Select Committee to Study Governmental Operations with Respect to Intelligence Activities of The US Senate|date=1975|publisher=US Senate, 94th Congress, 1st Session|location=Washington, DC|edition=Volume 5}}</ref> ==== 1953 ==== * 13 d'abril: El proyeutu [[Operación MK Ultra]], un programa d'investigación per parte de la CIA avera del control mental, incluyendo prueba con LSD en voluntarios y suxetos inesperaos, empieza.<ref>{{cita llibru|last1=US Senate|títulu=Project MKULTRA, The CIA's Program of Research in Behavioral Modification|date=3 d'agostu de 1977|publisher=US Senate|location=Washington, DC|page=70|quote=Joint Hearing before the Select Committee on Intelligence, etal, 95 Congress, 1st Session. Includes testimony, appendices, and copies of documents.}}</ref> * 19 de xunu: [[Julius & Ethel Rosenberg]] son executaos na prisión [[Sing Sing]] en Nueva York, dempués de ser condergaos por cargos d'espionaxe pol so role nel círculu d'espíes comunistes que-y dio a la Xunión Soviética la bomba atómica qu'empecipió la carrera pola armes nucleares.<ref>{{cita web|títulu=Execution of the Rosenbergs: "Enemies of Democracy"|url=http://www.theguardian.com/world/1953/jun/20/usa.fromthearchive|website=theguardian.com|publisher=Guardian News and Media Limited|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|date=20 de xunu de 1953}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Secrets, Lies, & Atomic Spies: The September 21, 1944 cable: The Rosenbergs and the Greenglasses|url=http://www.pbs.org/wgbh/nova/venona/inte_19440921.html|website=pbs.org|publisher=WGBH Boston|fechaaccesu=23 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Venona|url=http://www.nsa.gov/public_info/declass/venona/|website=nsa.gov|publisher=US National Security Agemcy|fechaaccesu=23 de xunu de 2014|quote=The VENONA files are most famous for exposing Julius (code named LLIBERAL) and Ethel Rosenberg and help give indisputable evidence of their involvement with the Soviet spy ring.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140628021144/http://www.nsa.gov/public_info/declass/venona/|archivedate=28 de xunu de 2014}}</ref> * 15-19 d'agostu: El Primer Ministru escoyíu democráticamente n'Irán ye derrocáu por operativos d'intelixencia d'Estaos Xuníos y el Reinu Xuníu. El Shah d'Irán ye reinstalado como'l monarca absolutu. L'ésitu de la operación empecipia un patrón de golpes d'estaos fomentaos pola CIA y asesinatos na llucha global en contra de la expasión política, económica y militar de la URSS, terminando nel fiascu de la participación militar estauxunidense en Vietnam.<ref>{{cita web|last1=Risen|first1=James|títulu=Secrets of History: The CIA in Iran|url=http://www.nytimes.com/library/world/mideast/041600iran-cia-index.html|website=nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|date=16 d'abril de 2000|quote=NYT Editorial Note on PDF attached to web article: The C.I.A.'s history of the 1953 coup in Iran is made up of the following documents: a historien's note, a summary introduction, a lengthy narrative account written by Dr. Donald N. Wilber, and, as appendices, five planning documents he attached. On April 16, 2000, The New York Times on the Web published the introduction and several of the appendices. (from: http://www.nytimes.com/library/world/mideast/iran-cia-intro.pdf)}}</ref> * Avientu: [[Marilyn Monroe]] como chica de revista: La primer publicación de la revista ''[[Playboy (revista)|Playboy]]'' apaez. L'editor [[Hugh Hefner]] convertir nun participante tempranu pa la siguiente [[revolución sexual]].<ref>{{cita web|títulu=Playboy re-releases iconic Marilyn Monroe first issue 60 years later (Text & Photos)|url=http://www.nydailynews.com/entertainment/playboy-re-releases-iconic-marilyn-monroe-issue-60-years-gallery-1.1758786|website=nydailynews.com|publisher=The New York Daily News|fechaaccesu=23 de xunu de 2014}}</ref><ref name="Brode2009">{{cita llibru|autor=Douglas Brode|títulu=Multiculturalism and the Mouse: Race and Sex in Disney Entertainment|url=https://books.google.com/books?id=Y8Pj3FtAoAQC&pg=PA132|date=27 de xineru de 2009|publisher=University of Texas Press|isbn=978-0-292-78330-0|pages=132–}}</ref> ==== 1954 ==== * 6 d'abril: Nel pisu del senáu estauxunidense, el senador John F. Kennedy proclama que "poner dineru, material, y home nes xungles d'Indochina ensin el más remotu prospeutu d'una victoria sería peligrosamente fútil y autodestructivo."<ref name="The American Experience">{{cita web |url=http://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/features/primary-resources/jfk-indochina/ |títulu=Truth About Indochina |publisher=PBS.org }}</ref> * 27 d'abril: Los [[Conferencia de Xinebra|alcuerdos de Xinebra]] dan-y la independencia a la [[Indochina francesa]], estableciendo a Vietnam como una nación independiente y unificao solo pol so nome. Los Estaos Xuníos nun roblen esti tratáu. Francia ta oficialmente fuera del Sureste Asiáticu, dexando persones y una gran guerra civil detrás.<ref>{{cita web|last1=Moise|first1=Edwin E.|títulu=The Vietnam Wars, Section 4: The Geneva Accords|url=http://www.clemson.edu/caah/history/FacultyPages/EdMoise/viet4.html|website=clemson.edu|fechaaccesu=7 de xunetu de 2014|date=1998|quote=The Geneva Accords stated that Vietnam was to become an independent nation. Elections were to be held in July 1956, under international supervision, to choose a government for Vietnam. During the two-year interval until the elections, the country would be split into two parts; the North and the South. The dividing line chosen, at the seventeenth parallel a little north of the city of Hue, was quite close to the line that had separated the two halves of Vietnam in the seventeenth and eighteenth centuries, but this was purely a coincidence. This line non longer correspondéi to any natural division in Vietnamese society, in economy, political structure, religion, or dialect. It was an arbitrary compromise between French proposals for a line further north and Viet Minh proposals for a line further south.}}</ref> * 17 de mayu: La suprema corte de los Estaos Xuníos dicta por unanimidá que la segregación racial na escueles públiques ye inconstitucional. La doctrina de "separaos pero guales" como una sida llegal y moral pa segregación yá nun ye impuesta polos gobiernos, y la verdadera [[integración racial]] empieza na escueles estauxunidenses.<ref>{{cita web |url=http://ourdocuments.gov/doc.php?doc=87 |títulu=Brown v. Board of Education (1954) |website=ourdocuments.gov |publisher=The National Archives and Records Administration, et al (US) |fechaaccesu=4 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Brown v. Board of Education|url=http://www.civilrights.org/education/brown/|website=civilrights.org|publisher=The Leadership Conference on Civil and Human Rights/The Leadership Conference Education Fund.|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2014|date=2014|quote=On May 17, 1954, the Court unanimously ruled that "separate but equal" public schools for blacks and whites were unconstitutional. The Brown case served as a catalyst for the modern civil rights movement, inspiring education reform everywhere and forming the llegal means of challenging segregation in all areas of society. After Brown, the nation made great strides toward opening the doors of education to all students. With court orders and active enforcement of federal civil rights laws, progress toward integrated schools continued through the late 1980s. Since then, many states have been resegregating and educational achievement and opportunity have been falling for minorities.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141024155318/http://www.civilrights.org/education/brown/|archivedate=24 d'ochobre de 2014}}</ref> ==== 1955 ==== * Febreru: la [[Organización del Tratáu del Sudeste Asiáticu]] (SEATO) ye formalmente activada, obligando a una intervención estauxunidense como parte d'un coleutivu d'aición en casu d'una conflagración militar na rexón. Sicasí l'alcuerdu ensin firma de la obligación del SEATO, solo ye remembráu como una xustificación pa la participación en Vietnam del presidente Johnson dempués de que les esguilaes contraries fueron pocu esitoses.<ref>{{cita llibru|last1=Krock|first1=Arthur|títulu=Memoirs: Sixty Years on the Firing Line|date=1968|publisher=Funk & Wagnalls|location=New York|isbn=978-1122260817|page=411|quote=Arthur Krock, three-time Pulitzer Prize winner, was for more than 30 years Washington Correspondent at the New York Times}}</ref> * 9 de xunetu: La versión de [[Bill Haley]] de "[[Rock Around the Clock]]" empieza una estancia d'ocho selmanes nel númberu 1 de ''[[Billboard Charts|Billboard]]''. TLa yera del Rock & Roll empieza.<ref>{{cita llibru | last = Bronson | first = Fred | authorlink = Fred Bronson | títulu= The Billboard Book of Number One Hits | publisher = Billboard Publications | series = | volume = | edition = 2 | date = 1988 | location = New York | page = 1 | url = | doi = | id = | isbn = 0-8230-7545-1}}</ref> * 28 d'agostu: [[Emmett Till]]: Un mozu negru ye brutalmente asesináu en Mississippi dempués de coquetear supuestamente con una muyer blanca. L'incidente convertir nun puntu de cambéu nel creciente movimientu polos derechos civiles, dempués de que la madre de Till dexa que'l cuerpu tullíu del mozu fuera vista, y dempués de que dos homes blancos (que dempués confiesen ser los homicidas) son axudicaos pol xuráu dafechu blancu y masculín.<ref>{{cita web|last1=Callard|first1=Abby|títulu=Emmett Till's Casket Goes to the Smithsonian: Simeon Wright recalls the events surrounding his cousin's murder and the importance of having the casket on public display|url=http://www.smithsonianmag.com/arts-culture/emmett-tills-casket-goes-to-the-smithsonian-144696940/?non-ist|website=http://www.smithsonianmag.com|publisher=Smithsonian Magacín|fechaaccesu=21 de payares de 2014|date=1 de payares de 2009|quote=In 1955, Emmett Till—a 14-year-old African-American visiting Mississippi from Chicago—was murdered after whistling at a white woman. His mother insisted that her son be displayed in a glass-topped casket, so the world could see his beaten body. Till's murder became a rallying point for the civil rights movement, and his family recently donated the casket in which he was buried to the Smithsonian's National Museum of African American History and Culture.}}</ref> * 26 d'ochobre: ''[[Village Voice]]'': Unu de los primeres y más duraderos [[medios d'información alternativos]] ye llanzáu por Ed Fancher, [[Dan Wolf]], [[John Wilcock]] y [[Norman Mailer]] na ciudá de Nueva York.<ref>{{cita web |url=http://www.utne.com/media/dan-wolf-village-voice-father-alternative-journalism.aspx#axzz32SFJSszU |títulu=The Father of Alternative Journalism ''Remembering Dan Wolf, the cofounder and original editor of The Village Voice'' |last1=Walljasper |first1=Jay |date=September–October 1996 |website=utne.com |publisher=Ogden Publications, Inc. |fechaaccesu=22 de mayu de 2014}}</ref> * 1 d'avientu: L'activista [[Rosa Parks]] se rehúsa a dexar el so llugar nun autobús públicu en Montgomery, Alabama, y ye arrestada. La ACLU toma y gana el so casu.<ref>{{cita web |url=http://www.npr.org/player/v2/mediaPlayer.html?action=1&t=1&islist=false&id=4973548&m=4973564 |títulu=Audiu: Civil Rights Icon Rosa Parks Dies, A Remembrance |last1=Corley |first1=Cheryl |date=25 d'ochobre de 2005 |website=npr.org |publisher=National Public Radio |fechaaccesu=27 de mayu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141028181310/http://www.npr.org/player/v2/mediaPlayer.html?action=1&t=1&islist=false&id=4973548&m=4973564 |archivedate=28 d'ochobre de 2014 }}</ref> ==== 1956 ==== * 21 d'abril: "[[Heartbreak Hotel]]", el primer ésitu d'[[Elvis Presley]], caltener nel tope de les carteleres mientres Elvis crea un pandemonio adolescente nos llares del mundu occidental.<ref name="Décharné2010">{{cita llibru|autor=Max Décharné|títulu=A Rocket in My Pocket: The Hipster's Guide to Rockabilly Music|url=https://books.google.com/books?id=NgvmaJWur7wC&pg=PT56|date=9 d'avientu de 2010|publisher=Profile Books|isbn=1-84765-241-7|pages=56–}}</ref> * Agostu: El programa de contrainteligencia domésticu del FBI [[Programa de Contrainteligencia|COINTELPRO]] empieza. Los esfuercios de [[vixilancia]] son primeramente dirixíos en contra de les actividaes comunistes de los Estaos Xuníos, pero llueu crez pa incluyir a les invasiones illegales a la privacidá, amenaciando a los derechos civiles y a los activistes en contra de la guerra.<ref name="Wark2013">{{cita llibru|autor=Wesley K. Wark|títulu=Twenty-First Century Intelligence|url=https://books.google.com/books?id=ZfjZAAAAQBAJ&pg=PA121|date=13 de setiembre de 2013|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-17540-5|pages=121–}}</ref><ref>Churchill, Ward; Vander Wall, Jim (1990), The COINTELPRO Papers: Documents from the FBI's Secret Wars Against Domestic Dissent, Boston: South End Press.</ref> ==== 1957 ==== * El psiquiatra inglés [[Humphry Osmond]] acuña la pallabra "[[sicodélicu]]" de les pallabres griegues ''psyche'' ("mente") y ''delos'' ("manifestación"), intencional como una alternativa a "alucinógeno" pa referise al LSD.<ref>{{cita publicación|last1=Hopkins Tanne|first1=Janice|títulu=Humphry Osmond|journal=British Medical Journal|date=20 de marzu de 2004|issue=328(7441): 713.|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC381240/|fechaaccesu=7 de xunetu de 2014|publisher=BMJ via US National Library of Medicine/National Institutes of Health|quote=Short abstract Psychiatrist who investigated LSD, "turned on" Aldous Huxley, and coined the word "psychedelic"}}</ref> * Masters y Johnson empecipien una investigación científica de la respuesta sexual humana nel Departamentu de obstetricia y xinecoloxía na [[Washington University]] en San Luis. * 10 de xineru: El Conseyu Sureñu de Lideralgu Cristianu (SCLC) ye formáu en Atlanta, Georgia.<ref>{{cita web |url=http://sclcnational.org/our-history/ |títulu=SCLC:Our History |website=sclcnational.org |publisher=Southern Christian Leadership Council |fechaaccesu=16 de mayu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150206131140/http://sclcnational.org/our-history/ |archivedate=6 de febreru de 2015 }}</ref> * 5 de setiembre : ''[[On The Road]]'': Dempués d'años de trabayu, una versión daqué censurada de la novela trascendental de Jack Kerouac alrodiu de la xeneración Beat ye publicada.<ref>{{cita web|last1=Andito|títulu="On the Road" Published 55 Years Ago Today|url=http://gvshp.org/blog/2012/09/05/on-the-road-published-55-years-ago-today/|website=gvshp.org|publisher=[[Greenwich Village Society for Historic Preservation|Greenwich Village Society for Historical Preservation]]|fechaaccesu=15 de xunetu de 2014|date=5 de setiembre de 2012| quote=Reference contains: Blogue Text, Links, & Photos}}</ref><ref name="Kerouac2007">{{cita llibru|autor=Jack Kerouac|títulu=On the Road: The Original Scroll: (Penguin Classics Deluxe Edition)|url=https://books.google.com/books?id=Jr5jsdYci2EC|date=16 d'agostu de 2007|publisher=Penguin Group US|isbn=978-1-101-20157-2}}</ref> * 23 de setiembre: El presidente Eisenhower robla una orde executiva pa unviar a les tropes federales a caltener la paz y l'orde mientres de la preparatoria Central High in Little Rock, Arizona.<ref>{{cita web |url=http://ourdocuments.gov/doc.php?doc=89| títulu=Executive Order 10730: Desegregation of Central High School (1957)|website=ourdocuments.gov |publisher=The National Archives and Records Administration, et al (US) |fechaaccesu=5 de xunu de 2014}}</ref> * 4 d'ochobre: El mundu occidental ye sosprendíu y medrosu del llanzamientu de la URSS de [[Sputnik 1]], el primer satélite artificial, al espaciu.<ref>{{cita web |url=http://history.nasa.gov/sputnik/ |títulu=Sputnik and The Dawn of the Space Age|last1=Garber |first1=Steve |date=10 d'ochobre de 2007 |website=nasa.gov |publisher=US National Aeronautics & Space Administration |fechaaccesu=26 de mayu de 2014 }}</ref><ref>{{cita llibru|last1=Bergaust|first1=Erik|last2=Beller|first2=William|títulu=Satellite!|date=1957|publisher=Doubleday|location=New York|edition=Bantam, 1957-11}}</ref> * 15 de payares: [[Albert Schweitzer]], [[Coretta Scott King]], y [[Benjamin Spock]] publiquen un anunciu nel ''The New York Times'' llamando a la fin de la carrera pola armes nucleares. [[SANE]] ye formada darréu.<ref name="Peace-Action">{{cita web |url=http://www.peace-action.org/history |títulu=History |publisher=Peace Action }}</ref> ==== 1958 ==== * 17 de febreru: La [[Campaña pal Desarme Nuclear]] ye inaugurada en Londres, introduciendo'l "Símbolu de paz" coles lletres CnD.<ref name="DeboltBaugess2011">{{cita llibru|author1=Abbe A. Debolt|author2=James S. Baugess|títulu=Encyclopedia of the Sixties: A Decade of Culture and Counterculture &#91;2 volumes&#93;: A Decade of Culture and Counterculture|url=https://books.google.com/books?id=r4WFjKG6vmUC&pg=PA504|date=12 d'avientu de 2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-4408-0102-0|pages=504–}}</ref> * 24 de marzu: Elvis Presley, el más grande artista grabáu nel mundu, ye reclutado pol exércitu estauxunidense. Presley sirve por dos años.<ref>{{cita web |url=http://www.history.com/this-day-in-history/elvis-presley-is-inducted-into-the-us-army |títulu=Elvis Presley is inducted into the U.S. Army |website=History.com|publisher=History Channel/A&Y Networks |fechaaccesu=3 de mayu de 2014}}</ref> * 2 d'abril: [[Herb Caen]] de la ''[[San Francisco Chronicle]]'' acuña los términu ''[[beatnik]]'' pa referise a los aficionaos de la [[Beat Generation]].<ref>{{cita web|last1=Hamlin|first1=Jesse|títulu=How Herb Caen Named a Generation|url=http://www.sfgate.com/entertainment/article/HOW-HERB-CAYEN-NAMED-A-GENERATION-3018725.php|website=sfgate.com|publisher=San Fransciso Chronicle/Hearst|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014|date=26 de payares de 1995|quote=Chronicle columnist Herb Caen coined the word "beatnik" on April 2, 1958, six months after the Soviets launched the Sputnik satellite into space.}}</ref> * 4-7 d'abril: Miles de manifestantes na primera gran marcha de Aldermaston en Pascua, entamada pol Comité d'Aición Direuta en Contra de la Guerra Nuclear y sofitao pola CnD.<ref name="Hostettler2012">{{cita llibru|autor=John Hostettler|títulu=Dissenters, Radicals, Heretics and Blasphemers: The Flame of Revolt that Shines Through English History|url=https://books.google.com/books?id=2FNc7XSKOHcC&pg=PA239|añu=2012|publisher=Waterside Press|isbn=978-1-904380-82-5|pages=239–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Early defections in march to Aldermaston|url=http://www.theguardian.com/century/1950-1959/Story/0,,105488,00.html|website=theguardian.com|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014|date=5 d'abril de 1958|quote=The march bore the signs of careful planning. The column with its banners - "Which is to be banned, the H-bomb or the human race?" - got off on time, and the long snake that slid down Piccadilly, Kensington High Street, and Chiswick High Road, managed with only discreet help from the police, not to obstruct what little traffic there was.}}</ref> * SANE tien 25&nbsp;000 miembros en 130 llugares.<ref>{{cita web|títulu=Martin Luther King, Jr. and the Global Freedom Struggle: National Committee for a Sane Nuclear Policy (SANE)|url=http://mlk-kpp01.stanford.edu/index.php/encyclopedia/encyclopedia/enc_national_committee_for_a_sane_nuclear_policy_sane/|website=stanford.edu|publisher=The Martin Luther King Jr. Research and Education Institute|fechaaccesu=16 d'agostu de 2014|quote=On 15 November 1957, SANE ran a full-page advertisement in the New York Times warning Americans: ''We are facing a danger unlike any danger that has ever existed.'' Inspired by the enthusiastic response to its Times advertisement, SANE redefined itself as a mass membership organization, gaining 130 chapters and 25,000 members by the following summer.}}</ref> * El partíu política de la nueva izquierda, [[SLATE]] ye formáu na Universidá de California, Berkeley.<ref>{{cita web|títulu=SLATE Digital Archives|url=http://www.slatearchives.org/chronology.htm|publisher=SLATE Archives Committee|fechaaccesu=31 de xunetu de 2014|quote=SLATE officially organizes. Temporary SLATE Coordinating Committee includes Charleen Rains, Owen Hill Pat Hallinan, Peter Franck, Fritjof Thygeson and Mike Miller.}}</ref><ref name="Washington1989_15">{{cita llibru|autor=W.J. Rorabaugh Professor of History University of Washington|títulu=Berkeley at War : The 1960s: The 1960s|url=https://books.google.com/books?id=WW2jpQ36kSAC&pg=PA15|date=4 de mayu de 1989|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-802252-7|pages=15–}}</ref> * [[Dwight D. Eisenhower]] ye'l primer presidente de los Estaos Xuníos que pide a una sesión conxunta del congresu aprobar la grandemente aldericada Enmienda de los Derechos Civiles.<ref name="Balmer2014">{{cita llibru|autor=Randall Balmer|títulu=Redeemer: The Life of Jimmy Carter|url=https://books.google.com/books?id=rfEZAwAAQBAJ&pg=PA95|date=13 de mayu de 2014|publisher=Basic Books|isbn=978-0-465-02958-7|pages=95–}}</ref> * El trabayu influyente del economista de Harvard [[John Kenneth Galbraith]], publica ''[[The Affluent Society]]''.<ref name="Jr.Hébert2013">{{cita llibru|author1=Robert B. Ekelund, Jr.|author2=Robert F. Hébert|títulu=A History of Economic Theory and Method: Sixth Edition|url=https://books.google.com/books?id=0c6rAAAAQBAJ&pg=PA499|date=30 d'agostu de 2013|publisher=Waveland Press|isbn=978-1-4786-1106-6|pages=499–}}</ref> ==== 1959 ==== * 1 de xineru: Les fuercies revolucionaries empobinaes por [[Fidel Castro]] derroquen al [[Fulgencio Batista|gobiernu Batista]] corruptu en Cuba. 50 años de gobiernu por esti home, futuru aliáu soviéticu siguir, hasta que Castro dexa'l poder al so hermanu.<ref>{{cita web|títulu=Fidel Castro- Fulgencio Batista (1901-1973)|url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/capo/peopleevents/p_batista.html|website=pbs.org|publisher=PBS Online/WGBH/The American Experience|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014|date=21 d'avientu de 2004|quote=He was called L'Home, "the Man," and for three decades he was one of Cuba's most controversial leaders. It would take Fidel Castro and the Cuban revolution to unseat him.}}</ref><ref>{{cita web|títulu=CUBA'S REPRESSIVE MACHINERY: Human Rights Forty Years After the Revolution|url=http://www.hrw.org/reports/1999/cuba/|website=hrw.org|publisher=Human Rights Watch|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014|date=1999|quote=ISBN 1-56432-234-3 ; Library of Congress Catalog Card Number: 99-63561}}</ref><ref>{{cita web|last1=Kemp|first1=Susan|títulu=Human Rights in Cuba|url=http://www.du.edu/korbel/hrhw/researchdigest/latinamerica/cuba.pdf|publisher=Human Rights & Human Welfare (University of Denver)|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014|quote=This section provides Xeneral Background information on the recent human rights situation in Cuba. The subcategory of Spanish Resources includes eight books on human rights in Cuba. The Socialism subcategory includes sources discussing the changing political environment in Cuba since the Cold War and the impact of the instability of Cuba's socialist system.}}</ref> * 3 de febreru: El día que la música morrió: Los roqueros pop [[Buddy Holly]], [[Ritchie Valens]] y [[The Big Bopper]] muerren xuntu col pilotu d'una pequeña nave debíu al mal tiempu cerca de Clear Lake, Indiana.<ref>{{cita web |url=http://content.time.com/time/arts/article/0,8599,1876542,00.html |títulu=The Day the Music Died (A Brief History) |last1=Suddath |first1=Claire |date=3 de febreru de 2009 |website=content.time.com |publisher=Time, Inc. |fechaaccesu=28 de mayu de 2014}}</ref> * 16 de xunu: [[Superman (televisión)|Superman ta muertu]]: La noticia de portada que la muerte por bala del actor [[George Reeves]] ye un suicidiu impacta a una xeneración de moces que llamenten la muerte del primer gran [[superhéroe]] de los llibros de cómics y la televisión.<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/movies/person/107820/George-Reeves/biography |títulu=George Reeves Biography |website=nytimes.com |publisher=All Movie Guide via New York Times |fechaaccesu=2 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.theguardian.com/film/2006/nov/18/features.weekend1 |títulu=Who killed Superman? |last1=Patterson |first1=John |date=17 de payares de 2006 |website=theguardian.com |publisher=Guardian News and Media Limited |fechaaccesu=2 de xunu de 2014}}</ref> * 29 de setiembre: Beatnik va a la TV: ''[[The Many Loves of Dobie Gillis]]'' debuta, presentáu a [[Bob Denver]] como'l personaxe "beat"[Maynard G. Krebs]].<ref>{{cita web |url=http://www.utne.com/community/therevolutionwillbetelevised.aspx|títulu=The Revolution Will Be Televised: The top 10 counterculture characters in TV history.|last1=Reid |first1=Jefferson |date=September–October 2002 |website=utne.com |publisher=Ogden Publications, Inc., |fechaaccesu=23 de mayu de 2014}}</ref> * L'álbum satíricu de comedia ''[[How to Speak Hip]]'', ye llanzáu, instalando'l lingo pa una nueva xeneración.<ref name="Johnson2008">{{cita llibru|autor=Kim Howard Johnson|títulu=The Funniest One in the Room: The Lives and Legends of Del Close|url=https://books.google.com/books?id=GuZDmY8al98C&pg=PT262|date=1 d'abril de 2008|publisher=Chicago Review Press|isbn=978-1-56976-436-7|pages=262–}}</ref> === Década de 1960 === ==== 1960 ==== * La Lliga d'Estudiantes pola Democracia camuda'l so nome a Estudiante por una Sociedá Democrática (SDS) y axúntense per primer vegada en Ann Arbor, LA MIO. SDS se desasocia de la [[League for Industrial Democracy|LID]] en 1965.<ref>{{cita web|last1=Drury|first1=Jeffrey P.|títulu=Paul Potter, "The Incredible War" (17 April 1965)|url=http://archive.vod.umd.edu/warpeace/potter1965int.htm|website=http://archive.vod.umd.edu|publisher=JP Drury via Central Michigan University|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|date=2006|quote=Although the beginnings of the 1965 March on Washington can be located in a number of places, it is perhaps best to begin with the origins of the chief organization behind the march: the Students for a Democratic Society. As a social movement organization, the SDS grew out of a parent group founded in 1905 called the League for Industrial Democracy (LID). The LID embraced a largely socialist orientation toward democratic governance; the organization was initially called the Intercollegiate Socialist Society before changing its name in 1921. Many prominent political thinkers were members of the LID, including Upton Sinclair, Walter Lippmann, Michael Harrington, and John Dewey (who was president for a short time). Growing out of the larger organization, the student section of the LID--aptly titled the Student League for Industrial Democracy, or SLID--existed in early 1960 on only three campuses: Yale, Columbia, and the University of Michigan. As SDS historien Kirkpatrick Sale notes, the chapters at Columbia and Yale called themselves the "John Dewey Discussion Club," and all three existed with minimal recognition.|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141009001333/http://archive.vod.umd.edu/warpeace/potter1965int.htm|fechaarchivu=9 d'ochobre de 2014}}</ref><ref>{{cita web|last1=Walker|first1=Jack|títulu=The Origins and Maintenance of Interest Groups in America|url=http://www.unc.edu/~fbaum/teaching/PLSC083_Fall_2008/Walker_1983_APSR.pdf|website=unc.edu|publisher=American Political Science Association|fechaaccesu=14 de xineru de 2015|archiveurl=http://www.jstor.org/stable/1958924?origin=JSTOR-pdf|archivedate=20 de xunetu de 2008|format=pdf|date=June 1983|quote=From: The American Political Science Review, Vol. 77, Non. 2, (Jun., 1983), páxs. 390-406}}</ref> * Una comunidá beatnik en Cornwall, Reinu Xuníu qu'utiliza'l pelo llargo, incluyendo al nuevu [[Wizz Jones]], ye entrevistada por [[Alan Whicker]] na televisión de la BBC.<ref>{{cita web|last1=Whicker|first1=Alan|last2=Jones|first2=Wizz, et a el|títulu=(Nominal) BBC Interview|url=https://www.youtube.com/watch?v=GDsQSOf6_ow|website=youtube.com|publisher=BBC|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|date=1960|quote=The original broacast air date of the report has not been verified.}}</ref> * Los profesores de Harvard, [[Timothy Leary]] y [[Richard Alpert]] empiecen a esperimentar con allucinóxenos en Cambridge, Massachusetts.<ref>{{cita web|last1=Thompson|first1=Nathan|títulu=True secrets of psychedelics: Are they everything they're cracked up to be?|url=http://www.salon.com/2014/06/08/true_secrets_of_psychedelics_are_they_everything_theyre_cracked_up_to_be/|website=salon.com|publisher=Salon Media Group|fechaaccesu=1 de xunetu de 2014|date=8 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|last1=Sigel|first1=Efrem|títulu=Psilocybin Expert Raps Leary, Alpert on Drugs|url=http://www.thecrimson.com/article/1962/12/12/psilocybin-expert-raps-leary-alpert-on/|website=thecrimson.com|publisher=The Harvard Crimson, Inc.|fechaaccesu=1 de xunetu de 2014|date=12 d'avientu de 1962|quote=Orixinal article was updated on 2014-01-27}}</ref> * 1 de febreru: La primera de les [[sentaes]] en Greensboro aviva una serie de protestes en contra de la segregación en Woolworth y otres tiendes nel sur d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web|títulu=Freedom Struggle - Sitting for Justice: Woolworth's Lunch Counter|url=http://americanhistory.si.edu/brown/history/6-legacy/freedom-struggle-2.html|website=http://americanhistory.si.edu|publisher=A collective effort of the staff of the National Museum of American History, Behring Center via Smithsonian Institution|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=On February 1, 1960, four African American college students sat down at a lunch counter at Woolworth's in Greensboro, North Carolina, and politely asked for service. Their request was refused. When asked to leave, they remained in their seats. Their passive resistance and peaceful sit-down demand helped ignite a youth-led movement to challenge racial inequality throughout the South. (text and photos)}}</ref> * 26 de marzu: El gobernador [[Buford Ellington]] de Tennessee ordena la investigación del grupu de noticies de CBS por filmar la protesta sentada en Nashville.<ref>{{cita web|títulu=Investigation is Ordered in Sit-In Demonstration|url=http://www.greensboro-nc.gov/ftp/Docs/library/sitins/19600327InvestigationIsOrderedInSitInDemonstrationGDN.pdf|website=http://www.greensboro-nc.gov|publisher=via wire service|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|date=26 de marzu de 1960|quote=Governor Buford Ellington ordered today a full investigation into the activities of a television network camera crew...|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150403144857/http://www.greensboro-nc.gov/ftp/Docs/library/sitins/19600327InvestigationIsOrderedInSitInDemonstrationGDN.pdf|fechaarchivu=3 d'abril de 2015}}</ref> * Abril: El Comité Estudantil de Non Violencia (SNCC) ye entamáu por [[Ella Baker]] na [[Universidá Shaw]].<ref>{{cita web|títulu=SNCC (Student Nonviolent Coordinating Committee)|url=http://www.northcarolinahistory.org/encyclopedia/337/entry/|website=northcarolinahistory.org|publisher=North Carolina History Project via John Locke Foundation|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=SNCC evolved out of that Easter weekend at Shaw University. Students in the SCLC had wished, for some time, for a student-led organization. (There were student chapters within the SCLC, but Martin Luther King, Jr. had not been pushing for an official student organization). Students wanted leadership opportunities and had different strategies than the SCLC leadership, which they believed moved toward progress at a glacial speed. At the 1960 Shaw meeting, students also expressed a fear that a strong centralized organization (even if student-led) would be a foe of democracy. Therefore, Baker and others established SNCC as a decentralized organization, with the national headquarters providing support and literature, including a newspaper, but not the strategy and leadership.}}</ref> * 1 de mayu: [[Incidente del U-2]]: Un avión espía estauxunidense ye atacáu mientres busca les instalaciones nucleares de la URSS. El [[Francis Gary Powers|piloto de la CIA]] ye prindáu y presentáu ante la prensa rusa mientres la Casa Blanca enlista a la NASA nun intentu pa despintar la historia, diciendo que l'avión sumió debíu al mal tiempu.<ref name="US Department of State"/><ref>{{cita llibru|last1=Wise|first1=David|last2=Ross|first2=Thomas| títulu=The U-2 Affair|date=1962|publisher=Random House / Bantam|location=New York|edition=Bantam, 1962-11|quote=Here, told for the first time, is the remarkable story behind the most explosive espionage case of the 20th century...}}</ref> * 9 de mayu: [[Píldora anticonceutiva]]: L'Alministración Food & Drug Administration d'Estaos Xuníos aprueba l'usu de la primer píldora anticonceutiva. La revolución sexual empecipia nos cuartos de la pareyes casaes.<ref name="History.com_a">{{cita web |url=http://www.history.com/this-day-in-history/fda-approves-the-pill |títulu=FDA Approves the Pill |publisher=History Channel }}</ref><ref>{{cita web|last1=Fink|first1=Brenda|títulu=The pill and the marriage revolution|url=http://gender.stanford.edu/news/2011/pill-and-marriage-revolution|website=http://gender.stanford.edu|publisher=Clayman Institute / Stanford University|fechaaccesu=26 de payares de 2014|date=29 de setiembre de 2011|quote=The birth control pill arrived on the market in 1960. Within two years, 1.2 million American women were "on the pill." By 1964, it was the most popular contraceptive in the country. Looking back, Americans credit—or blame—the pill with unleashing the sexual revolution of the 1960s and 1970s. The pill is widely believed to have loosened sexual mores, including the double standard that sanctioned premarital sex for men but not for women. But, according to historien Elaine Tyler May, this idea is largely a myth. As May explained to a Stanford audience, the pill's impact on the sexual revolution is unclear. What is clear is that the drug had a far greater impact within marriage itself.}}</ref> * 13 de mayu: [[Vienres Negru]]: 400 policías mueven a un ensame estudiantil con mangones, fuera de City Hall en San Francisco. La era de la contracultura de la protestes estudiantiles empieza.<ref>[http://www.pbs.org/opb/thesixties/topics/politics/newsmakers_4.html "The Sixties: House Un-American Activities Committee"] at PBS.org</ref><ref>{{Cite journal | autor= Carl Nolte | títulu= 'Black Friday,' birth of U.S. protest movement | journal = [[San Francisco Chronicle]] | date = 13 de mayu de 2010 | url = http://articles.sfgate.com/2010-05-13/news/20896032_1_san-francisco-s-city-hall-protesters-staircase }}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.btstack.com/HUACRiot1960.html |títulu=HUAC Black Friday Police Riot - May 13, 1960 (Archival Material: Free Speech Movement) |last1=Stack |first1=Barbara |website=btstack.com |publisher=Barbara Toby Stack |fechaaccesu=12 de xunu de 2014}}</ref> * 19 de mayu: SANE fai una carrera antiarmas nel Madison Square Garden en Nueva York. 20&nbsp;000 persones participen.<ref name="Peace-Action_2">{{cita web |url=http://www.peace-action.org/timeline |títulu=Timeline |publisher=Peace Action }}</ref> * 8 de payares: John F. Kennedy toma la presidencia, ganando al Vicepresidente Richard M. Nixon na eleición considerada como la más zarrada n'Estaos Xuníos dende 1916.<ref>{{cita web |url=http://www.presidency.ucsb.edu/showelection.php?añu=1960 |títulu=Election of 1960 |last1=Wooley |first1=John |last2=Peters |first2=Gerhard |website=presidency.ucsb.edu |publisher=Gerhard Peters - The American Presidency Project via University of California-Santa Barbara |fechaaccesu=12 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=https://news.google.com/newspapers?nid=1499&dat=19601020&id=Pd8jAAAAIBAJ&sjid=_iUEAAAAIBAJ&pg=7312,6317480 |títulu=Key Counties May Indicate Closest Election Since 1916 |date=20 d'ochobre de 1960 |publisher=AP via The Milwaukee Journal (Google prinde) |fechaaccesu=12 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.post-gazette.com/opinion/david-shribman/2010/10/24/Nixon-v-Kennedy/stories/201010240244 |títulu=Nixon v. Kennedy: 50 years ago America chose between two men who were dramatically different -- and eerily similar |last1=Shribman |first1=David |date=24 d'ochobre de 2010 |website=post-gazette.com |publisher=Pittsburgh Post-Gazette/PG Publishing Co|fechaaccesu=12 de xunu de 2014}}</ref> Facer con cuasi 70 millones de votos, pero'l marxe de victoria ye d'un pocu más de 100&nbsp;000 votos.<ref>{{cita llibru|last1=White|first1=Theodore H.|títulu=The Making of the President 1960|date=1961|publisher=Atheneum House|location=New York|isbn=9780689708039|page=386|edition=First}}</ref> ==== 1961 ==== * Xineru: El periodista de ''Look Magacín'' [[George Leonard]] escribe alrodiu de la "Mocedá de los Sesenta: La Xeneración Esplosiva," y prediz que la "xeneración callada" de los cincuenta "ta ximelgada y llista pa esplotar"<ref>{{cita web |url=http://www.sfgate.com/news/article/Human-potential-pioneer-George-Leonard-dies-3276574.php |títulu=Human potential pioneer George Leonard dies |last1=Jones |first1=Carolyn |date=7 de xineru de 2010 |website=sfgate.com |publisher=San Francisco Chronicle/Hearst |fechaaccesu=20 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2010/01/18/us/18leonard1.html?_r=0 |títulu=George Leonard, Voice of '60s Counterculture, Dies at 86 |last1=Martin |first1=Douglas |date=18 de xineru de 2010 |website=nytimes.com |publisher=The New York Times Co. |fechaaccesu=20 de mayu de 2014}}</ref> * 17 de xineru: el presidente de los Estaos Xuníos, Eisenhower, despidir del cargu, y usa el so tiempu p'alvertir alrodiu de la influencia del "complexu industrial militar".<ref>{{cita web |url=http://ourdocuments.gov/doc.php?doc=90|títulu=President Dwight D. Eisenhower's Farewell Address (1961): On January 17, 1961, in this farewell address, President Dwight Eisenhower warned against the establishment of a "military-industrial complex."| website=ourdocuments.gov |publisher=The National Archives and Records Administration, et al (US) |fechaaccesu=4 de xunu de 2014}}</ref> * 20 de xineru: Nun poderosu discursu inaugural, el presidente Kennedy pide a los ciudadanos "nun preguntar que fai'l país por ti - preguntar que faes tu pel país."<ref>{{cita web |url=http://ourdocuments.gov/doc.php?doc=91|títulu=President John F. Kennedy's Inaugural Address (1961) | website=ourdocuments.gov |publisher=The National Archives and Records Administration, et al (US) |fechaaccesu=4 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |first=John |last=Kennedy |publisher=Transcription as posted by [[University of California, Santa Barbara]] |títulu=John F. Kennedy Inaugural Address |url=http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=8032}}</ref> * 1 de marzu: JFK robla una orde executiva pa la creación de los [[Cuerpos de paz]].<ref>{{cita web|url=http://www.ourdocuments.gov/doc.php?flax=true&doc=92 |títulu=Executive Order 10924: Establishment of the Peace Corps. (1961) |publisher=Ourdocuments.gov |fechaaccesu=16 d'ochobre de 2011}}</ref> * 28 de marzu: JFK ordena la cancelación del programa B-70 Bomber nun importante pasu tras na carrera de l'armes nucleares.<ref>{{cita llibru|last1=Gunston|first1=Bill|títulu=Bombers of the West|date=1973|publisher=Scribner|location=New York|isbn=978-0684136233|page=254}}</ref> * 30 de marzu: La Convención de Drogues Narcótiques de les Naciones Xuníes ye roblada en Nueva York, reforzando'l control el los trataos comerciales internacionales.<ref name="unodc.org">{{cita web |url=https://www.unodc.org/unodc/en/commissions/CND/conventions.html |títulu=International Drug Control Conventions |website=unodc.org |publisher=United Nations Office on Drugs and Crime |fechaaccesu=4 de xunu de 2014}}</ref> * 12 d'abril: El mundu occidental sosprender col trunfu de la Xunión Soviética que llanza al [[Yuri Gargarin|primer humanu al espaciu]].<ref>{{cita llibru|last1=Glines, Jr.|first1=Carroll V|títulu=The Compact History of the United States Air Force|date=1963|publisher=Hawthorn Books|location=New York|pages=319–320|edition=New & Revised, May 1973|ISBN=0-405-12169-5}}</ref> * 17 d'abril: Una invasión conducida pola CIA intenta derrocar a Fidel Castro en badea de los Cochinos en Cuba. Los expartidarios anti-Castro y los mercenarios de la CIA son derrotaos y prindaos por fuercies cubanes. JFK, qu'heredó la operación entamada na alministración previa, intenta cortar les casualidaes al negar sofitu aereu pa Estaos Xuníos.<ref>{{cita web|títulu=The Bay of Pigs|url=http://www.jfklibrary.org/JFK/JFK-in-History/The-Bay-of-Pigs.aspx|website=jfklibrary.org|publisher=John F. Kennedy Presidential Library & Museum|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=Before his inauguration, John F. Kennedy was briefed on a plan by the Central Intelligence Agency (CIA) developed during the Eisenhower administration to train Cuban exiles for an invasion of their homeland. The plan anticipated that the Cuban people and elements of the Cuban military would support the invasion. The ultimate goal was the overthrow of Castro and the establishment of a non-communist government friendly to the United States.}}</ref><ref name="StaffPfeiffer2011">{{cita llibru|author1=Cia History Office Staff|author2=Jack B. Pfeiffer|títulu=CIA Official History of the Bay of Pigs Invasion, Volume IV: The Taylor Committee Investigation of the Bay of Pigs|url=https://books.google.com/books?id=8W98tQAACAAJ|date=September 2011|publisher=Military Bookshop|isbn=978-1-78039-476-3}}</ref> * 4 de mayu: Los activistes polos derechos civiles viaxen n'autobuses públicos y trenes al traviés del sur de EE.&nbsp;UU. pa enfrentar y engarrar contra la segregación personalmente.<ref>{{cita web|títulu=The Freedom Rides: CORE Volunteers Put Their Lives on the Road|url=http://www.core-online.org/History/freedom%20rides.htm|website=core-online.org|publisher=Congress of Racial Equality|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=In 1961 CORE undertook a new tactic aimed at desegregating public transportation throughout the south. These tactics became known as the "Freedom Rides". The first Freedom Ride took place on May 4, 1961 when seven blacks and six whites left Washington, D.C., on two public buses bound for the Deep South. They intended to test the Supreme Court's ruling in Boynton v. Virginia (1960), which declared segregation in interstate bus and rail stations unconstitutional. In the first few days, the riders encountered only minor hostility, but in the second week the riders were severely beaten. Outside Anniston, Alabama, one of their buses was burned, and in Birmingham several dozen whites attacked the riders only two blocks from the sheriff's office. With the intervention of the U.S. Justice Department, most of CORE's Freedom Riders were evacuated from Birmingham, Alabama to New Orleans. John Lewis, a former seminary student who would later lead SNCC and become a US congressman, stayed in Birmingham. CORE Leaders decided that letting violence end the trip would send the wrong signal to the country. They reinforced the pair of remaining riders with volunteers, and the trip continued. The group traveled from Birmingham to Montgomery without incident, but on their arrival in Montgomery they were savagely attacked by a mob of more than 1000 whites. The extreme violence and the indifference of local police prompted a national outcry of support for the riders, putting pressure on President Kennedy to end the violence. The riders continued to Mississippi, where they endured further brutality and jail terms but generated more publicity and inspired dozens more Freedom Rides. By the end of the summer, the protests had spread to train stations and airports across the South, and in November, the Interstate Commerce Commission issued rules prohibiting segregated transportation facilities.}}</ref> * 4 de xunu: JFK axuntar col Presidente del Conseyu de Ministros de la Xunión Soviética Khrushchev en [[Viena]], y reporta cero progreso na Alemaña estremada. Otra crisis empecipiar en Berlín.<ref>{{cita web|títulu=Berlin Crises|url=http://future.state.gov/when/timeline/1946_cold_war/berlin_crisis.html|website=http://future.state.gov|publisher=US Department of State|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=At the Vienna Summit in June 1961, Khrushchev reiterated his threat to sign a separate peace treaty with East Germany if the West did not come to terms over Berlin by the end of the year. Rather than submit to such pressure, President John F. Kennedy replied that it would be a "cold winter." When he returned to the United States, Kennedy faced instead a summer of decision. On July 25 he announced plans to meet the Soviet challenge in Berlin, including a dramatic buildup of American conventional forces and drawing the line on interference with Allied access to West Berlin. This warning, in fact, contained the basis for resolving the crisis. On August 13 the East German Government, supported by Khrushchev, finally closed the border between East and West Berlin by erecting what eventually became the most concrete symbol of the Cold War: the Berlin Wall. Although the citizens of Berlin reacted to the wall with outrage, many in the West--certainly within the Kennedy administration--reacted with relief. The wall interfered with the personal lives of the people but not with the political position of the Allies in Berlin. The result was a "satisfactory" stalemate--the Soviets did not challenge the legality of Allied rights, and the Allies did not challenge the reality of Soviet power.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141203020744/http://future.state.gov/when/timeline/1946_cold_war/berlin_crisis.html|archivedate=3 d'avientu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|last1=Kennedy|first1=John F.|títulu=Report on the Berlin Crisis (July 25, 1961) by John F. Kennedy|url=http://millercenter.org/president/speeches/speech-5740|website=millercenter.org|publisher=Miller Center / University of Virginia|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=So long as the Communists insist that they are preparing to end by themselves unilaterally our rights in West Berlin and our commitments to its people, we must be prepared to defend those rights and those commitments. We will at all times be ready to talk, if talk will help. But we must also be ready to resist with force, if force is used upon us. Either alone would fail. Together, they can serve the cause of freedom and peace.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150315064953/http://millercenter.org/president/speeches/speech-5740|archivedate=15 de marzu de 2015}}</ref> * 13 d'agostu: [[Muriu de Berlín]]: Pa detener la migración masiva del este comunista al oeste llibre, la ciudá de Berlín empecipia la construcción d'un muriu so la direición soviética.<ref>{{cita web |url=http://www.berlin.de/mauer/geschichte/index.en.html |títulu=The construction of the Berlin Wall |website=berlin.de |publisher=Governing Mayor of Berlin - Senate Chancellery |fechaaccesu=13 de mayu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140402152858/http://www.berlin.de/mauer/geschichte/index.en.html |archivedate=2 d'abril de 2014 }}</ref> * 25 d'ochobre: Tanques de EE.&nbsp;UU. y la URSS enfrentar en [[Checkpoint Charlie]] en Berlín.<ref name="Collins2011">{{cita llibru|autor=Brian J. Collins|títulu=NATO: A Guide to the Issues|url=https://books.google.com/books?id=KyBPuKcUXowC&pg=PA73|date=January 2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-0-313-35491-5|pages=73–}}</ref><ref>[[:File:EUCOM Checkpoint Charlie Standoff 1961.jpg]]</ref> * 1 de payares: 50&nbsp;000 muyeres colen en 60 ciudaes n'Estaos Xuníos p'amosase en contra de l'armes nucleares.<ref>{{cita web|títulu=Women Strike foir Peace|url=http://jwa.org/thisweek/nov/01/1961/wsfp|website=jwa.org|publisher=Jewish Women's Archive|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=On November 1, 1961, Women Strike For Peace (WSP) was inaugurated with a day-long strike by an estimated 50,000 women in 60 cities, all pressing for nuclear disarmament. The organization was composed primarily of mothers who feared the effects of nuclear proliferation on the short- and long-term health of their children. They were particularly concerníi with levels of irradiation in milk and the increase in nuclear testing. WSP had the slogan "End the Arms Race – Not the Human Race," as well as "Pure Milk, Not Poison." Bella Abzug joined the group in its early organizational stages as an active participant in the New York contingent and as creator and chairperson of WSP's legislative committee. By pushing the organization to incorporate legislative lobbying into its efforts, she helped it to become an effective political force. By 1964, the emphasis of Women Strike for Peace had shifted to focus as much on the Vietnam War as on disarmament, protesting against the draft and the war's effects on Vietnamese children. Abzug remained active in WSP until she was elected to Congress in 1970.}}</ref><ref>{{cita web|last1=Marder|first1=Dorothy|títulu=Photographs of Dorothy Marder - Women Strike for Peace, 1961-1975|url=http://www.swarthmore.edu/library/peace/Exhibits/Dorothy%20Marder/MarderExhibit1A_files/MarderExhibit1A.html|website=swarthmore.edu|publisher=Elizabeth Matlock and Wendy Chmielewski via Swarthmore College (Swarthmore College Peace Collection)|fechaaccesu=22 de setiembre de 2014|quote=Women Strike for Peace (WSP) was formed in 1961 after over 50,000 women across the country marched for peace and against above ground testing of nuclear weapons. By the mid 1960s the focus of the organization shifted to working against the Vietnam war. Dorothy Marder took photographs at many WSP demonstrations on the East Coast and her images appeared in WSP publications. Her photographs show the women behind WSP who wanted to protect their families from nuclear testing and a male-dominated militarism. Leaders of the organization include Dagmar Wilson, Bella Abzug, Amy Swerdlow, Cora Weiss, and many more are featured in Dorothy Marder's photography.}}</ref> * 30 de payares: Operaciones agresives col gobiernu revolucionariu de Fidel Castro son autorizaes por JFK.<ref>{{cita web|títulu=Inspector General's Survey of the Cuban Operation and Associated Documents|url=http://www2.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB341/IGrpt1.pdf|website=http://www2.gwu.edu|publisher=US Government via George Washington University|fechaaccesu=26 de payares de 2014|date=16 de febreru de 1962}}</ref><ref>{{cita web|author1=Lansdale|títulu=[Internal Avantu] The Cuba Project|url=http://www2.gwu.edu/~nsarchiv/nsa/publications/cmc/cmcdoc1.html|website=http://www2.gwu.edu|publisher=US Government via George Washington University|fechaaccesu=26 de payares de 2014|page=1|date=20 de febreru de 1962}}</ref> * 14 d'avientu: JFK robla una orde executiva estableciendo la Comisión Presidencial nel Estatus de la Muyer.<ref>{{cita web|títulu=Betty Friedan and the Presidential Commission on the Status of Women|url=http://www.radcliffe.harvard.edu/videu/betty-friedan-and-the-presidential-commission|website=http://www.radcliffe.harvard.edu|publisher=Radcliffe Institute for Advanced Study / Harvard University|fechaaccesu=26 de payares de 2014|date=20 de payares de 2013|quote=Text & Videu}}</ref><ref>{{cita web|títulu=American Women: Report of The President's Commission on the Status of Women. 1963|url=http://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015016913678;view=1up;seq=3|publisher=US Government via University of Michigan via Hathitrust.org|fechaaccesu=26 de payares de 2014|format=PDF|date=1963|quote=Google digitized pdf from O-M library}}</ref> ==== 1962 ==== * 18 de xineru: L'exércitu estauxunidense empieza a usar sustances tóxiques y canceríxenes en Vietnam. L'usu de [[dioxina]]-conteniendo [[axente naranxa]] empecipiar en 1965.<ref>{{cita web |url=http://www.airpower.maxwell.af.mil/airchronicles/aureview/1983/jul-aug/buckingham.html |títulu=Operation Ranch Hand: Herbicides In Southeast Asia |last1=Buckingham, Jr. |first1=William|date=1983 |website=http://www.airpower.maxwell.af.mil |publisher=Air University Review |fechaaccesu=17 de xunu de 2014}}</ref> * 4 de febreru: Helicópteros estauxunidenses ayuden al exércitu del sur de Vietnam na captura de Hung My. * 26 de febreru: El Ministru de Rellaciones Esteriores soviéticu [[Valerian Zorin]] alvierte a les Naciones Xuníes que los estauxunidenses "tán metiéndose en toes la guerres inxustes y ensin ventaya (en Vietnam) que los llevará a males consecuencies."<ref>{{cita web |url=https://news.google.com/newspapers?nid=1917&dat=19620227&id=a0RGAAAAIBAJ&sjid=FOkMAAAAIBAJ&pg=1567,3871997 |títulu=UN Session Seen as Help to U.S., Rede Space Ties |date=27 de febreru de 1962 |website=news.google.com/newspapers |publisher=AP via Schenectady Gazette |fechaaccesu=3 de xunu de 2014}}</ref> * 16 de marzu: El Secretariu de Defensa de EE.&nbsp;UU. [[Robert McNamara]] revela que les tropes estauxunidenses en Vietnam tán lluchando na tierra. * 19 de marzu: Publicar el primer álbum de Bob Dylan, tituláu a cencielles ''[[Bob Dylan (álbum)|Bob Dylan]]''. Algama'l númberu #13 nel Reinu Xuníu, pero nun entra nel Billboard 200 n'Estaos Xuníos. * 31 de marzu: [[Cesar Chavez]] empieza a entamar a los trabayadores migrantes de les granxes de California.<ref>{{cita web |url=http://www.ufw.org/_page.php?menu=research&inc=_page.php?menu=research&inc=history/01.html |títulu=The Official Web Page of the United Farm Workers of America |publisher=UFW |fechaaccesu=31 d'agostu de 2013 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130906034217/http://www.ufw.org/_page.php?menu=research&inc=_page.php%3Fmenu%3Dresearch&inc=history%2F01.html |archivedate=6 de setiembre de 2013 }}</ref> * 15 de xunu: La SDS completa'l ''[[Port Huron Statement]]''.<ref>{{cita web|títulu=The Statement|url=http://www.lsa.umich.edu/phs/about/thestatement|website=http://www.lsa.umich.edu|publisher=University of Michigan Department of History|fechaaccesu=21 de payares de 2014|date=2012|quote=The Port Huron Statement was the declaration of principles issued June 15, 1962, by Students for a Democratic Society (SDS), a major radical student organization in the United States during the 1960s. Having only a few hundred members across the country at the time the Statement was drafted, SDS drew tens of thousands of students into its ranks as the movement against the Vietnam War grew—before a deep factional split destroyed the organization in 1969. During SDS's history of activism, 60,000 copies of the Statement were distributed. It has become a historical landmark of American leftwing radicalism and a widely influential discourse on the meaning of democracy in modern society.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141129050211/http://www.lsa.umich.edu/phs/about/thestatement|archivedate=29 de payares de 2014}}</ref> * Julio–agostu: El movimientu d'Albany de derechos civiles del Dr. King protesta contra la segregación n'Albany, Georgia. * 5 d'agostu: La estrella de cine Marilyn Monroe muerre d'una sobredosis de [[barbitúrico]] en Los Angeles. La muerte de Monroe provoca la esplosión del usu de drogues prescrites de manera recreativa, causando miles de muertes de sobredosis d'estes melecines mientres la era de la contracultura, inclusive col usu lexítimu d'estes drogues blandes.<ref>{{cita publicación|last1=Lopez-Munoz|first1=Francisco|last2=Ucha-Udabe|first2=Ronaldo|last3=Alamo|first3=Cecilio|títulu=The History of Barbiturates a Century after their Clinical Introduction|journal=Neuropsychiatric Disease and Treatment|date=December 2005|volume=1|issue=4|pages=329–343|url=http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2424120/|fechaaccesu=14 de xineru de 2015|publisher=Dove Press via US National Institutes of Health|quote=In relation to the frequent cases of death by overdose, given the small therapeutic margin of these substances, it should be pointed out that this was a common method in suicide attempts. It suffices to recall, in this regard, the famous case of Marilyn Monroe, on whose death certificate it clearly states "acute poisoning by overdose of barbiturates" (Figure 7). The lethal effect of these compounds was such that a mixture of barbiturates with other substances was even employed in some USA states for the execution of prisoners sentenced to death. Furthermore, there are classic reports of fatal overdose due to the "automatism phenomenon", whereby the patient would take his or her dose, only to forget that he or she had already taken it, given the amnesic effect of the drug, and take it again, this process being repeated several times (Richards 1934). Figure 8 shows the evolution of number of deaths (accidental or suicide) by barbiturate overdose in England and Wales for the period 1905–1960. In this regard, and in the city of New York alone, in the period 1957–1963, there were 8469 cases of barbiturate overdose, with 1165 deaths (Sharpless 1970), whilst in the United Kingdom, between 1965 and 1970, there were 12 354 deaths attributed direutly to barbiturates (Barraclough 1974). These data should not surprise us, since in a period of just one year (1968), 24.7 million prescriptions for barbiturates were issued in the United Kingdom (Plant 1981). In view of these data, the Advisory Council Campaign in Britain took measures restricting the prescription of these drugs. Meanwhile, the prescription of prolonged-acting sedative barbiturates was strongly opposed through citizens' action campaigns such as CURB (Campaign on the Use and Restrictions of Barbiturates), especially active during the 1970s.}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Top 10 Mistresses: #4, Marilyn Monroe|url=http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1908008_1908007_1907992,00.html|website=content.time.com|publisher=Time, Inc.|fechaaccesu=25 de setiembre de 2014|quote=Monroe died later in 1962 of a drug overdose, but tales about her alleged fling with the President grew increasingly tall. FBI Direutor J. Edgar Hoover tried to prove that the man on a secret FBI sex tape of Monroe was Kennedy, but he lacked definitive proof. Others claim Kennedy was involved in her death. Needless to say, the rumors are even less substantiated than the affair itself.}}</ref> * 12 de setiembre: JFK fala en [[Universidá Rice|Rice]]: "... nós escoyimos dir a la Lluna nesta década y faer les otres coses, non porque yera fácil, sinón porque yera difícil..."<ref>{{cita web |first=John |last=Kennedy |publisher= US National Aeronautical & Space Administration| títulu=John F. Kennedy Moon Speech - Rice Stadium |url=http://er.jsc.nasa.gov/seh/ricetalk.htm}}</ref> * 27 de setiembre: publicar ''[[Silent Spring]]'' por Rachel Carson. El movimientu modernu pol mediu ambiente empecípiase.<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2012/09/23/magazine/how-silent-spring-ignited-the-environmental-movement.html?pagewanted%253Dall&_r=0 |títulu=How 'Silent Spring' Ignited the Environmental Movement |last1=Griswold |first1=Eliza |date=21 de setiembre de 2012 |website=nytimes.com |publisher=The New York Times Co. |fechaaccesu=3 de xunu de 2014}}</ref> * 1 d'ochobre: [[James Meredith]] ye'l primera estudiante afroamericanu n'entrar a la [[Universidá de Mississippi]].<ref name="Meredith2012">{{cita llibru|autor=James Meredith|títulu=A Mission from God: A Memoir and Challenge for America|url=https://books.google.com/books?id=ADSxelfo66AC|date=7 d'agostu de 2012|publisher=Simon and Schuster|isbn=978-1-4516-7474-3}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.history.com/topics/black-history/ole-miss-integration |títulu=The Integration of Ole Miss (Historical video and text resources) |website=history.com |publisher=A&Y Television Networks, LLC. |fechaaccesu=20 de xunu de 2014}}</ref> * 5 d'ochobre: "[[Love Me Do]]": llánzase'l primera senciellu de The Beatles.<ref>{{cita magacín|títulu=The Beatles' 'Love Me Do' Hits the Public Domain in Europe | work=Rolling Stone|date=12 de xineru de 2013}}</ref> * Ochobre: La crisis de los misiles de Cuba trai al mundu en cantu d'una guerra nuclear dempués de los intentos de la URSS de llanzar misiles en Cuba, amenaciando direutamente a Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url=http://ourdocuments.gov/doc.php?doc=94|títulu=Aerial Photograph of Missiles in Cuba (1962): Presea in the early stages of the Cuban missile crisis, these photographs showed that the Soviet Union was amassing offensive ballistic missiles in Cuba. President John F. Kennedy warned that any attempt by the Soviet Union to place nuclear weapons in Cuba would be seen as a threat to the United States. |website=ourdocuments.gov |publisher=The National Archives and Records Administration, et al (US) |fechaaccesu=4 de xunu de 2014}}</ref> * Avientu: El programa de misiles [[GAM-87 Skybolt|Skybolt]] de la USAF ye atayáu pol presidente Kennedy.<ref>{{cita web |url=http://www.brookings.edu/about/projects/archive/nucweapons/skybolt |títulu=Skybolt Air-Launched Ballistic Missile (AGM-48A) (Archive Document) |last=Schwartz |first=Stephen |date=August 1998 |website=brookings.edu |publisher=The Brookings Institution |fechaaccesu=12 de xunu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140714194052/http://www.brookings.edu/about/projects/archive/nucweapons/skybolt |archivedate=14 de xunetu de 2014 }}</ref> * Inspiráu pol [[movimientu del potencial humanu]] d'[[Aldous Huxley]], [[Michael Murphy]] y [[Dick Price]] fundan el [[Esalen Institute]] en Big Sur, California.<ref>Anderson, Walter Truett. The Upstart Spring: Esalen and the American Awakening, Addison Wesley Publishing Company (1983, 2004) p. 64</ref> * El manual pospíldora de [[Helen Gurley Brown]], ''[[Sex and the Single Girl]]'' convertir nun best-seller. L'intentu de Brown de censurar el llibru por razones de marketing fracasa. * ''[[The Other America]]'': L'estudiu de [[Michael Harrington]] alrodiu de la clase probe n'Estaos Xuníos publicar. Al llibru acredítase-y inspirar la "War on Poverty" de LBJ.<ref>{{cita web|last1=Isserman|first1=Maurice|títulu=Essay Michael Harrington: Warrior on Poverty|url=http://www.nytimes.com/2009/06/21/books/review/Isserman-t.html?_r=2&|website=nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=13 de xunetu de 2014|date=19 de xunu de 2009|quote=Among the book's readers, reputedly, was John F. Kennedy, who in the fall of 1963 began thinking about proposing antipoverty legislation. After Kennedy's assassination, Lyndon Johnson took up the issue, calling in his 1964 State of the Union address for an "unconditional war on poverty." Sargent Shriver headed the task force charged with drawing up the legislation, and invited Harrington to Washington as a consultant.}}</ref> * Publicar ''[[Seven Days in May]]'', una novela alrodiu de un [[golpe militar]] en EE.&nbsp;UU. Una película ye llanzada en 1964 con un repartu llenu d'estrelles.<ref>{{cita web|last1=Dunlap|first1=David|títulu=Charles W. Bailey, Journalist and Political Novelist, Dies at 82|url=http://www.nytimes.com/2012/01/05/business/media/charres-w-bailey-82-dies-wrote-seven-days-in-may.html?_r=0|website=nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=7 de febreru de 2015|date=4 de xineru de 2012|quote=Written with Fletcher Knebel and published in 1962, "Seven Days in May" tells of an attempted coup by the chairman of the Joint Chiefs of Staff in May 1974 after the president negotiates a disarmament treaty with Russia. It was at the top of The New York Times's best-seller list in early 1963 and was made into a movie, with Burt Lancaster, Kirk Douglas and Fredric March, in 1964.}}</ref> ==== 1963 ==== * Publicar ''[[La mystique femenina]]'' de [[Betty Friedan]]. La [[segunda fola del feminismu]] naz.<ref name="Guardian News and Media Limited">{{cita web |url=http://www.theguardian.com/lifeandstyle/2013/may/07/1963-beginning-feminist-movement |títulu=1963: the beginning of the feminist movement - Fifty years on, we look back at the year that signalled the beginning of the modern yera |last1=Cochrane |first1=Kira |date=6 de mayu de 2013 |website=theguardian.com |publisher=Guardian News and Media Limited |fechaaccesu=3 de xunu de 2014}}</ref> * [[Bob Fass]] empieza'l programa ''Radio Unnameable'' na WBAI-FM de Nueva York, una estación dempués recordada como "el pulsu del movimientu" Wavy Gravy.<ref name="Walker2004">{{cita llibru|autor=Jesse Walker|títulu=Rebels on the Air: An Alternative History of Radio in America|url=https://books.google.com/books?id=iIawxNOBCgYC&pg=PA91|date=1 de xunu de 2004|publisher=NYU Press|isbn=978-0-8147-8477-8|pages=91–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Hinckley|first1=David|títulu=Documentary 'Radio Unnameable' prindes the wee-hour WBAI broadcasts of Bob Fass|url=http://www.nydailynews.com/entertainment/documentary-radio-unnameable-prindes-wee-hour-wbai-broadcasts-bob-fass-article-1.1163112|website=nydailynews.com|publisher=The New York Daily News|fechaaccesu=24 de xunetu de 2014|date=20 de setiembre de 2012|quote=Legendary jock entertained and informed New Yorkers in the '60s and '70s by bringing on guests like Bob Dylan and Abbie Hoffman.}}</ref><ref>{{cita AV media | people =Paul Lovelace & Jessica Wolfson | títulu=Radio Unnameable | medium =Film Documentary | publisher =Lost Footage Films | location =New York | date =2012 | url = http://www.radiounnameablemovie.com/}}</ref> * Abril: Chandler Laughlin entama una ceremonia peyote cola Ilesia nativa americana, un antecedente del [[Rede Dog Experience]]. * Abril–mayu: Activistes polos derechos civiles entrenaos por [[James Bevel]] son atacaos pola policía en Birmingham, Alabama. Eventos similares asoceden en dellos llugares del sur d'Estaos Xuníos mientres la primavera y el branu. * Mayu: La primer protesta entamada contra la Guerra de Vietnam asocede n'Inglaterra y Australia. * 1 de mayu: Conejita clandestina: L'artículu de Gloria Steinem en [[Playboy Club]] apaez na revista ''Show''.<ref name="Guardian News and Media Limited"/> * 11 de xunu: El monxu budista [[Thich Quang Duc]] s'[[inmolación|autu-inmola]] en Saigón. [[Malcolm Browne]] gana'l [[Premiu Pulitzer]] poles sos semeyes de magnitú histórica según JFK. * 12 de xunu: El secretariu de campu del [[NAACP]], [[Medgar Evers]] ye asesináu.<ref>{{cita web|last1=Cosgrove|first1=Ben|last2=Loengard|first2=John|títulu=Behind the Picture: Medgar Evers' Funeral, June 1963 (Story and Photos)|url=http://life.time.com/history/medgar-evers-photos-from-the-funeral-of-a-civil-rights-hero-1963/#1|website=life.time.com|publisher=Time, Inc.|fechaaccesu=25 de xunu de 2014|quote=In its June 28, 1963, issue, LIFE confronted the assassination with a combination of scorn (for the Klan and for white supremacists in xeneral), anger (at the waste of such a life as Evers') and an occasionally sardonic venom.|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140728083732/http://life.time.com/history/medgar-evers-photos-from-the-funeral-of-a-civil-rights-hero-1963/#1|archivedate=28 de xunetu de 2014}}</ref> * 17 de xunu: La Corte Suprema de los Estaos Xuníos declara a la llectura de la Biblia obligatoria como inconstitucional. * 26-28 de xunetu: El [[Newport Folk Festival]] presenta a Bob Dylan, y otros dellos cantantes de protesta como [[Pete Seeger]], [[Joan Baez]], y [[Phil Ochs]]. * 28 d'agostu: Martin Luther King, Jr. da'l discursu "[[I Have a Dream]]" ante 200&nbsp;000 persones en Washington D. C. mientres la [[March on Washington for Jobs and Freedom]].<ref>{{cita web |url=http://www.pbs.org/newshour/bb/social_issues-july-dec03-march_08-28/ |títulu=Martin Luther King Jr.'s "I Have a Dream" Remembered |last1=Suarez |first=Ray |website=pbs.org |publisher=Public Broadcasting Service (US) |fechaaccesu=16 de mayu de 2014}}</ref> * 24 de setiembre: El Senáu de los Estaos Xuníos ratifica'l Tratáu de pruebes parciales robláu por EE.&nbsp;UU. y la URSS, poniendo fin a les pruebes nucleares so agua, na atmósfera y nel espaciu.<ref>{{cita web |url=http://ourdocuments.gov/doc.php?doc=95|títulu=Test Ban Treaty (1963):On August 5, 1963, the Limited Test Ban Treaty was signed by the United States, Great Britain, and the Soviet Union. After Senate approval, the treaty that went into effect on October 10, 1963, banned nuclear weapons testing in the atmosphere, in outer space, and under water.|website=ourdocuments.gov |publisher=The National Archives and Records Administration, et al (US) |fechaaccesu=4 de xunu de 2014}}</ref> * 26 de setiembre: El Senáu estauxunidense alderique un reporte de que la música folk ta siendo infiltrada pol comunismu. Dos senadores falen y conclúin que son solu "americanos."<ref name="Reuss2000">{{cita llibru|autor=Richard A. Reuss|títulu=American Folk Music and Left-wing Politics, 1927-1957|url=https://books.google.com/books?id=EycS7FSTAyUC&pg=PA2|añu=2000|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-3684-6|pages=2–}}</ref> * 27 d'ochobre: 225&nbsp;000 estudiantes en Chicago boicotien les clases al participar en protestes contra la segregación. * 2 de payares: El presidente de Vietnam del Sur [[Ngo Dinh Diem]] ye asesináu en Saigón. * 22 de payares: El presidente John F. Kennedy de los Estaos Xuníos, ye asesináu en Dallas, Texas. El Vicepresidente Lyndon B. Johnson fai'l juramente como'l 36vo Presidente.<ref>{{cita llibru|last1=Lane|first1=Mark|títulu=Rush to Judgment|date=1966|publisher=Thunder's Mouth Press|location=New York|isbn=1-56025-043-7|page=7|edition=Paperback, 1992}}</ref> * 24 de payares: El sospechosu del asesinatu de JFK [[Lee Harvey Oswald]] ye matáu por [[Jack Ruby]] so la poca seguridá na policía de Dallas, dexando la creación de teoríes conspirativas avera del [[asesinatu de Kennedy]] y la verdá de los descubrimientos del gobiernu.<ref>{{cita llibru|last1=Marrs|first1=Jim|títulu=Crossfire: The Plot That Killed Kennedy|date=1989|publisher=Carroll & Graf|location=New York|isbn=0-88184-648-1|edition=1st Paperback, 1990|chapter=Preface}}</ref> ==== 1964 ==== * Xineru: La versión de los [[The Holy Modal Rounders]] de "Hesitation Blues" marca la primer referencia del términu ''sicodélicu'' na música.<ref name="Leech2010">{{cita llibru|autor=Jeanette Leech|títulu=Seasons They Change: The Story of Acid and Psychedelic Folk|url=https://books.google.com/books?id=EoAmZf_RPGoC&pg=PA37|añu=2010|publisher=Jawbone Press|isbn=978-1-906002-32-9|pages=37–}}</ref> * 8 de xineru: Declárase la "[[Guerra contra la probreza]]".<ref>{{cita web|last1=Johnson|first1=Lyndon Baines|títulu=Annual Message to the Congress on the State of the Union. January 8, 1964|url=http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=26787|website=.presidency.ucsb.edu|publisher=Gerhard Peters and John T. Woolley - The American Presidency Project via UCSB|fechaaccesu=12 de febreru de 2015|quote=Let this session of Congress be known as the session which did more for civil rights than the last hundred sessions combined; as the session which enacted the most far-reaching tax cut of our time; as the session which declared all-out war on human poverty and unemployment in these United States; as the session which finally recognized the health needs of all our older citizens; as the session which reformed our tangled transportation and transit policies; as the session which achieved the most effective, efficient foreign aid program ever; and as the session which helped to build more homes, more schools, more libraries, and more hospitals than any single session of Congress in the history of our Republic.}}</ref><ref>{{cita web|títulu=For LBJ, The War On Poverty Was Personal|url=http://www.npr.org/2014/01/08/260572389/for-lbj-the-war-on-poverty-was-personal|website=npr.org|publisher=NPR|fechaaccesu=12 de febreru de 2015|date=8 de xineru de 2014|quote=President Lyndon Johnson stood in the Capitol on Jan. 8, 1964, and, in his first State of the Union address, committed the nation to a war on poverty. "We shall not rest until that war is won," Johnson said. "The richest nation on Earth can afford to win it. We cannot afford to lose it." It was an effort that had been explored under President Kennedy, but it firmly — and quickly — took shape under Johnson.}}</ref> * 23 de xineru: La [[24va Enmienda]] ratifícase: El Congresu de los Estaos Xuníos y los estaos nun pueden condicionar el derechu al votu n'eleiciones federales. * 27 de xineru: El Secretariu de Defensa [[Robert McNamara]] diz qu'hai 15&nbsp;000 tropes estauxunidenses en Vietnam del Sur, y la mayoría van retirar pa finales de 1965. * 1 de febreru: "[[I Want to Hold Your Hand]]:" Los Beatles llogren el so primer ésitu #1 en ''Billboard'' con siete selmanes nel visu. [[Beatlemania]] esparder nos Estaos Xuníos, y la [[British Invasion]] de música de Reinu Xuníu empecipia. * 7-22 de febreru: Los Beatles faen la so primer visita a la Estaos Xuníos y apaecen nel ''[[The Ed Sullivan Show]]''. La tresmisión del 9 de febreru ye vista por más de 73 millones, l'audiencies televisiva más grande hasta la fecha n'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url=http://www.edsullivan.com/artists/the-beatles |títulu=The Beatles |date=2010 |website=edsullivan.com |publisher=SOFA Entertainment |fechaaccesu=10 de xunu de 2014}}</ref> * 21-24 de febreru: Estudiantes na [[Universidá de Maryland Mariña Este]] protesten y enfréntense cola policía. * 25-26 de febreru: Decenes de miles d'estudiantes en Boston y Chicago dexen les sos clases pa protestar contra la segregación. * 16 de marzu: el 25&nbsp;% de los estudiantes de la ciudá de Nueva York protesten contra la segregación. * 4 d'abril: Los singles de los Beatles ocupen los primeros cinco puestos nel Billboard Hot 100. Un llogru ensin precedentes, y enxamás repitíu.<ref>Bronson, p. 145.</ref> * 20 d'abril: el 86&nbsp;% de los estudiantes negros en Cleveland boicotien les clases por protestes contra la segregación. * Mayu: Apaez la ''Faire Free Press'', unu de los primeros periódicos "clandestinos" na era de la contracultura. * Mayu: La sentada nel [[Sheraton Palace Hotel]] en San Franciso resulta n'arrestos d'estudiantes que protesten pola discriminación racial na contratación de trabayos.<ref>{{cita web |url=http://content.cdlib.org/view?docId=kt896nb2pw&doc.view=frames&chunk.id=div00002&toc.id=0 |títulu=Photographs:Sheraton Palace Demonstration, May 1964 |last1=Enfield |first1=Robert | website=cdlib.org |publisher=University of California |fechaaccesu=7 de mayu de 2014}}</ref> * 7 de mayu: El presidente Johnson fala per primer vegada d'una "[[Grean Sociedá]]" nun discursu n'Atenes, Ohio. * 12 de mayu: El primer [[draft-card burning]] públicu ye reportáu en Nueva York. * 14 de xunu: Ken Kesey y los Merry Pranksters dir de California nel autobús escolar "[[Further (bus)|Further]]" escontra la [[Feria del Llibru en Nueva York]] en Queens (Nueva York). * 22 de xunu: La Corte Suprema refuga'l convencimientu de obscenidad d'un operador de teatru en Ohio. Anque se siguen dando batalles llegales por estos cargos, esta decisión dexa la exhibición comercal de material fílmico con [[pornografía]] nos Estaos Xuníos.<ref name="GreenKarolides2009">{{cita llibru|author1=Green|author2=Nicholas J. Karolides|títulu=Encyclopedia of Censorship|url=https://books.google.com/books?id=bunHURgi7FcC&pg=PA301|date=1 de xineru de 2009|publisher=Infobase Publishing|isbn=978-1-4381-1001-1|pages=301–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Jacobellis v. Ohio - 378 U.S. 184 (1964)|url=http://supreme.justia.com/cases/federal/us/378/184/case.html|website=supreme.justia.com|publisher=justia.com|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|last1=Stafford|first1=Katrease|títulu=Grosse Pointe attorneys to look at legality of Metro Times ban|url=http://www.freep.com/apps/pbcs.dll/article?AID=2014307220021|website=freep.com|publisher=The Detroit Free Press|fechaaccesu=22 de xunetu de 2014|date=22 de xunetu de 2014|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140726193926/http://www.freep.com/apps/pbcs.dll/article?AID=2014307220021|fechaarchivu=26 de xunetu de 2014}}</ref> * 2 de xunetu: L'acta polos derechos civiles ye roblada pol presidente Johnson. La [[segregación racial]] nes árees públiques y la [[discriminación llaboral]] por raza son prohibíes por una llei federal. * Julio: La Comisión pola Comunicación Federal (FCC) adopta regles contra la duplicación de radio: [[FM Radio|FM]] tien de tresmitir conteníu orixinal, en llugar de presentar simultáneamente la estación hermana d'[[Am radio|AM]]. * 2 d'agostu: Baille de la Guerra: L'incidente del golfu de Tonkin na mariña de Vietnam cuasi lleva a la [[Gulf of Tonkin Resolution]] per parte del Congresu estauxunidense'l 7 d'agostu, brindando al presidente autoridá "convencional" militar nel sureste d'Asia ensin roblar una [[declaración de guerra]].<ref>Krock, p.411</ref> * 1 d'ochobre: El [[Movimientu pola llibertá d'espresión]] empieza con una protesta sentada d'estudiantes na [[Universidá de California, Berkeley]]. * 14 d'ochobre: El Dr. Martin Luther King, Jr. gana'l [[Premiu Nobel de la Paz]]. * 3 de payares: El presidente Lyndon B. Johnson n'escoyíu n'Estaos Xuníos, ganando al senador republicanu d'Arizona [[Barry Goldwater]] per un gran marxe. * 4 de payares: El comediante [[Lenny Bruce]] ye condergáu con cargos de obscenidad en Nueva York. * 2 d'avientu: Nun famosu discursu mientres una sentada, l'estudiante de Berkeley Savio diz-y a los participantes del movimientu pola llibertá d'espresión que debe "poner los sos cuerpos n'armadures." ==== 1965 ==== * 8 de febreru: Los bombardeos aéreos estauxunidenses en Vietnam del Norte empiecen. * 9-15 de febreru: Miles demostrar en contra de los ataques a les embaxaes estauxunidenses en Moscú, Budapest, Yakarta, y Sofía. * 21 de febreru: [[Malcolm X]] ye asesináu en Nueva York. * Marzu: "Marcha pola Espresión Puerca" en Berkeley.<ref name="Washington1989">{{cita llibru|autor=W.J. Rorabaugh Professor of History University of Washington|títulu=Berkeley at War : The 1960s: The 1960s|url=https://books.google.com/books?id=WW2jpQ36kSAC&pg=PA134|date=4 de mayu de 1989|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-802252-7|pages=134–}}</ref><ref>{{cita web |url=http://content.cdlib.org/view?docId=kt896nb2pw;NAAN=13030&doc.view=frames&chunk.id=div00008&toc.depth=1&toc.id=&brand=calisphere |títulu=Photographs:Filthy Speech Rally, Spring, 1965 |last1=Enfield |first1=Robert | website=cdlib.org |publisher=University of California |fechaaccesu=7 de mayu de 2014}}</ref> * 6 de marzu: Les tropes estauxunidenses regulares arreyar nel combate en Vietnam per primer vegada. * 7-25 de marzu: La SCLC marcha de Selma a Montgomery. * 16 de marzu: [[Alice Herz]], de 82 años, s'autu-inmola mientres una protesta contra Vietnam. Herz muerte 10 díes dempués.<ref name="Tucker2011">{{cita llibru|autor=Spencer C. Tucker|títulu=The Encyclopedia of the Vietnam War: A Political, Social, and Military History &#91;4 volumes&#93;: A Political, Social, and Military History|url=https://books.google.com/books?id=qh5lffww-KsC&pg=PA775|date=20 de mayu de 2011|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-85109-961-0|pages=775–}}</ref> * Primavera: "Nunca confíes en daquién mayor a los 30": L'activista pola llibertá d'espresión y graduáu de Berkeley Jack Weinberg ye citáu y ayuda a crear una frase pa identificar a la xeneración.<ref>{{cita web |url=http://www.stltoday.com/news/local/govt-and-politics/gateway-to-dc/never-trust-anyone-over-a-second-thought/article_c975d85c-58ce-56ca-b4ec-f4fe5828acc1.html |títulu=Never trust anyone over 30? A second thought |last1=Raasch |first1=Chuck |date=16 de mayu de 2014 |website=stltoday.com |publisher=St. Louis Post-Dispatch |fechaaccesu=26 de mayu de 2014}}</ref> * Abril: Los miembros de los Beatles John Lennon y [[George Harrison]] prueben el LSD ensin sabelo pol so dentista mientres una cena nel Reinu Xuníu.<ref name="Roberts2008">{{cita llibru|autor=Andy Roberts|títulu=Albion Dreaming: A popular history of LSD in Britain (Revised Edition with a new foreword by Dr. Sue Blackmore)|url=https://books.google.com/books?id=2caIAAAAQBAJ&pg=PA98|date=30 de setiembre de 2008|publisher=Marshall Cavendish International Asia Pte Ltd|isbn=978-981-4328-97-5|pages=98–}}</ref> * Abril: Les tropes de combate estauxunidenses lleguen a un total de 25&nbsp;000 en Vietnam. * 17 d'abril: La primera gran marcha en contra de la guerra de Vietnam n'Estaos Xuníos ye entamada en Washington, D. C. 25&nbsp;000 asistentes. Joan Baez, [[Judy Collins]], y [[Phil Ochs]] preséntense. * Mayu: [[Owsley Stanley]] torna al área de la badea cola primer venta de LSD como droga recreativa.<ref>{{cita web|last1=Greenfield|first1=Robert|títulu=Owsley Stanley: The King of LSD|url=http://www.rollingstone.com/culture/news/owsley-stanley-the-king-of-lsd-20110314?page=3|website=rollingstone.com|publisher=Rolling Stone|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|date=14 de marzu de 2011|quote=By May 1965, he was back in the Bay Area with 3,600 capsules of extraordinarily pure LSD, dubbed "Owsley" by a pot-dealing folk guitarist friend. "I never set out to 'turn on the world,' as has been claimed by many," Owsley says.}}</ref><ref>{{cita web|last1=McGee|first1=Rosie|títulu=Owsley Stanley, left, with Jerry Garcia of the Grateful Dead in a 1969 publicity photograph.|url=http://www.nytimes.com/imagepages/2011/03/15/STANLEY-obit.html|website=nytimes.com|publisher=Reuters via New York Times|fechaaccesu=6 de febreru de 2015|date=1969}}</ref> * 17 de mayu: L'artículu de [[Hunter S. Thompson]], ''La peada de motociclistes: Perdedores y Foranos'' apaez en ''[[The Nation]]''. Un [[Hell's Angels: The Strange and Tarrecible Saga of the Outlaw Motorcycle Gangs|llibro]] síguelu rápido. * Mayu: La quema de les cartes de reclutamiento facer na [[Universidá de California, Berkeley]]. Un ataúd ye coláu a les oficines d'inscripción militar de Berkeley.<ref>{{cita web |url=http://content.cdlib.org/view?docId=kt896nb2pw;NAAN=13030&doc.view=frames&chunk.id=div00009&toc.depth=1&toc.id=&brand=calisphere |títulu=Photographs:Vietnam Day, Spring, 1965 |last1=Enfield |first1=Robert | website=cdlib.org |publisher=University of California |fechaaccesu=7 de mayu de 2014}}</ref> with [[Abbie Hoffman]] and others during these events.<ref>{{cita web |url=http://museumca.org/picturethis/timeline/unforgettable-change-1960s/1960s-vietnam-and-berkeley/info |títulu=Unforgettable Change: 1960s: 1960s in Vietnam and in Berkeley (Text and Audiu Content) |website=http://museumca.org |publisher=Oakland Museum of California |fechaaccesu=20 de xunu de 2014}}</ref> * Xunu–agostu: [[Rede Dog Experience]] presentar con gran fuercia na Rede Dog Saloon de [[Virginia City, Nevada]] onde la identidá hippie termina de tomar forma. * 7 de xunu: La Corte Suprema de los Estaos Xuníos dicta la privacidá constitucional garantizada, deteniendo la prohibición d'usu de conceptivos ente pareyes casaes. Les lleis de la "yera de Comstock" son quitaes n'otros estaos. En 1972, la corte dicta que les proteiciones apliquen tamién pa pareyes casaes.<ref name="Hudson2007">{{cita llibru|autor=William E. Hudson|títulu=The Libertarian Illusion: Ideology, Public Policy and the Assault on the Common Good|url=https://books.google.com/books?id=WgemAwAAQBAJ&pg=PA191|date=28 d'avientu de 2007|publisher=SAGE Publications|isbn=978-1-4833-0122-8|pages=191–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Margaret Sanger (1879–1966)|url=http://ocp.hul.harvard.edu/ww/sanger.html|website=http://ocp.hul.harvard.edu|publisher=Harvard University Library|fechaaccesu=13 d'agostu de 2014|quote=In 1965, the Supreme Court decision in Griswold v. Connecticut legalized contraception for married couples.}}</ref><ref>{{cita episodiu | títulu= The Times they are a Changin'| | series = The Sixties (Documentary Series) | credits = CNN | network = CNN | airdate = August 7, 2014 }}</ref> * 11 de xunu: Persones como Allen Ginsburg, [[Lawrence Ferlinghetti]], [[Michael Horovitz]] y William S. Burroughs participen nun eventu pal UK Underground, Royal Albert Hall, en Londes.<ref>{{cita web |url=http://www.theguardian.com/artanddesign/2005/jun/13/photography-poetry|títulu=Snapshot: Allen Ginsberg at the Albert Hall |last1=Hodgkinson |first1=Will |date=13 de xunu de 2005 |website=theguardian.com |publisher=Guardian News and Media Limited |fechaaccesu=19 de xunu de 2014}}</ref> * 11 de xunu: Los Beatles convertir en miembros de la Excelentísima Orde del Imperiu Británicu pola Reina gracies a les sos contribuciones al comerciu británicu. * 25 de xunetu: Bob Dylan ye ulláu nel [[Newport Folk Festival]]. * 30 de xunetu: [[Melecinara (Estaos Xuníos)|Melecinara]] ye incluyíu na llei estauxunidense, dando una rede de proteición pa la salú de los más vieyos. * 6 d'agostu: L'acta polos derechos pa votar ye roblada na llei de los Estaos Xuníos; Los "exámenes de llectura", los impuestos sobre la votación y les dificultaes locales que torgaben a les persones negres votar son prohibíes por llei xeneral. * 11 d'agostu: 6 díes de disturbios masivos en [[Watts]], una seición de Los Angeles: dexa 35 muertos, 1000 daños en propiedaes y destrucciones, mientres disturbios más pequeños asoceden en Chicago. * 31 d'agostu: La prohibición de la quema de cartes de recultamiento ye roblada na llei estauxunidense. * 5 de setiembre: La pallabra ''[[hippie]]'' ye usada pol escritor Michael Fallon, ayudando a popularizar el términu nos medios, anque la denominación fuera usada con anterioridá por periodistes como la columna de [[Dorothy Kilgallen]] el 11 de xunu de 1963.<ref name="Smead2000">{{cita llibru|autor=Howard Smead|títulu=Don't Trust Anyone Over Thirty: The First Four Decades of the Baby Boom|url=https://books.google.com/books?id=vP99yWtfovYC&pg=PA155|date=1 de payares de 2000|publisher=iUniverse|isbn=978-0-595-12393-3|pages=155–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Kilgallen|first1=Dorothy|títulu=Dorothy Kilgallen's Voice of Broadway|url=https://news.google.com/newspapers?id=QaUtAAAAIBAJ&sjid=kJ4FAAAAIBAJ&pg=5541,2026321&dq=hippies&hl=en|publisher=Syndicated column via The Montreal Gazette|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=11 de xunu de 1963|quote=New York hippies have a new kick - baking marijuana in cookies...}}</ref> * 15 de setiembre: [[I Spy (1965 TV series)|'' I-Spy'']]: El comediante [[Bill Cosby]] convertir na primer estrella afroamericana en protagonizar una serie dramática. [[Amanda Randolph]] apaez na comedia ''[[The Laytons]]'' na DuMont Network a finales de los cuarenta.<ref name="Fearn-Banks2005">{{cita llibru|autor=Kathleen Fearn-Banks|títulu=Historical Dictionary of African-American Television|url=https://books.google.com/books?id=zVFgqEAMcngC&pg=PA90|date=15 de payares de 2005|publisher=Scarecrow Press|isbn=978-0-8108-6522-8|pages=90–}}</ref> * 25 de setiembre: Debú de ''[[The Beatles (televisión)|The Beatles]]'' una serie animada de los sábados. * 25 de setiembre: "[[Eve of Destruction]]" de [[Barry McGuire]] convertir na primera [[cantar de protesta]] en llegar al #1, atrayendo crítiques y censura por diversu estaciones. * Ochobre: [[The Yardbirds]] y [[Jeff Beck]] llancen el senciellu [[Shapes of Things]] col [[B-side]] "Still I'm Sad." La [[música sicodélica]] llega per primer vegada a los puestos importantes. * 15-16 d'ochobre: Les protestes pola Guerra de Vietnam en ciudaes alredor de los Estaos Xuníos lleguen a 100&nbsp;000. * 16 d'ochobre: "A Tribute to Dr. Strange": 1000 hippies orginales de San Francisco festexen en Longshoreman's Hall. L'ácidu "Rayo Blanco" de Owsley ye disponible pa toos. * 2 de payares: [[Norman Morrison]] s'autu-inmola nel Pentágonu pa protestar contra la guerra. * 5 de payares: The Who fala alrodiu de la nueva mocedá. "Esta ye la mio xeneración!" y "Espero morrer primero qu'avieyar" convertir en lleiciones de la contracultura.<ref name="Alvermann2002">{{cita llibru|autor=Donna E. Alvermann|títulu=Adolescents and Literacies in a Digital World|url=https://books.google.com/books?id=1gkDc6yYTuIC&pg=PA68|añu=2002|publisher=Peter Lang|isbn=978-0-8204-5573-0|pages=68–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=The Who and the New Generation|url=https://historyengine.richmond.edu/episodes/view/5572|website=historyengine.richmond.edu|publisher=University of Richmond ''(Digital Scholarship Lab)''|fechaaccesu=26 de xunetu de 2014|quote="Things they do look awful c-cold," Daltry continued stuttering, "Hope I die before I get old." Daltry then screamed, drilling the purpose of the song into everyone's heads, "This is my generation!" And this truly was the youths' generation. All the years of old men from bygone yeres had to pave way to Roger Daltry's generation, for the young men and women of the Western world were finally speaking up and letting their voices be heard. "It's my generation, baby," Daltry repeated his mantra.}}</ref> * 9 de payares: L'activista católicu [[Roger Allen LaPorte]] s'autu-inmola nel edificiu de les Naciones Xuníes en Nueva York. * 20 de payares: 8000 protestantes antiguerra colen de Berkeley a Oakland en California. * 27 de payares: Los [[Merry Pranksters]] faen el so primera "prueba d'ácidu" en Soquel, California. * 27 de payares: Cerca de 35&nbsp;000 protestantes antiguerra colen na [[Casa Blanca]]. * Avientu: "[[California Dreamin']]" ye presentada per primer vegada por [[The Mamas and the Papas]].<ref>{{cita web|títulu=The Mamas and the Papas, 'California Dreamin''|url=http://www.rollingstone.com/music/lists/the-500-greatest-songs-of-all-time-20110407/the-mames-and-the-papes-california-dreamin-20110526|website=rollingstone.com|publisher=Rolling Stone Magacín|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|quote=#89 of the 500 Greatest Songs of All Time}}</ref> * 3 d'avientu: L'álbum de los Beatles' ''[[Rubber Soul]]'' en llanzáu nel Reinu Xuníu con una imaxe aburuyada del grupu na portada. El senciellu. The single "[[Day Tripper]]" ye presentáu. Paul McCartney diz dempués que'l cantar fala sobre drogues, pero la lletra ye d'un turista.<ref>{{cita llibru | last=Miles | first=Barry | añu=1997 | authorlink=Barry Miles | títulu=Paul McCartney: Many Years From Now | publisher=Henry Holt & Company | location=New York | isbn=0-8050-5249-6 | ref=harv }}</ref> * 25 d'avientu: [[Timothy Leary]] ye arrestáu por posesión de drogues na frontera mexicana. * Avientu: Los [[Pretty Things]] presenten ''[[Get the Picture? (The Pretty Things album)|Get the Picture?]].'' L'álbum inclúi un cantar llamáu ''£.S.D.''<ref name="Clayson2002">{{cita llibru|autor=Alan Clayson|títulu=The Yardbirds: The Band that Launched Eric Clapton, Jeff Beck, Jimmy Page|url=https://books.google.com/books?id=j1OuyRS5tSMC&pg=PA107|añu=2002|publisher=Backbeat Books|isbn=978-0-87930-724-0|pages=107–}}</ref> * [[Phil Ochs]] llanza l'álbum satíricu "[[Draft Dodger Rag]]." Dempués presenta'l so cantar nun especial de CBS ''Avoiding the Draft''. La versión de Pete Seeger apaez en 1966. * ''[[The East Village Other]]'' empecipia les sos publicaciones na ciudá de Nueva York. * La comuña [[Drop City]] ye fundada en Coloráu. * ''[[L'Autobiografía de Malcom X]]'' ye publicada dempués de la so muerte. Armar a partir d'entrevistes col escritor [[Alex Haley]], y ye considerada unu de los trabayos más influyente na obra de non-ficción del sieglu XX. La cancelación de [[Doubleday]] del contratu orixinal ye darréu llamáu'l peor error na historia de les editoriales.<ref>{{cita web|last1=Gray|first1=Madison|títulu=All-TIME 100 Nonfiction Books: #13, ''The Autobiography of Malcolm X''|url=http://entertainment.time.com/2011/08/30/all-time-100-best-nonfiction-books/slide/the-autobiography-of-malcolm-x-as-told-to-alex-haley/|website=entertainment.time.com|publisher=Time, Inc.|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|date=11 d'agostu de 2011|quote=Malcolm X predicted that he would not live to see its publication, a prophecy fulfilled as friction between himself and the Nation of Islam, and a subsequent falling-out culminated in his 1965 assassination. But the pages chronicling the years leading up to it reveal the world of a man who had gone from being a hustler to being one of history's most controversial civil rights icons.}}</ref><ref>{{cita web|last1=Manning|first1=Marable|last2=Goodman|first2=Amy|títulu=Manning Marable on "Malcolm X: A Life of Reinvention" (transcribed from radio program)|url=http://www.democracynow.org/2007/5/21/manning_marable_on_malcolm_x_a|publisher=democracynow.org|fechaaccesu=21 de setiembre de 2014|date=21 de mayu de 2007|quote=But what we do know that is true is that when Malcolm is assassinated on February 21, 1965, within two-and-a-half weeks the original publisher, Doubleday, exes the deal on the book. And in early March '65, they canciellu the contract. That's why the book is published at the end of the year by Grove, not Doubleday. It was the most disastrous decision in corporate publishing history. They lost millions of dollars on this.}}</ref> * El abagado d'activistes [[Ralph Nader]] publica un llamáu a la seguridá vial que sofita al movimientu del consumidor. El so trabayu lleva a l'aprobación d'una llei de seguridá vial n'Estaos Xuníos en 1966. En 1972 la llista añal de muertes en carreteres foi de 54&nbsp;589, averándose al númberu total de muertes mientres los 10 años de guerra en Vietnam.<ref>{{cita web|last1=Hyde|first1=Justin|títulu=June 24: Ralph Nader wins Senate passage of Highway Safety Act on this date in 1966|url=https://autos.yahoo.comblogsmotoramic/june-24-o-senate-passes-highway-safety-act-124053205.html|website=autos.yahoo.com|publisher=Yahoo News / Motoramic|fechaaccesu=25 de xunu de 2014|quote=Article includes video of Nader reflecting on autu safety legislation.}}</ref><ref>{{cita llibru|last1=Nader|first1=Ralph|títulu=Unsafe at Any Speed|date=1965|publisher=Grossman Publishers|location=New York|isbn=978-1561290505}}</ref><ref>{{cita web|last1=US NHTSA|títulu=Highway Safety Act of 1966, 23 USC Chapter 4, As Amended by SAFETEA-LU Technical Corrections Act of 2008, Revision June 2008|url=http://www.nhtsa.gov/nhtsa/whatsup/tea21/grantman/html/07_Sect402Leg23USC_Chap4.html|website=nhtsa.gov|publisher=US National Highway Traffic Safety Administration|fechaaccesu=25 de xunu de 2014}}</ref> ==== 1966 ==== * La revista ''[[Resurgence & Ecologist|Resurgence]]'' ye publicada nel Reinu Xuníu.<ref name="wood">''Y .F. Schumacher: His Life and Thought'' by Barbara Wood. [[Harper & Row]], 1984. ISBN 0-06-015356-3, (p.&nbsp;348–349).</ref> * 8 de xineru: 2400 atienden la "Prueva del ácidu" en Fillmore West.<ref name="McConnell2004">{{cita llibru|autor=William S. McConnell|títulu=The Counterculture Movement of the 1960s|url=https://books.google.com/books?id=axjuAAAAMAAJ|date=14 de mayu de 2004|publisher=Greenhaven Press|isbn=978-0-7377-1819-5}}</ref><ref>{{cita web |url=https://archive.org/details/gd1966-01-08.sbd.bershaw.5410.shnf |títulu=Archived: Grateful Dead Live at Fillmore Auditorium on 1966-01-08|date=1967 |website=archive.org |fechaaccesu=19 de xunu de 2014}}</ref> * 21-23 de xineru: "Trips Festival" ye atentido por 10&nbsp;000 en San Francisco.<ref name="Wolfe2008">{{cita llibru|autor=Tom Wolfe|títulu=The Electric Kool-Aid Acid Test|url=https://books.google.com/books?id=Ejf6Ql1F6_gC&pg=PA353|date=19 d'agostu de 2008|publisher=Farrar, Straus and Giroux|isbn=978-1-4299-6114-1|pages=353–}}</ref><ref name="McKeen2000">{{cita llibru|autor=William McKeen|títulu=Rock and Roll is Here to Stay: An Anthology|url=https://books.google.com/books?id=pJaU7NnALYYC&pg=PA173|añu=2000|publisher=Norton|isbn=978-0-393-04700-4|pages=173–}}</ref><ref name="Denisoff1975">{{cita llibru|autor=R. Serge Denisoff|títulu=Solid Gold: The Popular Record Industry|url=https://books.google.com/books?id=42Wb1DeDZjcC&pg=PA339|date=1 de xineru de 1975|publisher=Transaction Publishers|isbn=978-1-4128-3479-7|pages=339–}}</ref> * 11 de marzu: Timothy Leary ye sentenciáu a 30 años en 1965 poles sos ofienses por drogues na frontera. * 14 de marzu: La guitarra sicodélica de los [[The Byrds]] con 12 cuerdes ye llanzada y por un tiempu prohibida na radio poles sos temes de cultura de drogues.<ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/song-stories/eight-miles-high-the-byrds |títulu=Song Stories: Eight Miles High |website=rollingstone.com |publisher=Rolling Stone |fechaaccesu=19 de xunu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140315225315/http://www.rollingstone.com/music/song-stories/eight-miles-high-the-byrds |fechaarchivu=15 de marzu de 2014 }}</ref><ref name="Unterberger2003">{{cita llibru|autor=Richie Unterberger|títulu=Eight Miles High: Folk-rock's Flight from Haight-Ashbury to Woodstock|url=https://books.google.com/books?id=aw6kSkR3eXgC&pg=PA42|añu=2003|publisher=Backbeat Books|isbn=978-0-87930-743-1}}</ref> * 16 de marzu: 12 australianos quemen les sos cartes de recultamiento en [[Sydney]] nuna marcha en contra de la participación d'Australia en Vietnam. * 25-27 de marzu: Les demostraciones antiguerra de Vietnam asoceden n'Estaos Xuníos y otres partes del mundu. * 5 d'abril: L'Alministración d'alimentos y medicines d'Estaos Xuníos alvierte avera del dañu del LSD nuna carta a 2000 universidaes. * 7 d'abril: [[Sandoz]], l'únicu productor de LSD farmacéuticu, dexa de dar la droga a investigadores. * 17 d'abril: Timothy Leary ye arrestáu por posesión de marijuana. * 7 de mayu: L'álbum "[[Paint it Black]]" ye llanzáu polos [[Rolling Stones]]. * 12 de mayu: Estudiantes tomen l'edificiu d'alministración na [[Universidá de Chicago]] pa protestar contra los reclutamientos miliares. * 15 de mayu: 10&nbsp;000 protestantes antiguerra van a la Casa Blanca. * 18 de mayu: 10&nbsp;000 estudiantes colen contra'l reclutamiento na [[Universidá de Wisconsin]]. * 29 de mayu: La frase "[[Black Power]] (poder negru)" reemerge nos sesenta, mientres el contestu de los derechos civiles."<ref>{{cita llibru|last1=Shapiro|first1=Fred|títulu=Yale Book of Quotations|date=2006|publisher=[[Yale University Press]] |ISBN=978-0-300-10798-2}}</ref> * 30 de mayu: El cantar sicodélicu de los Beatles "[[Rain (Beatles)|Rain]]" ye llanzada nel llau B-side del hit "[[Paperback Writer]]."<ref>Bronson, p. 201</ref> * 4 de xunu: El ''[[New York Times]]'' publica un pidimientu pa terminar la Guerra de Vietnam, con 6400 incluyendo a miembros importantes relixosos y académicos. * 13 de xunu: La corte suprema de los Estaos Xuníos dicta que la Quinta Enmienda a la Constitución d'Estaos Xuníos aprove la proteición contra l'autu-incriminación, riquiendo que los oficiales digan a los entrevistaos el so derechu a quedar callaos y llograr un abogáu.<ref>{{cita web |url=http://www.uscourts.gov/educational-resources/get-involved/constitution-activities/fifth-amendment/miranda-criminal-defense/facts-case-summary.aspx |títulu=Miranda v. Arizona; et al, Facts and Case Summary|website= uscourts.gov|publisher=Administrative Office of the US Courts |fechaaccesu=23 de mayu de 2014 }}</ref> * 25 de xunu: Lenny Bruce presentar por última vegada. El show en [[Fillmore West|Fillmore]], San Francisco tamién tien a [[Frank Zappa]]. * 27 de xunu: L'álbum sicodélicu ''[[Freak Out!]]'' ye llanzáu por [[Mothers of Invention]] de Frank Zappa. * 30 de xunu: La Organización Nacional poles muyeres (NOW) fundir en Washington, D. C. * Julio: Relixosos afalen a quemar los discos de los Beatles dempués del comenatario de John Lennon de ser "Más populares que Jesús". * Julio: "[[Sunshine Superman]]" [[Donovan]], tien una referencia a "viaxar" (por drogues) nun cantar hit.<ref name="Unterberger2002">{{cita llibru|autor=Richie Unterberger|títulu=Turn! Turn! Turn!: The '60s Folk-rock Revolution|url=https://books.google.com/books?id=aO4yVYsXu5MC&pg=PA234|añu=2002|publisher=Backbeat Books|isbn=978-0-87930-703-5|pages=234–}}</ref> * Julio–setiembre: Asoceden revueltes mientres el branu en delles ciudaes estauxunidenses, con muertes en Chicago y Cleveland (xunetu), Waukegan y Benton Harbour (agostu), y daños n'otres ciudaes. * 3 d'agostu: Lenny Bruce, llamada la "más relevante radical comediante de sátira na sociedá contemporánea..." ye atopáu muertu a la edá de 40 d'una sobredosis de morfina en Los Angeles.<ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/1013.html |títulu=Lenny Bruce, Uninhibited Comic, Found Dead in Hollywood Home|date=3 d'agostu de 1966 |website=nytimes.com |publisher=AP via New York Times Co. |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref> * 5 d'agostu: ''[[Revolver (álbum)|Revolver]]'' ye llanzáu polos Beatles, ya inclúi el cantar sicodélicu de John Lennon "[[Tomorrow Never Knows]]." * 29 d'agostu: Los Beatles presentar nel so últimu conciertu nel [[Candlestick Park]] en San Francisco.<ref>{{cita web |url=http://www.sfgate.com/bayarea/matier-ross/article/Paul-McCartney-to-play-Candlestick-s-final-show-5426723.php |títulu=Paul McCartney to play Candlestick's final show (with photo album including 1966 show) |last1=Matier |first1=Phillip |last2=Ross | first2=Andrew |date=24 d'abril de 2014 |website=sfgate.com |publisher=San Francisco Chronicle |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ibtimes.com/beatles-last-concert-candlestick-park-dream-over-757231 |títulu=Beatles Last Concert At Candlestick Park: The Dream Is Over (Analysis) |last1=Ghosh |first1=Palash |date=29 d'agostu de 2012 |website=ibtimes.com |publisher=International Business Times/IBT Media |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref> * 12 de setiembre: La respuesta de la televisión a los Beatles ''[[The Monkees (TV series)|The Monkees]]'', debuta na NBC. * 19 de setiembre: Timothy Leary empieza la so cruzada de "[[Turn on, tune in, drop out]]" en Nueva York, fundando la relixón del LSD "Lliga del Descubrimientu Espiritual. * 20 de setiembre: L'editor anti-establecimientu [[Allen Cohen]] publica'l periódicu clandestín ''The San Francisco Oracle'' en Haight-Ashbury. * 6 d'ochobre: El LSD ye prohibíu en EE.&nbsp;UU. * 6 d'ochobre: La marcha en contra de la prohibición del LSD ye llevada a cabu en San Francisco.<ref>{{cita web |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/love/sfeature/timeline_love_qt_hi.html |títulu=Love Pageant |website=pbs.org |publisher=American Experience/PBS |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref> * 10 d'ochobre: [[The Beach Boys]] llancen el ''tour de force'' sicodélicu "[[Good Vibrations]]." * 15 d'ochobre: La [[Black Panther Party]] establecer por Huey Newton y Bobby Seale en [[Oakland]], California.<ref>{{cita web|last1=Caswell|first1=Tasha|títulu="Free Bobby, Free Ericka": The New Haven Black Panther Trials|url=http://wnpr.org/post/free-bobby-free-ericka-new-haven-black-panther-trials|website=wnpr.org|publisher=WNPR / Connecticut Public Broacasting|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014|date=14 de setiembre de 2014|quote=The Black Panther Party, formed in 1966 in Oakland, California by Huey Newton and Bobby Seale, was a revolutionary socialist organization that strove to end the oppression of black people in the United States. It adopted a ten-point plan that called for autonomy, employment, free healthcare, decent housing, financial reparations for slavery, the end of police brutality against black people, the release of black prisoners from jails, fair trials, and black nationalism. In practice, the Panthers focused much of their attention on policing the police, often resorting to violence. The FBI had taken notice. J. Edgar Hoover said in 1968 that the Black Panther Party was "the greatest threat to the internal security of the country." By 1969, the Black Panther Party was well known nationally and had spread across the country.}}</ref><ref name="Security1970">{{cita llibru|autor=United States. Congress. House. Committee on Internal Security|títulu=The Black Panther Party, its origin and development as reflected in its official weekly newspaper, the Black panther: black community news service; staff study, Ninety-first Congress, second session|url=https://books.google.com/books?id=LQvogXNkLFcC|añu=1970|publisher=U.S. Government Printing Office}}</ref> * 9 de payares: John Lennon axuntar por primer vegada cola artista vanguardista xaponesa y futura esposa Yoko Ono na [[Indica Gallery]] en Londres.<ref>{{cita web |url=http://www.pbs.org/newshour/rundown/on-this-day-in-1966-john-meets-yoko/ |títulu=On this day in 1966: John meets Yoko |website=pbs.org/newshour |publisher=MacNeil / Lehrer Productions |fechaaccesu=5 de mayu de 2014}}</ref> * 12 de payares: Les protestes pol toque de queda en Sunset Strip inspiren a [[Stephen Stills]] a escribir el cantar de protesta [[Buffalo Springfield]].<ref>{{cita web|last1=Rasmussen|first1=Cecilia|títulu=Closing of club ignited the 'Sunset Strip riots'|url=http://articles.latimes.com/2007/aug/05/local/me-then5|website=latimes.com|publisher=The Los Angeles Times|fechaaccesu=6 d'ochobre de 2014|date=5 d'agostu de 2007|quote=Young rock fans take to the streets after the shuttering of Pandora's Box in 1966. The unrest inspired Stephen Stills' landmark anthem.}}</ref><ref name="Einarson2004">{{cita llibru|autor=John Einarson|títulu=For What It's Worth: The Story of Buffalo Springfield|url=https://books.google.com/books?id=vIdR--aAoAsC&pg=PA125|date=1 de xineru de 2004|publisher=Cooper Square Press|isbn=978-0-8154-1281-6|pages=125–}}</ref> * 8 d'avientu: [[MGM]] llanza'l filme británicu ''[[Blow-Up]]'' ensin l'aprobación del grupu de clasificación de cine [[MPAA]], señalando l'entamu del final de los requerimientu del [[Códigu Hays]]. A finales de 1968, la MPAA instituye el primer sistema voluntariu de clasificación de película, p'ayudar a los espectadores a xulgar el so conteníu y edá riquida.<ref>{{cita web|títulu=Film Censorship: Noteworthy Moments in History|url=https://www.aclu.org/files/multimedia/censorshiptimeline.html|website=aclu.org|publisher=American Civil Liberties Union|fechaaccesu=11 d'agostu de 2014|quote=Rather than cut nude scenes from Blow-Up, Michelangelo Antonioni chooses to release it without an MPAA seal.}}</ref> ==== 1967 ==== * Xineru: El "Human Be-In", "los empiezos d'una era más feliz y de frente" facer nel parque Golden Gate en San Francisco. 20&nbsp;000 atienden.<ref>{{cita web |url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/love/sfeature/timeline_human.html |títulu=The Year of the Hippie/Summer of Love |website=pbs.org |publisher=American Experience/PBS |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.huffingtonpost.com/2012/09/11/human-be-in_n_1874666.html |títulu=Human Be-In Planned In Golden Gate Park This Weekend (PHOTOS) |last1=Sanking |first1=Aaron |date=11 de setiembre de 2012 |website=huffingtonpost.com |publisher=TheHuffingtonPost.com, Inc. |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=-p2MhO0bg1Y |títulu=Human Be-In |website=youtube.com |publisher=Amateur Footage Uploaded to Youtube by Author |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref> * 12 de xineru: L'ácidu ye tema nel episodiu debú "Blue Boy", d'un drama policial llenu de sermones llamáu ''Dragnet '67''.<ref name="Dixon2013">{{cita llibru|autor=Wheeler Winston Dixon|títulu=Cinema at the Margins|url=https://books.google.com/books?id=Czc0AgAAQBAJ&pg=PA36|date=1 d'avientu de 2013|publisher=Anthem Press|isbn=978-1-78308-016-8|pages=36–}}</ref><ref name="Marc2011">{{cita llibru|autor=David Marc|títulu=Demographic Vistes: Television in American Culture|url=https://books.google.com/books?id=K7Q_428aejIC&pg=PA78|date=1 de xineru de 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=0-8122-0271-6|pages=78–}}</ref> * 29 de xineru: [[Mantra-Rock Dance]] nel [[Avalon Ballroom]] en San Francisco. La Sociedá Internacional pola Consciencia de Krishna ye promovida, y preséntense, [[Big Brother and the Holding Company]] y [[Moby Grape]]. Ginsberg, Leary y Owsley atienden.<ref name="Adhikary2012">{{cita llibru|autor=Haripada Adhikary|títulu=Unifying Force of Hinduism: The Harekrsna Movement|url=https://books.google.com/books?id=83SbfGkFzB0C&pg=PA213|añu=2012|publisher=AuthorHouse|isbn=978-1-4685-0393-7|pages=213–}}</ref><ref>[[:File:1967 Mantra-Rock Dance Avalon poster.jpg]]</ref> * Febreru: ''[[Surrealistic Pillow]]'' por [[Jefferson Airplane]] ye llanzada. [[Grace Slick]] convertir na primer estrella de rock femenina. [[Los fungos psilocibios]] son visible na portada del álbum.<ref name="Rodnitzky1999">{{cita llibru|autor=Jerome L. Rodnitzky|títulu=Feminist Phoenix: The Rise and Fall of a Feminist Counterculture|url=https://books.google.com/books?id=OAjEQXg1gHAC&pg=PA73|date=1 de xineru de 1999|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-275-96575-4|pages=73–}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/albumreviews/surrealistic-pillow-19870827 |títulu=Jefferson Airplane: Surrealistic Pillow |date=27 d'agostu de 1987 |website=rollingstone.com |publisher=Rolling Stone |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref><ref>[[:File:Jeffair.jpg|Mushrooms are clearly visible between Grace Slick and Marty Balin's heads]]</ref> * Febreru: [[Noam Chomsky]] escribe un ensayu anti-Vietnam llamáu ''[[The Responsibility of Intellectuals]]''.<ref>{{cita web |url=http://www.nybooks.com/articles/archives/1967/feb/23/a-special-supplement-the-responsibility-of-intelle/|títulu=A Special Supplement: The Responsibility of Intellectuals |last1=Chomsky |first1=Noam |date=23 de febreru de 1967 |website=nybooks.com |publisher=NYREV, Inc |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref> * 5 de febreru: La ''[[Smothers Brothers Comedy Hour]]'' debuta na canal CBS y llueu ruempe paradigmes de lo que ye aceptable como conteníu de televisión nos Estaos Xuníos.<ref>{{cita web |url=http://www.museum.tv/eotv/smothersbrot.htm |títulu=The Smothers Brothers Comedy Hour |last1=Bodroghkozy|first1=Aniko |website=museum.tv |publisher=The Museum of Broadcast Communications|fechaaccesu=17 de mayu de 2014}}</ref> * 11 de febreru: El DJ de Nueva York Bob Fass usa redes aérees pa inspirar una xunta improvisada nel aeropuertu Kennedy Airport, nos que ye dempués llamáu un "[[flax mob]] prehistóricu".<ref name="Land1999">{{cita llibru|autor=Jeff Land|títulu=Active Radiu: Pacifica's Brash Experiment|url=https://books.google.com/books?id=STuq-uScJsYC&pg=PA118|añu=1999|publisher=University of Minnesota Press|isbn=978-1-4529-0372-9|pages=118–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Scott|first1=A.O.|títulu=Rekindling the Spirit of the '60s, Even for Those Who Can't Remember|url=http://www.movies.nytimes.com/2012/09/19/movies/radio-unnameable-a-documentary-about-bob-fass-of-wbai.html?_r=0|website=nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=26 de xunetu de 2014|date=18 de setiembre de 2012|quote=On the night of Feb. 11, 1967, hundreds — maybe thousands — of people congregated in the international terminal of Kennedy Airport, not to embark on flights to far-flung places but rather, well, it isn't entirely clear or relevant. The gathering was an impromptu party, a nonpolitical demonstration, a happening named, in the spirit of the times, a fly-in. Now we might be inclined to see it as a prehistoric flax mob, an example of the power of communication technology to create instantaneous, ephemeral but nonetheless meaningful communities.}}</ref><ref name="SterlingO'Dell2011">{{cita llibru|author1=Christopher H. Sterling|author2=Cary O'Dell|títulu=The Concise Encyclopedia of American Radio|url=https://books.google.com/books?id=dmmLAgAAQBAJ&pg=PA311|date=9 de febreru de 2011|publisher=Routledge|isbn=978-1-135-17684-6|pages=311–}}</ref> * 12 de febreru: Keith Richards y Mick Jagger son arrestaos por posesión de drogues na casona inglesa de Richards. En xunu son sentenciaos, pero dempués d'una apelación son lliberaos.<ref>{{cita web|last1=Greenfield|first1=Robert|títulu=Keith Richard: The Rolling Stone Interview|url=http://www.rollingstone.com/music/news/keith-richards-the-rolling-stone-interview-19710819|website=rollingstone.com|publisher=Rolling Stone|fechaaccesu=3 de xunetu de 2014|date=19 d'agostu de 1971|quote="From the Archives"}}</ref> * 13 de febreru: Los Beatles ponen "[[Strawberry Fields Forever]]" como'l llau B de "[[Penny Lane]]." "Cranberry sauce" escúchase mientres el cantar esmorezse, anque tamién se rumora que diz "I buried Paul" (mate a Paul).<ref name="Whiteley2003">{{cita llibru|autor=Sheila Whiteley|títulu=The Space Between the Notes: Rock and the Counter-Culture|url=https://books.google.com/books?id=tkSIAgAAQBAJ&pg=PA66|date=2 de setiembre de 2003|publisher=Routledge|isbn=978-1-134-91662-7|pages=66–}}</ref> * 17 de febreru: La portada de la revista ''[[Life]]'' presenta a [[Ed Sanders]] de [[The Fugs]] debaxo de "ACONTECIMIENTU- el underground mudial de l'artes crea -OTRA CULTURA."<ref>{{cita web |url=http://www.bing.com/images/search?q=ed+sanders+life+cover&id=1Y8ED4BDFBF5EB68F65095HALA1B6Y1CD1DA05297F&FORM=IQFRBA#view=detail&id=1Y8ED4BDFBF5EB68F65095HALA1B6Y1CD1DA05297F&selectedIndex=0 |títulu=Life Magacín Cover February 17, 1967 |publisher=Life Magacín |fechaaccesu=6 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita noticia |url=http://www.nytimes.com/2012/01/12/books/fug-you-by-ed-sanders-review.html |títulu=Present at the Counterculture's Creation |last1=Ratliff |first1=Ben |date=11 de xineru de 2012 |website=nytimes.com |publisher=The New York Times Co. |fechaaccesu=6 de mayu de 2014}}</ref> * 22 de febreru: ''[[MacBird!]]'' abre [[Village Gate]] en Nueva York y tien 386 presentaciones. La obra controversial compara a Lyndon Johnson con Macbeth de Shakespeare, quién causa la muerte del so predecesor.<ref>{{cita web |url=http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/09/04/AR2006090400993.html |títulu=Backstage: She Hopes 'MacBird' Flies in a New Yera |last1=Horwitz |first1=Jane |date=5 de setiembre de 2006 |website=washingtonpost.com |publisher=The Washington Post |fechaaccesu=17 de mayu de 2014}}</ref> * 26 de marzu: 10&nbsp;000 asistentes al "Be-In" en Central Park en Nueva York.<ref>{{cita web |url=http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/02/the_1967_centra.php |títulu=The 1967 Central Park Be-In: A 'Medieval Pageant' |last1=McNeill |first1=Don |date=30 de marzu de 1967 |website=villagevoice.com |publisher=Village Voice |fechaaccesu=11 de xunu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140417173850/http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/02/the_1967_centra.php |archivedate=17 d'abril de 2014 }}</ref> * 31 de marzu: Nun reporte tempranu y detalláu de ''Life Magacín'', [[Loudon Wainwright III]] prediz que "la hora de los hippies... Ta por llegar."<ref>{{cita llibru|last1=Wainwright|first1=Loudon|títulu=The Strange New Love Land of the Hippies|url=https://books.google.com/?id=rFYEAAAAMBAJ&pg=PA3&lpg=PA3&dq=Opinion+and+Comment:+The+View+from+Here:+The+Strange+New+Love+Land+of+the+Hippies.+By+Loudon+Wainwright#v=onepage&q=coming&f=false|website=books.google.com|publisher=Time, Inc. (orixinal article)|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2014|pages=15–16|date=31 de marzu de 1967|quote=Life Magacín via Google Books}}</ref> * 4 d'abril: Dr. King da un discursu monumental antiguerra.<ref>{{cita web |url=http://mlk-kpp01.stanford.edu/index.php/encyclopedia/encyclopedia/enc_beyond_vietnam_4_april_1967/ |títulu=Martin Luther King, Jr. and the Global Freedom Struggle (sourced)|website=stanford.edu |publisher=Martin Luther King, Jr. Research & Education Center |fechaaccesu=3 de mayu de 2014}}</ref> * 7 d'abril: La portada de revisar ''TIME'' presenta a la píldora anticonceutiva.<ref>{{cita noticia|url=http://www.time.com/time/covers/0,16641,1101670407,00.html |títulu=TIME Magazine Cover: The Pill |publisher=Time.com |date=7 d'abril de 1967 |fechaaccesu=20 de marzu de 2010}}</ref> * 8-10 d'abril: Disturbios per raza asoceden en Nashville. L'activista [[Stokely Carmichael]] y Allen Ginsburg tán presentes.<ref>{{cita web|url=http://www.tennessean.com/apps/pbcs.dll/gallery?Avis=DN&Datu=20080229&Kategori=NEWS01&Lopenr=802290811&Ref=PH|títulu=Photos: Nashville race riots 1967|last1=|first1=|last2=|first2=|date=29 de febreru de 2008|website=tennessean.com|publisher=Gannett (archive.tennessean.com)|fechaaccesu=17 de mayu de 2014|urlarchivu=https://archive.is/20140517175732/http://www.tennessean.com/apps/pbcs.dll/gallery?Avis=DN&Datu=20080229&Kategori=NEWS01&Lopenr=802290811&Ref=PH|fechaarchivu=17 de mayu de 2014}}</ref> * 15 d'abril: Un envaloráu de 400&nbsp;000 protesten contra la Guerra de Vietnam en Nueva York, colando de Central Park a les oficines de la Naciones Xuníes. El Dr. King y Stokely Carmichael dan discursos. 75&nbsp;000 axuntar en San Francisco.<ref>{{cita web|títulu=The MOBE: "What are we waiting for?"|url=http://www.pbs.org/independentlens/chicago10/mobe.html|website=pbs.org|publisher=PBS / Independent Television Service (ITVS)|fechaaccesu=11 d'agostu de 2014|quote=After the elections, the committee became the Spring Mobilization Committee to End the War in Vietnam, which organized major anti-war demonstrations that took place in April 1967. In New York City, 400,000 protesters marched from Central Park to the United Nations, with speakers including Dr. Martin Luther King, Jr. and Stokely Carmichael. 75,000 gathered for a similar rally in San Francisco.}}</ref> * 28 d'abril: El campeón de Box [[Muhammad Ali]] se rehúsa a entra nel exércitu estauxunidense en Houston, Texas, diciendo que s'opón a la Guerra de Vietnam.<ref>{{cita web|last1=Hlavaty|first1=Craig|títulu=47 years ago today, Muhammad Ali refused the draft in Houston|url=http://www.chron.com/news/houston-texas/article/47-years-ago-today-Muhammad-Ali-refused-the-5435356.php|website=chron.com|publisher=Houston Chronicle|fechaaccesu=5 d'ochobre de 2014|date=28 d'abril de 2014|quote=(Report with photos) Forty-seven years ago today, Muhammad Ali made headlines for refusing to be drafted into the U.S. Army on the grounds of being a conscientious objector, and it all happened here in Houston. It would set off a chain of events that wouldn't cease until a 1971 Supreme Court decision reversed his conviction.}}</ref> * 29 d'abril: [[Pink Floyd]] lidera pa 7000 asistentes una impresionante sicodélica presentación en [[Alexandra Palace]], televisada en Londres.<ref name="Miles2010">{{cita llibru|autor=Barry Miles|títulu=London Calling: A Countercultural History of London since 1945|url=https://books.google.com/books?id=gYn87V36p5AC&pg=PT142|date=1 de marzu de 2010|publisher=Atlantic Books, Limited|isbn=978-1-84887-554-8|pages=142–}}</ref> * 2 de mayu: Les Black Panthers ármense y lideraes por Bobby Seale entren a l'Asamblea Estatal de California, protestando contra una llei que quier prohibir l'usu visible de les armes. Seale y otros cuatro persones son arrestaes.<ref>{{cita web|last1=Winkler|first1=Adam|títulu=The Secret History of Guns|url=http://www.theatlantic.com/magazine/archive/2011/09/the-secret-history-of-guns/308608/|website=theatlantic.com|publisher=The Atlantic Monthly Group|fechaaccesu=10 d'ochobre de 2014|date=24 de xunetu de 2011|quote=It was May 2, 1967, and the Black Panthers' invasion of the California statehouse launched the modern gun-rights movement.}}</ref> * 5 de mayu: [[Mr. Natural (comics)|Mr. Natural]], Robert Crumb a puntu de convertise nun iconu del cómic underground na contracultura, fai la so primer apaición pública nel llanzamientu del nuevu númberu de ''Yarrowstalks.''<ref>{{cita web|títulu=Yarrowstalks Archives|url=http://library.temple.edu/scrc/yarrowstalks-archives|website=library.temple.edu|publisher=Temple University|fechaaccesu=14 d'ochobre de 2014|date=1977|quote=Twelve issues of Yarrowstalks were published in Philadelphia from 1967 until 1975. Most of the activity was concentrated at the beginning of the period, in the heyday of underground press activity. The "summer of love" in 1967 saw the birth of about 100 underground publications nationwide, and Yarrowstalks was one of the first. It was the most physically appealing of the first wave in its creative use of color and artwork. In contrast to the other Philadelphia papers, Yarrowstalks leaned away from the politics. Like New York's East Village Other and the San Francisco Oracle, Yarrowstalks was among the first underground paper to explore the graphic possibilities of cold-type offset printing. Color was splashed over pages with sketches and text. The Oracle, particularly, was responsible for making newspaper graphics an art form, and it published some of the most beautiful and trend-setting psychedelic art of the 1960s.Yarrowstalks was Philadelphia's Oracle. It was the first of the undergrounds to publish the cartoons of Robert Crumb, an ex-Hallmark illustrator who has become the leading artist of underground "commix." In his character, Mr. Natural, he captured the feeling of the movement. Mr. Natural graced Yarrowstalks that summer and subsequently appeared in most of the alternative publications in the country.}}</ref> * 10 de mayu: Rolling Stone [[Brian Jones]] ye arrestáu por posesión de drogues. Ye arrestáu nuevamente en 1968. L'historial d'arrestos de Jones nun-y dexa salir del Reinu Xuníu.<ref name="Hitchens2013">{{cita llibru|autor=Peter Hitchens|títulu=The War We Never Fought: The British Establishment's Surrender to Drugs|url=https://books.google.com/books?id=cQZMAQAAQBAJ&pg=PA107|date=3 de xineru de 2013|publisher=A&C Black|isbn=978-1-4411-7331-7|pages=107–}}</ref> * 14 de mayu: La policía dispára-y a estudiantes protestantes na Universidá Estatal de Jackson, matando a dos persona, incluyendo a James Earl Green.<ref>{{cita web|last1=Reeves|first1=Jay|títulu=Civil rights death investigations seem stalled|url=http://www.clarionledger.com/story/news/2014/09/21/civil-rights-death-investigations-seem-stalled/16032789/|website=clarionledger.com|publisher=Clarion Ledger / Gannett|fechaaccesu=14 d'ochobre de 2014|date=21 de setiembre de 2014|quote=An unknown number of slayings haven't gotten a look because the law doesn't cover any killings after 1969. That saddens people like Gloria Green-McCray, whose brother James Earl Green was shot to death on May 14, 1970, by police during a student demonstration at Jackson State University. The family never learned the name of the shooter, and no one was ever prosecuted. "We've never really got any closure because of the investigation not being thorough and everything just being kicked out," said Green-McCray. "It was like, 'Just another black person dead. I mean, so what?' "}}</ref><ref name="Spofford1988">{{cita llibru|autor=Tim Spofford|títulu=Lynch Street: The May 1970 Slayings at Jackson State College|url=https://books.google.com/books?id=6KY7CNAVffkC&pg=PA214|date=January 1988|publisher=Kent State University Press|isbn=978-0-87338-371-4|pages=214–}}</ref> * 15-17 de mayu: Estudiantes protestantes confrontan a la polícia na Universidá del Sur de Texas, resultando na muerte d'un oficial de policía, y de más de 400 arrestos.<ref>{{cita web|last1=Bryson|first1=William|títulu=Texas Southern University: Born in Ensin, A College Finally Makes Houston Listen|url=http://www.thecrimson.com/article/1967/5/22/texas-southern-university-born-in-ensin/?page=single|website=thecrimson.com|publisher=The Harvard Crimson, Inc.|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2014|date=22 de mayu de 1967|quote=Since this article was written, the situation at Texas Southern has become even worse. A policeman was killed in rioting last week, and 488 people were arrested.}}</ref><ref>{{enllaz rotu|1={{cita web|last1=Zoch|first1=Louis|títulu=Fallen Officers Remembered: Louis Kuba|url=http://www.hpou.org/badgeandgun/index.cfm?fuseaction=view_news&NewsID=739|website=hpou.org|publisher=Houston Police Officers' Union|fechaaccesu=14 de xineru de 2015|date=May 2010|quote=At 2:20 a.m., a group of officers were near the northwest corner of the University Center, lined up along a wall awaiting direutions from supervisors at the scene. Chief Short, like all of the other officers, took cover wherever possible. The chief direuted officers to fire only when fired upon and only above the building or direutly at a known source of the gunfire. Reporters Charley Schneider of The Houston Post and Nick Gearhardt of KHOU-TV (Channel 11), were with this group of officers. Schneider said that there were two officers and a TV newsman in front of him. He said that Officer Louis Kuba was direutly behind him with his hand on Schneider's shoulder. Heavy fire continued from the dorm and Schneider suddenly felt Kuba's hand become limp. Turning, he saw the officer slumping backward into Gearhardt's outstretched arms, an expressionless look on his face and blood pouring from his forehead. Schneider reported in a Post article the following day, "There was non riot at TSU. It was war." An ambulance rushed the wounded officer to Ben Taub General Hospital. He died at 8:38 a.m. from a bullet wound above his right eye. Quiet, easy-going, even-tempered, Officer Louis Raymond Kuba, only thirty-four days out of Class Non. 34, was only twenty-five.}} |2=http://www.hpou.org/badgeandgun/index.cfm?fuseaction=view_news&NewsID=739 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * 20-21 de mayu: La Conferencia Nacional de Primavera llevar a cabu en Washington, D. C. 700 activistes antiguerra axuntar p'aldericar les protestes del 15 d'abril y entamar futures demostraciones.<ref>{{cita web |url=http://life.time.com/culture/1967-pictures-from-a-pivotal-year/#13 |títulu=1967: Pictures from a Pivotal Year |last1=Crane |first1=Ralph |date=April 1967 |website=life.time.com |publisher=Time, Inc. |fechaaccesu=14 de xineru de 2015}}</ref> * Xunu: Los Veteranos de Vietnam en contra de la guerra formar en Nueva York.<ref name="Hunt2001">{{cita llibru|autor=Andrew E. Hunt|títulu=The Turning: A History of Vietnam Veterans Against the War|url=https://books.google.com/books?id=3AhGjLUf8SYC&pg=PA6|date=1 de mayu de 2001|publisher=NYU Press|isbn=978-0-8147-3635-7|pages=11–12}}</ref><ref>{{cita web|títulu=VVAW / FAQ / Who founded Vietnam Veterans Against the War?|url=http://www.vvaw.org/faq/|website=vvaw.org|publisher=Vietnam Veterans Against the War|fechaaccesu=15 d'ochobre de 2014|quote=On June 1, 1967, six Vietnam veterans gathered in Barry's apartment to form VVAW. Another vet associated with the early days of VVAW is Carl Rogers. Rogers held a press conference upon his return from his Vietnam service as a chaplain's assistant announcing his opposition to the war. Barry recruited him and at some point he became "vice president" of VVAW. Other early influential members who are mentioned are David Braum, John Talbot, and Art Blank. Jan Barry also lists Steve Greene and Frank (Rocky) Rocks}}</ref> * Xunu–xunetu: Los disturbios raciales crean baturiciu en ciudaes de los EE.&nbsp;UU.<ref name="RuckerUpton2007">{{cita llibru|author1=Walter C. Rucker|author2=James N. Upton|títulu=Encyclopedia of American Race Riots|url=https://books.google.com/books?id=S-mKwbU0XlEC&pg=PA447|añu=2007|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-33302-6}}</ref> * Xunu–setiembre: El "[[Branu del amor]]" nel distritu de [[Haight Ashbury]] en San Francisco y el movimientu hippie empiecen.<ref>{{cita noticia|last1=Weller|first1=Sheila|títulu=Suddenly That Summer|url=http://www.vanityfair.com/culture/2012/07/lsd-drugs-summer-of-love-sixties|fechaaccesu=14 de xineru de 2015|agency=Vanity Fair|publisher=Vanity Fair / Conde Nast|date=July 2012|quote=It was billed as "the Summer of Love," a blast of glamour, ecstasy, and Utopianism that drew some 75,000 young people to the San Francisco streets in 1967. Who were the true movers behind the Haight-Ashbury happening that turned America on to a whole new age?}}</ref> * 1 de xunu: ''[[Sgt Pepper]]'' polos Beatles ye llanzáu y grandemente reconocíu como un parte enagües de la era de la [[música sicodélica]]. Darréu ye reconocíu como unu de los meyores álbumes de rock de tolos tiempos.<ref>{{cita web|títulu=500 Greatest Albums of All Time: #1- The Beatles, 'Sgt. Pepper's Lonely Hearts Club Band'|url=http://www.rollingstone.com/music/lists/500-greatest-albums-of-all-time-20120531/the-beatles-sgt-peppers-lonely-hearts-club-band-20120531|website=rollingstone.com|publisher=Rolling Stone|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2014|quote=At the same time, Sgt. Pepper formally ushered in an unforgettable season of hope, upheaval and achievement: the late 1960s and, in particular, 1967's Summer of Love. In its iridescent instrumentation, lyric fantasias and eye-popping packaging, Sgt. Pepper defined the opulent revolutionary optimism of psychedelia and instantly spread the gospel of love, acid, Eastern spirituality and electric guitars around the globe. Non other pop record of that yera, or since, has had such an immediate, titanic impact. This music documents the world's biggest rock band at the very height of its influence and ambition.}}</ref><ref>{{cita llibru|títulu=The Oxford Encyclopedia of British Literature|url=https://books.google.com/books?id=DlMUSz-hiuEC&pg=PA139|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-516921-8|pages=139–}}</ref> * 10-11 de xunu: El Branu del Amor empieza en Mount Tamalpais, El Condao Marin, California. Más de 30&nbsp;000 asistentes ven a los Doors, Jefferson Airplane, Country Joe & the Fish, y munchos otros presentase nel primer festival de rock d'esti tipu.<ref name="HegartyHalliwell2011">{{cita llibru|author1=Paul Hegarty|author2=Martin Halliwell|títulu=Beyond and Before: Progressive Rock since the 1960s|url=https://books.google.com/books?id=fsaoAwAAQBAJ&pg=PT30|date=23 de xunu de 2011|publisher=Bloomsbury Publishing|isbn=978-1-4411-1480-8|pages=30–}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.jeffersonairplane.com/ja-air/viewtopic.php?f=2&t=2405&sid=11d1d3cf9c0a7869a1b9708ffc5f8328 |títulu=Photos: KFRC Fantasy Fair 1967 and Mountain Music Festival |date=June 1967 |website=jeffersonairplane.com |publisher=Jefferson Airplane, Inc. |fechaaccesu=14 de xineru de 2015}}</ref> * 16-18 de xunu: El [[Monterey Pop Festival]] en California atrai a 200&nbsp;000 asistentes y ye el primer festival estendíu de la era del rock. [[Jimi Hendrix]] torna del Reinu Xuníu y fai el so "debú" estauxunidense. [[David Crosby]] usa'l micrófonu pa condergar el reporte Warren.<ref name="Hoskyns2010">{{cita llibru|autor=Barney Hoskyns|títulu=Hotel California: The True-Life Adventures of Crosby, Stills, Nash, Young, Mitchell, Taylor, Browne, Ronstadt, Geffen, the Eagles, and Their Many Friends|url=https://books.google.com/books?id=7n38EhI2JaoC&pg=PA17|date=9 d'avientu de 2010|publisher=John Wiley & Sons|isbn=978-1-118-04050-8|pages=17–}}</ref><ref name="KidderOppenheim2008">{{cita llibru|author1=David S. Kidder|author2=Noah D. Oppenheim|títulu=The Intellectual Devotional Modern Culture: Alica Your Mind, Complete Your Education, and Parole Confidently with the Culturati|url=https://books.google.com/books?id=9KOHEPbBBbIC&pg=PA248|date=14 d'ochobre de 2008|publisher=Rodale|isbn=978-1-60529-793-4|pages=248–}}</ref> * 20 de xunu: Muhammad Ali ye atopáu culpable de safar el reclutamiento. La Corte Suprema de los Estaos Xuníos eventualmente acepta la so apelación.<ref name="Company1995">{{cita llibru|autor=Johnson Publishing Company|títulu=Ebony|url=https://books.google.com/books?id=I-KxzqNt4uEC&pg=PA136|date=October 1995|publisher=Johnson Publishing Company|pages=136–|issn=0012-9011}}</ref> * 25 de xunu: [[All You Need Is Love]]: La tresmisión per satélite de la BBC del senciellu númberu unu, ruempe récores, llegando a un envaloráu de 200-400 millones de televidentes mundiales.<ref name="BeebeMiddleton2007">{{cita llibru|author1=Roger Beebe|author2=Jason Middleton|títulu=Medium Cool: Music Videos from Soundies to Cellphones|url=https://books.google.com/books?id=8f_-1giPRFoC&pg=PA256|date=5 de setiembre de 2007|publisher=[[Duke University Press]]|isbn=0-8223-9020-5|pages=256–}}</ref><ref name="Martin1994">{{cita llibru|autor=George Martin|títulu=All You Need Is Ears: The Inside Personal Story of the Genius who Created The Beatles|url=https://books.google.com/books?id=4Yoio9MewhcC&pg=PA193|date=15 d'ochobre de 1994|publisher=St. Martin's Press|isbn=978-0-312-11482-4|pages=193–}}</ref> * 30 de xunu: Les fuercies militares en Vietnam son un total de 448&nbsp;000. * 7 de xunetu: La portada de la revista ''[[Time]]'' presenta a los hippies. * 16 de xunetu: 5000 persones axuntar en Londres pa protestar contra'l "principiu inmoral de la práutica" de la marijuana nel Reinu Xuníu. Un pidimientu robláu por nomes notables ye publicada.<ref>{{cita web|last1=Cullen|first1=Tom A.|títulu=Americans in London - England is Hippie Heaven|url=https://news.google.com/newspapers?id=Xp9PAAAAIBAJ&sjid=ayQEAAAAIBAJ&pg=7071,5556314&dq=hyde+park+hippies&hl=en|website=https://news.google.com/newspapers|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2014|date=14 de setiembre de 1967}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Photos: Pot Rally at Hyde Park, London (July 16th, 1967)|url=http://www.herbmuseum.ca/content/pot-rally-hyde-park-london-july-16th-1967|website=herbmuseum.ca|publisher=The Herb Museum|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2014|quote="July 1967: A 'Legalise Pot' rally is held in London's Hyde Park; an advertisement in The Times, sponsored by SOMA, a drug research organisation, states: 'The law against marijuana is immoral in principle and unworkable in practice.' Signatories include the Beatles, RD Laing and Graham Greene." - from 100 Years of Altered States, The Guardian Newspaper (July 21, 2002)}}</ref> * 23-27 de xunetu: Los peores disturbios del sieglu dar en [[Detroit]]: 43 muertos, 467 mancaos, más de 7200 arrestos, y l'incineración de más de 2000 edificios.<ref>{{cita web |url=http://detroitnews.mycapture.com/mycapture/enlarge.asp?image=51575658&event=1797942&CategoryID=81190&Slideshow=Stop#Image |títulu=Photos and Detroit News page image prindes | date=July 1967 |website=detroitnews.mycapture.com |publisher=The Detroit News |fechaaccesu=27 de mayu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.youtube.com/watch?v=Ysqm6FM6fKE |títulu=1967 NBC News Special Report: Summer '67 "What We Learned" | website=youtube.com |last1=McGee |first1=Frank |date=1967 |publisher=NBC News |fechaaccesu=6 de xunu de 2014 }}</ref> * 22 d'agostu: La revista ''Look'' fai una historia de portada alrodiu de "Los Hippies". * 27 d'agostu: L'axente de los Beatles [[Brian Epstein]] muerre por sobredosis de drogues prescrites en Londres a la edá de 32.<ref>{{cita web |url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/august/27/newsid_3767000/3767499.stm |títulu=Beatles' manager Epstein dies |website=bbc.co.uk |publisher=BBC |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref> * 30 de setiembre: [[BBC Radio 1]] empieza les sos tresmisiones regulaes dempués de les tresmisiones "pirates". * 6 d'ochobre: El grupu de teatru The Diggers producen un "funeral" pa la "Muerte d'un Hippie" en San Francisco.<ref>{{cita web|last1=Daniels|first1=Maria, et a el|títulu=OCTOBER 6, 1967 Death of the Hippie|url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/love/sfeature/timeline_death_qt_hi.html|website=pbs.org|publisher=PBS / American Experience (US)|fechaaccesu=24 d'ochobre de 2014|date=1997|quote=Hippies stage a mock funeral to signal the end of San Francisco's overhyped, overattended hippie scene. As Mary Ellen Kasper will later recall, the message was, "Stay where you are! Bring the revolution to where you live."}}</ref> * 8 d'ochobre: James "Groovy" Hutchinson y Linda Fitzpatrick son asesinaos en Nueva York dempués d'un mal tratu con drogues.<ref>{{cita web |url=http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/03/remembering_gro.php |títulu=Love: A Groovy Escurre While He Lasted |last1=Goldstein |first1=Richard |date=19 d'ochobre de 1967 |website=villagevoice.com |publisher=Village Voice, LLC |fechaaccesu=1 de mayu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140502013514/http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/03/remembering_gro.php |archivedate=2 de mayu de 2014 }}</ref> * 9 d'ochobre: El expatriota cubanu, revolucionariu internacional ya iconu de les revuelta, Ché Guevara ye matáu en Bolivia.<ref>{{cita web|last1=Bourne|first1=Richard|títulu=Che Guevara, Marxist architect of revolution|url=http://www.theguardian.com/world/2009/jan/19/che-guevara-obituary-guardian-archive|website=guardian.com|publisher=Guardian News and Media|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2014|date=10 d'ochobre de 1967|quote=Rumours of disagreements with Castro grew. After months of mystery Castro announced that Guevara, who was known to have a garibaldian yearning to liberate the entire Latin American land mass, had resigned Cuban citizenship and left for "a new field of battle in the struggle against imperialism". [web story is reprint of orixinal article]}}</ref> * 17 d'ochobre: Demostraciones contra un Centru d'Inducción Militar en Oakland, California.<ref name="Washington1989_118">{{cita llibru|autor=W.J. Rorabaugh Professor of History University of Washington|títulu=Berkeley at War : The 1960s: The 1960s|url=https://books.google.com/books?id=WW2jpQ36kSAC&pg=PA118|date=4 de mayu de 1989|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-802252-7|pages=118–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Richards|first1=Harvey|last2=Richards|first2=Paul|títulu=Stop the Draft, December, 1967 - Draft Cards Burning, Sit ins, Stop the Draft Week|url=http://hrmediaarchive.estuarypress.com/stop-the-draft-week-december-1967/|website=http://hrmediaarchive.estuarypress.com|publisher=Harvey Richards Media Archive / Paul Richards|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2014|quote=Photos & Text: top the Draft Week in December, 1967 at the Oakland Army Induction Center on Clay Street in downtown Oakland, California had many of the same actions that happened in October, 1967, just two months earlier. There was civil disobedience. Protesters blocked the doorway of the Center and were arrested. This time, protesters also sat down in front of the buses full of draftees. Draft eligible protesters publicly burned their draft cards in an open show of defiance against the draft and the laws that made it illegal to burn your draft card. Noticeably different in these photos is moderation of the police response. The streets were not cleared of protesters. Police did not stand with billy clubes at the ready. In the end, the draftees went into the center and the war machine continued.}}</ref><ref>{{cita web|títulu=1967: Joan Baez arrested in Vietnam protest|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/october/16/newsid_2535000/2535301.stm|website=http://news.bbc.co.uk|publisher=BBC|fechaaccesu=18 d'ochobre de 2014|quote=Rallies across America have taken place in 30 US cities, from Boston to Atlanta, to protest against the continuing war in Vietnam. In Oakland, California, at least 40 anti-war protesters, including the folk singer Joan Baez, were arrested for taking part in a sit-in at a military induction centre. As many as 250 demonstrators had gathered to try and prevent conscripts from entering the building when the arrests were made. The 'Stop the Draft Week' protests are forming part of a nationwide initiative organised by a group calling itself 'the Resistance'. Accompanied by singing from Ms Baez and others, the sitting protesters forced draftees to climb over them in order to get inside the building. As they entered they were handed leaflets asking them to change their minds, refuse induction and join the protests. Human barricade Police formed a human barricade to enable inductees to pass and then made their arrests. In New York, around 500 demonstrators marched to protest against the draft. Young men prestái draft cards into boxes marked 'Resisters'. 181 draft cards and several hundred protest cards were presented to a US Marshal but he refused to accept them. The group then marched to a post office and posted them direutly to the Attorney Xeneral in Washington. The anti-war movement took on an added gravity yesterday when Florence Beaumont, mother of two, burned herself to death. After soaking herself in petrol she set herself alight in front of the Federal Building, Los Angeles. Counter-demonstrations have been planned by the National Committee for Responsible Patriotism, based in New York. Parades have been scheduled for the weekend in support of "our boys in Vietnam".}}</ref> * 17 d'ochobre: El musical de rock ''[[Hair (musical)|Hair]]'', con desnudez fronteru, empecipia presentaciones en Nueva York. La obra convertir nun hit de Broadway en 1968. * 19 d'ochobre: Miles d'estudiantes se enfretan coles policía na Universidá de Brooklyn en Nueva York, dempués de que reclutantes militares apaecieren nel campus. Los estudiantes faen fuelga a otru día. * 20-21 d'ochobre: 100&nbsp;000 persones protesten pola guerra en Washington, D. C. Jerry Rubin, Abbie Hoffman y otros lideren los intentos de "exorcizar" al [[Pentágonu]].<ref name="Elkholy2012">{{cita llibru|autor=Sharin N. Elkholy|títulu=The Philosophy of the Beats|url=https://books.google.com/books?id=y6nsEu2JGvoC&pg=PA239|date=22 de marzu de 2012|publisher=University Press of Kentucky|isbn=0-8131-4058-7|pages=239–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Lleen|first1=Jeff|títulu=The Vietnam Protests: When Worlds Collided|url=http://www.washingtonpost.com/wp-srv/local/2000/vietnam092799.htm|website=washingtonpost.com|publisher=The Washington Post|fechaaccesu=11 d'agostu de 2014|date=27 de setiembre de 1999|quote=The Pentagon march was the culmination of five days of nationwide anti-draft protests organized by the National Mobilization Committee to End the War in Vietnam -- "the Mobe." But a singular spark was provided by the Youth International Party (Yippies), a fringe group whose leaders, Abbie Hoffman and Jerry Rubin, had announced that they planned an "exorcism" of the Pentagon. They would encircle the building, chant incantations, "levitate" the structure and drive out the evil war spirits.}}</ref> * 27 d'ochobre: El padre católicu [[Philip Berrigan]] xuntu con trés persones ye zarráu dempués de llanzar sangre a los papeles de reclutamiento nes oficines, protestando contra Vietnam.<ref name="Chepesiuk1995">{{cita llibru|autor=Ron Chepesiuk|títulu=Sixties Radicals, Then and Now: Candid Conversations with Those Who Shaped the Yera|url=https://books.google.com/books?id=Pcb96S2WzfEC&pg=PA303|date=1 de xineru de 1995|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-3732-0|pages=303–}}</ref> * 28 d'ochobre: La policía d'Oakland detien al líder de Black Panther [[Huey Newton#Fatal shooting of John Frey|Huey Newton]]. Un tirotéu que tuvo como resultáu la muerte d'un policía llevó a la so condena, que más tarde foi anulada.<ref>{{cita web|títulu=Huey P. Newton Biography: Civil Rights Activist (1942–1989)|url=http://www.biography.com/people/huey-p-newton-37369#synopsis|website=biography.com|publisher=A&Y Television Networks, LLC.|fechaaccesu=11 d'agostu de 2014|quote=Newton himself was arrested in 1967 for allegedly killing an Oakland police officer during a traffic stop. He was later convicted of voluntary manslaughter and sentenced to two to 15 years in prison. But public pressure—"Free Huey" became a popular slogan of the day—helped Newton's cause. The case was eventually dismissed after two retrials ended with hung juries.}}</ref><ref name="Newton2009">{{cita llibru|autor=Huey P. Newton|títulu=Revolutionary Suicide: (Penguin Classics Deluxe Edition)|url=https://books.google.com/books?id=WvZPJyeUTUUC|date=29 de setiembre de 2009|publisher=Penguin Group US|isbn=978-1-101-14047-5}}</ref> * Payares: Les actividaes de los Diggers y les tiendes gratis llamen a una guerra anti-hippie en Nueva York.<ref>{{cita web|last1=Wetzteon|first1=Ross|last2=Ortega|first2=Tony|títulu=Not Everyone Loves You For Giving Things Away|url=http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/03/hippies_free_st.php|website=villagevoice.com|publisher=The Village Voice|fechaaccesu=15 d'agostu de 2014|date=16 de payares de 1967|quote=Hippies' Free Store Not So Popular With Thugs (headline from Ortega's excerpt of orixinal article, published by Village Voice 2010-03-24)|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140819125806/http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/03/hippies_free_st.php|archivedate=19 d'agostu de 2014}}</ref> * 9 de payares: El primer númberu de la revista ''[[Rolling Stone]]'' presenta una semeya del filme de John Lennon ''[[How I Won The War]]''. * 24 de payares: Los Beatles presenten el cantar sicodélicu "[[I Am the Walrus]]" y nel álbum ''[[Magical Mystery Tour]]'' llánzase'l 27 de payares. * 4-8 d'avientu: Grupos antiguerra alredor de los Estaos Xuníos intenten cerrar los centru de reclutamiento. El Dr. [[Benjamin Spock]] y el poeta [[Allen Ginsburg]] n'atopen ente los 585 arrestaos. * 22 d'avientu: Owsley Stanley ye sentenciáu a 3 años de prisión en atopándo-y 350&nbsp;000 dosis de LSD y 1500 dosis de STP. * 31 d'avientu: El términu "Yippie" ye acuñáu por Jerry Rubin, Abbie Hoffman, Dick Gregory, Paul Krassner y otros. * Avientu: La obra maestra de [[Moody Blues]] ''[[Days of Future Passed]]'', presenta temes sicodéliques del Festival Orquestal de Londres. * Avientu: Les tropes en Vietnam lleguen a 486&nbsp;000. Los estauxunidenses muertos lleguen a 15&nbsp;000. * El químicu [[Alexander Shulgin]] inxer [[MDMA]] y afaya les sos propiedaes allucinóxenes.<ref>{{cita web |url=http://www.benthamscience.com/open/toforsj/articles/V004/20TOFORSJ.pdf |títulu=A Historical Review of MDMA |last1=Karch |first1=Steven |date=2011 |website=benthamscience.com |publisher=Open Forensic Science Journal via Bentham Science |fechaaccesu=4 de xunu de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140430210237/http://benthamscience.com/open/toforsj/articles/V004/20TOFORSJ.pdf |fechaarchivu=30 d'abril de 2014 }}</ref> ==== 1968 ==== * ''[[The Electric Kool Aid Acid Test|The Electric Kool-Aid Acid Test]]'' de [[Tom Wolfe]] ye publicáu.<ref>{{cita web|last1=Gross|first1=Terry|títulu=Tom Wolfe: Chronicling Counterculture's 'Acid Test'|url=http://www.npr.org/2011/08/12/139383916/tom-wolfe-chronicling-countercultures-acid-test|website=npr.org|publisher=National Public Radio (US)|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014|date=29 d'ochobre de 1987|quote=Fresh Air: Text & Audiu of Interview w/Wolfe}}</ref> * Xineru: La banda pionera de [[Heavy Metal]], [[Blue Cheer]] llanza ''[[Vincebus Eruptum]].<ref>{{cita web|títulu=Blue Cheer Biography|url=http://www.rollingstone.com/music/artists/blue-cheer/biography|website=rollingstone.com|publisher=Rolling Stone Magacín|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014|date=2001|quote=Blue Cheer appeared in spring 1968 with a thunderously loud remake of Eddie Cochran's "Summertime Blues" that many regard as the first true heavy-metal record. One of the first hard-rock power trios, the group was named for an especially high-quality strain of LSD. Its manager, Gut, was an ex-Hell's Angel. (This biography originally appeared in The Rolling Stone Encyclopedia of Rock & Roll (Simon & Schuster, 2001))}}</ref> * 22 de xineru: El sketch de comedia ye un "fenómenu que reflexa y búrllase de la era de la contracultura".<ref>{{cita web |url=http://sanfrancisco.cbslocal.com/2011/12/04/laugh-in-comic-alan-sues-dies-at-85/ |títulu='Laugh-In' Comic Alan Sues Dies At 85 |date=4 d'avientu de 2011 |website=sanfrancisco.cbslocal.com |publisher=CBS/AP |fechaaccesu=17 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://usatoday30.usatoday.com/life/people/2008-05-25-martin-obit_N.htm |títulu='Laugh-in' comic Dick Martin dies at 86 |last1=Cheng |first1=Jim |date=26 de mayu de 2008 |website=usatoday.com |publisher=USA Today/Gannett |fechaaccesu=17 de xunu de 2014}}</ref> * 31 de xineru: La [[Ofensiva del Tet]] en llanzada en Vietcong. Les fuercies occidentales son victoriosu nel campu, pero non cola prensa.<ref>{{cita web|last1=Oberdorfer|first1=Don|títulu=TET: Who Won?; A North Vietnamese battlefield defeat that led to victory, the Tet Offensive still triggers alderique nearly four decades later|url=http://www.smithsonianmag.com/history/tet-who-won-99179501/|website=smithsonianmag.com|publisher=Smithsonian Magacín|fechaaccesu=13 de xineru de 2015|date=November 2004}}</ref><ref name="Arnold2012">{{cita llibru|autor=James Arnold|títulu=Tet Offensive 1968: Turning point in Vietnam|url=https://books.google.com/books?id=ZD3tB5lRYVUC&pg=PA88|date=20 de setiembre de 2012|publisher=Osprey Publishing|isbn=978-1-78200-428-8|pages=88–}}</ref> * 8 de febreru: Police fire on and kill 3 protesting segregation at a South Carolina bowling alley, in what is known as the [[Orangeburg Massacre]].<ref>{{cita web|last1=Bass|first1=Jack|títulu=Documenting the Orangeburg Massacre|url=http://www.nieman.harvard.edu/reports/article/100992/Documenting-the-Orangeburg-Massacre.aspx|website=http://www.nieman.harvard.edu|publisher=Nieman Foundation for Journalism at Harvard / Harvard University|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014|date=2003|quote=Campus killings of black students received little news coverage in 1968, but a book about them keeps their memory alive.|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140701074304/http://www.nieman.harvard.edu/reports/article/100992/Documenting-the-Orangeburg-Massacre.aspx|fechaarchivu=1 de xunetu de 2014}}</ref> * 15 de febreru: Los Beatles xuntu con [[Mick Jagger]], [[Marianne Faithfull]], [[Cilla Black]] y [[Mia Farrow]] viaxen en trés p'axuntase cola músiques [[Mike Love]], Donovan y otros en [[Rishikesh]] pa faer meditación trascendental con [[Maharishi Mahesh Yogi]].<ref name="Davies1985">{{cita llibru|autor=Hunter Davies|títulu=The Beatles|url=https://books.google.com/books?id=WpsszVLFsMEC&pg=PA234|añu=1985|publisher=W.W. Norton|isbn=978-0-393-31571-4|pages=234–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Saxena|first1=Shivani|títulu=On Harrison's death anniv, Beatles ashram glory lost in Rajaji wilderness|url=http://timesofindia.indiatimes.com/city/dehradun/On-Harrisons-death-anniv-Beatles-ashram-glory-lost-in-Rajaji-wilderness/articleshow/45312362.cms|website=http://timesofindia.indiatimes.com|publisher=Times of India|fechaaccesu=12 d'avientu de 2014|date=28 de payares de 2014|quote=Situated by the Ganga, the 'Maharishi Mahesh Yogi Ashram' of Rishikesh — known the world over as the Beatles ashram — is where the "band more famous than Jesus Christ" dabbled in trescendental meditation under the tutelage of Maharishi Mahesh Yogi in the spring of 1968. More famously, the Beatles ashram in Uttarakhand is where the iconic 'White Album' was born. The album sold 9.5 million copies in the United States alone.}}</ref> * 29 de febreru: El reporte de Kerner de la Comisión Nacional de Desorde Civil ye presentáu dempués de siete meses d'investigación nes árees urbanes estadounideses dicen que "la nuesa nación ta moviéndose escontra dos sociedad, una blanca, una negra separaos y ensin igualdá."<ref>{{cita web|last1=Moyers|first1=Bill|títulu=The Kerner Commission — 40 Years Later|url=http://www.pbs.org/moyers/journal/03282008/profile.html|website=pbs.org|publisher=Bill Moyers Journal / Public Affairs Television|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=28 de marzu de 2008|quote=...the Kerner Report, with its stark conclusion that "Our nation is moving towards two societies — one white, one black — separate and unequal" — was a best-seller. It was also the source of great controversy and remains so today.}}</ref><ref>{{cita web|last1=Thernstrom|first1=Stephan|last2=Siegel|first2=Fred|last3=Woodson|first3=Robert|títulu=The Kerner Commission Report|url=http://www.heritage.org/research/lecture/the-kerner-commission-report|website=heritage.org|publisher=Heritage Foundation|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=24 de xunu de 1998|quote=This lecture was held at The Heritage Foundation on March 13, 1998.}}</ref> * 16 de marzu: [[Matanza de Mỹ Lai]] en Vietnam. Aparentes violaciones y homicidios d'inocentes per parte d'Estaos Xuníos crea un nuevu berru antiguerra, cuando la información penerar.<ref>{{cita web|títulu=3 Honored for Saving Lives at My Lai|url=http://www.nytimes.com/1998/03/07/us/3-honored-for-saving-lives-at-my-lai.html|website=nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=7 de marzu de 1998|quote=Thirty years after one of the darkest moments in United States military history, three soldiers who happened upon the My Lai massacre and risked their lives to save Vietnamese civilians by aiming their weapons at fellow Americans were proclaimed heroes today by the Army.}}</ref><ref name="Allison2012">{{cita llibru|autor=William Thomas Allison|títulu=My Lai: An American Atrocity in the Vietnam War|url=https://books.google.com/books?id=std2t1r25s8C&pg=PP10|date=21 de xunetu de 2012|publisher=JHU Press|isbn=978-1-4214-0706-7|pages=10–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Report of the Department of the Army Review of the Preliminary Investigations into the My Lai Incident: Vol. 1, the Report of the Investigation|url=http://www.loc.gov/rr/frd/Military_Law/pdf/RDAR-Vol-I.pdf|website=loc.gov|publisher=United States Army|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=14 de marzu de 1970}}</ref> * 17 de marzu: La policía de Londres detien a 10&nbsp;000 marchantes antiguerra. 200 son arrestaos.<ref>{{cita web|títulu=1968: Anti-Vietnam demo turns violent|url=http://news.bbc.co.uk/onthisday/hi/dates/stories/march/17/newsid_2818000/2818967.stm|website=bbc.co.uk|publisher=BBC (UK)|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=2008|quote=The trouble followed a big rally in Trafalgar square, when an estimated 10,000 demonstrated against American action in Vietnam and British support for the United States.}}</ref> * 18 de marzu: El Senador Robert F. Kennedy, fala per primer vegada en contra de la Guerra de Vietnam y anuncia la so candidatura a la presidencia.<ref>{{cita web|last1=Kennedy|first1=Robert Francis|títulu=Robert F. Kennedy Speeches: Remarks at the University of Kansas, March 18, 1968|url=http://www.jfklibrary.org/Research/Research-Aids/Ready-Reference/RFK-Speeches/Remarks-of-Robert-F-Kennedy-at-the-University-of-Kansas-March-18-1968.aspx|website=jfklibrary.org|publisher=John F. Kennedy Library & Museum|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=18 de marzu de 1968|quote=I don't want to be part of a government, I don't want to be part of the United States, I don't want to be part of the American people, and have them write of us as they wrote of Rome: "They made a desert and they called it peace."}}</ref> * 22 de marzu: 3000 yippies tomen control de la estación [[Grand Central]] en Nueva York, faciendo un "Yip-In" que terminó en "una estraordinariu presentación de brutalidá policiaca ensin provocación" con 61 arrestos.<ref>{{cita web|last1=McNeill|first1=Don|last2=Ortega|first2=Tony|títulu=The Grand Central Riot: Yippies Meet the Man|url=http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/04/yip-in_turns_in.php|website=villagevoice.com|publisher=The Village Voice|fechaaccesu=27 de xunetu de 2014|date=28 de marzu de 1968|quote=Clip Job: Yip-In Turns Into Bloody Mess as Police Riot at Grand Central (headline from archived article published 2010-04-10)|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150402164820/http://blogs.villagevoice.com/runninscared/2010/04/yip-in_turns_in.php|archivedate=2 d'abril de 2015}}</ref><ref name="Knight2003">{{cita llibru|autor=Peter Knight|títulu=Conspiracy Theories in American History: An Encyclopedia|url=https://books.google.com/books?id=qMIDrggs8TsC&pg=PA752|añu=2003|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-812-9|pages=752–}}</ref><ref>{{cita web|last1=Boxer|first1=Tim|títulu=Photo: Yippies In Grand Central Station|url=http://www.gettyimages.com/detail/news-photo/members-of-the-youth-international-party-or-yippies-news-photo/52286874|website=gettyimages.com|publisher=Getty Images|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|quote=Caption:Members of the Youth International Party, or Yippies, gathering Grand Central Station for a sit-down demonstration New York, New York, March 22, 1968. (Photo by Tim Boxer/Pictorial Parade/Getty Images)}}</ref> * 31 de marzu: El presidente Johnson fala col públicu alrodiu de Vietnam en televisión, ya impresiona a la nación al dicir que nun va buscar un segundu periodu presidencial.<ref>{{cita web|last1=Johnson|first1=Lyndon Baines|títulu=Presidential Johnson's Address to the Nation, 3/31/68|url=http://www.lbjlibrary.net/collections/audiu/videu.html|website=lbjlibrary.net|publisher=The Lyndon Baines Johnson Presidential Library (videu via Youtube)|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=31 de marzu de 1968|quote=I shall not seek, and I will not accept, the nomination of my party for another term as your president.}}</ref> * Primavera: [[Reggae]]: "Nanny Goat" de [[Larry Marshall]], y [[Do the Reggay]] por [[Toots and the Maytals]] marquen l'entamu del xéneru musical.<ref>{{cita web|last1=Campbell|first1=Howard|url=http://www.jamaicaobserver.com/entertainment/Larry-Marshall-makes-sweet-Nanny-Goat_12523048|títulu=Larry Marshall makes sweet Nanny Goat|publisher=Xamaica Observer|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|date=12 de setiembre de 2012|quote=The song he recorded at Dodd's Studio One was Nanny Goat which some musicologists and reggae historians say is the first reggae song. Others argue that Toots and the Maytals' Do The Reggay, also done in 1968, and Games People Play by Bob Andy the following year, marked the transition from rocksteady to reggae. But for most, Nanny Goat was the game-changer.}}</ref><ref name="ChangChen1998">{{cita llibru|author1=Kevin O'Brien Chang|author2=Wayne Chen|títulu=Reggae Routes: The Story of Jamaican Music|url=https://books.google.com/books?id=felkD8CI97sC&pg=PA129|añu=1998|publisher=Temple University Press|isbn=978-1-56639-629-5|pages=129–}}</ref> [[Johnny Nash]] ("Hold Me Tight"), and Paul McCartney ("[[Ob-Dar, Ob-Dar]]") are inspired by the Jamaican sound.<ref name="Voorhees2011">{{cita llibru|autor=Don Voorhees|títulu=The Super Book of Useless Information: The Most Powerfully Unnecessary Things You Never Need to Know|url=https://books.google.com/books?id=QCF8FGLYvYcC&pg=PT123|date=4 d'ochobre de 2011|publisher=Penguin|isbn=978-1-101-54513-3|pages=123–}}</ref> * Marzu–mayu: Protestes na Universidá de Columbia, en Nueva York. "Up Against the Wall Motherfuckers" (Contra la paré fíos de perra) convertir nel eslogan d'esti tiempu, según un nome pal grupu activista.<ref>{{cita llibru|last1=Cox Commission|títulu=Crisis at Columbia (Cox Commission Report)|date=1968|pages=222|publisher=Random House / First Vintage Press|type=Paperback|quote=Report of the Fact Finding Commission Appointed to Investigate the Disturbances at Columbia University in April and May 1968}}</ref> * Abril: El Departamentu de Defensa d'Estaos Xuníos empecipia a llamar a la reserva a Vietnam.<ref>{{cita web|títulu=Reservists Lose Plea, High Court OK's Vietnam Duty|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1499&dat=19681008&id=s98jAAAAIBAJ&sjid=EygEAAAAIBAJ&pg=7347,4518711|publisher=AP via Milwaukee Journal|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=28 d'ochobre de 1968}}</ref> * 4 d'abril: El reverendu Dr. Martin Luther King, Jr. en ye asesináu en Memphis, Tennesse. [[James Earl Ray]] ye arrestáu pol homicidiu. La familia King dempués espresa duldes de la so culpabilidá.<ref>{{cita web|títulu=Complete Transcript of the Martin Luther King, Jr. Assassination Conspiracy Trial|url=http://www.thekingcenter.org/sites/default/files/KING%20FAMILY%20TRIAL%20TRANSCRIPT.pdf|website=thekingcenter.org|publisher=The Martin Luther King, Jr. Center for Nonviolent Social Change|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014}}</ref> Violence erupts in cities across the US, with thousands of Federal guardsman dispatched. Memphis, TN, Chicago, IL, Baltimore, MD, Kansas City, MO, and Washington, DC are hotspots.<ref>{{cita web|last1=Flock|first1=Elizabeth|títulu=Martin Luther King assassination in 1968 a 'cruel and wanton act'|url=http://www.washingtonpost.com/national/martin-luther-king-assassination-in-1968-a-cruel-and-wanton-act/2012/04/04/gIQA2woVvS_story.html|website=washingtonpost.com|publisher=The Washington Post|fechaaccesu=9 de xunetu de 2014|date=12 d'abril de 2012|quote=After King's death, riots spread through Memphis. Some 4,000 National Guard troops were ordered into the city, and a curfew was imposed on the city...The riots soon spread across the nation— to Chicago, Baltimore, Kansas City and Washington, D.C.}}</ref> * 6 d'abril: Tiroteos en Oakland: La Black Panther [[Bobby Hutton]] ye matáu y [[Eldridge Cleaver]] ye mancáu nuna engarradiella con armes cola policía. Cleaver dempués diz que Hutton foi asesináu en custodia de la policía.<ref>{{cita web|títulu=Interview: Eldridge Cleaver|url=http://www.pbs.org/wgbh/pages/frontline/shows/race/interviews/ecleaver.html|publisher=PBS / Frontline (US)|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|quote=Bobby Hutton didn't get wounded during the shootout, but they murdered him after we were in custody.}}</ref> * 14 d'abril: El "Love-In" del domingu de pascua ye lleváu a cabu en Malibu Canyon, California.<ref>{{cita web|last1=Law|first1=Lisa|títulu=Photo: Easter Sunday Love-In, Malibu Canyon, California, 1968. This was a celebration of the counterculture movement.|url=http://www.nwhistorycourse.org/ttcourse/Year3/unit2/week9/iframeMain.html|website=nwhistorycourse.org|publisher=Lisa Law|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014}}</ref> * 27 d'abril: Los protestantes antiguerra colen en delles ciudaes, incluyendo a 87&nbsp;000 en Central Park, Nueva York. * Mayu: ''[[The Fabulous Furry Freak Brothers]]'' apaecen per primer vegada en ''[[The Rag]]'', un periódicu clandestín d'Austin Texas.<ref name="Communications1991">{{cita llibru|autor=Emmis Communications|títulu=Texas Monthly|url=https://books.google.com/books?id=sysEAAAAMBAJ&pg=PA118|date=November 1991|publisher=Emmis Communications|pages=118–|issn=0148-7736}}</ref><ref>{{cita web|last1=Alverson|first1=Brigid|títulu=Felix Dennis, defendant in Rupert Bear obscenity case, dies|url=http://robot6.comicbookresources.com/2014/06/felix-dennis-defendant-in-rupert-bear-obscenity-case-dies/|website=comicbookresources.com|publisher=Comic Book Resources|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014}}</ref> * 2 de mayu: [[Mayu de 1968 en Francia|Les protestes estudiantiles españen en Francia]], llevando a una fuelga xeneral mientres mayu y xunu, lleváu al país a una detención virtual.<ref>{{cita web|last1=Poggioli|first1=Sylvia|títulu=Marking the French Social Revolution of '68|url=http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=90330162|website=npr.org|publisher=Morning Edition /National Public Radio (US)|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=13 de mayu de 2008|quote=Audiu, Text & Photos}}</ref> * 10 de mayu: Los [[Alcuerdos de paz de París]] empiecen. La guerra nel sureste asiáticu ye la principal tema de negociación.<ref>{{cita web|títulu=People & Events: Paris Peace Talks|url=http://www.pbs.org/wgbh/amex/honor/peopleevents/y_paris.html|website=pbs.org|publisher=PBS/WGBH/American Experience (US)|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014}}</ref><ref name="Dallek1998">{{cita llibru|autor=Robert Dallek|títulu=Flawed Giant: Lyndon Johnson and His Times, 1961-1973|url=https://books.google.com/books?id=Ri1wAgAAQBAJ&pg=PA738|date=19 de marzu de 1998|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-977190-5|pages=738–}}</ref><ref name="Bragg2005">{{cita llibru|autor=Christine Bragg|títulu=Vietnam, Korea and US Foreign Policy 1945-75|url=https://books.google.com/books?id=aqHeOthIyysC&pg=PA153|añu=2005|publisher=Heinemann|isbn=978-0-435-32708-8|pages=153–}}</ref> * 12 de mayu: La campaña pola xente probe del Dr. King establez una "Resurrection City" (ciudá de resurreición), nun pequeñu pueblu en Washington D. C. * 17 de mayu: Los padres católicos oponer a la guerra al destruyir los historiales de reclutamiento nes oficines de Maryland.<ref>{{cita web|títulu="Catonsville 9" All Get Prison|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1499&dat=19681108&id=CAQqAAAAIBAJ&sjid=FSgEAAAAIBAJ&pg=4700,4815939|publisher=AP via Milwaikee Journal|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=8 de payares de 1968}}</ref> * 24-27 de mayu: [[Louisville riots of 1968|Disturbios de Louisville]]: dempués d'una afirmación de violencia policial, la policía y miles de miembros de la [[Guardia Nacional de los Estaos Xuníos|Guardia Nacional]] enfrentar colos manifestantes y saquiadores que protagonizaben los disturbios. Morrieron dos adolescentes negros primero que se restableciera l'orde.<ref name="Notable Kentucky African Americans Database">{{cita web|títulu=Rioting in Louisville, KY (1968)|url=http://nkaa.uky.edu/record.php?note_id=1217|website=http://nkaa.uky.edu|publisher=University of Kentucky|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|date=2003–2014|quote=The skirmish escalated, growing into a full-fledged riot in the West End, lasting for almost a week. Six units of the national guard, over 2,000 guardsmen, were ordered to Louisville. Looting and shooting occurred, buildings were burned, two teens were killed, and 472 people were arrested}}</ref> * 3 de xunu: L'artista [[Andy Warhol]] y disparáu y mancáu por una escritora "feminista radical".<ref name="Niemi2006">{{cita llibru|autor=Robert Niemi|títulu=History in the Ficheru: Film and Television|url=https://books.google.com/books?id=WVFhcBcv_X8C&pg=PA305|date=1 de xineru de 2006|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-952-2|pages=305–}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.warhol.org/ArtCollections.aspx?id=1737 |títulu=Photo: Andy Warhol being lifted into an ambulance after he was shot, June 3, 1968 |last1=Smith |first1=Jack |date=3 de xunu de 1968 |website=warhol.org |publisher=The Andy Warhol Museum, Pittsburgh; Founding Collection, Contribution The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc. |fechaaccesu=12 de xunu de 2014}}</ref> * 5 de xunu: El Senador Robert Francis Kennedy, ye asesináu en Los Angeles. RFK muerre'l 6 de xunu.<ref>{{cita web |url=http://popcultureblog.dallasnews.com/2014/06/forty-fix-years-ago-today-an-assassin-shot-sen-robert-f-kennedy-and-life-has-never-been-the-same-since-1968.html/ |títulu=Forty-six years ago today, an assassin shot Sen. Robert F. Kennedy, stamping 1968 as the year that forever changed America |last1=Granberry |first1=Michael |date=5 de xunu de 2014 |website=dallasnews.com |publisher=The Dallas Morning News Inc. |fechaaccesu=12 de xunu de 2014 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140609032210/http://popcultureblog.dallasnews.com/2014/06/forty-fix-years-ago-today-an-assassin-shot-sen-robert-f-kennedy-and-life-has-never-been-the-same-since-1968.html/ |archivedate=9 de xunu de 2014 }}</ref> * 19 de xunu: Les protestes del "Día de la solidaridá" Resurrection City lleguen a 55&nbsp;000 participantes. * 24 de xunu: Los rezagos de la "Resurrection City", con solu 300 protestantes causen revueltos cola policía. * 17 de xunetu: El filme [[pop-art]] y sicodélicu animáu de los Beatles ''[[Yellow Submarine (película)|Yellow Submarine]]'' ye llanzáu nel Reinu Xuníu.<ref name="Lehman2006">{{cita llibru|autor=Christopher P. Lehman|títulu=American Animated Cartoons of the Vietnam Yera: A Study of Social Commentary in Films and Television Programs, 1961-1973|url=https://books.google.com/books?id=WlEjmDkdc08C&pg=PA116|date=26 d'ochobre de 2006|publisher=McFarland|isbn=978-0-7864-5142-5|pages=116–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=The Beatles' 1968 Pop Art masterpiece Yellow Submarine has been digitally restored and re-released to huge acclaim|url=http://www.thebeatles.com/news/beatles-1968-pop-art-masterpiece-yellow-submarine-has-been-digitally-restored-and-re-released|website=thebeatles.com|publisher=Apple Corps|fechaaccesu=12 de xunetu de 2014|date=22 de xunu de 2012}}</ref> * 28-30 de xunetu: La Universidá de California, Berkeley cierra poles protestes. * 21 d'agostu: Tanques comunista lleguen a Checoslovaquia y desfaen la "Primavera de Praga".<ref name="BischofKarner2010">{{cita llibru|author1=Günter Bischof|author2=Stefan Karner|author3=Peter Ruggenthaler|títulu=The Prague Spring and the Warsaw Pact Invasion of Czechoslovakia in 1968|url=https://books.google.com/books?id=gZzEYyB8X8YC|añu=2010|publisher=Rowman & Littlefield|isbn=978-0-7391-4304-9}}</ref> * 25-29 d'agostu: La Convención Democrática Nacional en Chicago ye precedida por protestes masives con miles de persones quitar la so ropa.<ref name="Chicago Tribune"/> [[Richard J. Daley|Mayor Daley's]] desire to enforce order in the city results in egregious police brutality, televised on national airwaves. On the third night, police indiscriminately attack protesters and bystanders, including journalists such as [[Mike Wallace (journalist)|Mike Wallace]], [[Dan Rather]] and [[Hugh Hefner]]. The spectacle is a turning point for both supporters and critics of the larger movement. * 26 d'agostu: [[Revolution (cantar)|Revolution]]: El llau B de [[Hey Jude]] ye llanzáu. La so protesta violenta ye vista como una traición de la izquierda. Una versión anterior fuera incluyida en [[White Album|Payares]] y suxure la indecisión de Lennon alrodiu de la violencia.<ref name="WomackDavis2012">{{cita llibru|author1=Kenneth Womack|author2=Todd F. Davis|títulu=Reading the Beatles: Cultural Studies, Literary Criticism, and the Fab Four|url=https://books.google.com/books?id=_8Ob1bL_ongC&pg=PA149|date=1 de febreru de 2012|publisher=SUNY Press|isbn=978-0-7914-8196-7|pages=149–}}</ref> * 31 d'agostu: El primer Festival del Isle of Wight presentó a [[Jefferson Airplane]], [[Arthur Brown]], [[The Move]], [[Tyrannosaurus Rex]] y[[The Pretty Things]]. * 7 de setiembre: Nes protestes nel certame de bellaza Miss America, les [[Segunda fola del feminismu feministes]] demostrar en contra d'un "Símbolu de degradación sinsentido de la neñina con senos", enllenando un "basureru de la llibertá" con coses como olles, revistes ''Cosmopolitan'' y ''Playboy'', pestañes falses, zapatos de tacón, maquillaxes y ropa interior. * 28 de setiembre: 10&nbsp;000 protesten en Chicago al mes de la violencia na conención. * Seronda: Stewart Brand empecipia la publicación del ''[[The Whole Earth Catalog]]''.<ref>{{cita web|títulu=Whole Earth History: 1968 to 1988|url=http://www.wholeearth.com/history-1968-1988.php|website=wholeearth.com|publisher=New Whole Earth LLC|fechaaccesu=12 de xunetu de 2014|quote=1968: Stewart Brand initiates The Whole Earth Catalog as "a Low Maintenance, High Yield, Self Sustaining, Critical Information Service." Self-published, with non advertising, it sold 1000 copies at $5 each.}}</ref> * 2 d'ochobre: [[Movimientu de 1968 en Méxicu]]: El gobiernu mexicanu al cargu de Gustavo Diaz Ordaz, per mediu del exercito mexicanu y grupos del so serviciu secretu, reprime violentamente asesinando y sumiendo a cientos d'asistentes desarmaos, a una manifestacion d'estudiantes y maestros que se realizaba na Plaza de los Trés cultures, en Tlaltelolco, Ciudá de Mexico. * 16 d'ochobre: [[Salida de la Tierra]]: Los ganadores de plata Tommie Smith y John Carlos llevanten les sos manes nel podiu Olímpicu pa protestar contra la falta de derechos humanes globales. Esta demostración trai prestíu internacional y amenaces de muerte.<ref>{{cita web|last1=Cosgrove|first1=Ben|last2=Dominis|first2=John|títulu=The Black Power Salute that Rocked the 1968 Olympics|url=http://life.time.com/culture/black-power-salute-tommie-smith-and-john-carlos-at-the-1968-olympics/#1|website=http://life.time.com|publisher=Time, Inc.|fechaaccesu=1 de xineru de 2015|quote=When Olympic sprinters Tommie Smith and John Carlos stood atop the medal podium at the 1968 Summer Games in Mexico City, bowed their heads and raised black-gloved fists during the playing of the national anthem, millions of their fellow Americans were outraged. But countless millions more around the globe thrilled to the sight of two men standing before the world, unafraid, expressing disillusionment with a nation that so often fell, and still falls, so short of its promise.}}</ref> * 18 d'ochobre: John Lennon y Yoko Ono son arrestaos por posesión de drogues en Londres. Lennon solo ye multáu por ser la so primer ofiensa, y cargos más serios fueron darréu quitaos, pero l'arrestu sirviría dempués como una sida pa la deportación con motivos políticos de Lennon a Estaos Xuníos en 1970.<ref>{{cita web |url=http://www.history.com/this-day-in-history/john-lennon-and-yoko-ono-arrested-for-drug-possession |títulu=Oct 18, 1968: John Lennon and Yoko Ono arrested for drug possession| website=history.com |publisher=A&Y Television Networks |fechaaccesu=10 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|last1=Burley|first1=Leo|títulu=Jagger vs Lennon: London's riots of 1968 provided the backdrop to a rock'n'roll battle royale|url=http://www.independent.co.uk/arts-entertainment/music/features/jagger-vs-lennon-londons-riots-of-1968-provided-the-backdrop-to-a-rocknroll-battle-royale-792450.html|website=independent.co.uk|publisher=The Independent (UK)|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|date=9 de marzu de 2008|quote=Forty years ago, the world was on the brink of revolution. But while Mick was urging insurrection on the streets of London, John was preaching peace and love. In a series of incendiary, rediscovered interviews, Jagger and Lennon reveal themselves as never before or since: battling one another for the soul of rock'n'roll}}</ref> * 25 d'ochobre: L'altamente revesosu documental antiguerra nomáu al Oscar d'[[Emile d'Antonio]], ''[[In the Year of the Pig]]'' ye distribuyíu. Darréu d'Antonio acaba na llista d'enemigos del Presidente Nixon.<ref name="Niemi2006_155">{{cita llibru|autor=Robert Niemi|títulu=History in the Ficheru: Film and Television|url=https://books.google.com/books?id=WVFhcBcv_X8C&pg=PA155|añu=2006|publisher=ABC-CLIO|isbn=978-1-57607-952-2|pages=155–}}</ref><ref>{{cita web |url=http://hcl.harvard.edu/hfa/films/2004fall/deantonio.html |títulu=Cold War Chronicles: The Films of Emile d'Antonio |website=harvard.edu |publisher=Harvard Film Archive |fechaaccesu=5 de mayu de 2014}}</ref> * 27 d'ochobre: 50&nbsp;000 persones colen en Londres en contra de la Guerra de Vietnam. * 31 d'ochobre: El presidente Johnson ordena la detención de los bombardeos aéreos en Vietnam del Norte.<ref>{{cita web|títulu=Oct 31, 1968: President Johnson announces bombing halt|url=http://www.history.com/this-day-in-history/president-johnson-announces-bombing-halt|publisher=A&Y Television Networks|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Material at the LBJ Library Pertaining to the October 31, 1968 Bombing Halt|url=http://www.lbjlibrary.net/assets/documents/archives/guides/foreign/vietnam-bombinghalt10-68.pdf|website=lbjlibrary.net|publisher=Lyndon Baines Johnson Library & Museum|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|quote=This list highlights several key files that contain material on the October 31, 1968, bombing halt.}}</ref> * 5 de payares: El exvicepresidente Richard M. Nixon gana a [[Hubert Humphrey]], nes eleiciones. En xineru Nixon convertir nel 37vo Presidente de los Estaos Xuníos, cortando 8 años de control democráticu na Casa Blanca.<ref>{{cita web|títulu=Nixon wins heated battle|url=https://news.google.com/newspapers?nid=368&dat=19931110&id=qJBaAAAAIBAJ&sjid=rj4DAAAAIBAJ&pg=3093,2196045|publisher=Walker County Messager via Google News|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=6 de payares de 1968|quote=25 years ago...}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Political Roundup: Humphrey, Nixon, Wallace|url=https://news.google.com/newspapers?nid=2519&dat=19681019&id=UctdAAAAIBAJ&sjid=aV4NAAAAIBAJ&pg=2962,6327941|website=https://news.google.com|publisher=AP via Washington Observer-Reporter|fechaaccesu=10 de xunetu de 2014|date=19 d'ochobre de 1968}}</ref> * 6 de payares: Estudiantes demanden cursos d'estudios pa la minoría y empecipien una fuelga na Universidá Estatal de San Francisco, onde les demostraciones y engarradielles asoceden en marzu de 1969, convirtiéndose na fuelga estudiantil más llarga na historia de los Estaos Xuníos.<ref>{{cita web|last1=Springer|first1=Denize|títulu=Campus commemorates 1968 student-led strike|url=http://www.sfsu.edu/news/2008/fall/8.html|website=sfsu.edu|publisher=SF State News (University Communications)|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|date=22 de setiembre de 2008|quote=The five-month event defined the University's core values of equity and social justice, laid the groundwork for establishment of the College of Ethnic Studies...}}</ref><ref>{{cita web|last1=Schevitz|first1=Tanya|títulu=S.F. State to mark 40th anniversary of strike|url=http://www.sfgate.com/bayarea/article/S-F-State-to-mark-40th-anniversary-of-strike-3264418.php|website=sfgate.com|publisher=San Francisco Chronicle/Hearst|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|date=26 d'ochobre de 2008|quote=Pioneer in ethnic studies: Early in 1969, the university agreed to many of the student demands, including the establishment of the nation's first and only college of ethnic studies. The strike ended March 20.}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Archival Videos|url=https://diva.sfsu.edu/collections/sfbatv/2581?page=3|website=www.diva.sfsu.edu|publisher=San Francisco Bay Area Television Archive|fechaaccesu=30 d'avientu de 2014}}</ref> * 11 de payares: ''[[Unfinished Music Non. 1: Two Virgins|Two Virgins]]'': L'álbum esperimental de John Lennon y Yoko Ono ye llanzáu. Les disqueras de los Bealtes, EMI y Capitol (EE.&nbsp;UU.) rehúsan faer la distribución, una y bones la portada inclúi desnudez frontera. Lennon dempués describe la portada como una la representación de dos exadictos llixeramente pasaos de pesu.<ref name="MartinSegrave1993">{{cita llibru|author1=Linda Martin|author2=Kerry Segrave|títulu=Anti-rock: The Opposition to Rock 'n' Roll|url=https://books.google.com/books?id=4pXsV06JjY8C&pg=PA187|añu=1993|publisher=Perseus Books Group|isbn=978-0-306-80502-8|pages=187–188}}</ref><ref name="Lennon2013">{{cita llibru|autor=John Lennon|títulu=Skywriting by Word of Mouth|url=https://books.google.com/books?id=FaojAAAAQBAJ&pg=PA18|date=1 d'ochobre de 2013|publisher=HarperCollins|isbn=978-0-06-231986-9|pages=18–}}</ref><ref>[[:File:TwoVCover.jpg]]</ref> * 22 de payares: El ''[[White Album]]'' de los Beatles ye llanzáu. El pelo de les miembros ye bien llargu, y el conteníu musical nun ye sicodélicu.<ref>{{cita web|títulu=The Beatles (White Album): Releases|url=http://www.allmusic.com/album/the-beatles-white-album-mw0000418113/releases|website=allmusic.com|publisher=All Music|fechaaccesu=11 de xunetu de 2014|quote=Release Date: November 22, 1968}}</ref> * 24 d'avientu: [[Salida de la Tierra]], una fotografía de la Tierra, tomada dende la órbita de la lluna, convertir na "fotografia mediu ambiental más importante de tolos tiempos."<ref>{{cita web|url=https://www.abc.net.au/science/moon/earthrise.htm |títulu=The Earthrise Photograph |publisher=Abc.net.au |date=24 d'avientu de 1968 |fechaaccesu=31 d'agostu de 2013}}</ref> ==== 1969 ==== * 8-18 de xineru: Estudiantes na [[Universidá de Brandeis]] tomen control, demandando la creación d'un departamentu afroamericanu, que ye aprobáu pola Universidá'l 24 d'abril.<ref>{{cita web|títulu=Remembering Ford & Sydeman Halls - The Student Occupation of Ford Hall, January 1969|url=http://lts.brandeis.edu/research/archives-speccoll/exhibits/ford/occupation/index.html|website=http://lts.brandeis.edu|publisher=Brandeis University Archives & Special Collections|fechaaccesu=31 d'avientu de 2014|quote=On January 8, 1969, approximately seventy African American students took control of Ford and Sydeman Halls. The students quickly presented the administration with a list of ten demands for better minority representation on campus. Although the administration did not come to an agreement on all ten demands, the students left Ford and Sydeman Halls on January 18th, eleven days after the occupation began. The administration did grant most of the students amnesty, and President Morris Abram stated that every legitimate demand would be met in good faith.}}</ref> * 29 de xineru: La ocupación más grande d'estudiantes na historia canadiense resulta en millones en daños.<ref>{{cita web|last1=Lindeman|first1=Tracey|títulu=A look back at Montreal's race-related 1969 Computer Riot|url=http://www.cbc.ca/news/canada/montreal/a-look-back-at-montreal-s-race-related-1969-computer-riot-1.2538765|website=http://www.cbc.ca|publisher=Canadian Broadcasting Corporation|fechaaccesu=31 d'avientu de 2014|date=15 de febreru de 2014|quote=Forty-five years ago this week, violent protests and a 14-day sit-in over racism at Sir George Williams University exploded, causing $2 million in damage for the school.}}</ref> * 30 de xineru – 15 de febreru: L'edificiu d'alministración de la [[Universidá de Chicago]] ye tomáu por 400 protestantes nuna "sentada". * 13 de febreru: La Guardia Nacional detien una demostración procolor na [[Universidá de Wisconsin]] * 16 de febreru: Dempués de 3 díes d'engarradielles cola policía la [[Universidá Duke]] apuerta a les demandes de los estudiante por un programa d'Estudios de la Cultura Negra. * 24 de febreru: La Corte Suprema de los Estaos Xuníos confirma los derechos de les escueles públiques de protestar contra la guerra.<ref>{{cita web |url=https://www.aclu.org/aclu-history |títulu=ACLU History |website=ACLU.org |publisher=American Civil Liberties Union |fechaaccesu=25 d'abril de 2014}}</ref> * 1 de marzu: Mándase una orde d'arrestu pa [[Jim Morrison]] dempués de supuestamente asemeyar masturbarse y esnudase nun conciertu de Miami, Florida. * 22 de marzu: El presidente Nixon condena tomar de campus y la violencia. * 25-31 de marzu: Dempués de la so boda en Xibraltar, John Lennon y Yoko Ono faen un "Bed-In" nun eventu de paz n'Ámsterdam.<ref>{{cita web|last1=Fawcett|first1=Anthony|títulu=THE PEACE POLITICIAN – THE BED-INS-AMSTERDAM AND MONTREAL|url=http://imaginepeace.com/archives/15702|website=imaginepeace.com|publisher=Grove Press via Imaxine Peace|fechaaccesu=16 de xunetu de 2014|date=1976|quote=From the (Anthony Fawcett) book ''One Day at a Time''}}</ref> * Abril: Les tropes estauxunidenses en Vietnam lleguen hasta los 543&nbsp;000.<ref name="Gilbert2001">{{cita llibru|autor=Marc Jason Gilbert|títulu=The Vietnam War on Campus: Other Voices, More Distant Drums|url=https://books.google.com/books?id=7lm4IqCkr60C&pg=PA121|añu=2001|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-275-96909-7|pages=121–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=This Day in History. Vietnam War:Westmoreland requests more troops|url=http://www.history.com/this-day-in-history/westmoreland-requests-more-troops|website=history.com|publisher=A&Y Television Networks|fechaaccesu=13 d'agostu de 2014|quote=Xen. William Westmoreland, senior U.S. military commander in Vietnam, sends a new troop request to the Joint Chiefs of Staff. Westmoreland stated that he needed 542,588 troops for the war in Vietnam in 1967--an increase of 111,588 men to the number already serving there. In the end, President Johnson aportái to Westmoreland's wishes and dispatched the additional troops to South Vietnam, but the increases were done in an incremental fashion. The highest number of U.S. troops in South Vietnam was 543,500, which was reached in 1969.}}</ref> * 3-4 d'abril: La Guardia Nacional impon un toque de queda en Chicago y Memphis nel aniversariu del asesinatu del Dr. King. * 9 d'abril: 300 estudiantes faen "sentaes" na oficines d'[[Universidá de Harvard|Harvard]]. 400 policías tornen l'orde pal 10 d'abril. * 19 d'abril: Estudiantes negros armaos tomen control del [[Willard Straight Hall]] en [[Universidá de Cornell|Cornell]]. La universidá apuerta a les demandes, prometiendo un programa d'estudios afroamericanu. * 25-28 d'abril: Activistes tomes control d'estudiantes na [[Universidá de Colgate]] demandando un programa d'estudios afroamericanos. * 7 de mayu: Los estudiantes na [[Universidá de Howard]] ocupen 8 edificios. * 8 de mayu: La [[Universidá de la Ciudá de Nueva York]] cierra mientres 14 díes dempués de tomar de control demandando estudios de les minoríes. * 15 de mayu: Los sheriffs del Condáu d'Alamea unvien al gobernador [[Ronald Reagan]] a mover a neños de les flores del parque de la Xente de Berkeley en California. Ábrese'l fueu, mancando mortalmente al estudiante James Rector, cegando permanentemente al carpinteru Alan Blanchard, y mancando a cientos de residentes. * 21-25 de mayu: Los estudiantes enfrentar a la policía por cinco díes nel campus de la Universidá Estatal Téunica y d'Agricultura de Carolina del Norte, un estudiante muerte'l 22 de mayu. La Guardia Nacional ataca'l campus dende helicópteros. * Mayu 23: ''[[Tommy (álbum)|Tommy]]'': La fusión de [[Rock Opera]] de [[The Who]] ye un ésitu.<ref name="Wollman2006">{{cita llibru|autor=Elizabeth L. Wollman|títulu=The Theater Will Rock: A History of the Rock Musical, from Hair to Hedwig|url=https://books.google.com/books?id=DKjhFrT-W7wC&pg=PA77|date=6 de payares de 2006|publisher=University of Michigan Press|isbn=0-472-11576-6|pages=77–}}</ref> * 26 de mayu – 2 de xunu: La celebridaes axúntense cuando John y Yoko faen un segundu "Bed-In" en Montreal, col himnu antiguerra "''[[Give Peace a Chance]]''" grabáu en vivu.<ref>{{cita web|last1=Lennon|first1=John|last2=Lennon|first2=Yoko Ono|títulu=Bed Peace|url=http://imaginepeace.com/archives/15702|website=imaginepeace.com|publisher=Bag Productions / Yoko Ono Lennon|fechaaccesu=14 de xineru de 2015|date=May 1969|quote=In 1969, John and I were so naïve to think that doing the Bed-In would help change the world. Well, it might have. But at the time, we didn't know. It was good that we filmed it, though. The film is powerful now. What we said then could have been said now...-Yoko Ono Lennon, 2014.(Film hosted on Youtube.)}}</ref> * 28 de xunu: Les revueltes de Stonewall en Nueva York son los primeros llevantamientos polos derechos LGBT nos Estaos Xuníos. * 3 de xunetu: [[Brian Jones]], fundador de los Rolling Stones, muerre na so piscina nel Este de Sussex, Reinu Xuníu, mientres circunstancies misterioses a la edá de 27.<ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/news/brian-jones-sympathy-for-the-devil-19690809 |títulu=Brian Jones: Sympathy for the Devil|date=9 d'agostu de 1969 |website=rollingstone.com |publisher=Rolling Stone |fechaaccesu=11 de xunu de 2014}}</ref> * 5 de xunetu: Sosprendíos pola muerte de sobredosis de Brian Jones, los Rolling Stones siguen con un antemanáu conciertu gratis ante una audiencia masiva en Hyde Park, Londres.<ref name="Staubmann2013">{{cita llibru|autor=Helmut Staubmann|títulu=The Rolling Stones: Sociological Perspectives|url=https://books.google.com/books?id=qXMVwH6Y3lAC&pg=PA123|date=3 de xunu de 2013|publisher=Lexington Books|isbn=978-0-7391-7672-6|pages=123–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Rolling Stones to return to Hyde Park|url=http://www.bbc.com/news/entertainment-arts-22012683|website=bbc.com|publisher=BBC|fechaaccesu=22 d'ochobre de 2014|date=3 d'abril de 2003|quote=The Rolling Stones are to perform in London's Hyde Park for the first time since a legendary free concert for an estimated 250,000 people in 1969. The outdoor gig will take place on 6 July, a week after the group's first appearance at the Glastonbury festival. The rock legends famously played in the park just two days after death of guitarist Brian Jones in July 1969.}}</ref> * 15 de xunetu: La historia de portada de la revista ''LOOK'': "Como los Hippies críen a los sos fíos." * 18 de xunetu: La portada de la revista ''LIFE'' amuesa a les "comuñes hippies." * 20 de xunetu: [[Apollo 11]] aterriza. Los humanos caminen na lluna. Un lletreru cola inscripción "Venimos en paz en nome de la humanidá" ye dexada na superficie llunar.<ref>{{cita llibru|last1=Wilford|first1=John Noble|títulu=We Reach the Moon|date=1969|publisher=New York Times / Bantam|location=New York|isbn=9780552082051|page=XV|quote=The Story of Man's Greatest Adventure}}</ref> * 25 de xunetu: La doctrina de Nixon dexa a los aliaos asiáticos ensin la proteición antes garantizada ante los conflictos non-nucleares. * 9-10 d'agostu: L'actriz [[Sharon Tate]], embarazada, y otros cinco persones son asesinaes por miembros d'un cultu so la direición psicópata de [[Charles Manson]] mientres dos díes de terror en California. Los eventos sosprienden a la nación. Pa munchos los crímenes de la familia de Manson deber a la contracultura.<ref>{{cita web |url=http://www.biography.com/people/charres-manson-9397912#awesm=~oGk3xdXSOXv88x |títulu=Charles Manson Biography: Charles Manson is an American cult leader whose followers carried out several notorious murders in the late 1960s and inspired the book Helter Skelter.|date=2014 |website=biography.com |publisher=A&Y Television Networks, LLC |fechaaccesu=5 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.newrepublic.com/article/114233/stacks-charres-manson-helter-skelter-and-counterculture |títulu=From the Stacks (January 4, 1975): "Demon in the Counterculture" |last1=Woods |first1=William Crawford |date=8 d'agostu de 2013 |website=newrepublic.com |publisher=The New Republic |fechaaccesu=5 de xunu de 2014}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.nytimes.com/2009/08/02/weekinreview/02decurtis.html?_r=0|títulu=Peace, Love and Charlie Manson: The Anti-Woodstock? |last1=DeCurtis |first1=Anthony |date=1 d'agostu de 2009 |website=nytimes.com |publisher=The New York Times Co. |fechaaccesu=5 de xunu de 2014}}</ref> * 15-17 d'agostu: [[Festival Woodstock|Woodstock]]: Un envaloro d'ente 300&nbsp;000-500&nbsp;000 axuntar en Nueva York pa "3 Díes de Paz y Música".<ref name="Gair2007">{{cita llibru|autor=Christopher Gair|títulu=The American Counterculture|url=https://books.google.com/books?id=1cVwRtI9o08C&pg=PA205|añu=2007|publisher=Edinburgh University Press|isbn=978-0-7486-1989-4|pages=205–}}</ref><ref>{{cita web|títulu=Volunteers|url=https://www.youtube.com/watch?v=OzHBr0ndKus|fechaaccesu=30 d'avientu de 2014|date=1969}}</ref> * 19 d'agostu: Dempués de Woodstock, [[David Crosby]], [[Stephen Stills]], [[Joni Mitchell]] y [[Jefferson Airplane]] apaecen nel [[Dick Cavett Show]]. Les lletres del cantar de Airplane "''¡Contra la paré fíos de perra!''" nun son censuraos na televisión nacional.<ref>{{cita web|títulu=The Dick Cavett Show|url=https://www.youtube.com/watch?v=abPpq6hQ67I|fechaaccesu=30 d'avientu de 2014|date=19 d'agostu de 1969}}</ref> * 30-31 d'agostu: El segundu Festival d'[[Isle of Wight]] atrai a 150&nbsp;000 persones que ven a Bob Dylan y [[The Band]], [[The Who]], [[Free (band)|Free]], [[Joe Cocker]] y [[The Moody Blues]] * Setiembre: El primer númberu de la revista ''[[Penthouse]]'' ye publicada por [[Robert Guccione]]. * 2 de setiembre: [[Ho Chi Minh]], presidente de Vietnam del Norte comunista, muerre.<ref>{{cita web |url=https://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/ho_chi_minh.shtml |títulu=Ho Chi Minh (1890-1969) |website=https://www.bbc.co.uk |publisher=BBC |fechaaccesu=4 de mayu de 2014}}</ref> * 24 de setiembre: [[Tom Hayden]], Abbie Hoffman, Jerry Rubin, et al., enfrenten cargos de combalechadura pal enguizamientu de revueltes na Convención de 1968. Fáense conocíos como los Siete de Chicago. * 4 d'ochobre: La fía de la estrella de televisión [[Art Linkletter]], [[Diane Linkletter]] de 20 años, salta a la so muerte dende'l so apartamentu de 6 pisos. Linkletter culpa a Timothy Leary y al LSD.<ref>{{cita web |url=https://news.google.com/newspapers?id=0bNYAAAAIBAJ&sjid=GwANAAAAIBAJ&pg=3856,5257208&dq=diane+linkletter&hl=en |títulu=Linkletter blames LSD for death of daughter |publisher=Associated Press|fechaaccesu=23 de mayu de 2014}}</ref> * 15 d'ochobre: Una demostración masiva antiguerra asocede alredor del mundu. * 21 d'ochobre: Jack Kerouac muerre por entueyos d'[[alcoholismu]] a la edá de 47. * 29 d'ochobre: El primer mensaxe del [[ARPANET]] - precursor del internet y el WWW - ye unviáu pol estudiante de programación de la UCLA Charley Kline.<ref>{{cita web |url=http://dailybruin.com/2011/04/01/browsing_history/ |títulu=Browsing history: A heritage site is being set up in Boelter Hall 3420, the room the first Internet message originated in |last1=Savio |first1=Jessica | date=1 d'abril de 2011 |website=dailybruin.com |publisher=The Daily Bruin |fechaaccesu=1 de mayu de 2014}}</ref> * 13 de payares: El vicepresidente Agnew critica públicamente a tres cadenes de televisión popular pola so falta de cobertoria na noticies. * 15 de payares: Más de 500&nbsp;000 persones colen en Washington, D. C., convirtiéndose na demostración antiguerra más gran na historia d'Estaos Xuníos.<ref>{{cita web|last1=Skarda|first1=Erin|títulu=Moratorium Against the Vietnam War, Nov. 15, 1969|url=http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,2080036_2080037_2080024,00.html|website=http://content.time.com|publisher=Time, Inc.|fechaaccesu=16 de xunetu de 2014|date=28 de xunu de 2011|quote=In the frigid fall of 1969, more than 500,000 people marched on Washington to protest U.S. involvement in the Vietnam War. It remains the largest political rally in the nation's history.}}</ref> * 20 de payares: Los protestantes nativu americanos empecipien la ocupación d'Alcatraz que continua por 19 meses hasta'l 11 de xunu de 1971. * Avientu: El total de muertos y mancaos en Vietnam ye de 100&nbsp;000. * 1 d'avientu: El primer sortéu de la llotería nos Estaos Xuníos dende la Segunda Guerra Mundial, ye fechu en Nueva York. * 4 d'avientu: La Black Panther [[Fred Hampton]] ye asesináu por elementos federales, d'Illinois y Chicago so circunstancies que suxuren un asesinatu políticu. * 6 d'avientu: Los Rolling Stones ayuden a entamar y lideren un conciertu gratis atendíu por 300&nbsp;000 persones. L'eventu convertir nun caos de violencia y muerte ente Tracy y Livermore, California.<ref name="Inglis2006">{{cita llibru|author1=Ian Inglis|author2=Norma Coates|títulu=Performance and Popular Music: History, Place and Time|url=https://books.google.com/books?id=I7Pyrk-Koq4C&pg=PA58|añu=2006|publisher=Ashgate Publishing, Ltd.|isbn=978-0-7546-4057-8|pages=58–|chapter=Chapter 6}}</ref><ref>{{cita web|last1=Buckley, Jr.|first1=William F.|títulu=Altamont was Funeral for the Woodstock Nation|url=https://news.google.com/newspapers?nid=1368&dat=19701210&id=c6lRAAAAIBAJ&sjid=UxEEAAAAIBAJ&pg=3968,2699431|website=news.google.com|publisher=The Milwaukee Journal|fechaaccesu=3 de xunetu de 2014|date=10 d'avientu de 1970|quote=Re: release of 'Gimme Shelter'}}</ref> * La comuña hippies de Wavy Gravy, [[Hog Farm]] establezse. * [[Amigos de la tierra]] ye fundáu n'Estaos Xuníos. Convertir nuna rede internacional en 1971. * ''La Creación de la Contracultura'': publica la reflexones de Theodore Roszak. Roszak ye dempués acreditáu con acuñar el términu "contracultura" nos llibros.<ref>{{cita web|last1=Martin|first1=Douglas|títulu=Theodore Roszak, '60s Expert, Dies at 77|url=http://www.nytimes.com/2011/07/13/books/theodore-roszak-60s-scholar-dies-at-77.html?_r=0|website=nytimes.com|publisher=The New York Times|fechaaccesu=10 de febreru de 2015|date=12 de xunetu de 2011|quote=Theodore Roszak, who three weeks after the Woodstock Festival in 1969 not only published a pivotal book about a young generation's drug-fueled revolt against authority but also gave it a name — "counterculture" — died on July 5 at his home in Berkeley, Calif. He was 77.}}</ref> == Referencies == {{llistaref|2}} {{Tradubot|Contracultura en la década de los 60}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Contracultura]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] clxfbygto4u90hng5dgid1qfdofw5sw 0 150425 3713181 3711891 2022-08-24T15:42:18Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [[Archivu:Primer viaje de Colón(2).jpg|thumb|Reconstrucción del itinerariu del primeru de los cuatro viaxes que Colón realizó a América, basáu nos datos del ''Diariu'' atribuyíu a Colón.]] El '''primer viaxe de [[Cristóbal Colón]]''', o "'''Viaxe del Descubrimientu"''', foi una espedición marítima encabezada por Colón al serviciu de los [[Reis Católicos]], [[Isabel I de Castiella|Isabel]] y [[Fernando II d'Aragón|Fernando]] de [[Corona de Castiella|Castiella]] y [[Corona d'Aragón|Aragón]], que partió'l 3 d'agostu de 1492 del [[Puerto de Palos de la Frontera]] (anguaño n'[[provincia d'Huelva|Huelva]], España). Participaron tres embarcaciones: la carabela ''[[carabela Pinta|Pinta]]'', la carabela ''[[carabela Niña|Niña]]'' y la [[nao]] ''[[Carabela Santa María|Santa María]]'', al mandu de [[Martín Alonso Pinzón]], [[Vicente Yáñez Pinzón]] y [[Juan de la Cosa]], respeutivamente. Según la versión de [[Bartolomé de las Casas]], que ye l'aceptada mayoritariamente polos historiadores, les naves partieron de Palos el 3 d'agostu de 1492 y dirixiéronse a les [[Canaries]], onde se tuvo qu'iguar el timón de la ''Pinta''. El 16 de setiembre, les embarcaciones algamaron el mar de los Sargazos y el 12 d'ochobre llegaron a "la islla de [[Guanahani]]". Sicasí, según un estudiu publicáu en 1986 en revista [[National Geographic (revista)|National Geographic]] Colón llegó a [[Cayo Samaná]], otra pequeña islla del archipiélagu de les Bahames. Colón siguió col so periplu por [[El Caribe]] llegando a [[Cuba]] el 28 d'ochobre y a [[La Española]] el 5 d'avientu. El 24 d'avientu la ''Santa María'' llancó nes mariñes de La Española y con el so restos instalóse'l [[Fuerte Navidá]]. La espedición entamó'l regresu'l 16 de xineru de 1493 y unos díes más tarde una nube dixebró los dos naves. La ''Pinta'', al mandu de Pinzón, llegó a [[Baiona (España)|Baiona (Galicia)]] a finales de febreru y anunció a los [[Reis Católicos]] el descubrimientu.<ref>{{cita llibru |apellíu=LLIÓN GUERRERU |nome=Montserrat |títulu=El segundu viaxe colomPicno |añu=2000 |editorial=Universidá de Valladolid (tesis doctoral) |url=http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12159171998988283087402/007779.pdf}}, páxs.20-28</ref> Entrín y non, la ''Niña'', na que viaxaba Colón, fixo esguila'l 17 de febreru na islla [[Portugal|portuguesa]] de [[Islla de Santa María (Azores)|Santa María]], nes [[Azores]], y el 4 de marzu recaló en [[Lisboa]], tres siete meses y doce díes de viaxe. El día 15 Colón tornó al puertu de Palos y el mes siguiente foi recibíu en [[Badalona]] polos reis. == Antecedentes == [[Archivu:Martellus world map.jpg|miniaturadeimagen|Mapamundi florentín d'alredor de 1490, nel que nun apaez el continente americanu.]] === Contestu xeográficu === Asia yera un territoriu del que veníen munches riqueces exóticu y cotizar escontra [[Europa]] pola [[ruta de la seda]]. El productu más acobiciáu d'Asia n'Occidente yeren les [[especies]], pal so usu na cocina, y yeren desaxeradamente cares. Cristóbal Colón tenía una copia de [[Los Viaxes de Marco Polo]] y tener llenu d'anotaciones, sobremanera na parte na que se fala de distancies, productos y riqueces d'Asia.<ref name=documentalcapitulo1>{{cita web |autor=Documental producíu por [[WGBH]], [[TVE]] y la [[Sociedá Estatal Quintu Centenariu]], cola collaboración de [[BBC]], [[RAI]], [[RTP]], [[NDR]] y [[NHK]]. Emitíu dobláu en TVE. Empobináu y escritu por Thomas Friedman y asesoráu por historiadores como Mauricio Obregón, William McNeil, Consuelo Varela, Juan Gil y Roman Gubern. |títulu=Colón y l'Era del Descubrimientu. Capítulu 1: El Mundo de Colón. |url=http://www.youtube.com/watch?v=Nyt4v3PUo0g |fecha=1992}}</ref> De toes formes, les conocencies cartográfiques sobre Empobine yeren desaxeradamente incompletos y dellos mapes solo identificaben de manera fiable l'área del Mediterraneu.<ref name=documentalcapitulo1 /> Nel sieglu XV la cocina europea consumía'l [[azafrán]], el [[jengibre]], la [[canela]] y el [[Clavu (especie)|clavu]]. Una llibra d'estos productos vender na Renacencia por dellos pesos d'oru.<ref>{{cita llibru |nome=Editáu por José Jesús Hernández Palomo, Bibiano Torres Ramírez |títulu=Andalucía y América nel sieglu XVI: actes |añu=1992 |editor=Escuela d'Estudios Hispanu-Americanos. Sevilla}} [https://books.google.es/books?id=_G_-1LxBecoC&pg=PA396&dq=especies+valor+oro+clavu+pimienta&hl=es&sa=X&ei=T8XQUZKOJIXGOaTNgJAD&ved=0CDwQ6AEwAA#v=onepage&q=especies%20valor%20oru%20clavu%20pimienta&f=false Llibru Online]</ref> Les islles asiátiques riques en especies pervalibles, como'l [[Syzygium aromaticum|clavu]], yeren les [[Moluques]], nel [[Mar del Sur]]. El camín que tenía de siguise pa llegar a les Indies yera una ruta escontra l'oeste pol continente Européu y, darréu, por [[Oriente Mediu]] hasta llegar a la [[India]] o [[China]]. Los musulmanes taben faciéndose fuertes en [[Constantinopla]] y, cuanto mayor yera'l so poder n'Oriente Mediu, más difícil y caru yera traer productos orientales.<ref name=documentalcapitulo1 /> [[File:Primer-viaje-de-colon.png|thumb|Esti foi'l primer viaxe del almirante]] === Portugal y Castiella nel Atlánticu === {{VT|Tratáu de Alcáçovas}} Portugal taba realizando importantes viaxes marítimos. Escontra l'Atlánticu afayó Les [[Azores]] y [[Madeira]] y escontra el sur esploró la mariña oeste d'África.<ref name=documentalcapitulo2>{{cita web |autor=Documental producíu por [[WGBH]], [[TVE]] y la [[Sociedá Estatal Quintu Centenariu]], cola collaboración de [[BBC]], [[RAI]], [[RTP]], [[NDR]] y [[NHK]]. Emitíu dobláu en TVE. Empobináu y escritu por Thomas Friedman y asesoráu por historiadores como Mauricio Obregón, William McNeil, Consuelo Varela, Juan Gil y Roman Gubern. |títulu=Colón y l'Era del Descubrimientu. Capítulu 2: Una idea toma forma. |url=http://www.youtube.com/watch?v=ouMmHZIY7do#t=20m24s |fecha=1992}}</ref> Pela so parte, Castiella empecipiara nel sieglu XV el dominiu señorial de les Islles Canaries y en 1476, yá col reináu de los Reis Católicos, [[Diego García d'Herrera]], Señor de Lanzarote, lideró un desembarcu nes mariñes africanes y ordenó construyir la fortaleza de Santa Cruz de la Mar Pequeña.<ref>{{cita llibru |nome=Miguel del Rei y Carlos Canales |títulu=En Tierra Estraña: Espediciones Militares Españoles |añu=2012 |editorial=Edaf |isbn=978-84-414-3206-2}}</ref> === Primeros años de Colón na península Ibérica === [[Archivu:Monasterio de la Rabida R01.jpg|miniaturadeimagen|Monesteriu de La Rábida, en Palos de la Frontera]] [[Archivu:IsabellaofCastile03.jpg|miniaturadeimagen|La reina [[Isabel I de Castiella]] según un oliu de [[Juan de Flandes]].]] En 1476 un navío fundir al sur de Portugal, y [[Cristóbal Colón]], que diba a bordu y quiciabes cuntara en redol a 25 años, llogró llegar a nadu a la mariña. Colón navegaría dellos años con los portugueses y aprendería el réxime de vientos qu'esiste ente la península ibérica y el norte d'África.<ref name=documentalcapitulo2 /> En 1478 Colón treslladar a Lisboa, un llugar de gran tradición marinera, amás de centru financieru y comercial. Ellí dedicóse a ellaborar y vender mapes marítimos. Colón tamién realizó viaxes a [[Inglaterra]], [[Irlanda]] ya [[Islandia]]. N'Irlanda o Islandia dicía haber vistu [[cadabres]] de cara esnachada qu'habíen llegáu llexando a la sablera. Estos podíen ser esquimales pero a Colón paecíen-y orientales.<ref name=documentalcapitulo2 /> Particularmente importante foi'l so viaxe a [[Elmina|la Mina d'Oru]], en [[Guinea (rexón)|Guinea]]. Mientres sieglos los europeos pensaren que les ciudaes bien cercanes al [[ecuador terrestre]] yeren demasiáu caloroses pa ser habitaes o granibles,<ref name=documentalcapitulo2 /> pero los navegantes ibéricos probaren tiempu tras qu'eso yera falsu. Colón pudo visitar el Castiellu de San Jorge construyíu polos portugueses en 1482 pa comerciar con [[oru]] y [[esclavos]]. Colón asitiar na islla de Madeira de Puertu Santu y contrái matrimoniu con una fía del gobernador de la islla, [[Felipa Moniz]]. Equí va nacer tamién el so fíu [[Diego Colón|Diego]]. Equí empieza a reparar que la vexetación tien particularidaes con al respective de la del continente européu, que los vientos soplen frecuentemente del norte, pero pel branu dacuando soplaben fuertemente del oeste y tres esto dexaben coses na sablera, quiciabes ente elles les fabones del mar, que son rares en Madeira pero abonden nel Caribe. Tamién se cuntaben hestories de palos tallaos que veníen del mar y maderes estrañes.<ref name=documentalcapitulo2 /> La familia del matemáticu [[Toscanelli]] tenía una farmacia onde vendíen especies en [[Florencia]] y tenía enforma interés pola xeografía d'Oriente.<ref name=documentalcapitulo2 /> Con esta información que percanciaba de los marineros Toscanelli ellaboraba mapes y unu d'ellos unviar al canónigu de Lisboa Fernando Martins y el mapa acabó en manes de Colón.<ref name=documentalcapitulo2 /> El mapa amosaba un mundu onde China allargábase tantu escontra l'este que podía tar inclusive cerca d'Europa. Había que tener presente tamién les teoríes de [[Claudio Ptolomeo]] y otru autores clásicos sobre una Tierra redonda. Colón siempres creyó na esfericidad de la Tierra.<ref name=carta>{{cita web |autor=Academia Nacional d'Historia de Venezuela |títulu=Carta de Cristóbal Colón a los Reis Católicos sobre'l so Tercer Viaxe |url=http://www.anhvenezuela.org/pdf/testos%20historicos/010022.pdf}}</ref> Nel sieglu XV solo los supersticiosos pensaben que la Tierra yera plana y que un home podía cayer si llegaba a los sos marxes. Los sectores cultivaos sabíen que la Tierra yera redonda, pero lo que nun se podía determinar con precisión yera la distancia qu'un viaxe d'Europa a Asia implicaría, per mar, escontra l'oeste. Por si fora poco, anque los antiguos griegos calcularen la esfericidad de la Tierra extrapolando la midida d'un grau, Colón realizó unos cálculos erróneos, amenorgando'l tamañu del planeta un 25 per cientu.<ref name=documentalcapitulo2 /> Sía que non, creyó que tenía base abonda pa realizar un viaxe pa llegar a Asia saleando escontra l'oeste. === La busca de patronalgu === {{AP|Cristóbal Colón#La busca de patronalgu}} [[Archivu:Lugares de trascendencia del primer viaje de Colón en España y Portugal.png|miniaturadeimagen|Llugares de trescendencia del primer viaxe de Colón n'España y Portugal. Estos llugares fueron visitaos por Colón ente 1484 y 1493, salvu Baiona, que solamente foi visitada pola carabela ''Pinta'', de Martín Alonso Pinzón, en 1493. Les llocalidaes de Palos de la Frontera y Moguer tán incluyíes nuna ruta de [[Llugares Colombinos]], declarada [[Bien d'Interés Cultural (España)|Bien d'Interés Cultural]] d'España.<ref name = "rd553">{{cita web |autor=BOE nᵘ69 de 22/03/1967 |títulu=Decreto 553/1967, de 2 de marzu, pol que se declara conxuntu históricu artísticu'l sector denomináu «Llugares Colombinos» na provincia d'Huelva |url=http://www.boe.es/aeboe/consultas/bases_datos/doc.php?id=BOE-A-1967-4788 |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2016}}</ref><ref name = "rdJA">{{cita web |autor=BOJA nᵘ205 de 25/10/2016 |títulu=Decreto 167/2016, de 18 d'ochobre, pol que se declara "Sitiu históricu" y “Conxuntu Históricu” los Llugares Colombinos na provincia d'Huelva |url=http://www.juntadeandalucia.es/boja/2016/205/BOJA16-205-00041-18477-01_00100792.pdf |fechaaccesu=27 de payares de 2016}}</ref> Los Llugares Colombinos fueron inscritos en [[Patrimoniu de la Humanidá n'España#Llista indicativa|la Llista Indicativa d'España del Patrimoniu de la Humanidá]], na categoría de bien cultural (nᵘ ref 6080), como propuesta pa ser declarada [[Patrimoniu de la Humanidá]].<ref name="UNESCO">Vease la entrada «Monastery of Santa María de La Rábida and the Columbus Memorial Places in Huelva»de la Unesco en: [http://whc.unesco.org/en/tentativelists/6080/].</ref><ref name ="ListaIndicativaPH">{{cita web |url=http://www.lamoncloa.gob.es/serviciosdeprensa/notasprensa/mecd/Paginas/2015/021015-patrimoniomundial.aspx |títulu=La candidatura de los Llugares Colombinos incluyida nes Llista Indicativa. |fechaaccesu=22 d'ochobre de 2016 |autor=Web del Gobiernu d'España }}</ref> ]] Colón precisaba financiamientu pa la realización del viaxe, de cuenta qu'allegó escontra 1485 al monarca [[Juan II de Portugal]], que treslladó l'asuntu a los sos conseyeros en temes náutiques y finalmente refugó'l proyeutu. La corona portuguesa escorría naquellos momentos un plan pa llegar a la [[India]] arrodiando'l sur d'África. Poco dempués del refugu al proyeutu de Colón, el navegante portugués [[Bartolomé Díaz]] afayó'l [[cabu de Bona Esperanza]], estremu sur del continente africanu. Per otra parte, Juan II prefirió autorizar la [[espedición de van Olmen|espedición propuesta por Ferdinand van Olmen]] pa navegar a occidente dende les [[Azores]] pa conquistar la [[islla de los Siete Ciudaes]]. Probablemente'l rei Juan prefiriera la opción de van Olmen porque esti comprometer a financiar íntegramente la espedición.{{sfn|VERLINDEN, Charles; PÉREZ-EMBID, Florentino|2006|pp=[https://books.google.es/books?id=973rHUc_q_0C&lpg=PP1&client=firefox-a&hl=es&pg=PA41#v=onepage&q&f=false 41-43]}} Colón, tres el so fracasu ante'l rei portugués, sumáu quiciabes a la muerte de la so esposa<ref>{{cita llibru |apellíu=Suárez Fernández |nome=Luis |títulu=Los Reis Católicos: La espansión de la fe |añu=1990}}, p.242</ref> o quiciabes tamién a la campaña llanzada por Juan II contra la [[Casa de Braganza]],<ref>{{cita llibru |apellíos=Adám Szászdi y István Szászdi |títulu=Orbis Incognitvs. Avisos y Legajos del Nuevu Mundu |añu=2007 |editor=Fernando Navarro Antolín |isbn=978-84-96826-23-6 |capítulo=Portugal y Palos na vida de Colón: delles observaciones |páxines=19-25 |url=http://www.americanistas.es/biblo/testos/c12/c12-025.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140727080534/http://www.americanistas.es/biblo/testos/c12/c12-025.pdf |fechaarchivu=27 de xunetu de 2014 }}</ref> emigró de Portugal a los vecinos [[corona de Castiella|reinos de Castiella]]. Colón propúnxo-yos el so proyeutu a los reis de [[Corona de Castiella|Castiella]] y [[Corona d'Aragón|Aragón]], [[Isabel I de Castiella|Isabel]] y [[Fernando II d'Aragón|Fernando]], que nun lo aceptaron por dellos motivos. Naquel momentu los reis dedicaben tolos sos recursos a la [[guerra de Granada|conquista de Granada]], últimu reinu musulmán de la [[península Ibérica]]. [[Hernando de Talavera]] tarrecía que'l viaxe propuestu por Colón transgrediera el [[tratáu de Alcáçovas]] robláu con Portugal y llevara a l'apertura d'otru conflictu bélicu.<ref name="MGF1955">{{cita publicación |volumen=1 |capítulu=1 |páxines=309-336 |apellíu=Giménez Fernández |nome=Manuel |títulu=América, “Ysla de Canaria por ganar” |publicación=Anuario d'estudios atlánticos |fecha=1955 |url=http://anuariosatlanticos.casadecolon.com/index.php/aea/article/download/8/8 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140423052517/http://anuariosatlanticos.casadecolon.com/index.php/aea/article/download/8/8 |fechaarchivu=23 d'abril de 2014 }}</ref> Per otra parte, una comisión d'espertos dictaminó que yera imposible que fuera verdá lo que dicía Colón.{{sfn|VERLINDEN, Charles; PÉREZ-EMBID, Florentino|2006|pp=[https://books.google.es/books?id=973rHUc_q_0C&lpg=PP1&hl=es&pg=PA47#v=onepage&q&f=false 47-49]}} Colón viaxó entós de nuevu a Portugal, en 1488, por motivos desconocíos.<ref name="MGF1955"/> Ellí pudo asistir al regresu de [[Bartolomeu Dias]]{{refn|group="n."|Esto afirmen {{Cita Harvard|VARELA MARCOS, Jesús; LLIÓN GUERRERO, Montserrat|2003|p=106|sp=sí}}. Sicasí, otru historiadores afirmen que Colón taba yá de vuelta en Sevilla n'ochobre de 1488, antes del regresu de Dias n'avientu; por casu {{Cita Harvard|DÍAZ TRECUELO, Lourdes|2006|pp=[https://books.google.com/books?id=lkJIAwAAQBAJ&lpg=PT66&ots=TWp0gV0eYT&hl=es&pg=PT66#v=onepage&q&f=false 66-67].|sp=sí}}}} del viaxe nel qu'afayara'l [[cabu de Bona Esperanza]], estremu sur d'[[África]] tres el cual abríase a los portugueses la vía marítima a la India pol [[océanu Índicu]]. A partir d'entós Juan II centrar na esplotación d'esa ruta y tornó la esploración escontra occidente pol Atlánticu.<ref name="Verlinden1961">{{cita llibru |apellíu=Verlinden |nome=Charles |títulu=Tijdschrift voor Geschiednis, 74ste Jaargang, Aflevering 4 |url=http://flemishamerican.blogspot.com/2009/11/een-vlaamse-voorloper-van-columbus.html |fechaaccesu=28 de xunetu de 2014 |idioma=neerlandés |añu=1961 |editorial=p. Noordhoff |allugamientu=Groningen |capítulu=Een Vlaamse Voorloper van Columbus: Ferdinand Van Olmen (1487) |páxines=506-516 }}</ref> Colón tornó a [[Andalucía]] y plantegó-y el so proyeutu al [[duque de Medina Sidonia]], que lo refugó, y dempués a [[Luis de la Cerda y de la Vega|Luis de la Cerda]], [[Ducáu de Medinaceli|duque de Medinaceli]], quien s'amosó comenenciudu y acoyó a Colón mientres dos años.<ref name="MGF1955"/> Sicasí, al ser consultada, la reina mandó llamar a Colón{{refn|group="n."|Carta de Luis de la Cerda, duque de Medicinaceli, al so tíu'l cardenal Pedro González de Mendoza. 19 de marzu de 1493. Testu orixinal en [[:s:es:Carta_del duque_de_Medinaceli_al cardenal_Mendoza_(1493)|Wikisource]].}} y prometió-y ocupar se del so plan asina terminara la conquista de [[Reinu nazarí de Granada Granada]]. El 25 de payares de 1491 [[Granada (España)|Granada]] rindir a los cristianos. Colón partió del [[monesteriu de la Rábida]], onde s'atopaba dende ochobre, y xunióse a la corte en [[Santa Fe (Granada)|Santa Fe]] escontra'l 31 d'avientu.<ref>Varela Marcos y Llión Guerrero, p.112</ref> Santa Fe yera'l campamentu qu'establecieren los [[Reis Católicos|reis]] castellanu-aragoneses na vega de Granada como cuartel xeneral mientres l'asediu. Se entablaron negociaciones ente Colón y la Corona per mediu de dos representantes: [[fray Juan Pérez|Juan Pérez]], flaire de la Rábida, por Colón y el secretariu [[Juan de Coloma]], pola Corona.{{refn|group="n."|Los nomes d'el negociadores mentar nun escritu posterior atribuyíu a Colón. Vease {{Cita Harvard|RUMEU D'ARMES, Antonio|1985|p=185|sp=sí}}.}} Según los rellatos de [[Hernando Colón]] y de [[Bartolomé de las Casas]], nun foi posible llegar a un alcuerdu por cuenta de que Colón reclamaba los títulos d'almirante y virréi, polo que Colón foi despidíu de la corte. Entós [[Luis de Santángel]], un altu funcionariu, intercedió por Colono ante la reina y comprometióse a adelantrar el dineru que tendría qu'invertir la Corona na espedición. Siempres según la versión de Hernando Colón y Las Casas, la reina camudó entós d'opinión, unvió a un corréu a traer de vuelta al xenovés y ordenólu a Coloma qu'aceptara los sos pidimientos.<ref>{{cita llibru | apellíos = Cro |nome=Stelio |editorial=Fundación Universitaria Española, Seminariu" Menéndez Pelayo" |títulu=Texto fundaciones d'América, III: El Nuevu Occidente |añu=2011 |url=http://fuesp.com/revistas/documentos/cilh_36/CILH_036_013%20Cro.pdf |páxines=71-78}}</ref> El 17 d'abril de [[1492]] algamaron finalmente un alcuerdu y redactáronse unes capitulaciones que darréu se denominaron [[Capitulaciones de Santa Fe]]. == Oxetivu == Esisten versiones contradictories sobre l'oxetivu d'esta espedición. Les [[Capitulaciones de Santa Fe]], fechaes a 17 d'abril de 1492, indiquen un oxetivu expansionista («afayar» y «ganar» tierres), según un claru móvil económicu. L'oxetivu xeográficu ye difusu, diciendo que Colón diba navegar escontra «lo qu'afayó nes Mares Océanas». Na ''Carta de Mercé'' del 30 d'abril de 1492 los reis encargaron a Colón «descobrir y ganar con ciertes xustas Nueses, y con Les nueses xentes, ciertes islles y Tierra-firme na Mar Océana». En nengún de los dos documentos méntase nengún propósitu relixosu.<ref name="Zamora">{{cita llibru |apellíu=Zamora |nome=Margarita |títulu=Reading Columbus |añu=1993 |editorial=[[University of California Press]] |allugamientu=Berkeley |fechaaccesu=13 de xunetu de 2013 |idioma=inglés |capítulu="This present year of 1492"}}</ref> Pela cueta el ''[[Diariu del primer navegación]]'', manuscritu de [[Bartolomé de las Casas]] basáu en testos güei perdíos atribuyíos a Colón, da una versión dafechu distinta. Menta un oxetivu xeográficu más específicu y asitiáu n'Asia: les partes d'India» y les tierres del «Gran Can»; y un propósitu relixosu preeminente: investigar la conversión al cristianismu d'aquelles rexones<ref name="Zamora"/> y llograr riqueces pa financiar la conquista de [[Xerusalén]]{{refn|group="n."|La entrada del Diariu correspondiente al 26 d'avientu diz que:{{cita|...protesté a Les vueses Alteces que tola ganancia d'esta la mio empresa gastar na conquista de Hierusalem y Les vueses Alteces riéronse y dixeron que -yos plazía.}}}} Nun documentu alministrativu de mayu de 1492 indícase que'l destín de la flota de Colón sería «les Yndias»,{{refn|group="n."|5 mayu 1492, reembolsu de préstamu de 1.140.000 maravedinos a [[Luis de Santángel]]. Documentu del [[Archivu Xeneral de Simancas]] citáu en: {{cita llibru |apellíos=SERRATO |nome=Francisco |títulu=Cristóbal Colón: hestoria del descubrimientu d'América |añu=1893 |editorial=El Progresu |páxines=[https://archive.org/stream/cristbalcoln00serr#page/112/mode/2up/search/santangel 113]}}}} y nel salvoconducto en [[llatín]] apurríu pola Corona a Colón tres la firma de les Capitulaciones de Santa Fe, destináu a ser lleíu por autoridaes estranxeres, lléese que Colón foi unviáu «''per maria oçeana ad partes Indie''» («peles mares océanas a les partes de la India») para, ente otros fines, «''fidei ortodoxe aumentum''» («l'aumentu de la fe ortodoxa»).{{sfn|RUMEU D'ARMES, Antonio|1985|pp=94-95}}<ref name="masalla">{{cita llibru |editorial=[[Ministeriu d'Educación, Cultura y Deporte]] |títulu=Del Más allá al Nuevu Mundu |añu=2013 |páxines=12-19 |capítulu=Les Capitulaciones de Santa Fe |url=https://www.academia.edu/5481092/14363 }}, p.14</ref> Per otra parte los testos atribuyíos a Colón llevaron a considerar que'l so oxetivu principal yera la islla de [[Cipango]].{{sfn|ARRANZ MÁRQUEZ, Luis|2006|p=164}} == Preparativo == === Financiación === El dineru necesario pa la espedición, unos dos millones de [[maravedinos]],<ref name=documentalcapitulo2 /> foi apurríu de la manera siguiente:<ref>{{cita llibru |apellíu=Manzano Pumar |nome=Juan |títulu=Cristóbal Colón: siete años decisivos de la so vida, 1485-1492 |añu=1964 |editorial=Ediciones Cultura Hispánica |enllaceautor=Juan Pumar y Manzano |páxina=321-324}}</ref> * La contribución principal foi de la Corona, con 1.140.000 maravedinos. L'efectivu adelantrar en Santa Fe l'escribán de ración [[Luis de Santángel]], que cobró la delda unes tres selmanes más tarde por aciu un pagu de l'ayalga de la Cruzada nel obispáu de Badayoz.{{refn|group="n."|name=Varela|Vease {{Cita Harvard|VARELA, Consuelo|1988|pp=49-53|sp=sí}}. Sicasí, [[Antonio Rumeu d'Armes]] interpreta de manera distinta'l mesmu documentu citáu por [[Consuelo Varela Bueno|Consuelo Varela]] y conclúi que'l dineru nun-y foi devueltu a Santángel hasta dempués de la torna de Colón a la península, en 1493. Vease {{Cita Harvard|RUMEU D'ARMES, Antonio|1985|p=30|sp=sí}}.}} * Colón punxo 500.000 maravedinos, un capital que nun tener personalmente y que daquién-y debió emprestar. [[Bartolomé de las Casas]] escribió que lo emprestó [[Martín Alonso Pinzón]] o dalgunu de los sos hermanos,<ref name="Varela1997"/> ente que la historiadora [[Consuelo Varela]] argumentó que l'emprestador pudo ser [[Juanoto Berardi]], empresariu florentín afincáu en Sevilla{{refn|group="n."|name=Varela}} * Los 360.000 maravedinos restantes corresponderíen a los dos carabeles pertrechadas que la real provisión obligaba a [[Palos de la Frontera|Palos]] a poner a disposición de Colón.{{sfn|GONZÁLEZ CRUZ, David (coord.)|2012|pp=101-102|ps=Capítulu: ''Martín Alonso Pinzón, Colón y la marinería palerma''. (Izquierdo Labrado, Julio).}} === Capitulaciones y órdenes reales === ==== Capitulaciones de Santa Fe ==== {{AP|Capitulaciones de Santa Fe}} Fueron roblaes el 17 d'abril de 1492 na llocalidá de [[Santa Fe (Granada)|Santa Fe]], na [[provincia de Granada]]. Les Capitulaciones de Santa Fe seríen los alcuerdos a los que llegaría Cristóbal Colón colos Reis Católicos pa llevar a cabu'l viaxe. Estes yeren conceder el títulu vitalicio y hereditario de "Almirante de la Mar Océana", el títulu de "Virréi y Gobernador" de les tierres qu'afayara en nome del Reinu, el derechu a recibir la décima parte de les riqueces y mercancíes, l'autoridá pa trepar nos problemes que s'aniciaren sobre riqueces y el derechu a contribuyir cola octava parte de la espedición en cuenta de llograr una octava parte de los beneficios llograos. ==== Reales provisiones ordenando poner dos carabeles al serviciu de Colón ==== [[Archivu:Iglesia San Jorge de Palos.jpg|thumb|[[Ilesia de San Jorge (Palos de la Frontera)|Ilesia de San Jorge Mártir]] de Palos de la Frontera.]] Ente les distintes reales provisiones y cédules concedíes a Colón, pa la realización del so proyeutu, una d'elles yera la empobinada a dalgunos de los vecinos de la villa de [[Palos de la Frontera|Palos]] por una sanción que-yos impunxera'l conseyu real. La real provisión foi lleida'l [[23 de mayu]] de 1492, a les puertes de la [[Ilesia de San Jorge (Palos de la Frontera)|Ilesia de San Jorge]] de [[Palos de la Frontera|Palos]], en presencia de Cristóbal Colón, [[fray Juan Pérez]] y les autoridaes llocales, en dicha disposición real ordenar a dichos vecinos poner a disposición de Colón dos carabeles totalmente armaes y apareyaes.<ref>{{cita llibru |autor=LOSADA CASTRO, Basilio |títulu=Cristóbal Colón |url=https://books.google.es/books?id=6so3onPn9aUC&client=firefox-a |editorial=Ediciones Rialp |añu=1990 |páxines=[https://books.google.es/books?id=6so3onPn9aUC&lpg=PP1&pg=PA53 53] |isbn=9788432126369}}</ref>{{sfn|ARRANZ MÁRQUEZ, Luis|2006|pp=201-202 y 206-207}} {{cita|Real Provisión de los Reis Católicos<br />'''''Empobinada a ciertos vecinos de Palos por qu'apurran a Cristóbal Colón dos carabeles'''''<br />''... Vien sabedes como por delles coses feches y cometíes por vós en desserbicio nuesu, polos del el nuesu Conseyu fuistes condergaos a que fuesedes obligaos a nos serbir dos meses con dos carabeles armaes a vueses mesmes mariñes y espensas cada y quando y doquier que por nos vos fuera mandáu so ciertes penes, segund que tou más largamente na felicidá sentencia que contra vós foi dada contiense. Y agora, por quanto nos avemos mandáu a Christoval Colón que vaya con tres carabeles d'armada, como'l nuesu capitán de les diches trés carabeles, pa ciertes partes de la mar océana sobre delles coses que cunplen al nuesu serviciu y queremos que llebe consigo les diches dos carabeles con que asy nos aveis de sirvir...''|[[Granada]], 30 d'abril de 1492.<br />[[Archivu Xeneral d'Indies]]. Signatura: PATRONATU, 295, N.3.<ref name="realprov">[https://web.archive.org/web/20091027022740/http://es.geocities.com/julioil/pragmat.html Trescripción completa de la Real provisión, dada a Diego Rodríguez Prieto y otros vecinos de Palos.] En castellán antiguu.</ref>}} Los vecinos a los que ye referida dicha provisión contestaríen: {{cita|... que taben empresto de la cumplir en tou y por tou segund el so Alteces mandar...|Parte trasera de la Real Provisión.<ref name="realprov">[https://web.archive.org/web/20091027022740/http://es.geocities.com/julioil/pragmat.html Trescripción completa de la Real provisión, dada a Diego Rodríguez Prieto y otros vecinos de Palos.] En castellán antiguu.</ref>}} [[Archivu:RiberaPort4.JPG|thumb|[[Puertu de Moguer]] y estelleros de [[La Niña (carabela)|La Niña]].]] Otra real provisión concedida a Colón, polos [[Reis Católicos]], obligaba a les villes de les mariñes andaluces:{{cita|''...les cibdades y villes y logares de la mariña de la mar d'Andalucía como de tolos nros. reynos y Señorios (...) Sabedes que nos habemos mandáu a Christobal Colon que con tres carabeles vaya a ciertes partes de la mar oceana como nro. capitan (...) per ende nos vos mandamos a toos y a cada unu de vos en vros. logares y xurisdicciones que cada quel dichu Christobal Colon hobiere menester....''|[[Granada]], 30 d'abril de 1492.<br />[[Archivu Xeneral d'Indies]]. Signatura: PATRONATU, 295, N.4.}} En presencia del escribán Alonso Pardo, per mediu d'una comisión empobinada a la villa de Moguer por que cumplieren dicha provisión,{{refn|group="n."|''Comisión al contino Juan de Peñalosa, por que faiga cumplir na villa de Moguer, una cédula de SS. AA., ordenando apurrir a Cristóbal Colón, onde y cuando les pidiera, tres carabeles armaes y forníes.'' [[Archivu Xeneral de Simancas]]. Signatura: RGS,149206,1.}} [[Cristóbal Colón]] executó esta Real provisión, embargando dos naves nel [[Puertu de Moguer]], embarcaciones que más tarde fueron refugaes.{{sfn|GONZÁLEZ CRUZ, David (coord.)|2012|p=132|ps=Capítulu: ''L'aportación de Moguer al descubrimientu''. (ROPERU REXIDOR, Diego).}} === Barcos y tripulaciones === {{VT|Santa María (barcu)|La Pinta|La Niña}} [[Archivu:La Pinta, la Niña y la Santamaría.JPG|miniaturadeimagen|Maquetes de la ''Niña'', la ''Pinta'' y la ''Santa María''.]] Palos de la Frontera taba obligada, en virtú de la citada real provisión, a suministrar dos carabeles totalmente pertrechadas,{{sfn|VARELA MARCOS, Jesús|2005|p=110}}{{sfn|ARRANZ MÁRQUEZ, Luis|2006|pp=201-202 y 206-207}} que finalmente pueden ser la Pinta y la Niña. La ''Santa María'' sería la nao capitana (el navío qu'encabezaba la espedición). La ''Santa María'' yera un barcu propiedá de [[Juan de la Cosa]], natural de [[Santoña]], en [[Cantabria]], pero vecín del [[Puerto de Santa María]]. Pero la marinería de la zona, que nun yera obligada pola real provisión,{{sfn|ORTEGA, Ángel|1925|ps=Tomo III, ''Preliminar'', pp. V, VI y VII}} nun taba dispuesta a formar parte de la espedición con un desconocíu, como lo yera Colón p'aquellos homes.{{sfn|MORALES PADRÓN, Francisco|1981|pp=105-106}} Independientemente de la mayor o menor credibilidá de les idees colombines, los homes de Palos difícilmente secundaríen al [[República de Xénova|xenovés]] sacantes que-y acompañara dalgún navegante respetáu na villa.{{sfn|ORTEGA, Ángel|1925|ps=Tomo III, páxs. 21 y 24 (y polo xeneral el cap. 2).}} Cola oposición de los vecinos y de los marineros, Colón recurre a una de les provisiones expedíes polos monarques na que se-y concede permisu pa reclutar marineros ente los encarcelaos, reclutando solamente a cuatro condergaos, un homicida y los trés amigos d'ésti que lu ayudar a fuxir de la cárcel.{{sfn|MORALES PADRÓN, Francisco|1981|pp=107}} Nestes circunstancies, y gracies a l'ayuda de los franciscanos del [[monesteriu de La Rábida]] y a [[Pero Vázquez de la Frontera]],{{sfn|FERNÁNDEZ DURO, Cesareo|1883|p=121.}} vieyu y respetáu marín de la zona, Colón conoz a [[Martín Alonso Pinzón]],{{sfn|FERNÁNDEZ DURO, Cesareo|1883|pp=91-92.}} ricu armador y líder natural de la zona gracies a los sos munchos saleos tantu pol Atlánticu como pol Mediterraneu, y polos qu'amasara fortuna y fama. Amás de los ánimos y la influyencia d'estes amistaes, al mayor de los [[hermano Pinzón]] convenceríalu tamién la propuesta que, según el testimoniu d'Alonso Gallego, Colón fíxo-y a Martín Alonso: {{cita|Señor Martín Alonso Pinçón, vamos a esti viage que, si salimos con él y Dios afayar tierres, yo prométovos pola Corona Real de partir con vos como un hermanu.|[[Pleitos colombinos]].{{refn|group="n."|Testimoniu d'Alonso Gallego nes probanzas de 1515, en Palos. [[Archivu Xeneral d'Indies]]. Seición: Patronatu. Signatura: PATRONATU,12,N.2,R.23.}}{{sfn|ORTEGA, Ángel|1925|ps=Tomo III, p. 53}}}} [[Archivu:22 Feb. 2009 (Carabelas) 019.jpg|miniaturadeimagen|Retruques de les carabeles en La Rábida (Palos de la Frontera)]] Sía como fuera Martín Alonso dende aquel momentu empieza una enérxica campaña en favor de la empresa. Refuga les naves qu'había confiscado Colón en Moguer contratando otres nueves,<ref name="ibarra1">{{cita llibru |autor=Eduardo IBARRA Y RODRÍGUEZ |títulu=Don Fernando'l Católicu y el descubrimientu d'América |url=https://archive.org/stream/dfernandoel00lbarrich#page/n7/mode/2up |editorial=Imprenta de Fortaner, Madrid |añu=1892 |páxines=[https://archive.org/stream/dfernandoel00lbarrich#page/184/mode/2up 184]}}</ref><ref>{{cita llibru |autor=MENÉNDEZ-PIDAL, Gonzalo |títulu=Escontra una nueva imaxe del mundu editorial=Centru d'Estudios Políticos y Constitucionales, 2003 |capítulu=Trés puntos finales, Cristóbal Colón |páxines=[https://books.google.es/books?id=bcVGP3Z0uG0C&printsec=frontcover#PPA166,M1 166] |isbn=9788425912450}}</ref> [[la Pinta]] y [[la Niña (carabela)|la Niña]], yá que, según dizse, sabía que yeren bien veleras y «aptes pal oficiu de navegar» porque tuviera arrendada una d'elles.<ref>{{cita llibru |autor=GOULD, Alice B |títulu=Nueva llista documentada de los tripulantes de Colón en 1492 |url=https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC |editorial=Real Academia d'Historiar |ubicación=Madrid |añu=1984 |páxines=[https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&printsec=frontcover#PPA93,M1 Páx. 93] |isbn=9788460038290}}</ref><ref name="roperu1">{{cita llibru |apellíu=ROPERO REXIDOR |nome=Diego |títulu=Los Llugares Colombinos y la so redolada |añu=1992 |editorial=Fundación Ramón Areces |ubicación=Madrid |páxines=46-47 |isbn=9788480040273}}</ref> Según Bartolomé de las Casas, Pinzón tamién lu emprestó a Colón de la so facienda personal mediu millón de [[maravedín|maravedinos]], la tercer parte de los gastos en metálicu de la empresa.<ref>[[Primer viaxe de Colón#CASES|De Las Casas, Bartolomé.]] «[http://213.0.4.19/servlet/SirveObras/12033856617830495876213/index.htm Tomo I.] [http://213.0.4.19/servlet/SirveObras/12033856617830495876213/ima0271.htm Capítulu XXXIV, páx. 256.]» * {{cita llibru |autor=ASENSIO, José María |títulu=Martín Alonso Pinzón: Estudiu históricu |url=http://www.archive.org/stream/martbinalonsopi00asenrich |editorial=La España Moderna, [[1892]] |páxines=66-68}} * {{cita llibru |autor=PUMAR Y PUMAR, Juan; MANZANO FERNÁNDEZ-HEREDIA, Ana María |títulu=Los Pinzones y el Descubrimientu d'América. 3 vols. |añu=1988 |editorial=Ediciones de Cultura Hispánica |isbn=978-84-7232-442-8 |ubicación=Madrid}} * {{cita llibru |autor=RIVERA, Carlos |títulu=Martin Alonso Pinzón |añu=1945 |editorial=Imprenta Asilio Provincial |allugamientu=Ayamonte (Huelva)}}</ref>{{sfn|ORTEGA, Ángel|1925|ps=Tomo III, páxs. 33 y 38.}}<ref>{{cita web |url=http://www.mgar.net/var/pinzonm.htm |títulu=Historia de la navegación: Martín Alonso Pinzón |editorial=www.mgar.net |fechaaccesu=23 d'abril de 2009 }} * {{cita web |autor=FERNÁNDEZ DURO, Cesáreo |url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12611653146704839210435/206421_0007.pdf |títulu=Pinzón, nel descubrimientu de les Índias. |obra=La ilustración española y americana. Añu XXXVI, Núm. III. Madrid 22 de xineru de 1892 |fechaaccesu=23 d'abril de 2009 }} * {{cita web |autor=Izquierdo Labrado, Julio |enllaceautor=Julio Izquierdo Labrado |url=http://www.julioizquierdo.webhispana.net/pepi.html |títulu=Martín Alonso Pinzón |fechaaccesu=7 de payares de 2105 }} * {{cita web |url=http://muweb.millersville.edu/~columbus/data/art/PINZON-1.ART |títulu=Amputaciones históriques |fechaaccesu=23 d'abril de 2009 |autor=ALONSO PINZÓN, Marin |fecha=1992 |editorial=Ediciones Especiales (Pensylvania: Universidá de Millersville) |ubicación=Méxicu |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090404035155/http://muweb.millersville.edu/~columbus/data/art/PINZON-1.ART |fechaarchivu=4 d'abril de 2009 }}</ref> Martín Alonso convence a los sos [[hermano Pinzón|hermanos]] [[Francisco Martín Pinzón|Francisco]] y [[Vicente Yáñez Pinzón|Vicente]], amás d'a los [[hermanos Niño]], destacada familia marinera de Moguer -dueños de la carabela La Niña-, colos cualos consíguese animar y enrolar a tola marinería necesaria pa la empresa, homes de Palos, del vecín Moguer, de [[Huelva]], del restu de la contorna<ref name="ibarra1"/> ya inclusive de fora d'Andalucía. Marinería qu'agora sí s'arriesgaba a aquel navegación, una y bones el fechu de que Martín Alonso Pinzón, colos sos hermanos y colos Niño, tuvieren a la cabeza de felicidá armada yera una garantía pa los homes de la zona del [[ríu Tinto|Tinto]]-[[ríu Odiel|Odiel]].<ref>[[#DÍAZ-TR|DÍAZ-TRECHUELO, María Lourdes.]] [https://books.google.es/books?id=drsM_sZPglQC&printsec=frontcover#PPA77,M1 páxs. 77-78.]</ref><ref>{{cita llibru |autor=SUÁREZ FERNÁNDEZ, Luis |títulu=Los reis católicos |url=https://books.google.es/books?id=R4yUMnEahVcC |editorial=Ediciones Rialp |añu=1990 |páxines=[https://books.google.es/books?id=R4yUMnEahVcC&printsec=frontcover#PPA247,M1 247] |isbn=9788432125850}}</ref> La llista de los tripulantes del primer viaxe descubridor de 1492 ye tema d'alderique, yá que se desconoz con exactitú la tripulación completa que participó nel primera viaxe descubridor, salvo los nomes más conocíos: amás del propiu [[Cristóbal Colón]], taben los [[hermano Pinzón]] (Martín Alonso Pinzón yera capitán de La Niña, Vicente Yáñez Pinzón yera capitán de la Pinta y Francisco Martín maestre de La Pinta); y los [[Hermanos Niño]] ([[Pedro Alonso Niño]] foi en calidá de pilotu y [[Juan Niño]] maestre y propietariu de ''La Niña''). Alredor de les feches de la celebración del [[IV Centenariu del Descubrimientu d'América|IV Centenariu]], en 1892, publicaron llistes de tripulantes diversos historiadores como [[Cesáreo Fernández Duro|Fernández Duro]],<ref>{{cita llibru |apellíu=Diversos autor |títulu=Fernández Duro |editorial=Institutu d'historia y cultura naval |volumen=Cuaderno monográficos del Institutu d'historia y cultura naval, Nᵘ6 |url=http://www.armada.mde.es/archivo/mardigitalrevistas/cuadernosihcn/06cuadiernu/06fernandezduro.pdf |formatu=pdf |fechaaccesu=25 de payares de 2016 |páxina=21|añu=1990}}</ref> [[Nicolás Tenorio Cereru|Tenorio]]<ref>{{cita llibru |apellíu=SALES FERRÉ |nome=Manuel |enllaceautor=Manuel Sales y Ferré |títulu=El Descubrimientu d'América según les últimes investigaciones |url=https://archive.org/stream/eldescubrimient00ferrgoog#page/n233/mode/2up |fechaaccesu=25 de payares de 2016 |páxina=228 |ubicación=Sevilla |añu=1893}}</ref> o [[Henry Vignaud]];<ref>{{cita llibru |apellíu=VIGNAUD |nome=Henry |enllaceautor=Henry Vignaud |títulu=Histoire critique de la grande entreprise de Christophe Colomb |url=https://archive.org/stream/histoirecritique02vignrich#page/526/mode/2up |fechaaccesu=25 de payares de 2016 |idioma=fr |páxina=526|editorial=H. Welter |allugamientu=París |añu=1911}}</ref> sicasí foi la historiadora norteamericana [[Alice Bache Gould]] la qu'ellaboró la llista<ref>{{cita llibru |apellíu=BACHE GOULD |nome=Alice |enllaceautor=Alice Bache Gould |títulu=Nueva llista documentada de los tripulantes de Colón en 1492 |url=https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |fechaaccesu=25 de payares de 2016 |añu=1984 |editorial=Real Academia de Historiar |ubicación=Madrid |isbn=9788460038290}}</ref> que, hasta'l momentu, tiense como más autorizada{{sfn|VARELA MARCOS, Jesús|2005|p=106}}<ref>{{cita llibru |apellíos=ARRANZ MÁRQUEZ |nome=Luis |títulu=Cristóbal Colón: misteriu y grandor |url=https://books.google.es/books?id=HRSY9KW3yZwC&printsec=frontcover&hl=es#v=onepage&q&f=false |fechaaccesu=25 de payares de 2016 |editorial=Marcial Pons Historia |añu=2006 |páxina=209 |isbn=9788496467231}}</ref> pol so refechu estudiu de les fontes documentales orixinales, estrayíes de los diversos archivos estatales españoles. Dicha llista consta de 87 tripulantes seguros y 19 dudosos. Tamién el padre [[Ángel Ortega]], franciscanu del [[Monesteriu de La Rábida]], al cual la mesma Alice B. Gould citó na so obra en delles ocasiones,{{sfn|BACHE GOULD, Alice|1984|pp= [https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA230#v=onepage&q&f=false 230], [https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA252#v=onepage&q&f=false 252]}} realizó un refechu estudiu sobre los tripulantes d'esti viaxe,{{sfn|ORTEGA, Ángel|1925|ps=[http://dspace.unia.es/handle/10334/172 Vol. III - "La Rábida, Colón y los marinos del Tintu-Odiel nel Descubrimientu d'América"]}} anque centráu nos marinos de la zona del Tintu-Odiel. La siguiente llista{{refn|group="n."|Les llocalidaes qu'acompañen a munchos de los tripulantes indica d'onde yera vecín el tripulante. Na documentación d'aquella dómina yera más normal atopar el términu "vecín de ..." que "natural de ...".}} ta ellaborada siguiendo los datos de Alice B. Gould, oldeándolos colos demás autores, cuantimás los d'Ángel Ortega. ==== Tripulantes confirmaos{{refn|group="n."|Según Alice B. Gould y oldeáu colos datos del padre Ángel Ortega}} ==== {| {{tablaguapa}} ! [[Santa María (barcu)|La Santa María]]{{refn|group="n."|Calculóse que la tripulación de la ''Santa María'' podría tar compuesta por unos 40 homes.{{sfn|BACHE GOULD, Alice|1984|p=[https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA56#v=onepage&q&f=false 56]}} Na siguiente llista solo hai 25 nomes, que son de los que se tien una relativa certidume de que fueren nesta nave, na llista de la historiadora Alice B. Gould esisten 19 nomes de tripulantes que sí fueron al viaxe pero, colos datos esistentes, nun se pudo saber la embarcación na que fueron. Tán espuestos los sos nomes na tabla "''Desconozse la so carabela''".}} ! [[La Pinta]] ! [[La Niña]] ! Desconozse la so carabela |- style="vertical-align:top" | '''''Oficiales''''' *[[Cristóbal Colón]], <small>Almirante, capitán xeneral. (¿[[Xénova]]?).</small> *[[Juan de la Cosa]], <small>maestre y propietariu.<br />(¿[[Santoña]]? / ¿[[El Puerto de Santa María]]?).<ref>{{cita publicación |apellido1=LLIÓN GUERRERU |nome1=Mª Montserrat |títulu=Pasaxeros del segundu viaxe de Cristóbal Colón |publicación=Revista d'Estudios Colombinos |fecha=2007 |númberu=3 |páxines=29-60 |url=https://dialnet.unirioja.es/descarga/articulo/2768173.pdf |fechaaccesu=28 de payares de 2016}}</ref><ref>{{cita llibru |apellíu=PALACIO RAMOS |nome=Rafael |títulu=[http://dspace.unia.es/handle/10334/3367 N'Actes de les Xornaes d'Hestoria sobre'l Descubrimientu d'América, tomu II] |páxines=214-228 |capítulu=Sobre l'orixe Santoñés de Juan de la Cosa editorial=[[Universidá Internacional d'Andalucía]], UNIA / Escelentísimu Conceyu de Palos de la Frontera |lugar=Huelva |añu=2011 |isbn=978-84-7993-211-4}}</ref></small> *[[Pedro Alonso Niño]],{{refn|group="n."|name="PAN"|Nel so "''probanza de servicios''", la mayoría de testigos (munchos d'ellos allegaos a él) denominar "''pilotu mayor''", polo que se xeneralizó la idea de que fuera tripulante de la ''Santa María'' que yera la nao capitana, tal como indica la historiadora Alice B. Gould que naquella dómina podría entendese por "''pilotu mayor''" aquel pilotu que tuviera nuna flotilla onde hubiera una nave capitana, nesti casu la ''Santa María''.{{sfn|BACHE GOULD, Alice|1984|p=[https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA293#v=onepage&q&f=false 293]}} La señora Gould magar nun s'atreve a indicar de que carabela yera tripulante, si apunta la idea, xeneralmente más almitida, de que los nomes qu'apaecen qu'apaecen nel "rol"{{sfn|BACHE GOULD, Alice|1984|pp=[https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA34#v=onepage&q&f=false 34 y 35]}} de tripulantes (noma de pagos adelantraos a los marinos, apaecíu nel archivu de la Casa d'Alba) pertenecen a la tripulación de "la Pinta" y "la Niña", y esti marín nun apaez nel mesmu, sicasí, si apaez el pilotu Sancho Ruiz de Gama.{{sfn|BACHE GOULD, Alice|1984|p=[https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PA294#v=onepage&q&f=false 294]}} La historiadora asitia a esti últimu pilotu como probable tripulante de "la Niña". Pela contra, el padre Ángel Ortega asitia a Pedro Alonso na Niña,{{sfn|ORTEGA, Ángel|1925|ps=Vol. III p. 184}} y, asina mesmu, l'historiador Jesus Varela Marcos.{{sfn|VARELA MARCOS, Jesús|2005|p=107}}}} <small>pilotu. ([[Moguer]]).</small> *Chanchu, <small>contramaestre. ([[Lequeitio]]).</small> *[[Diego de Arana]], a<small>lguacil de la flota. ([[Córdoba (España)|Córdoba]]).</small> *Pero Gutiérrez, <small>repostero d'estraos del rei.</small> *[[Rodrigo de Escobedo]], <small>escribán de l'armada. ([[Segovia]]).</small> *Rodrigo Sánchez de Segovia, <small>veedor.</small> '''''Marineros''''' *Domingo de Lequeitio.<small> ([[Lequeitio]]).</small> *Gonzalo Franco.<small> (¿[[Sevilla]]?).</small> *Jácome el Ricu.<small> ([[Xénova]]).</small> *Juan de Xerez. <small>(Moguer).</small> *Pedro Izquierdo, <small>criminal. ([[Lepe]])</small>. *Pedro de Villa. <small>(Santoña).</small> *Rodrigo de Xerez. <small>(Ayamonte).</small> *Ruy García. <small>(Santoña)</small> '''''Grumetes''''' *Martín de Urtubia. <small> [[Hala_(Vizcaya)#Ilesia_de_Santa_Mar.C3.ADa_de_la_Consolaci.C3.B3n_.28Natxitua.29|Santa María de Anchitua]].</small> *Pedro de Lepe. <small> ([[La Redondela]]).</small> '''''Otros oficios''''' *Diego Pérez, <small>pintor. ([[Murcia]]).</small> *Domingo ¿Pérez?, <small>toneleru. (Lequeitio).</small> *Lope, <small>calafate. (¿Vizcaino?).</small> *[[Luis de Torres]], <small>interprete. (Moguer).</small> *Maestre Juan, <small>ciruxanu.</small> *Pero de Salcedo, <small>paxe de Colón.</small> *Pedro de Terreros, <small>maestresala de Colón.</small> | '''''Oficiales''''' *[[Martín Alonso Pinzón]], <small>capitán. ([[Palos de la Frontera|Palos]]).</small> *[[Francisco Martín Pinzón]], <small>maestre. (Palos).</small> *Cristóbal García Sarmiento, <small>pilotu. (¿Palos?).</small> *Juan Quintero de Algruta, <small>contramaestre. (Palos).</small> *Juan Reynal, <small>¿alguacil?. (Huelva).</small> '''''Marineros''''' *Alvaro. *Antón Calabrés. <small>(¿[[Calabria]]?)</small>. *[[Cristóbal Quintero]], <small>copropietariu. (Palos).</small> *Francisco García Vallines. <small>(Moguer).</small> *Gil Pérez. *Gómez Rascón, <small>copropietariu. (¿Palos?).</small> *Juan Rodríguez Bermejo. <small>(Molinos, Sevilla).</small><br />(''[[Rodrigo de Triana]]''). *Juan Verde de Triana. <small>(¿Moguer?).</small> *Juan Veçano<small>.</small> *Pedro d'Arcos. <small>(¿Palos?).</small> *Sancho de Caña, <small>marineru. (Palos).</small> '''''Grumetes''''' *Alonso de Palos. *Bernal. <small>(¿Palos?).</small> *Diego Bermúdez. <small>(Palos).</small> *Fernando Medel. *Francisco Medel. <small>(Huelva).</small> *Juan Arias. <small>([[Tavira]]).</small> *Juan Quadrado. '''''Otros oficios''''' *Maestre Diego, <small>¿boticariu / ciruxanu?.</small> *García Fernández, <small>despensero. (Huelva).</small> | '''''Oficiales''''' *[[Vicente Yáñez Pinzón]], <small>capitán. (Palos).</small> *[[Juan Niño]], <small>maestre, y propietariu. (Moguer).</small> *Sancho Ruiz de Gama,{{refn|group="n."|Dellos autores asitien a esti tripulante na ''Santa María''. Vease nota de Pedro Alonso Niño.{{refn|group="n."|name="PAN"|}}}} <small>pilotu.</small> *Bartolomé García, <small>contramaestre. (¿Palos?).</small> *Diego Lorenzo, <small>alguacil. (¿Huelva?).</small> '''''Marineros''''' *Alonso de Morales. <small> (Moguer).</small> *Bartolomé Roldán. <small>(Moguer)</small> *Juan Arráez. <small>(¿Palos?).</small> *Juan Martínez de Azoque. <small>(Deva).</small> *Juan Romero. *Juan Ruiz de la Peña. <small>(Vizcaino).</small> *Pedro Arráez. <small>(¿Palos?)</small> '''''Grumetes''''' *Andrés d'Huelva. *Fernando de Triana. *Francisco d'Huelva.<small> (Huelva).</small> *García Alonso. <small>(¿Palos?).</small> '''''Otros oficios''''' *Maestre Alonso, <small>físicu. (Moguer).</small> *Juan de Medina, <small>xastre. (Palos).</small> | '''''Marineros''''' *Alonso Clavijo, <small>criminal.<br />(Veguer. ¿Vejer de la Frontera?).</small> *[[Antonio de Cuéllar]]. <small>([[Cuéllar]]).</small> *Bartolomé Bives. <small>(Palos).</small> *Bartolomé de Torres, <small>criminal. (Palos).</small> *Diego Martín Pinzón. <small>(Palos).</small> *[[Francisco Niño]]. <small>(Moguer).</small> *García Alonso. <small>(¿Palos?).</small> *Juan de Moguer, <small>criminal. (Palos).</small> *Juan de la Plaza. <small>(Palos).</small> *Pedro Sánchez de Montilla.<br /><small>(¿Huelva?) - ¿La Pinta o La Niña?</small> '''''Grumetes''''' *Alonso ¿Chocero?. <small>(¿Palos?).</small> *Andrés de Yevenes. <small>(¿Huelva?).</small> *Cristóbal Caru, <small>plateru.<br />(¿Santa María de Anchitua?).</small> *Diego Leal. <small>(Moguer).</small> *Juan. <small>(¿Palos?).</small> *Miguel de Soria. <small>(¿Palos?).</small> *Pedro Tegero. <small>¿La Pinta o la Niña?</small> *Rodrigo Gallego. <small>(¿Palos?).</small> *Rodrigo Monge. <small>(¿Moguer?).</small> |} == Desenvolvimientu == [[Archivu:Pendón heráldico de los Reyes Catolicos de 1492-1504.svg|thumb|Pendón real de los Reis Católicos a partir de tomar de Granada.]] === Viaxe d'ida === Cristóbal Colón parte con tres carabeles: la ''Niña'', la ''Pinta'', y otra de mayor porte, la ''Santa María'' (ye llamada nao delles vegaes nel ''Diariu del primer viaxe'', siendo este un términu similar a nave o navío<ref>{{cita web |autor=RAI |títulu=Significáu de nao |url=http://lema.rae.es/drae/?val=nao}}</ref> y nun significa necesariamente que se tratara d'una [[Carraca (embarcación)|carraca]] en llugar d'una [[carabela]]) del atlánticu [[Puerto de Palos]] (actual [[provincia d'Huelva]], España). Según el ''Diariu'' compilado por [[Bartolomé de Las Casas]] facer a la mar el 3 d'agostu de 1492 ente que la crónica d'[[Andrés Bernáldez]] afirma que partieron de Palos "en setiembre"<ref name="Bernaldez">{{cita llibru |editorial=Real Academia d'Historiar | apellíos = Bernáldez |nome=Andrés | others = M. Gómez-Moreno, J. de Mato Varriazo (eds.) |títulu=Memories del reináu de los Reis Católicos |fecha=1962 }}, páxs.271-278</ref> y [[Pedro Mártir]] escribió que dexaron la mariña hispana a principios de setiembre.<ref>Nel llatín orixinal: "ab Hispanis litoribus circiter Kal. Septembris (...) coepit". {{cita llibru |apellíos=Constance P Iacona, Edward V George |títulu=Columbus' First Voyage: Latin Selections from Peter Martyr's De Orbo Novo |editorial=Bolchazy Carducci Pub |isbn=978-0865166134}}, p.3.</ref> Los trés naves dirixir escontra les [[Islles Canaries]], onde se caltienen suministrándose hasta'l [[6 de setiembre]], concretamente en [[La Gomera]], onde según la ''Hestoria del Almirante'' (versión ensin acotar por otres fontes) visitó a la gobernadora de la islla [[Beatriz de Bobadilla y Ulloa]], y reparó en [[Gran Canaria]] el timón de ''La Pinta'' y sustituyó los sos veles triangulares orixinales por unes cuadraes, convirtiéndose na carabela más rápida de la flotilla.<ref group="n.">'''Xueves, 9 d'agostu.'''{{cita|''Hasta'l domingu na nueche nun pudo l'Almirante tomar la Gomera, y Martín Alonso quedóse naquella mariña de Gran Canaria por mandáu del Almirante, porque nun podía navegar. Dempués tornó l'Almirante a Canaria, y adobaron perbién la Pinta con muncho trabayu y dilixencies del Almirante, de Martín Alonso y de los demás; y al cabu vinieron a la Gomera. Vieron salir gran fueu de la sierra de la islla de Tenerife, que ye bien alta en gran manera. Fixeron la Pinta redonda, porque yera llatina ; tornó a la Gomera domingu a dos de setiembre cola Pinta adobada.''|'''Llibru del primer navegación y descubrimientu de les Indies.''' COLÓN, Cristóbal. Rellación compendiada de [[Frai Bartolomé de Las Casas]].}}</ref> Terminada la so estancia nes islles entamaron la travesía pel océanu Atlánticu en direición oeste. Colón pensaba que la distancia ente España y Xapón sería d'ente 3.000 y 5.000 quilómetros, cuando la distancia real ye d'unos 19.000 quilómetros.<ref name=documental>{{cita web |autor=History Channel |títulu=L'Últimu Viaxe de Cristóbal Colón |url=http://www.youtube.com/watch?v=Z3aBixt_djI |obra=Documental |fecha=2007}}</ref> y con un continente pel mediu asitiáu a los 6.500 quilómetros. Una carabela podía percorrer de 100 a 130 quilómetros al día y, si'l día yera bonu, hasta 160, lo que pa la [[Edá Media]] yera una velocidá realmente impresionante.<ref name=documental /> [[Archivu:Desembarco_de_Colón_de_Dióscoro_Puebla.jpg|thumb|Visión romántica del desembarcu de Colón na islla de [[Guanahani]]. Pintura de [[Dióscoro Puebla]]]] El 14 de setiembre los de ''La Niña'' dicen que vieron un par de dos especies d'aves. El día 16 de setiembre Colón llega al [[Mar de los Sargazos]], pobláu por una gran cantidá d'algues. El [[1 d'ochobre]] la tripulación yá percorriera 5.000 quilómetros y llevaba 2 meses saleando. La comida yá se podrecía y el golor qu'había na nave obligaba a munchos a dormir albentestate.<ref name=documental /> El 6 d'ochobre Pinzón pidió-y a Colón que camudara'l camín de suroeste pero esti negóse; sicasí dos díes depués aceptó.<ref name="Varela1997"/> El día 10 d'ochobre los marineros presentaben munches quexes, pero Colón convenciólos por qu'esperaren diciéndo-yos que'l so propósitu yera llegar a les Indies. Yá vieren vexetación na agua y aves, lo cual indicaba que podría haber tierra cerca.<ref name=documental /> El [[12 d'ochobre]] de [[1492]], un marineru de la ''Pinta'' llamáu [[Rodrigo de Triana]] por fin columbró tierra. Yera una islla del Caribe que Colón bautizó como [[Guanahani|San Salvador]]. Colón baxa a tierra cola tripulación portando una bandera real. La rellación del viaxe non específica más la imaxe y de cutiu ye representáu Colón col pendón real de Castiella, sicasí la bandera real yera la bandera de los Reis Católicos, qu'amuesa la heráldica de Castiella y d'Aragón, y a partir de la [[toma de Granada]] amosaría tamién una [[Punica granatum|granada]] na so parte inferior. Los sos dos capitanes acompañáron-y con dos banderes con una cruz verde y les lletres F y Y, en señal de Fernando y Ysabel (Isabel), los [[Reis Católicos]] d'España. Colón pensaba que s'atopaba n'islles de les Indies, pero en realidá atopar nel archipiélagu d'un nuevu continente. === Esploración poles Antilles === [[File:1500 - Mapa de Juan de la Cosa - Guanahani e islas vecinas.jpg|thumb|Guanahani, Samana, Yumay y Someto nel mapa de Juan de la Cosa, que participó nesta espedición.]] Ellí, tomaron contautu colos indios, que s'amosaron impresionaos por ver a homes blancos, con barba, armes de metal y barcos enormes, llegándo-yos a preguntar si veníen del cielu. Colón realiza colos indíxenes intercambios d'oxetos de poco valor y amuésase comenenciudu nes pequeñes cantidaes d'oru que dalgunos llucen. Una de les coses que llamen l'atención de Colón na islla de San Salvador ye que los indios teníen marques de repulgos nos sos cuerpos y Colón señalába-yos y preguntába-yos qué yera aquello y dicíen que veníen indios d'otres islles que taben cerca a tomalos y ellos defendíense, anque Colón interpretó que realmente los que veníen llevá-ylos veníen de tierra firme. De San Salvador prosiguieron viaxe poles Bahames y afayaron una pequeña islla que Colón llamó Santa María de la Concepción (l'actual [[Cayo Rum]] según [[Samuel Eliot Morison|Samuel Morison]], o bien l'actual [[Cayo Samaná]] según estudios más recién<ref>{{cita publicación |url=http://dx.doi.org/10.1080/00822884.2017.1351626|títulu=New Research Supports a Modification of Samuel Eliot Morison's Theory Concerning Columbus's Inter-Island Route Through the Bahamas|apellíos=McGuirk|nome=Donald Leon|fecha=3 de xunetu de 2017|publicación=Terrae Incognitae|volume=49|númberu=2|páxines=114–131|fechaaccesu=30 de setiembre de 2017|issn=0082-2884|doi=10.1080/00822884.2017.1351626}}</ref>) y otra pequeña a la que llamó Fernandina (actual [[Islla Llarga (Bahamas)|Long Island]]) n'honor al rei [[Fernando V de Castiella|Fernando]]. Unos díes más tarde afayó otra islla a la que llamó Isabela (actual [[Islla de Crooked|Crooked]]), n'honor a la reina [[Isabel I de Castiella|Isabel]]. Darréu dirixiéronse a la mariña oriental d'una gran islla a la que llamaron Juana (actual [[Cuba]]). En 1515 el nome de Juana sería reemplazáu pol de Fernandina, porque nun se consideraba apropiáu que'l rei Fernando tuviera dedicada solamente una islla tan pequeña como la de les Bahames.<ref>{{cita web |autor=Mgart.net |títulu=Cuba: La llegada de Colón |url=http://www.mgar.net/cuba/colon.htm}}</ref> Costearon Cuba amodo, ensin posibilidá de comerciar por prohibición espresa de Colón. El 2 de payares Colón unvió a cuatro homes a esplorar l'interior, dos europeos y dos indios. Mientres esperaben Colón midió la [[llatitú]] cola so [[cuadrante]] y, según Las Casas, llogró un valor de 42º norte qu'en realidá ye imposible reparar dende Cuba. El 12 de payares tornaron los esploradores y Colón duldó mientres una selmana qué aldu tomar de siguío, desnortiáu amás por otra midida de llatitú que volvió refundiar 42º. El 21 de payares, Martín Alonso Pinzón decidió dixebrase de Colón y tomó aldu l'este, escontra una islla que los indios llamaben Baveque. El motivu de la separación desconozse. Les fontes colombines (Las Casas y Hernando Colón) dicen que Pinzón se foi "por cobicia" ente que [[Jesús Varela Marcos]] cunta que deber a la frustración de Pinzón y los suyos col autoritarismu y la falta de profesionalidá náutica de Colón.<ref name="Varela1997">{{cita llibru |editorial=Secretariáu de Publicaciones ya Intercambiu Científicu, Universidá de Valladolid |isbn=8477626863 |volume=Vol. 56 |autor=VARELA MARCOS,Jesús |títulu=El Tratáu de Tordesillas na política atlántica castellana |añu=1997 |url=https://www5.uva.es/guia_docente/uploads/2012/437/41514/1/Documentu1.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160304080154/https://agospiamientos.uva.es/guia_docente/uploads/2012/437/41514/1/Documentu1.pdf |fechaarchivu=4 de marzu de 2016 |páxines=24-28 }}</ref> La ruta siguida por Pinzón tampoco se conoz con certidume. El ''Diariu'' de Las Casas afirma que consiguió enforma [[oru]]. Hernando Colón, que trata d'embrivir los descubrimientos de Pinzón porque diríen en perxuiciu de los derechos del so padre, escribió que se llindó a dir a Babeque y dellí a La Española. Según Varela Marcos, dellos nicios lleven a pensar que, en pasando por Babeque, Pinzón saleó hasta [[Xamaica]] y dellí arrodió La Española pel este.<ref name="Varela1997"/> Según [[Gregory McIntosh]], Pinzón afayó siete islles de les actuales [[Bahames]] y [[Turques y Caicos]], según los [[baxos de Babueca]]. Ellí atoparon perlles acolorataes y dempués punxeron aldu al sur.<ref name=mcintosh>{{cita publicación |apellido1=McIntosh |nome1=Gregory C. |títulu=Martín Alonso Pinzón's Discovery of Babueca and the Identity of Guanahani |publicación=Terrae Incognitae |fecha=1992 |númberu=24 |páxines=79-100 |url=http://www.academia.edu/5174937/Martin_Alonso_Pinzon_s_Discovery_of_Babueca_and_the_Identity_of_Guanahani |fechaaccesu=20 d'agostu de 2016}}</ref> Colón siguió saleando pola mariña de Cuba escontra l'este y el 6 d'avientu columbró l'estremu oeste d'una gran islla que bautizó como [[La Española]].{{sfn|ORTEGA, Ángel|1925|ps=Tomo II, p. 229.}} Llamó a un pequeñu golfu con forma de puerto San Nicolás, por ser afayada'l día d'esi santu.{{sfn|DE LES CASES, Bartolomé|1875|ps=''Hestoria de les Indies''. pp. [http://www.archive.org/stream/historiaindias01casarich#page/362/mode/2up 363.]}} Saleó escontra l'este pola mariña norte de la islla, onde atopó la [[Islla de la Tortúa]], y foi tol so viaxe investigando, cola ayuda de guíes indíxenes, la procedencia del oru. Saleando escontra l'este de la islla atopó un cabu que llamó Cabu Santu y, más al este, el 4 de xineru de 1493 columbró un gran monte metíu nel mar paecíu a una islla, que llamó [[Monte Cristi]], y qu'agora da nome a toa esa rexón de la islla. Colón estableció contautu al traviés de diversos unviaos con unu de los caciques indíxenes de La Española, [[Guacanagari]]. Na [[Nuechebona]] de 1492, na islla de La Española, la nao ''Santa María'' llanca nun bancu de sable y naufraga. Colón recibe ayuda del cacique indíxena pa rescatar a la tripulación y la carga. Darréu, Colón entrevistar col cacique personalmente, que otorgar regalos ente los que ta una caxa con oru, y alcuerden dambos que los españoles protexeríen el cacicazgo de Maraná de Guacanagari del cacique caníbal de la islla llamáu [[Caonabo]], del cacicazgo de Maguana, y, pa esto, antes de colase dexaría un asentamientu na islla con 39 homes nuna empalizada; [[La Navidá|Villa Navidá]], construyida colos restos de la Santa María nunes obres qu'empezaron el día 26 d'avientu de 1492.{{sfn|ARRANZ MÁRQUEZ, Luis|2006|p=230}} Entrín y non, la ''Pinta'' llegara tamién a la mariña norte de La Española, más al este d'onde s'atopaba Colón. Afayaron un puertu na desaguada d'un ríu al que llamaron ''de Martín Alonso'' (darréu rebautizado ''Ríu de Gracia'' por Colón; actual [[Luperón (República Dominicana)|badea de Luperón]]).<ref name=mcintosh/> Según Las Casas, consiguieron ellí enforma [[oru]] por aciu trueque colos nativos. Les noticies de la llegada de Pinzón llegaron el 27 d'avientu hasta Guacanagari, que les comunicó a Colón. El cacique unvió una canoa a investigar, na cual Colón embarcó a unu de los sos homes, pero nun alcontraron a la ''Pinta''. Pinzón, pela so parte, enteróse tamién polos nativos del naufraxu de Colón unos díes tras y decidió navegar hacia pa ellí.<ref name=mcintosh/> El 6 d'avientu llegó por fin a onde atopábase la ''Niña'' de Colón. Los dos capitanes dialogaron y paez ser que Colón perdonó a Pinzón el so insubordinación; sía que non, la noticia del oru allegró a Colón, que depués-yos comentaría a los reis lo oportuno de Dios en faer naufragar la Santa María nesi llugar. Una de les coses más interesantes del viaxe pal Almirante foi l'afayar que na islla esistía una rexón que los indíxenes llamaben Cibao, qu'a Colón sonábalu similar a Cipango, que yera como se conocía a [[Xapón]]. Les rellaciones colos indíxenes fueron eminentemente pacífiques, d'interés, regalos mutuos y collaboración. Sicasí, el 13 de xineru de 1493 producir nel golfu de les Fleches, en La Española, una escaramuza. Unos siete españoles baxaron de les barques a tierra y empezaron a mercar a los indios fleches, arcos y otres armes pero llegó un momentu en que los indios nun quixeron dar más y fueron corriendo a la zona onde teníen estremaos los sos arcos y volvieron con cuerdes p'arreyar a los cristianos y por esto los españoles echaron sobre ellos y dieron a un indiu una puñalada nes nalgues y a otru una flechada nel pechu y al ver que los indios yeren cincuenta y tantos y ellos siete salieron corriendo d'ellí, y fueron montaos nes barques hasta'l buque y cuntaron lo asocedío al Almirante, que los alvirtiera de qu'eso podía pasar.{{sfn|DE LES CASES, Bartolomé|1875|ps=''Hestoria de les Indies''. pp. [http://www.archive.org/stream/historiaindias01casarich#page/434/mode/2up 435-436]}}{{sfn|VARELA MARCOS, Jesús|2005|p=173}} [[Archivu:Mapa de La Española realizado por Colón.jpg|miniaturadeimagen|derecha|Mapa de la mariña norte de la islla de La Española atribuyíu a Colón. Caltener nel archivu del Palaciu de Liria, Madrid.]] === Viaxe de vuelta === El 15 de xineru de 1493 Colón toma la decisión de partir, y el 16 les carabeles ''Pinta'' y ''Niña'' abandonen [[La Española]] con camín d'España. Según Las Casas, Colón ordenó a los castellanos que se quedaron na islla qu'acataren lo que dixera'l cacique Guacanagari y nun salieren de los sos dominios.<ref>{{cita llibru |editorial=Ediciones de Cultura Hispánica |isbn=9788472324954 | apellíu= Ramos Pérez |nome=Demetrio |títulu=Colón Pudo Nun Volver: La Fundación de la Navidá |añu=1989 }}, páxs.102-106</ref> En ''[[la Niña (carabela)|La Niña]]'' embarcáronse dellos oxetos recoyíos na espedición según 10 indios, dos d'ellos fíos de Guacanagari. El 14 de febreru de 1493, nel tornaviaje, cruciar con una fuerte torbonada que tuvo a puntu de faer naufragar les embarcaciones. En tan mal trance, Cristóbal Colón, decidió echar en suerte, la promesa de pelegrinar en romería a dellos templos, como aición de gracies por superar tan mala situación.<ref name="votoc">{{cita web |url = http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/contestos/9733.htm |títulu = Diariu d'a bordu. Cristóbal Colón. Primer viaxe América. |fechaaccesu = 18 de xunetu de 2013 |autor = ARTEHISTORIA |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20131016002557/http://www.artehistoria.jcyl.es/v2/contestos/9733.htm |fechaarchivu = 16 d'ochobre de 2013 }}</ref>{{sfn|GONZÁLEZ CRUZ, David (coord.)|2012|p=146|ps=Capítulu: ''L'aportación de Moguer al descubrimientu''. (ROPERU REXIDOR, Diego).}} Les envernaes dixebraren a los dos carabeles. La ''Pinta'' foi la primera en tornar a la península Ibérica, aportando a [[Baiona (España)|Baiona]], en [[Galicia]] probablemente faía finales de febreru de 1493.{{sfn|VARELA MARCOS, Jesús|2005|pp=183-184}}{{sfn|GONZÁLEZ CRUZ, David (coord.)|2012|p=279|ps=Capítulu: ''"Asina pasen les glories d'esti mundu" Baiona, Villa y puertu del Descubrimientu na dómina moderna''. (J. LÓPEZ, Roberto).}} Martín Alonso Pinzón va escribir delles cartes col descubrimientu a distintos puntos d'España y, poques gracies, a la Corte, que s'atopaba en Barcelona, y esta noticia va llegar a la Corte'l 4 de marzu.<ref>{{cita web |autor=María Monserrat Llión Guerrero, Universidá de Valladolid |títulu=Martín Alonso Pinzón dio la primer noticia del descubrimientu |url=http://www.americanistas.es/biblo/testos/c12/c12-029.pdf |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140111184735/http://www.americanistas.es/biblo/testos/c12/c12-029.pdf |fechaarchivu=11 de xineru de 2014 }}</ref> Tres esto, Martín Alonso va partir cola ''Pinta'' camín de Palos. Pela so parte, la ''Niña'' de Colón va sufrir un alcuentru, aparentemente involuntariu, con [[Portugal]]. Pola mor de la envernada Colona vese obligáu a atracar en [[Azores|Los Azores]], islles a 850 milles de Portugal y controlaes per esti país. Ellí, Colón ye arrestáu y lliberáu darréu para, por causa d'otra envernada, terminar atracando en [[Lisboa]] el 4 de marzu, onde se va entrevistar col Rei [[Juan II de Portugal]] y va informalu del so descubrimientu.{{sfn|VERLINDEN, Charles; PÉREZ-EMBID, Florentino|2006|pp=[https://books.google.es/books?id=973rHUc_q_0C&lpg=PP1&hl=es&pg=PA83#v=onepage&q&f=false 83-85]}} El día 4 Colón va escribir una carta a los Reis Católicos que llegaría a la Corte'l 20 de marzu, 16 díes dempués de la de Pinzón. Tres el so alcuentru col rei de Portugal, Colón lleva fondies de la ''Niña'' en [[Alhandra]] (cerca de Lisboa) el 13 de marzu. Saleó pola mariña de Portugal y depués pola mariña d'Huelva hasta'l puertu de Palos, onde llegó'l 15 de marzu según el ''Diariu'' o'l 23 de marzu según Bernáldez.<ref name="Bernaldez"/> Darréu debió de dirixise a [[Moguer]] pa cumplir nel [[Monesteriu de Santa Clara (Moguer)|Monesteriu de Santa Clara]] el [[Votu colombín|votu realizáu]].<ref name="votoc" /> La ''Pinta'' llegó a palos el mesmu día que la ''Niña'' pero Martín Alonso de Pinzón, gravemente enfermu, finó en La Rábida alredor del 31 de marzu. == Colón ye recibíu polos reis d'España == Colón enriba a Sevilla'l 20 de marzu de 1493 según Las Casas<ref>{{cita llibru |apellíu=LLIÓN GUERRERU |nome=Montserrat |títulu=El segundu viaxe colombín |añu=2000 |editorial=Universidá de Valladolid (tesis doctoral) |url=http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12159171998988283087402/007779.pdf}}, p.35</ref> o, según Andrés Bernáldez, el 31 de marzu, [[domingu de Ramos]].<ref name="Bernaldez"/> Ellí empieza a preparar un segundu viaxe a la les Indies y espacha una serie de cartes sobre'l descubrimientu. Los Reis Católicos escriben a Colón una carta'l 30 de marzu de 1493 dende Barcelona na que-y piden que s'entaíne en dir velos y n'empezar a preparar el [[Segundu viaxe de Colón|segundu viaxe a les Indies]]: [[Archivu:Christopher Columbus7.jpg|miniaturadeimagen|derecha|Colón ye recibíu polos reis d'España]] {{cita|Don Cristóbal Colón, el nuesu Almirante del Mar Océanu, y Visorey y Gobernador de les islles que s'afayaron nes Indies}} {{cita|[...] y porque queremos que lo que habeis empezáu cola ayuda de Dios sígase y lleve alantre, y deseyamos que vuesa venida fora depués: poro, por serviciu nuesu, que dende la mayor priesa que pudieredes na vuesa venida, porque con tiempu apróvase tou lo que ye menester, y porque como vedes, el branu ye entráu, y nun se pase'l tiempu pa la ida allá, vei si daqué puédese arreglar en Sevilla o n'otres partes para vuesa tornada a la tierra que habeis topáu: y escribíinos depués con esi corréu qu'hai de volver empresto porque depués apróvase como se faiga, en cuantes qu'acá vos venís y tornais: de manera que cuando volvieredes d'acá, tea tou apareyáu.<ref name=cases>{{cita publicación |apellíu=De las Casas |nome=Frai Bartolomé |títulu=Vida de Cristóbal Colón |publicación=Fundación Biblioteca Ayacuch |fecha=Edición de 1992 |páxines=70 y siguientes |url=https://books.google.es/books/about/Vida_de_Crist%C3%B3bal_Col%C3%B3n.html?id=IhUQ1Dg8ORAC&redir_esc=y}}</ref> }} Colón debió de tar en Sevilla hasta'l 9 o 10 d'abril. Especulóse qu'estos díes pasar como güéspede d'honor en casa del asistente mayor de la ciudá o del arzobispu [[Diego Hurtado de Mendoza y Quiñón|Diego Hurtado de Mendoza]]. El cura Andrés Bernáldez aseguró que foi'l so güéspede, y como esti yera cura entós nel conceyu sevillanu de Los Palacios ye posible que s'agospiara na so casa d'ellí.{{sfn|FERRUCHA PICKMAN, Carlos|1992|p=112}} Nun esisten referencies concretes del recibimientu de Colón na ciudá de Sevilla, anque'l historador Henry Harrise afirma que se fixo una fiesta similar a la del Corpus Christi.{{sfn|FERRUCHA PICKMAN, Carlos|1992|p=118}} Colón ver de gala y diríxese a Barcelona con [[Juan Niño]]{{sfn|BACHE GOULD, Alice|1984|p=188}} y seis indios de los diez que traxera de les Indies,<ref name="Bernaldez"/> y colos que se pasiaba per Sevilla y que se diz que se poníen nel arcu de les Imáxenes, na redolada de la [[Ilesia de San Nicolás de Bari (Sevilla)|Ilesia de San Nicolás]],<ref name=cases /> nel [[Barriu de Santa Cruz (Sevilla)|Barriu de Santa Cruz]]. Amás, llevó papagayos verdes y colloraos, guaizas feches polos indios de pedreríes y güesos de pexe y ellaboraos petrines d'oru. Según Las Casas, el viaxe realizar per tierra, deteniéndose, anque pocu, por que los habitantes de los pueblos vieren el cortexu. Sicasí nun se caltién nengún testimoniu del pasu de la supuesta comitiva por nenguna llocalidá española, polo que munchu historiadores dulden que tuviera llugar.<ref name=llegadadecolon>{{cita web |títulu=Historia de Villapalacios. Temes. ¿Tuvo Cristóbal Colón en Villapalacios en 1493? |url=http://www.historiadevillapalacios.es/02.23.colon.htm}}</ref> Ye recibíu polos Reis Católicos con tou esti bagaxe nel [[Monesteriu de San Jerónimo de la Murtra]], en [[Badalona]], cerca de [[Barcelona]], n'abril. Ellí atopábense, amás, xente de la nobleza. Ellí, Colón púnxose de rodíes frente a los reis, pidió-yos da-yos les manes y, ufiertándo-yles besar. Entós, los Reis, nun xestu d'honor, fixéron-y llevantase y ufiertáron-y una siella por que se sentara.<ref name=cases /> Na Catedral de Barcelona seríen bautizaos seis indios en presencia de los Reis Católicos. Unu d'ellos, de la islla de San Salvador, al que se punxo de nombre Diego Colón, n'honor al hermanu menor del so padrín, Cristóbal Colón, destacó pola so capacidá d'aprendizaxe.<ref>{{cita web |autor=Esteban Mira Caballo |títulu=CACIQUES GUATIAOS NOS ENTAMOS DE LA COLONIZACIÓN: EL CASU DEL INDIU DIEGO COLÓN |url=http://estebanmira.weebly.com/uploads/7/9/5/0/7950617/indiu.pdf}}</ref> L'Almirante va tar en Barcelona hasta'l 28 de mayu y volverá entamar un camín per tierra, tornando a Sevilla'l 20 de xunu. == Resultaos y consecuencies == Les consecuencies inmediates d'esti viaxe fueron: * En primer llugar la prohibición inmediata polos Reis Católicos a los sos súbditos de dir <cite>"a les Indies"</cite> ensin autorización.<ref>{{cita llibru |apellíu=LLIÓN GUERRERU |nome=Montserrat |títulu=El segundu viaxe colombín |añu=2000 |editorial=Universidá de Valladolid (tesis doctoral) |url=http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12159171998988283087402/007779.pdf}}, p.24</ref> * Dende la llegada de Colón a Lisboa, tensión diplomático ente Portugal y los Reis Católicos. El rei Juan II llegó a amenaciar con unviar una escuadra al mandu de [[Francisco de Almeida]] a tomar posesión de les islles descubiertes por Colón.<ref>{{cita llibru |apellíos1=Pinheiro Marques|nome1=Alfredo|títulu=Portugal y o Descobrimento Europeu da América|fecha=1992|editorial=Imprenta Nacional-Casa da Moeda|ubicación=Lisboa}}, páxina 77.</ref> * Rápidu espardimientu n'[[Europa]] de la noticia de la llegada de Colón a les Indies per mediu d'una serie de [[cartes anunciando'l descubrimientu de les Indies|cartes impreses]]. * Llogru polos embaxadores de los Reis Católicos en Roma d'unes [[bulda|buldes]], denominaes "[[Buldes Alexandrines]]", coles que'l papa [[Alejandro VI]] dio a Castiella y Llión el monopoliu de les tierres descubiertes al oeste de ciertu [[meridianu]]. * En paralelu a les negociaciones diplomátiques, la preparación por Colón d'una [[segundu viaxe de Colón|segunda espedición a les Indies]], enforma mayor en barcos y homes, que parte de [[Cádiz]] el 25 de setiembre de 1493. * Alcuerdu final ente Portugal y Castiella y Aragón cola firma del [[Tratáu de Tordesillas]] (1494), que delimita los territorios de dambes potencies nel Atlánticu por aciu un meridianu distintu del de les Buldes Alexandrines.<ref>{{cita llibru |apellíu=LLIÓN GUERRERU |nome=Montserrat |títulu=El segundu viaxe colombín |añu=2000 |editorial=Universidá de Valladolid (tesis doctoral) |url=http://descargas.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12159171998988283087402/007779.pdf}}, páxs.56-63</ref> == Fuentes == {{AP|Fuentes sobre'l primer viaxe de Colón}} El denomináu ''Diariu d'a bordu de Colón'', manuscritu d'autor desconocíu y atribuyíu xeneralmente a [[Bartolomé de las Casas]], ye la fonte más conocida sobre'l primer viaxe de Colón. Esiste sicasí una amplia llista de testos contemporáneos, privaos o oficiales, qu'apurren versiones distintes de los fechos o detalles suplementarios. Ente elles destaquen les [[cartes anunciando'l Descubrimientu]] que circularon en distintes versiones impreses por toa Europa, la ''Hestoria del Almirante'' escrita por [[Hernando Colón]] y publicada a mediaos del sieglu XVI o les declaraciones de los participantes nel viaxe llamaos a testificar mientres los llamaos [[pleitos colombinos]] qu'opunxeron a los descendientes de Colón cola Corona. == Ver tamién == * [[:Categoría:Participantes nel primer viaxe de Colón]] * [[Hermano Pinzón]] * [[Hermanos Niño]] * [[Segundu viaxe de Colón]] * [[Tercer viaxe de Colón]] * [[Cuartu viaxe de Colón]] * [[Llugares Colombinos]] == Notes == {{llistaref|2|grupu="n."}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == ;Fontes primaries * {{cita llibru |autor=BERNÁLDEZ, Andrés |enllaceautor=Andrés Bernáldez |títulu=Historia de los reis católicos D. Fernando y Doña Isabel |url=http://www.archive.org/stream/historiadelosrey00bern#page/n9/mode/2up |capítulu=Capítulu 118|urlcapítulo=http://www.archive.org/stream/historiadelosrey00bern#page/356/mode/2up |editorial=Imprenta que foi de D. José María Geofrin, 1870 |ubicación=Sevilla}} * {{cita llibru |autor=DE LES CASES, Bartolomé |enllaceautor=Bartolomé de Casar |títulu=Diariu del primer navegación |url=http://bibliotecadigitalhispanica.bne.es/view/action/nmets.do?DOCCHOICE=177306.xml&dvs=1293758236438~744&locale=es_ES&search_terms=&adjacency=&VIEWER_URL=/view/action/nmets.do?&DELIVERY_RULE_ID=4&usePid1=true&usePid2=true |editorial=(manuscritu) |allugamientu=Biblioteca Nacional d'España}} * {{cita llibru |autor=DE LES CASES, Bartolomé |enllaceautor=Bartolomé de Casar |títulu=Historia de les Indies |url=http://www.archive.org/stream/historiaindias01casarich#page/n7/mode/2up |edición=Edición del Marqués de la Fuensanta del Valle y José Sancho Rayón |editorial=Imprenta de Miguel Ginesta |añu=1875 |ubicación=Madrid}} * {{cita llibru |autor=COLÓN, Hernando |enllaceautor=hernando Colón |títulu=Historia del almirante Don Cristóbal Colón |url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/bne/04702741079336362977857/index.htm |capítulo=Capítulo XIV - XLI |editorial=Tomás Minuesa, 1892 |ubicación=Madrid}} * {{cita llibru |autor=FERNÁNDEZ DE OVIEDO, Gonzalo |enllaceautor=Gonzalo Fernández de Oviedo |títulu=Historia xeneral y natural de les Indies, islles y tierra-firme del mar océanu |url=http://www.archive.org/stream/historiageneraly01fern#page/n7/mode/2up |capítulo=Capítulo V y VI|urlcapítulo=http://www.archive.org/stream/historiageneraly01fern#page/21/mode/1up |editorial=Publicáu pola Real Academia de la Historia, 1851 |ubicación=Madrid}} * {{cita llibru |autor=LÓPEZ DE GÓMARA, Francisco |enllaceautor=Francisco López de Gómara |títulu=Historia xeneral de les Indies |url=http://www.archive.org/stream/historigeneralde01lprich#page/n5/mode/2up |capítulo=Capítulo XV, XVI y XVII|urlcapítulo=http://www.archive.org/stream/historigeneralde01lprich#page/40/mode/2up |editorial=Calpe, 1992 |ubicación=Madrid}} * {{cita llibru |autor=MÁRTIR DE ANGLERÍA, Pedro |enllaceautor=Pedro Mártir de Anglería |títulu=Décades de Orbe Novo. Llibru I |capítulu=Capítulos I, II, III ya IV|urlcapítulo=http://www.archive.org/stream/fuenteshistorica01anghuoft#page/96/mode/2up |editorial=Imp. de la S. Y. de San Francisco de Sales, 1892 |ubicación=Madrid}} ;Fontes secundaries * {{cita llibru |autor=FERNÁNDEZ DURO, Cesareo |enllaceautor=Cesáreo Fernández Duro |títulu=Colón y Pinzón |url=http://www.archive.org/stream/colnypinzninfor00durogoog |añu=1883 |editorial=Real Academia de la Historia}} * {{cita llibru |autor=ORTEGA, Ángel |enllaceautor=Ángel Ortega |títulu=La Rábida. Hestoria documental crítica. 4 vols. (Ed. facsímil) |url=http://dspace.unia.es/browse?value=Ortega%2C+%C3%81ngel+%281871-1933%29&type=author |añu=1925 |editorial=Diputación Provincial d'Huelva. Serviciu de Publicaciones |isbn=9788450038606}} * {{cita llibru |autor=MORALES PADRÓN, Francisco |enllaceautor=Francisco Morales Padrón |títulu=Historia del descubrimientu y conquista d'América |url=https://books.google.com.ec/books?id=vJnbmgEACAAJ |editorial=Editora Nacional |ubicación=Madrid |añu=1981 |isbn=9788427602915}} * {{cita llibru |autor=BACHE GOULD, Alice |enllaceautor=Alice Gould |títulu=Nueva llista documentada de los tripulantes de Colón en 1492 |url=https://books.google.es/books?id=3YktZjeEVnYC&lpg=PP1&hl=es&pg=PP1#v=onepage&q&f=false |editorial=Real Academia d'Historiar |ubicación=Madrid |añu=1984 |isbn=9788460038290}} * {{cita llibru |autor=RUMEU D'ARMES, Antonio |enllaceautor=Antonio Rumeu d'Armes |títulu=Nueva lluz sobre les capitulaciones de Santa Fe de 1492 alcordaes ente los Reis Católicos y Cristóbal Colón: estudiu institucional y diplomáticu |editorial=Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques |isbn=9788400059613 |añu=1985}} * {{cita llibru |autor=VARELA, Consuelo |enllaceautor=Consuelo Varela Bueno |títulu=Colón y los florentinos |añu=1988 |editorial=Alianza Editorial |isbn=978842064222-2 |lugar=Madrid}} * {{cita llibru |autor=FERRUCHA PICKMAN, Carlos |títulu=Cristóbal Colón: les sos estancies y enterramientu na Cartuxa de Sevilla |añu=1992 |isbn=9788471170514}} * {{cita llibru |autor=VARELA MARCOS, Jesús; LLIÓN GUERRERO, Montserrat |editorial=Diputación de Valladolid |títulu=L'Itinerariu de Cristóbal Colón (1451-1506) |añu=2003 |lugar=Valladolid |isbn=8478522298 }} * {{cita llibru |autor=VARELA MARCOS, Jesús |títulu=Colón y Pinzón, descubridores d'América |editorial=Universidá de Valladolid. I.Y.I.P. |ubicación=Valladolid |añu=2005 |isbn=9788493393809}} * {{cita llibru |autor=ARRANZ MÁRQUEZ, Luis |títulu=Cristóbal Colón: misteriu y grandor |editorial=Marcial Pons. Ediciones d'Historia |lugar=Madrid |añu=2006 |isbn=9788496467231}} * {{cita llibru |autor=[[Lourdes Díaz-Trechuelo|DÍAZ-TRECHUELO SPÍNOLA, María Lourdes]] |títulu=Cristóbal Colón |url=https://books.google.es/books?id=drsM_sZPglQC |edición=Segunda |editorial=Ediciones Pallabra |añu=2006 |isbn=9788498400205}} * {{cita llibru |autor=VERLINDEN, Charles; PÉREZ-EMBID, Florentín |títulu=Cristóbal Colón y el descubrimientu d'América |url=https://books.google.es/books?id=973rHUc_q_0C&printsec=frontcover&client=firefox-a&source=gbs_summary_r&cad=0 |añu=2006 |editorial=Ediciones Rialp |isbn=9788432135859}} * {{cita llibru |autor=GONZÁLEZ CRUZ, David (coord.) |títulu=Descubridor d'América, Colón, los marinos y los puertos editorial=Xil ediciones |lugar=Madrid |añu=2012 |isbn=9788477377399}} == Enllaces esternos == * [http://www.eeha.csic.es/ Escuela d'Estudios Hispanu Americanos] {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Cristóbal Colón]] [[Categoría:Espediciones navales d'España a América|Colon viaxe 1]] [[Categoría:Historia de la República Dominicana]] [[Categoría:Historia de Cuba]] [[Categoría:Historia d'Haití]] [[Categoría:Historia de Bahamas]] oyct3m5q381fgml0twlsur9yttqwh4j 0 150567 3713297 3670957 2022-08-25T10:09:22Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Christian Sainz Gómez de Valdés y Castro''' {{nym}}, más conocíu como '''Cristian Castro''', ye un [[cantautor]] y [[actor]] [[Méxicu|mexicanu]], fíu de los actores [[Verónica Castro]] y [[Manuel "El Llocu" Valdés]], y sobrín de los tamién actores [[Ramón Valdés]] (conocíu por encarnar a [[Don Ramón]] en ''[[El Chavo del 8]]'') y [[Germán Valdés|Germán Valdés "Tin-Tan"]]. D'heriedu familiar eminentemente artística, ye tamién sobrín per parte de madre de [[José Alberto Castro|José Alberto "El Güero" Castro]], conocíu productor de telenoveles de [[Televisa]]. {{demostrar|Ye consideráu una de les meyores voces del mundu, por cuenta del so ampliu [[rangu vocal]], llegando, mientres la so mocedá, a notes desaxeradamente difíciles, como demostró na so presentación nel [[Festival del Cantar de Viña del Mar]] en 2002. }} Cristian creció nel nucleu de la so familia materna onde, impulsáu pol hábitat artísticu que lo arrodiaba, empezó dende bien temprana edá a incursionar nes artes al traviés de l'actuación. Finalmente decantóse pol cantar, decisión que la consagró a nivel internacional. Collechó una gran cantidá d'ésitos, ente ellos {{demostrar|29 primeros llugares nel ranking [[Top Latin Songs]], lo que-y valió'l reconocencia como'l ''tercer cantante de fala hispana más destacáu de la historia de [[Billboard]]}},'' llogrando, hasta la fecha{{¿cuándo?}}, vender cerca de 30 millones de discos alredor del mundu y faciéndose acreedor de {{demostrar|más de 65 discos d'oru y 31 discos de platín}}, ente otros tantos honores. == Biografía == [[Ficheru:ChristianCastro0304-1000.jpg|thumb|Christian Castro en conciertu nel Chumash Casino Resort en Santa Ynez, California, 29 de xunu de 2006]] Ye fíu de l'actriz [[Verónica Castro]] y del comediante [[Manuel "El Llocu" Valdés]], la so madre inscribir colos sos apellíos "Sainz Castro" y col nome de Christian (con ''Ch'', según ella, pola so traducción n'italianu), anque col tiempu optará por utilizar artísticamente el nome na so variante n'español, y solo l'apellíu de la so güela materna (Castro). Por diversu motivos, nun va conocer nin va caltener contautu col so padre hasta'l so adultez. Xustamente, la so familia ta compuesta pola so madre, la so güela y el so hermanu Michelle, siendo los sos ciños más cercanos. Mientres la so infancia ingresó nel ambiente artístico a bien temprana edá, realizando obres musicales, teatrales, participando en telenoveles inclusive como protagonista, y programes de radio. Puede dicise que la so carrera artística empecipiar a los 6 años, cuidao que a esa edá participa na telenovela ''El derecho de Nacer'' y al poco tiempu, so la guía de la so ma, la so tía Beatriz y la so güela, tamién llogra ser llocutor de radio y tener el so propiu programa; La Hora de Christian, debutando como cantante col cantar «El gallín feliz» qu'incluyó nel so primer discu tituláu ''[[Kristian y los sos pollitas]]''. Darréu intervieno nel festival ''Xuguemos a Cantar'' y na comedia musical Mame, pola que foi gallardoniáu colos premios [[Premios L'Heraldu de Méxicu|Heraldu]], Palmes d'Oru y la distinción dada pola Asociación Nacional de Críticos de Teatru de Méxicu, como Meyor Actor Infantil de 1983. Con 12 años y la típica rebeldía de l'adolescencia, Cristian formó una banda de rock llamada ''Deca'', ensin mayor impautu. En 1989 va debutar nel [[Festival OTI del Cantar]] representando de manera impecable la tema «16 avientos»; y anque al poco tiempu decide retomar con ésitu la so faceta d'actor na telenovela ''[[Las secretas intenciones]]'' (1992), producida por [[Lucy Orozco]] Cristian va sentir la necesidá de dedicase dafechu a la música, la so gran pasión. == Trayeutoria == A los 16 años va empezar los sos estudios formales de cantar con notables maestros como Seth Riggs, reconocíu por entrenar la voz de [[Michael Jackson]] y ser unu de los [[vocal coach]] más prestixosos del mundu, y Emilio Pérez Casas Beltrán, direutor y maestru de cantar operístico.<ref>{{cita web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ufmtz-IBEJE|títulu=Entrevista a Cristian Castro|fechaaccesu=27 de payares de 2017}}</ref>Rápido va empezar a llamar l'atención pola so estraordinaria facilidá natural pa cantar. Los sos progresos resultaron espectaculares, sobremanera al cantar nel rexistru más agudu. Yá nel añu [[1991]], vendió'l so automóvil modelu '82 y escosó los sos aforros pa grabar el so álbum debú: [[Agua nueva]] (1992), con aquel recordáu hit «[[No podrás]]», que se convierte nun sucesu a nivel continental. Darréu, [[Un segundo en el tiempo]], el so segundu álbum d'estudiu, salió al mercáu'l [[20 de xunetu]] de [[1993]]. D'ellí, la tema «[[Nunca voy a olvidarte]]» poner al tope de los principales ''charts'', dio-y dellos premios, y per primer vegada valió-y una nominación al [[Premios Grammy Llatinos|Latin Grammy]]. Col so tercer álbum d'estudiu, [[El camino del alma]] (1994), algamó'l primer llugar de popularidad gracies a la tema «[[Mañana (cantar de Cristian Castro)|Mañana]]», de [[Juan Gabriel]]. Pero, n'ufiertando conciertos por [[América Llatina]] y atropar delles reconocencies, ente ellos el [[Premiu Lo Nuestro|Premiu "Lo Nueso"]] al Meyor Cantar por «[[Nunca voy a olvidarte]]» en [[1994]], Meyor Artista Masculín na categoría Rexonal Mexicana en [[1994]] y Premiu Especial Mozos con Legáu, decide tomase un descansu de los escenarios y les grabaciones discográfiques pa estudiar direición cinematográfica na ciudá de [[Nueva York]]. Lo cierto ye que na so vuelta a la música, l'ésitu nun lu abandonaría: el cantar «[[Amor (cantar de Cristian Castro)|Amor]]» que'l mesmu compón y qu'inclúi nel so cuartu álbum d'estudiu [[El deseo de oír tu voz]] (1996), permaneció 11 selmanes como N°1 nel ''Hot Latin Tracks'', al igual que la corte [[Amar a ti]], que-y valió una nominación al Billboard Award. Pero eso yera tan solo una pequeña amuesa. Col so quintu álbum d'estudiu, [[Lo mejor de mí (álbum)|Lo mejor de mí]] (1997), producíu por [[Rudy Pérez]], rompió récor de ventes, premios, llistes de popularidá y selmanes de permanencia n'el emisores de toa [[Llatinoamérica]], [[Estaos Xuníos]] y [[España]]. Tolos senciellos d'esti álbum consiguieron el primer llugar en [[Billboard]], llegando inclusive a competir ente sigo polos primeros llugares de preferencia, y n'otres importantes llistes de la industria con cantares como: «Si tu amáresme», «Amaneciendo en ti», «Lloran les roses» y «Dempués de ti... qué?». Esti álbum tamién ye nomáu a los [[Billboard Latin Music Awards]] y conquistaría, práuticamente, los premios más relevantes de la música, siendo reconocíu en gran cantidá de países con discos d'Oru, Platino y Doble Platín.<ref>{{cita web|url=http://letrasmp3.com/Artista-christian-castru_420.html|títulu=Christian Castro|fechaaccesu=22 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120521032423/http://letrasmp3.com/Artista-christian-castru_420.html|fechaarchivu=21 de mayu de 2012}}</ref> En [[1998]] participó nel doblaxe y na banda sonora de la versión n'[[idioma español|español]] de la película de [[Walt Disney Pictures|Disney]], [[Mulan]], con dos canciones («El to corazón» y «Homes fuertes d'aición van ser güei» como Shang). Con esti envión, realizó una seguidilla de trabayos escelentes so la direición d'importantes productores, como [[Kike Santander]] y [[Emilio Estefan]], toos con peraltu sucesu. Concretamente, el [[1 de xunu]] de [[1999]] sale al mercáu [[Mi vida sin tu amor (álbum)|Mi vida sin tu amor]] llaráu d'ésitos como «[[Alguna vez (cantar)|Alguna vez]]», «[[Volver amar]]», «[[Mi vida sin tu amor (cantar)|Mi vida sin tu amor]]», «[[Por amarte así]]» y «[[Ángel (cantar de Cristian Castro)|Ángel]]». Amás inclúi una tema de la so composición llamáu «[[Veronica (cantar)|Verónica]]» en dedicatoria a la so madre. N'avientu d'esi añu participa nun tributu al actor [[Anthony Quinn]] onde compartió creitos con [[Whitney Houston]], [[Mariah Carey]] y [[Michael Bolton]].<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web|url=http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=2414&tabla=espectaculos|títulu=Christian cantarálu a Anthony Quinn|fechaaccesu=22 de febreru de 2012}} |2=http://www2.eluniversal.com.mx/pls/impreso/noticia.html?id_nota=2414&tabla=espectaculos |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Tamién ye escoyíu pa interpretar l'Himnu Mexicanu na última engarradiella box del mileniu d'[[Óscar de la Hoya]] en [[Las Vegas]]. Darréu, Cristian gana nuevamente un premiu [[Premiu Lo Nueso|`Lo Nueso´]] esta vegada como `meyor trayeutoria xuvenil´ y realiza conciertos en [[Méxicu]], [[Puertu Ricu]], [[Miami]], [[Nueva York]] y [[Los Angeles]]. Tamién recibe'l premiu `La to Música´ al meyor artista masculín de balada llatina y suma delles nominaciones más al [[Premios Grammy Llatinos|Grammy Llatín]], una Gavilueta de Plata, máximu gallardón entós daquella del [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar]], y grabaciones xunto a la banda irlandesa [[Westlife]]<ref name="Infancia">{{cita web|url=http://www.htv.com/programes/vip-cristian-capo|títulu=VIP: Cristian Castro|fechaaccesu=21 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120209072724/http://www.htv.com/programes/vip-cristian-castru|fechaarchivu=9 de febreru de 2012}}</ref> y al músicu [[Carlos Santana]]. Nesta mesma llinia, el so siguiente álbum tituláu [[Azul (álbum de Cristian Castro)|Azul]] (2001) conviértese rápido nun fenómenu, llogrando numberosos discos de platín y oru n'[[España]] y na mayoría de los países llatinoamericanos. Inclusive, en 2002, depués d'una aclamada presentación na Fiesta Broadway de [[Los Angeles]], da empiezu a una esitosa xira que lo lleva a percorrer cuasi tolos países d'[[América]] y la península ibérica,<ref>{{cita web|url=http://www.lamusicahoy.com/biografia-de-christian-capo/|títulu=Biografía de Cristian Castro|fechaaccesu=22 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140203185433/http://www.lamusicahoy.com/biografia-de-christian-castru/|fechaarchivu=3 de febreru de 2014}}</ref> asitiando definitivamente al cantante mexicanu dientro del más altu nivel de los artistes llatinos. El [[30 de setiembre]] de [[2003]] sale al mercáu [[Amar es]], producíu por [[Emilio Estefan|Emilio Estefan, Jr.]], clasificóse dientro de los Top Five ''Latin Chart'' y la tema «No hace falta» asítiase nel primer puestu de les principales estaciones de radio n'Estaos Xuníos y Llatinoamérica. Otru ésitu foi «Te llamé». El [[23 de payares]] de [[2004]] sale a la venta [[Hoy quiero soñar]], so la producción de dos vieyos amigos de Cristian, los talentosos Rudy Pérez y Kike Santander. Col volvió al estilu de cantares que lu fixeron trunfar n'anteriores trabayos musicales como «Lo meyor del mio» y «Mi vida sin tu amor», esta vegada con un toque mexicanu. Del discu esprendieron los siguientes ésitos: «Te buscaría» (que consiguió'l primer llugar del Billboard llatín), «Un cantar pa ti», «Que me van a falar d'amor», «Imaxina» y Atrévite». Ente 2005 y 2007, Cristian edita dos discos más: ''Días felices'' y ''El indomable'', ente que el 28 d'abril de 2009 llanza al mercáu ''El culpable soy yo''. Esta última producción sería, hasta esi momentu, la más ambiciosa de la so carrera en cuanto al nivel artísticu y musical, yá que cuntara con ayuda de productores notables, de la talla de AB Quintanilla III, Armando Ávila, Kiko Cibrián y Christian Leuzzi.<ref name="Infancia"/> Pero los ésitos seríen entá mayores a partir de 2008, yá qu'en cantando nos [[Premios Grammy Llatinos|Premios Grammy Llatín]] mientres l'homenaxe a [[José José]], a quién considera como'l so padrín artísticu,<ref>{{cita web|url=http://www.tvyespectaculos.com/2008/09/19/latin-grammy-celebra-a-jose-jose/|títulu=Latin Grammy celebra a José José|fechaaccesu= 23 de febreru de 2012}}</ref> llanza, tamién nel so honor, la edición de les sos 13° y 14° álbumes d'estudiu: ''Viva el Príncipe'' (en 2010) y ''El mio Amigu El Príncipe'' (en 2011) ''Viva el príncipe'' cuenta con ventes certificaes como discu de diamante en [[Méxicu]]; cuádruplu platino n'[[Estaos Xuníos]] y Puertu Ricu y oru en Colombia, Venezuela y Centroamérica.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web|url=http://co.omg.yahoo.com/noticias/cristian-castru-artista-latino-vendedor-2011-estaos-xuníos-035705977.html|títulu=Cristian Castro foi l'artista llatín más vendedor de 2011 n'Estaos Xuníos|fechaaccesu=23 de febreru de 2012}} |2=http://co.omg.yahoo.com/noticias/cristian-castru-artista-latino-vendedor-2011-estaos-xuníos-035705977.html |bot=InternetArchiveBot }}</ref><ref>{{cita web|url=http://noticiastelemicro.com/index.php?option=com_content&view=article&id=33025:cristian-castru-llogra-cuadruple-disco-de-platino&catid=6:arte-y-espectaculo&Itemid=14|títulu=Cristian Castro llogra cuádruple Discu de Platín|fechaaccesu=23 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160308052323/http://noticiastelemicro.com/index.php?catid=6:arte-y-espectaculo&id=33025:cristian-castru-llogra-cuadruple-disco-de-platino&itemid=14&option=com_content&view=article|fechaarchivu=8 de marzu de 2016}}</ref> Per otra parte, el segundu álbum tributo va siguir la collecha d'ésitos que-y precedieron, recibiendo discu d'oru y platín na so primer selmana nel mercáu al vender más de 100&nbsp;000 copies y allugándose ente los más vendíos de la llista Top Latin Albums Billboard.<ref>{{cita web|url=http://universalmusica.com/cristiancastro/2011/11/cristian-castru-recibe-discu-de-oru-y-platino-poles ventes-de-la so-mas-recién-album-%E2%80%9Cmi-amigu-el-principe%E2%80%9D/|títulu=Cristian Castro recibe discu d'oru y platín poles ventes de la so más recién álbum “El mio Amigu El Príncipe”|fechaaccesu=23 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20111202204649/http://universalmusica.com/cristiancastro/2011/11/cristian-castru-recibe-discu-de-oru-y-platino-poles ventes-de-la so-mas-recién-album-%E2%80%9Cmi-amigu-el-principe%E2%80%9D/|fechaarchivu=2 d'avientu de 2011}}</ref> Esto dexó-y tar nuevamente nomáu nos premios más importantes de la industria musical (destacar el [[Premios Grammy Llatinos|Latin Grammy]] y el llogru del [[Premios Oi!|Premiu Oi]] 2012 al meyor solista masculín pop) y tamién llevase delles reconocencies internacionales, como'l del Conseyu de la ciudá de [[Los Angeles]]<ref>{{cita web|url=http://universalmusica.com/cristiancastro/2011/08/cristiancastro-preséntase-triunfal-ante-una casa llena-en-los-angeles/|títulu=CRISTIAN CASTRO preséntase triunfal ante una casa llena en Los Angeles|fechaaccesu=23 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140203233439/http://www.universalmusica.com/cristiancastro/2011/08/cristiancastro-preséntase-triunfal-ante-una casa llena-en-los-angeles/|fechaarchivu=3 de febreru de 2014}}</ref> y el de [[Billboard]], quien lo alluga como'l tercer artista de más altu rangu na historia de la revista Billboard Latin Songs<ref>{{cita web|url=http://www2.esmas.com/entretenimiento/musica/noticias/387263/nomen-cristian-castru-artista-pop-del-2011-revista-billboard|títulu=La revista Billboard reconoz a Cristian poles ventes de 'Viva El Príncipe' y l'ésitu de la so xira|fechaaccesu= 20 de febreru de 2012}}</ref> y l'Artista Pop Llatín de 2011.<ref>{{enllaz rotu|1={{cita web|url=http://losespectaculos.tv/blogue1/2011/12/16/cristian-castru-foi-designáu-artista-pop-latino-pola revista-billboard/|títulu=Cristian Castro foi designáu Artista Pop Llatín pola revista Billboard|fechaaccesu= 20 de febreru de 2012}} |2=http://losespectaculos.tv/blogue1/2011/12/16/cristian-castru-foi-designáu-artista-pop-latino-pola revista-billboard/ |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Nel 2012 Cristian Castro, recibió doble reconocencia nos Latin Billboards, como meyor artista pop masculín y meyor solista POP, pol so álbum ''Viva el Príncipe'' llanzáu al mercáu en 2010. Siendo'l meyor intérprete de la música de [[José José]] según pallabres del mesmu. A principios de 2012 foi l'intérprete de la tema «Dame la llave del to corazón» pa la telenovela arxentina Llobu. Meses dempués, participó nel discu tributo a [[Selena]] ''[[Enamorada de ti (álbum de Selena)|Enamorada de ti]]'' col dueto del cantar «Como la flor xuntu cola voz de la mesma Selena. N'otru sentíu, grabó «Buenos días amor» a dueto con Karlos Rose, «Amar» a dueto con Henry Santos el mesmu añu y «Estoy en tu vida» a dueto cola chilena [[Myriam Hernández]]. A mediaos d'agostu Cristian anuncia'l so retiru definitivu d'Universal Music, polo que Sony Music pasaría a ser la so discográfica oficial hasta la fecha. Nel mes de setiembre grabó'l discu ''Primera fila'' de Gigi D'Alessio, onde Cristian fai la so participación na tema «Abre tus brazos», tema que se convirtió n'unu de los favoritos del européu. N'ochobre llanzóse'l discu ''Celebrando al Príncipe'' onde Universal Music punxo fin al so contratu col complementu de la triloxía a José José, esti discu inclúi temes como «Pero me hiciste tuyo», y «Mi vida». En payares grabar en direuto dende Los Angeles, ''Primera fila'' de Cristian Castro, cola participación especial de Verónica Castro, Reik, Benny Ibarra, Leonel García y otros. L'álbum ''Primera fila'' llanzáu'l 2 d'abril, debutó nᵘ 2 en iTunes. El cantante recibió discu d'oru a los diez díes por vender más de 30&nbsp;000 copies del material, que debutó nel nᵘ 4 del Billboard llatín. Amás, coles mesmes atopábase nel nᵘ 1 de ventes en Méxicu, Arxentina, España y Chile. A empiezos del añu 2014, amosó la so otra faceta na música, xuntu con el ex guitarrista de [[Maná (banda)|Maná]], [[César López (músicu)|César "Vampiro" López]] formaron el grupu de rock alternativu [[La Esfinge (banda)|La Esfinge]], col cual llanzó'l so discu debú ''El cantar de la muerte''. En 2015 presentó la tema «Tan cerquita» en collaboración con [[Aleks Syntek]] que llogra asitiase nel Top 20 del ranking de [[Monitor Latino]].<ref>{{cita web|títulu=Charts monitorLATINO|url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=1&pais=1|fechaaccesu=4 d'abril de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150410175355/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=13&formatu=1&pais=1|fechaarchivu=10 d'abril de 2015}}</ref> == Vida personal == En siendo unu de los homes solteros más acobiciaos, Cristian casar por primer vegada nel añu [[2003]] cola paraguaya Gabriela Bó, fía d'una faneguera familia d'esi país. Pero esti matrimoniu solo duró un añu, rematando con un divorciu en [[xunetu de 2004]] en [[Miami]].<ref>{{cita web|url=http://www.esmas.com/espectaculos/farandula/377309.html|títulu=Cristian Castro y Gaby Bo, divorciaos|fechaaccesu=20 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090303103007/http://www.esmas.com/espectaculos/farandula/377309.html|fechaarchivu=3 de marzu de 2009}}</ref> Poco dempués reconcilióse cola so anterior novia, l'[[arxentina]] Valeria Liberman, abogada d'oficiu. La pareya casóse al poco tiempu de realcontrase.<ref>{{cita web|url=http://www.elsiglodetorreon.com.mx/noticia/101656.güei cásase-cristian-castru.html|títulu=Güei cásase Cristian Castro|fechaaccesu= 20 de febreru de 2012}}</ref> El [[16 de xunu]] de [[2005]] naz la so fía Simone<ref>{{cita web|url=http://www.infobae.com/notas/nota.php?Idx=190773&idxSeccion=0|títulu=Nació Simone, la fía de Cristian Castro|fechaaccesu=21 de febreru de 2012}}</ref> y el 5 d'avientu de 2007 naz el so fíu Mikhail Zaratustra.<ref>{{cita web|url=http://www.terra.com/musica/noticias/el fíu_de_cristian_castru_llámase_mikhail_zaratustra/oci221373|títulu=El fíu de Cristian Castro llámase Mikhail Zaratustra|fechaaccesu=21 de febreru de 2012}}</ref> Pero, en tando trés años casáu, en 2009 nuevamente vese implicáu nun xuiciu de divorciu, que finalmente marcaría la culminación de dicha unión matrimonial.<ref>{{cita web|url=http://www.peopleenespanol.com/article/cristian-castru-divorciar de-valeria-liberman|títulu=Cristian Castro divorciar de Valeria Liberman|fechaaccesu= 20 de febreru de 2012}}</ref> Darréu van desenvolvese ciertos discutinios tocantes a la custodia de los fíos, que se resuelven cuando los mesmos queden al cargu de la madre, estableciendo visites periódiques de Cristian, quien nunca perdió'l contautu nin el ciñu para con ellos.<ref>{{cita web|url=http://www.peopleenespanol.com/article/cristian-castru-celebra-el-cumpleanos-de-la so-fía-en-una sablera|títulu=Cristian Castro celebra'l cumpleaños de la so fía nuna sablera|fechaaccesu= 20 de febreru de 2012}}</ref> Tamién ye un momentu especial na vida del cantante cuidao que se reconciliaría cola so madre, cola que taba alloñáu dende la so decisión de xunir votos con quien se convirtiera nesi momentu na so segunda esposa, y cola que [[Verónica Castro]] nun tenía bona rellación.<ref>{{cita web|url=http://www.popchismes.com/cristian-castru/veronica-castru-pégo-y duru-a-valeria-liberman-quier-vivir-como-millonaria/|títulu=Verónica Castro pegó-y duru a Valeria Liberman: “Quier vivir como millonaria”|fechaaccesu=20 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120419055108/http://www.popchismes.com/cristian-castru/veronica-castru-pégo-y duru-a-valeria-liberman-quier-vivir-como-millonaria/|fechaarchivu=19 d'abril de 2012}}</ref> Per otra parte, mientres los últimos años, producióse lo que se creía imposible: l'acercamientu col so padre, [[Manuel "El Llocu" Valdés]] dempués de toa una vida ensin conocelo, llogrando recién a los trenta años tener el primer contautu con él.<ref>{{cita web|url=http://www.peopleenespanol.com/article/se-reunen-llocu-valdes-y-capo|títulu=Axúntense Llocu Valdés y Castro|fechaaccesu= 21 de febreru de 2012}}</ref> El 23 de mayu de 2017 Cristian casóse per tercer vegada na so vida con [[Carol Victoria Urban Flores]] en [[Yucatán]] nuna facienda llamada Xcanatún, pero esta unión namái duró 28 díes. La so rotura producióse durante la lluna de miel. == Estilu == Interpreta cantares del xéneru [[pop llatín]], [[balada romántica|balades romántiques]], [[boleros]] y cantares melódicos, polo xeneral, anque tamién hai incursionado en xéneros como [[ranchera]], [[Cumbia (Colombia)|cumbia]], [[salsa (xéneru musical)|salsa]], [[rock llatín]], [[merengue (xéneru musical)|merengue]] y [[mariachi]]. Los autores que participen nes sos composiciones son: [[Kike Santander]], Gustavo Santander, Rudy Pérez (nel discu ''Lo mejor de mí''), Ariel "El Bebi" Giménez y Brian Papadopulos (el so guitarrista) quien collaboró en ''El túnel del tiempo'', ''Yo quería'', ''Lloviendo estrellas'' y ''Cupido''. Ye de pública conocencia'l so fanatismu pola música heavy metal y per ciertes bandes de rock alternatives. Inclusive se realizó nel llombu un tatuaxe n'homenaxe a la banda estauxunidense de metal progresivo [[Tool]], de quien ye confeso almirador.<ref>{{cita web|url=http://www.infobae.com/notas/nota.php?Idx=264796&idxSeccion=0|títulu=La inspiración del tatuaxe fálicu de Christian Castro|fechaaccesu= 21 de febreru de 2012}}</ref> Siguiendo con esta llinia, en setiembre de 2011, Cristian creó un risonderu videu con [[mun2]] onde presentó la so vida secreta como metalero<ref>[http://cristiancastro.com/index.php?option=com_content&view=article&id=106%3Acristian-castru-metalero&catid=49%3Acristian-castru&Itemid=1 Cristian Castro Como Metalero en mun2]</ref> y llegó a grabar una publicidá pa una conocida marca de gaseosa cola, retratando sarcásticamente el so gustu por esti tipu de música.<ref>{{cita web|url=http://www.lmkshow.com/2011/10/mario-pergolini-y-cristian-castru-en-la.html|títulu=Mario Pergolini y Cristian Castro na publicidá de Pepsi|fechaaccesu=21 de febreru de 2012|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140201234733/http://www.lmkshow.com/2011/10/mario-pergolini-y-cristian-castru-en-la.html|fechaarchivu=1 de febreru de 2014}}</ref> Al respeutu, en 2014 dio un xiru radical a la so carrera escontra esi xéneru roqueru col so proyeutu "La Esfinge". == Legáu == Cristian Castro ye consideráu unu d'interpretar mas esitosos de les décades de 1990 y 2000 en Méxicu, Centru y Suramérica, los sos cantares fueron interpretaes a lo llargo del continente americanu mientres programes de cantar. Delles de los sos cantares fueron versionadas por otros artistes como [[Il Volo]], [[Moderatto]], Carolina Ross, según dellos aficionaos, les temes ''Lloran les roses'' y ''Por amarte así'' fueron traducíes al idioma portugués polos duetos Bruno y Marrone (Choram As Rosas) y Marlon y Maicon (Por Te Amar Assim). Les temes ''No podrás'' y ''Es mejor así'' formen parte del soundtrack de la obra ''[[Verdá o Retu: el musical]]'', que rinde tributu a les estrelles musicales de los 90 en Méxicu. == Filmografía == === Cine === * [[Mulan]] (voz, 1998) # [[El to Corazón]] # [[Homes d'Aición]] === Telenoveles === * [[Las secretas intenciones]] (1992) - Miguel Ángel Curiel * [[Mi segunda madre]] (1989) - Rubén * [[Herencia maldita (telenovela mexicana)|Herencia maldita]] (1986) - Armando Rojas (neñu) * [[El derecho de nacer (1981)|El derecho de nacer]] (1981) - Alberto Limonta (neñu) == Discografía == {{Columnes}} ===Solista=== ==== Álbumes d'estudiu ==== * 1992: ''[[Agua nueva]]'' * 1993: ''[[Un segundo en el tiempo]]'' * 1994: ''[[El camino del alma]]'' * 1996: ''[[El deseo de oír tu voz]]'' * 1997: ''[[Lo mejor de mí (álbum)|Lo mejor de mí]]'' * 1999: ''[[Mi vida sin tu amor]]'' * 2001: ''[[Azul (álbum de Cristian Castro)|Azul]]'' * 2003: ''[[Amar es]]'' * 2004: ''[[Hoy quiero soñar]]'' * 2005: ''[[Días felices (álbum)|Días felices]]'' * 2007: ''[[El indomable]]'' * 2009: ''[[El culpable soy yo]]'' * 2010: ''[[Viva el Príncipe]]'' * 2011: ''[[Mi amigo el Príncipe]]'' * 2016 ''[[Dicen...]]'' {{Nueva columna}} === Álbumes recopilatorios === * 1996: ''Éxitos'' * 1997: ''Vuélveme a querer'' * 1997: ''Mis mejores momentos'' * 2000: ''[[Remixes (álbum de Cristian Castro)|Remixes]]'' * 2002: ''Favoritas con amor'' * 2002: ''Grandes Hits'' * 2005: ''[[Nunca voy a olvidarte... los éxitos]]'' * 2006: ''Amor y muchos éxitos más: línea de oro'' * 2009: ''El comienzo de la historia'' * 2010: ''Mis favoritas: Christian Castro'' * 2012: ''[[Celebrando al Príncipe]]'' * 2013: ''Primer Amor: Los éxitos'' * 2016: ''Cancionero'' === Álbumes en direuto === * 2013: ''[[En primera fila: día 1]]'' * 2014: ''[[En primera fila: día 2]]'' === Álbumes Infantiles === * 1982: ''Kristian y sus pollitas'' ===Con [[La Esfinge (banda)|La Esfinge]]=== * 2014: ''[[El cantar de la muerte]]'' {{Final columnes}} === Senciellos<ref>[https://web.archive.org/web/20090203081432/http://www.billboard.com/bbcom/retrieve_chart_history.do?model.vnuArtistId=30829&model.vnuAlbumId=956729 Billboard.com - Artist Chart History - Cristian]</ref> === {| border="1" cellpadding="2" !width="50"|Añu !width="225"|Senciellu !width="215"|Álbum |- |1992 |«No podrás» ---- «Agua nueva» ---- «Solo dame una noche» ---- «Diez mil lágrimas» ---- «Pa ti» |''Agua nueva'' |- |1993 |«Nunca voy a olvidarte» ---- «Es mejor así» ---- «Por amor a ti» |''Un segundo en el tiempo'' |- |1994 |«Mañana» ---- «Con tu amor Azul gris» |''El camino del alma'' |- |1995 |«Vuélveme a querer» |Boleros...por amor y desamor (dellos artistes) |- |1996 |«Amor» ---- «El deseo de oír tu voz» ---- «Como nube en el viento» ---- «No puedo arrancarte de mí» ---- «Una y mil veces» |''El deseo de oír tu voz'' |- |1997 |«Lo mejor de mí» ---- «Si tú me amaras» ---- «Lloran les rosas» ---- «Después de ti...¿qué?» |''Lo mejor de mí'' |- |1999 |«Alguna vez» ---- «Ángel» ---- «Por amarte así» ---- «Mi vida sin tu amor» ---- «Verónica» ---- «Volver a amar» |''Mi vida sin tu amor'' |- |2001 |«Azul» ---- «Yo quería» ---- «Lloviendo estrellas» ---- «Solo» ---- «Con ella» |''Azul'' |- |2002 |«Cuando me miras así» ---- «Soledad» |''Grandes hits'' |- |2003 |«No hace falta» ---- «Te llamé» |''Amar es'' |- |2004 |«Te buscaría» ---- «Una canción para ti» ---- «Imagina» ---- «Atrévete» ---- «Qué me van a falar d'amor» |''Hoy quiero soñar'' |- |2005 |«Amor eterno» ---- «Sin tu amor» |''Días felices'' |- |2007 |«Tu retirada» ---- «Te sigo queriendo» |''El indomable'' |- |2009 |«No me digas» ----«El culpable soy yo» |El culpable soy yo |- |2010 |«La nave del olvidu» ---- |''Viva el Príncipe'' |- |2011 |«Dudar» ---- |''Mi amigo el Príncipe'' |- |2012 |«Mi vida» |''Celebrando al Príncipe'' |- |2013 |«Enamorados» ---- «Así era ella» ---- «Es mejor así» ft. Reik |''En primera fila: día 1'' |- |2014 |«Déxame conmigo» |''En primera fila: día 2'' |- |2016 |«Decirte adiós» ---- «Simplemente tú» |Dicen... |} === Duetos === {{Columnes|2013 = }} * (2018) «Despedida» – (Ft. [[Beatriz Luengo]]) * (2018) «Vida» – (Ft. [[La Mafia]]) * (2018) «Rosa rosa» – (Ft. [[Sandro]]) * (2017) «Fuerza México» * (2017) «Como un duende» – (Ft. [[Los Baby's]]) * (2017) «De cigarro en cigarro» – (Ft. [[Charlie Zaa]]) * (2017) «Nunca voy a olvidarte» – (Ft. [[Tarascu]]) * (2016) «Me gustas mucho» – (Ft. [[Rocio Durcal]]) * (2016) «Recuerdos» – (Ft. [[Edith Márquez]]) * (2016) «Fruto robado» – (Ft. [[La Sonora Santanera]]) * (2016) «Luz» – (Ft. [[dellos artistes]]) * (2016) «Destilando amor» – (Ft. [[Aarón Y El so Grupu Ilusión]]) * (2015) «Entre la espada y la pared» – (Ft. [[Agrupación Cariño]]) * (2014) «Tan cerquita» – (Ft. [[Aleks Syntek]]) * (2014) «Enamorado de ti para siempre» – (Ft. [[Aleks Syntek]]) * (2014) «Recuerdas» – (Ft. [[Leonel García]]) * (2014) «Lloran las rosas» – (Ft. Jorge Celedon y Jimmy Zambrano) * (2014) «No podrás» – (Ft. Benny Ibarra) * (2014) «Quiéreme» - (Ft. [[Genitallica & Coda]]) * (2013) «Es mejor así» – (Ft. Reik) * (2013) «Aprendí a llorar/Ven» – (Ft. Veronica Castro) * (2013) «De mano» – (Ft. Leonel García) * (2013) «Te amaré más allá» – (Ft. Hai-Ash) * (2013) «Luces de Nueva York» - (Ft. [[La Sonora Santanera]]) * (2013) «Así era ella» (Electro Mambo Remix) - (Ft. [[Elvis Crespo]]) * (2012) «Besos violentos» - (Ft. [[Naninos Verdes]]) * (2012) «Abre tus brazos» - (Ft. [[Gigi D´Alessio]]) * (2012) «Como la flor» - (Ft. [[Selena Quintanilla Pérez|Selena]]) {{Nueva columna}} * (2012) «Amarte» - (Ft. [[Henry Santos]]) * (2011) «Buenos días amor» - (Ft. [[Karlos Rose]]) * (2011) «Todo en tu vida» - (Ft. [[Myriam Hernández]]) * (2010) «Lo pasado, pasado» - (Ft. [[José José]]) * (2010) «Por amarte así» - (Ft. [[Ana Isabelle]]) * (2010) «Somos el mundo» («We are the world»: Cantar orixinal de Michael Jackson, traducida al español ya interpretada por artistes llatinoamericanos p'ayudar a los damnificados del Terremotu d'Haití) * (2009) «Como todos» - ( Ft. [[Douglas]]) * (2009) «El culpable soy yo» (Remix) - (Ft. [[Rakim & Ken-Y]]) * (2009) «No me digas» (Remix) - (Ft. [[Jayko "El Prototipu"]]) * (2008) «Es amor» - (Ft. [[Yanni]]) * (2008) «La fuerza del destino» - (Ft. [[Yanni]]) * (2008) «Que voy a hacer conmigo» - (Ft. [[Cesar Franco]]) * (2007) «Nada sin tu amor» - (Ft. [[Tamara]]) * (2007) «Golondrina presumida» - (Ft. [[Vicente Fernandez]]) * (2007) «Morena de ojos negros» - (Ft. [[Vicente Fernandez]]) * (2006) «Después de ti... ¿qué?» - (Ft. [[José Feliciano]]) * (2006) «El poder de la música» (en direuto) - (Ft. [[Juan Maaah]]) * (2005) «Mil besos» - (Ft. [[Victor Yturbe - El Piruli]]) * (2002) «Todo para ti» - (Ft. [[Michael Jackson y otros artistes]]) * (2002) «El día que te conocí» - (Ft. [[Armando Manzanero]]) * (2002) «Flying without wings» - (Ft. [[Westlife]]) * (1998) «Pasión» - (Ft. [[Grupu Llende]]) * (1998) «Escondidos» - (Ft. [[Olga Tañón]]) * (1998) «Ella» - (Ft. [[José Alfredo Jiménez]]) * (1997) «Después de ti... ¿qué?» - (Ft. [[Raúl di Blasio]]) * (1981) «Juntos vamos a volar» - (Ft. [[Verónica Castro]]) {{Final columnes}} === Cantares pa telenoveles === {| {{tablaguapa}} |- ! Telenovela !! Cantar !! Añu !! País |- | ''[[Las secretas intenciones]]'' |«Agua nueva» |[[1992]] | |- | ''[[Morelia (telenovela)|Morelia]]'' |«Morelia» |[[1995]] - [[1996]] | |- |''[[Ángela (telenovela)|Angela]]'' |«Alguna vez» |[[1998]] - [[1999]] | |- |''[[La niña de mis ojos]]'' |«Con ella» |[[2001]] - [[2002]] | |- |''[[Azul (telenovela de 2003)|Azul]]'' |«Azul» |[[2003]] | |- |''[[Mujer de madera]]'' |«Mujer de madera» |[[2004]] - [[2005]] | |- |''[[Lobo (telenovela)|Lobo]]'' |«Dame la llave de tu corazón» |[[2012]] | |- |''[[Corona de lágrimas (telenovela de 2012)|Corona de lágrimas]]'' |«Corona de lágrimas» |[[2012]] - [[2013]] | |- |''[[Volver a amar]]'' |«Volver a amar» |[[2014]] | |- |''[[La malquerida (telenovela)|La malquerida]]'' |«La malquerida» (xuntu a [[Reik|Jesús Navarro]] y [[Melissa Robles]]) |[[2014]] | |- |''[[Simplemente María (telenovela de 2015)|Simplemente María]]'' |«Simplemente tú» |[[2015]] - [[2016]] | |- |} == Premios y reconocencies == '''1983''' * Meyor Actor Infantil (Asociación nacional de críticos de Méxicu) '''1992''' * Tv cantante revolución masculina (Premios Tv y Noveles) '''1993''' * (Premiu Yes) * Gallardón a los Grandes (Siempres en Domingo) '''1994''' * «Nunca voy a olvidarte»: “Tema del añu” (Premios Lo Nueso) * “Mozos con Legáu” (Premios Lo Nueso) * «Nunca voy a olvidarte»: “Cantar del Añu” (Billboard) * Reconocencia de la ONX pol cantar «Nunca voy a olvidarte» '''1996''' * “Meyor Artista Masculín” na categoría rexonal mexicana (Premios Lo Nueso) '''1998''' * “Meyor cantar del añu”: «Lo meyor del mio» (Billboard) '''2000''' * “Gavilueta de Plata” (Viña del Mar) * “Meyor Artista Masculín de Banda Llatín” (Premios La to Música) * “Meyor Trayeutoria Xuvenil” (Premios Lo Nueso) * “L'Artista con Más Hits nel Puestu Númberu 1” (Billboard) '''2002''' * “Meyor Intérprete” (Premios Lo Nueso) * “Artista Con Más Temes nel Primer Puestu” (Billboard) * “Meyor Artista del Añu” (Premios Lo Nueso) * “Antorcha de Plata” (Viña del Mar) '''2004''' * “Antorcha de Plata” (Viña del Mar) '''2008''' * Máximu Arguyu Hispano, dau por ''Las Vegas International Press Association'', pola so trayeutoria artística y pola venta de millones de discos nesa ciudá. '''2009''' * Premiu Casandra '''2011''' * “3ᵉʳ Cantante de Fala Hispana más destacáu na historia del Bilboard” * “Artista Pop Llatín” Billboard * La ciudá de Los Angeles destacar poles sos altes ventes con “Mi amigo el Príncipe” * Reconocencia de la ciudá de Santa Elena, Ecuador '''2012''' * “Meyor Artista Masculín Pop” (Premios OI) * “Meyor Artista Masculín” (Billboard) * “Meyor Solista Pop” (Billboard) * “Meyor Balada” (Llunes del Auditoriu) * Reconocencia del gobiernu del Estáu de Guerrero '''2014''' * Premiu Cadena Dial{{ensin referencies}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == * {{Páxina web|http://cristiancastro.com}} * {{facebook|cristiancastrooficial}} * {{Twitter|cristiancastro}} {{NF|1972||Castro, Cristian}} {{Tradubot|Cristian Castro}} [[Categoría:Cantantes de Méxicu]] [[Categoría:Cantautores de Méxicu]] [[Categoría:Compositores de Méxicu]] [[Categoría:Actores y actrices de Méxicu]] [[Categoría:Persones de Ciudá de Méxicu]] ljnyg1hyxcj5my9ri5w1rrb9i7cmo2f 0 150838 3713317 3696731 2022-08-25T10:15:19Z XabatuBot 43102 iguo testu: Músicu mueyu => Música salsa wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Édgar Ricardo Arjona Morales''' {{nym}}, conocíu artísticamente como '''Ricardo Arjona''', ye un [[cantautor]], compositor, arreglista, [[músicu]] y productor musical [[Guatemala|guatemalianu]]. La so música varia dende [[balada|balaes]] a [[pop llatín]], ''[[rock]]'', [[pop rock|pop&nbsp;''rock'']], [[música cubana]], y, más apocayá inclúi [[A capella|actuaciones ''a&nbsp;capella'']] y un amiestu de [[música texana]] y [[música norteña|norteña]], música [[música afroamericana|afroamericana]] y [[música llatina|llatina]]. Envalórase que vendió más de trenta millones de copies de discos a lo llargo de la so carrera y ye consideráu unu de los artistes más esitosos d'Iberoamérica.<ref>{{cita web |títulu=Cola presentación de "Independiente", Ricardo Arjona va volver mañana a Córdoba |url=http://www.cadena3.com/contenido/2012/04/06/95001.asp |obra= |editorial=Cadena 3 |fecha=6 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxjOrUm?url=http://www.cadena3.com/contenido/2012/04/06/95001.asp |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=7 d'abril de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona sale a la cancha de Newell's col so equipu románticu |url=http://www.lacapital.com.ar/escenario/Ricardo-Arjona-sale-a-la cancha-de-Newells-con-el so-equipu-romantico-20120410-0009.html |obra= |editorial=La Capital (Arxentina) |fecha= |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxqh1SR?url=http://www.lacapital.com.ar/escenario/Ricardo-Arjona-sale-a-la cancha-de-Newells-con-el so-equipu-romantico-20120410-0009.html |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=18 d'abril de 2012 }}</ref> Conocíu por el so estilu llíricu, Arjona con frecuencia enceta temes d'amor y temes sociales como'l racismu (el cantar «Ella y él»), transexualidá («Que naide vea»), el secuestru («La nena, bitácora d'un secuestru»), la violación, la inmigración («Moyáu», «Ponte»), l'albuertu («Con una estrella»), la relixón («Jesús verbu non sustantivu»), la psicoloxía («Ayudar, Freud») la prostitución («Marta», «Cita nel chigre», «Neña de la nueche», «Señorita»), los dirixentes políticos qu'esguilen posiciones de poder y escaécense del so orixe y de la xente (« Caudiellu»), la menstruación («De vegada en mes») y fechos contingentes como atentaos terroristes o combalechadures («Mesíes», «Naide sabe aú va»). Hasta 2011, Arjona publicara trece álbumes d'estudiu, un álbum en direutu, nueve [[álbum recopilatorio|escoyetes]] y cuarenta y tres [[senciellu|senciellos]]. Cuatro de los sos álbumes algamaron la primer posición nel [[Top Latin Albums|''Billboard'' Top Latin Albums]] nos [[Estaos Xuníos]] y diez algamaron la primer posición n'[[Arxentina]]. Cuatro álbumes ingresaron nel [[Billboard 200|''Billboard''&nbsp;200]]. Cuatro senciellos algamaron la primer posición nel [[Top Latin Songs|''Billboard'' Top Latin Songs]] y siete senciellos algamaron el puestu númberu unu en [[Latin Pop Songs|''Billboard'' Latin Pop Songs]]. La so obra valió-y numberosos premios y gallardones, incluyendo un [[Grammy]], un [[Grammy Llatín]], un premiu «heriedu llatín»<ref>{{cita web |url=http://www.ascap.com/eventsawards/awards/latinawards/2006/heritage.html |títulu=14th Annual El Premiu ASCAP 2006 – ASCAP Latin Heritage Award honoring Ricardo Arjona |fecha= |obra= |editorial=American Society of Composers, Authors and Publishers |ubicación=Estaos Xuníos |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67ny1XeH8?url=http://www.ascap.com/eventsawards/awards/latinawards/2006/heritage.html |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 }}</ref> según premios de la [[American Society of Composers, Authors and Publishers|Sociedá Americana de Compositores, Autores y Editores]], una [[Antorcha (gallardón)|antorcha]] de plata y d'oru y dos [[Gavilueta (Gallardón)|gaviluetes]] de plata del [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar de 2010]], dos [[Los premios Billboard de la música llatina|premios de la Música Llatina de 2010]] y dos [[premios Orgullosamente Llatín 2010]]. Ye un gran almirador de poetes como [[Pablo Neruda]] y [[Gabriel García Marquez]] y cantautores como [[Silvio Rodríguez]], [[Joan Manuel Serrat]], [[Charly García]] y [[Joaquín Sabina]], a esti postreru dedicándo-y una carta incluyida nel álbum ''Solo'', nel añu 2008. == Biografía == [[Ficheru:Arjona baloncesto.jpg|thumb|left|Ricardo Arjona na so etapa de baloncestista.]] Édgar Ricardo Arjona Morales nació'l 19 de xineru de 1964 en [[Jocotenango]], Guatemala. Los sos padres fueron Ricardo Arjona Moscoso y Nohemí ("Mimi") Morales de Arjona; tien dos hermanes, Ingrid y Verónica Arjona. Vivió la mayor parte de la so infancia na [[Ciudá de Guatemala]], onde empezó la so formación musical.<ref name=adnradio>{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona |url=http://www.adnradio.cl/noticia/ricardo-arjona/20081023/nota/696478.aspx |obra=ADN Radio |editorial=Grupu Prisa |fechaaccesu=23 de marzu de 2012 |ubicación=Chile |fecha=23 d'ochobre de 2008 |urlarchivu=https://archive.is/20130101120301/http://www.adnradio.cl/noticia/ricardo-arjona/20081023/nota/696478.aspx |fechaarchivu=1 de xineru de 2013 }}</ref> A los dolce años, participó nel concursu Festival Infantil Mocedá 74, que ganó col cantar «Gracies al mundu», una composición del so padre.<ref>{{cita publicación |títulu=Los colapsos emocionales de Arjona |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-686145 |obra=[[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]] |editorial=El Tiempu Casa Editorial |fechaaccesu=8 de xunetu de 2012 |ubicación=Colombia |fecha=31 d'ochobre de 2001}}</ref> Anque empezó la carrera d'[[arquiteutura]] y [[inxeniería]], graduar de la Escuela de Ciencies de la Comunicación de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala]] (USAC). Asegura qu'estudió la carrera namái porque quedara mal frente a los sos padres n'arrenunciando pol baloncestu a una beca nuna de les meyores universidaes privaes de Guatemala. Sicasí, a pesar de nun exercer nunca la carrera, sí espertó ciertu interés nél.<ref name=cosme>{{cita web |autor=Cosme, Hector |títulu=Arjona: de Guatemala pal mundu |url=http://www.periodicolaperla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2150:ricardo-arjona-de-guatemala-pa-el mundu&catid=119:articulos&Itemid=342 |obra= |editorial=Periódicu La Perla del Sur |ubicación=Puerto Ricu |fecha=2 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121107110315/http://www.periodicolaperla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2150:ricardo-arjona-de-guatemala-pa-el mundu&catid=119:articulos&Itemid=342 |fechaarchivu=7 de payares de 2012 |fechaaccesu=23 de marzu de 2012 }}</ref> Arjona foi un talentosu baloncestista que xugó pa Lleones de Marte y pa TRIAS.<ref name=terra1>{{cita web |títulu=Biografía de Ricardo Arjona |url=http://www.terra.com.mx/articulo.aspx?articuloid=975400 |obra= |editorial=Terra |fecha=12 d'ochobre de 2010 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011}}</ref> Como miembru del equipu nacional de Guatemala, realizó una xira per Centroamérica. Hasta apocayá, tenía'l récor del xugador guatemalianu con más puntos (78) anotaos nun solu alcuentru de baloncestu.<ref name="B&T">{{cita publicación |url=https://books.google.com/books?id=TRMEAAAAMBAJ&pg=PA23&dq=Ricardo+Arjona#v=onepage&q=Ricardo%20Arjona&f=false |títulu=Arjona Innovates On CD/DVD Set |apellíu=Cobo |nome=Leiba |fecha=4 d'avientu de 2004 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |volume=116 |númberu=49 | issn=0006-2510 |páxina=23 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2011}}</ref><ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona. Biography |url=http://www.allmusic.com/artist/ricardo-arjona-p37108/biography |obra= |editorial=Allmusic, Rovi Corporation |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=24 de marzu de 2012}}</ref> Antes de grabar el so primer discu y mientres cursaba los sos estudios universitarios, foi maestru d'escuela al igual que'l so padre. Enseñó tolos graos nuna escuela primaria llamada Santa Elena III, na que daba clase tres hores. La so páxina autobiográfica señalaba que nel informe d'un funcionariu del Ministeriu d'Educación, unviáu pa evaluar a los alumnos, mentábase que'l nivel d'educación escolar de los alumnos de Arjona yera cimeru al nivel promediu.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona">{{cita web |títulu=Biografía de Ricardo Arjona|url=http://www.ricardo-arjona.net/Biografia.aspx |obra= |editorial=Ricardo-Arjona.net |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=23 de marzu de 2012}}</ref> Cuando tenía 7 años el so padre regaló-y el so primer guitarra y enséñalu a tocar. Empezó a escribir cantares ente los 12 y 13 años. Escribe'l so primer cantar tituláu «Esa ye la mio barca» casi forzadamente, pola mor del reconcomiu de participar dos veces nel Festival Infantil Mocedá 74 (Un festival de cantares inéditos) ganando en dambes ocasiones con cantares del so padre afirmando que yeren de la so autoría. Con esti cantar vuelve ganar per tercer vegada'l festival y salda una delda consigo mesmu. A finales de [[1985]] la so pareya (nesi entós), ensin informa-y de nada entama una cita con una discográfica (casa discográfica) de Guatemala que lo contrata y cola que graba'l so primer discu. Ricardo Arjona dixo en múltiples oportunidaes que nunca quixo ser cantante.[[Ficheru:Ricardo Arjona en su juventud.jpg|thumb|Arjona na so mocedá|343x343px]] La so madre en ciertos momentos encamentába-y qu'arrenunciara de la música, yá que polos tiempos en que vivíen nun yera una bona idea tomar dicha oficiu. Confesó que solamente por contradicir les pallabres de la so madre atopó la so vocación. En 1988 parte de Guatemala escontra [[Arxentina]] pa participar nel [[Festival OTI]] y yá nun vuelve al so país, cosa polo que foi bien criticáu.<ref>{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-686145 |títulu=Los colapsos emocionales de Arjona|work=eltiempo.com}}</ref> Quedar a vivir n'Arxentina por un tiempu, onde por cantar nel Pianu Chigre d'un hotel aseguráben-y habitación y almuerzu, pasaba depués a cantar n'otru chigre cercanu, amás de faelo tamién na [[cai Florida]], onde la mayoría de los artistes caleyeros de la zona presentaben la so propia actuación. Abandona Arxentina y torna por poco tiempu a Guatemala, en 1989 decide partir a [[España]], pero pa poder llegar al so destín tenía que faer una escala nel aeropuertu de la [[Ciudá de Méxicu]], el cantautor enllargó tanto esta escala que Méxicu terminó convirtiéndose na so nueva casa.<ref>{{cita web |url=http://www.todomusica.org/ricardo_arjona/ |títulu=Ricardo Arjona: biografia, semeyes, discos, cantares y videos de Ricardo Arjona – Todomusica.org |publicación=}}</ref> Quedar a vivir un tiempu nun hotel del centru y un hotel pizza, asistía siguíu a un chigre de [[Zona Rosa (Ciudá de Méxicu)|La Zona Rosa]] llamáu ''"La Cucaracha"'', onde un día consiguió a un amigu que lu sacó d'aquel hotel y agospiar per unos díes nel so departamentu, a la fin terminar echando d'este.<ref>{{cita web |url=http://www.soy502.com/articulo/ricardo-arjona-llargu-camín-escontra-trunfu-01 |títulu=Ricardo Arjona: un llargu camín escontra'l trunfu|author=Selene Mejía |publicación=}}</ref> En Méxicu consiguió cites con delles disqueras, dos productores de distintes compañíes pidiéron-y traer diez canciones nun mes pa grabar un discu, cuando Arjona volvió con tou llistu a los dos productores haber despidíu. Nuna de les cites, otru productor n'oyendo un par de los sos cantares díxo-y que dedicar a otra cosa.<ref>{{cita web |url=http://www.buenamusica.com/ricardo-arjona/biografia |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> Cola necesidá de pagar la renta empieza a escribir cantares pa otros artistes, y anque el so cantar «[[La muyer que nun suañé]]», pa la telenovela ''[[Algamar una estrella]]'' na voz d'[[Eduardo Capetillo]] tuvo ente les primeres posiciones, Ricardo Arjona nun llogró nengún tipu d'ingresos por ello, sicasí un executivu de la televisión propúnxolu depués d'escribir la tema de la novela un papel dientro de la mesma, que aceptó ensin pensalo solamente pa llograr daqué de dineru y mintió diciendo qu'había estudiáu teatru nel so país y que tenía esperiencia actuando na televisión.<ref name="carlosrodriguez">{{cita web |url=http://www.laprensa.hn/vivir/espectaculos/372168-98/los-13-momentos-que-marcaron--la vida-de-ricardo-arjona |títulu=Los 13 momentos que marcaron la vida de Ricardo Arjona|author=Carlos Rodriguez|work=Diariu La Prensa}}</ref> [[Sony Music]] depués de refugalo repitíes vegaes roblar por cuenta de un tratu qu'iguó un importante productor y amigu del cantautor, consistente en que si la compañía quería roblar a dos artistes polos que taba interesada, teníen que roblar tamién a Ricardo. Depués d'esperar por casi un añu dempués de ser robláu, decide que yá ye hora de faer el discu y empieza a instalar tou pa la producción y una selmana antes d'empezar, la compañía atayó-y tou y púnxo-y condiciones, pos si quería faer el discu tenía que pagalo él mesmu. Empezó a grabar munches de los sos cantares antiguos en casetes y foise a les editoriales a pidir dineru emprestao en cuenta de estos cantares y con esi dineru graba'l so discu ''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]''. El discu gusta, pero la compañía archivar y nun dexó qu'asocediera namás, hasta que muncho más tarde Arjona atopar polos pasiellos de [[Sony Music]] con Aloysio Reis, el nuevu direutor artísticu de la compañía, quien dempués de quedar encantáu al escuchar el discu, sacar a la lluz y empieza el gran ésitu como cantautor a nivel internacional pa Ricardo Arjona.<ref>{{cita videu |títulu=Histories engarzadas - Ricardo Arjona (Parte 1) [Entrevista con Ricardo Arjona, por Mónica Garza] |persona=Ricardo Arjona |añu=12 de febreru de 2014 |url=https://www.youtube.com/watch?v=szXTD4dSftc |urlarchivu= |fechaarchivu= |mediu=YouTube |editorial= |llocalización= |fechaaccesu= |tiempu= |cita= |id=}}</ref> == Carrera == === Década de 1980: principios y reconocencia temprana === Arjona empezó la so carrera musical a los 21 años,<ref name="terra1"/> cuando robló contratu cola discográfica PolyGram<ref>{{cita web |títulu=Arjona desclasifica los episodios menos glamorosos del so pasu poles discográfiques|url=http://www.emol.com/noticias/magacine/2011/09/26/505071/les razones-de-la independencia-de-arjona.html |editorial=Emol.com |fecha=26 de setiembre de 201 |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2011}}</ref> y grabó el so álbum ''[[Déxame dicir que te amo]]'' (1985). La discográfica intentó crear una imaxe estereotipada de Arjona como amante llatín.<ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona|url=http://www.mtv.com/music/artist/arjona_ricardo/artist.jhtml#biographyEnd|obra=MTV |editorial=Viacom International |fecha= |fechaaccesu=23 de marzu de 2012}}</ref> El cantar titular, «Déxame dicir que te amo», foi llanzada como senciellu. Esti álbum nun entró nes llistes, pero recibió crítiques moderadamente favorables. [[Allmusic]] concedió-y trés de cinco estrelles.<ref name="Allmusic-Dejame dicir">{{cita web |títulu=Déxame dicir que te amo >> Review|url=http://allmusic.com/album/dejame-dicir-que-te-amo-r236313 |obra=Allmusic |editorial=Rovi Corporation |allugamientu= |fecha= |fechaaccesu=7 de xunetu de 2012}}</ref> Por cuenta de la so esperiencia negativa al grabar l'álbum y el so fracasu comercial, decidió abandonar la música pa enseñar na escuela.<ref name=cosme/> A los 24 años, Arjona dio marcha tras y buscó la oportunidá de representar al so país nel [[Festival OTI del Cantar|Festival OTI de 1988]], que tuvo llugar n'Arxentina, col cantar «Con una estrella nel banduyu».<ref name=cosme/> Nes sesiones darréu dempués d'esta decisión, produció'l cantar «S.O.S rescátame».<ref name=adnradio/> El so segundu álbum d'estudiu, ''[[Jesús, verbu non sustantivu]]'' tráxo-y ésitu comercial y crítiques favorables n'América Llatina y los Estaos Xuníos y convirtióse nun [[superventas]] na mayor parte d'América Central.<ref name=adnradio/><ref name=cosme/> === Década de 1990: Ésitu internacional, ''Si'l norte fuera'l sur'' y ''Ensin daños a terceros'' === [[Ficheru:Arjona disco de platino 1998.jpg|thumb|Ricardo Arjona recibiendo discu de platín pol so álbum [[Ensin daños a terceros]] [[1998]].]] Arjona empezó la nueva década como cantante conocíu por toa América Llatina. Dempués de xunise a [[Sony Music]] en 1990 publicó ''[[Del otru llau del sol]]'',<ref name=terra1/> unu de los sos álbumes menos esitosos. Esi mesmu añu empezó a componer cantares pa otros artistes, tales como “La muyer que nun suañé enxamás” pa [[Eduardo Capetillo]], “Tan solo una muyer” pa [[Bibi Gaytán]] y “Detrás de la mio ventana” pal álbum ''[[Nueva yera (álbum de Yuri)|Nueva yera]]'' de [[Yuri (cantante)|Yuri]] (1993). El cantar convertir nun ésitu en 1994, algamando la primer posición mientres tres selmanes en ''Hot Latin Songs'' nos Estaos Xuníos. El so trabayu na [[telenovela]] mexicana ''[[Algamar una estrella]]'', contribuyó a demostrar les sos habilidaes como cantante y compositor.<ref name=adnradio/><ref name=DTMV-HLS>{{cita web |títulu=Top Latin Songs|url=http://www.billboard.com/charts/latin-songs#/charts/latin-songs?chartfecha=29-01-1994 |obra=Billboard|editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=6 de xunu de 2012 |ubicación=EEUU |fecha=29 de xineru de 1994}}</ref><ref name=Billboard-29-01-1994>{{cita web |apellíu=Lannert |nome=John |títulu=Latin Notes |url=https://books.googleco.ve/books?id=HQgEAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es&pg=PA36 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=6 de xunu de 2012 |ubicación=EEUU |páxina=36 |fecha=29 de xineru de 1994}}</ref> Más tarde realizó una versión del cantar nel so álbum recopilatorio, ''[[Trópico (álbum)|Trópico]]'' (2009), xuntu con [[Melina León]]. En 1992, dempués de conocer al presentador Raúl Velasco, Arjona presentar nun masivu del programa musical Siempres en Domingo realizáu n'El Salvador cantando tarrecer “Muyeres” y “Quién diría” del álbum d'estudiu que sería'l so saltu a la fama en Méxicu y a nivel internacional: Animal Nocherniegu. ''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]'', el cuartu álbum d'estudiu de Arjona, foi publicáu'l 09 de febreru de 1993 pola so nueva discográfica [[Sony Music Entertainment|Sony Discos]]. L'álbum vendió 500&nbsp;000&nbsp;copies en 1994<ref name=Lannert>{{cita web |apellíu=Lannert|nome=John |títulu=Pop Roqueros Rules: PolyGram's Pop Rock Rush |url=https://books.googleco.ve/books?id=aggEAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos |páxina=68 |fecha=26 de payares de 1994 |cita=The Guatemalan native sold 500,000 units of his 1992 label debú, ''Animal Nocherniegu''.}}</ref> y llevar a la fama internacional.<ref name=animal1>{{cita web |títulu=Arjona queda confirmáu |url=http://www.listindiario.com.do/entretenimiento/2009/4/16/97979/Arjona-queda-confirmáu |obra= |editorial=Listín Diariu |fecha=17 d'abril de 2009 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011}}</ref><ref name=animal2>{{cita web |títulu=Arjona desclasifica los episodios menos glamorosos del so pasu poles discográfiques |url=http://www.emol.com/noticias/magacine/2011/09/26/505071/les razones-de-la independencia-de-arjona.html |obra= |editorial=Emol.com |fecha=26 de setiembre de 2011 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2011}}</ref> L'álbum, colos senciellos «Muyeres» (#6 en Latin Songs) y «Primer vegada» (#6 en Latin Songs),<ref name=TLS>{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Songs |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=363&g=Singles |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=25 de marzu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> recibió trelce certificaos de Platín y unu de Diamante. <ref name="Terra_Tiempos">{{cita web |títulu=Ricardo Arjona, el canta autor de los tiempos|url=http://www.terra.com/musica/noticias/ricardo_arjona_el_canta_autor_de_los tiempos/oci66221 |obra= |editorial=Terra |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=19 de mayu de 2012 |cita=''If you were to pick only one Arjona album for your collection that wasn't a greatest-hits compilation, this should be the one. ''Hestories'' was a career-defining success for Arjona.''}}</ref> Confirmó la so reputación col llanzamientu de ''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'', el so quintu álbum d'estudiu, que se convirtió nun ésitu con 2&nbsp;millones de copies vendíes en toa América Llatina y recibió ventisiete certificaciones de platín y dos de diamante,<ref name=terra1/> inclusive cuádruple platín n'[[Arxentina]].<ref name="capif">{{cita web |url=http://www.capif.org.ar/Default.asp?PerDesde_MM=0&PerDesde_AA=0&PerHasta_MM=0&PerHasta_AA=0&interprete=Ricardo+Arjona&album=&LanDesde_MM=0&LanDesde_AA=0&LanHasta_MM=0&LanHasta_AA=0&Galardon=O&Tipu=0&ACCION2=+Buscar+&ACCION=Buscar&CO=5&CODOP=ESOP |títulu=Certificaciones arxentines – Ricardo Arjona |fecha= |obra= |editorial=Argentine Chamber of Phonograms and Videograms Producers (CAPIF)|allugamientu= |fechaaccesu=24 de xunu de 2011}}</ref> ''Hestories'' algamó'l puestu #43 en Top Latin Albums.<ref name="TLA">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Albums |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=330&g=Albums |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=9 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> Contenía senciellos d'ésitu como «Te conozo» (#3 nel [[Top Latin Songs]]) y «Señora de los cuatro décades» (#7 nel Latin Songs).<ref name=TLS/> El críticu de Allmusic, Jason Birchmeier, concedió 4,5 estrelles al álbum, afirmando que «Si tuviera qu'escoyer namái un álbum pa la so coleición de Arjona que nun fuera un [[álbum recopilatorio|recopilatorio]] de grandes ésitos, ten de ser este. ''Hestories'' foi un ésitu decisivu na carrera de Arjona».<ref name="Allmusic-Hestories">{{cita web |autor=Birchmeier, Jason |títulu=Histories >> Review |url=http://allmusic.com/album/hestories-r203600/review |obra= |editorial=Allmusic. Rovi Corporation |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=1 de setiembre de 2011}}</ref> El cuartu y quintu álbum d'estudiu fueron los que más vendieron en tola so carrera.<ref name=Mileniu>{{cita web |títulu=Apunta Ricardo Arjona llanzamientu del so nuevu discu "Independiente" |url=http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/5b3f6569861bc7b1ebc8edca2y00a13y |obra=Mileniu Online |editorial=Grupu Mileniu |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2011 |ubicación=Méxicu |fecha=25 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://archive.is/20120903152351/http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/5b3f6569861bc7b1ebc8edca2y00a13y |fechaarchivu=3 de setiembre de 2012 }}</ref><ref name="EMOL">{{cita web |títulu=Arjona desclasifica los episodios menos glamorosos del so pasu poles discográfiques |url=http://www.emol.com/noticias/magacine/detalle/detallenoticias.asp?idnoticia=505071 |obra=El Mercurio Online |editorial=Empreses El Mercurio |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2011 |ubicación=Chile |fecha=26 de setiembre de 2011}}</ref> El 20 d'agostu de 1996 publicó'l so sestu álbum d'estudiu, ''[[Si'l norte fuera'l sur]]''. Foi'l primer álbum nel cual Arjona aventuróse más allá de la tema del amor pa esplorar el [[nacionalismu]] y la [[globalización]], ente otres temes sociopolíticos.<ref name="The Romantic">{{cita web |apellíu=Lannert|nome=John |títulu=Arjona, The Romantic |url=https://books.googleco.ve/books?id=QQ0EAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es |fecha=16 de mayu de 1998 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=3 d'ochobre de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos|páxina=45}}</ref> Incluyía cuatro senciellos, «[[Si'l norte fuera'l sur (cantar)|Si'l norte fuera'l sur]]» (#9 en Latin Pop Songs),<ref name="LPS">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Pop Songs |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=372&g=Singles |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=25 de marzu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> que'l so tema principal ye la rellación ente Estaos Xuníos y América Llatina,<ref name="Billboard-03-05-1997"/> «La to reputación» (#18 en Latin Songs, #2 en Latin Pop Songs), «Enseñástime» (#18 en Latin Pop Songs), y «Ella y él» (#24 en Latin Songs, #8 en Latin Pop Songs).<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> Birchmeier concedió 4,5 estrelles al discu, comentando que «Con tou, ye'l tercer álbum clásicu siguida de Arjona, cada unu distintu del so predecesor».<ref name="Allmusic2">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |url=http://allmusic.com/album/si-el norte-fuera-el sur-r263457/review |títulu=Si El Norte Fuera El Sur >> Review |fecha= |obra=Allmusic |editorial=Rovi Corporation |allugamientu= |páxina= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=1 de setiembre de 2011 |cita=''All in all, it's Arjona's third classic album in a row, each distinct from its predecessor.''}}</ref> ''Billboard'' proclamar el ''Álbum Rock del Añu'' en 1997.<ref name="Billboard-03-05-1997">{{cita web |apellíu=Lannert|nome=John|títulu=The Winners Are... |url=https://books.googleco.ve/books?id=IQ8EAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es&pg=PA28 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos|páxina=28 |fecha=3 de mayu de 1997}}</ref> ''Si'l norte fuera'l sur'' recibió múltiples [[Certificación de ventes discográfiques|certificaciones de platín]] nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa">{{cita web |autor= |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?artist=%22Arjona%2C+Ricardo%22 |títulu=American certifications – "Arjona, Ricardo" |fecha= |obra= |editorial=Recording Industry Association of America |allugamientu= |fechaaccesu=24 de xunu de 2011 |cita=''If necessary, click Advanced, then click Type, then select Latin, then click SEARCH''}}</ref> El 2 de xunu de 1998, llanzó al mercáu'l so séptimu álbum d'estudiu, ''[[Ensin daños a terceros]]''. L'álbum recibió 4 estrelles de Terry Jenkins de Allmusic, quien afirmó que «''Ensin daños a terceros'' sigue la racha d'álbumes realizaos, influyentes de Ricardo Arjona, que destaquen les sos habilidaes melódiques y la so aguda conciencia social».<ref>{{cita web |autor=Jenkins, T. |url=http://allmusic.com/album/ensin davos-a-terceros-r354616/review Allmusic Review |títulu=Allmusic Review |fecha= |obra= |editorial=Allmusic. Rovi Corporation |ubicación=Estaos Xuníos|urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=7 de xunetu de 2012 |cita=''This album continues Ricardo Arjona's streak of accomplished, affecting albums that spotlights both his melodic skills and his sharp social consciousness.''}}</ref> Siendo'l so cuartu álbum consecutivu en recibir crítiques favorables, ''Ensin daños a terceros'' tamién tuvo ésitu comercial, debutando na posición númberu 6 en Top Latin Albums, volviéndose'l so primer álbum n'algamar el ''top 10''.<ref name="TLA"/> Tamién algamó'l puestu #3 na '' Billboard Latin Pop Albums''.<ref name="LPA">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Pop Albums |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=295&g=Albums |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=9 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> Incluyía los ésitos «Dime que non» (#6 nel Latin Songs, #3 en Llatina Pop Songs), y «Mentirosu» (#22 en Latin Songs, #5 n'América Pop Songs).<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> L'álbum recibió múltiples certificaciones de platín nos Estaos Xuníos<ref name="riaa"/> y Arxentina.<ref name="capif"/> Más de 700&nbsp;000&nbsp;copies fueron vendíes.<ref name="Merit">{{cita web |url=http://www.oem.com.mx/eloccidental/notes/n2466002.htm |títulu=Arjona en procesu de "Metamorfosis" |fecha=14 de marzu de 2012 |editorial=L'Occidental |allugamientu=Méxicu |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxeUyC7?url=http://www.oem.com.mx/eloccidental/notes/n2466002.htm |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=29 d'abril de 2012 }}</ref> El 5 d'avientu de 1998, frente a una audiencia de más de 100&nbsp;000&nbsp;persones nel [[Hipódromu]] de la [[Ciudá de Guatemala]], Arjona grabó ''[[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]]'', el so primer álbum en vivu, que foi publicáu en 1999.<ref name="Terra_Tiempos"/> L'álbum tuvo un ésitu moderáu, con certificación d'oru en [[Méxicu]] y de platín nos Estaos Xuníos y Arxentina. El cantar Desnudu» foi un ésitu y convirtióse n'el so primera nᵘ&nbsp;1 en Top Latin Songs.<ref name="TLS"/> N'avientu de 2005, ''Vivu'' vendiera 243&nbsp;000&nbsp;copies nos Estaos Xuníos, el so álbum más vendíu a esa fecha.<ref name="Billboard 10-12-2005">{{cita web |apellíu=Cobo|nome=Leila|títulu=Arjona Tries New Approach For 10th Album |url=https://books.googleco.ve/books?id=ZxMEAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es&pg=PA42 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=5 de xunu de 2012 |páxina=42 |fecha=10 d'avientu de 2005}}</ref> === 2000–2005: ''Galería Caribe'', xira mundial, ''Santu pecáu'' y ''Adientro'' === [[Ficheru:Arjona entrevista Adentro.JPG|thumb|Entrevista mientres la presentación del so discu Adientro 2006.]] El so octavu álbum d'estudiu, ''[[Galería Caribe]]'', foi precedíu pol senciellu «Cuando», que se convirtió nun ésitu comercial y algamó el puestu #1 en ''Billboard Top Latin Songs'' y ''Latin Pop Songs''.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> El cantante comentó que l'álbum costó-y dolce meses y qu'antes d'empezar «tenía más amigos».<ref name="cara_a_cara"/> Tamién afirmó que «Viví namoráu de la cultura y la música del Caribe dende la mio infancia. [...] Llograr con cantares prindar daqué de la enerxía d'esta música que fai volar, pensar y prestase ye imposible, pero nesti intentu que quixera nun terminara nunca, dexé cachos mios que me quedaron a fuercia del encantu que-yos provoca esta tierra».<ref name="cara_a_cara"/> Birchmeier d'[[Allmusic]] concedió 3 estrelles al álbum, mentando que «Con tou, ''Galería Caribe'' ye una entrada interesada nel catálogu de Arjona, que la mayoría de los aficionaos puede pasar por altu ensin perder enforma».<ref name="Allmusic-Galeria Caribe">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |títulu=Galería Caribe, Allmusic Review |url=http://allmusic.com/album/galeria-caribe-r495348/review |obra=Allmusic Review |editorial= |fecha= |fechaaccesu=4 de setiembre de 2011 |idioma=en}}</ref> L'álbum convertir nel so primeru n'ingresar nel [[Billboard 200|''Billboard'' 200]] algamando'l puestu #136, mientres algamando'l puestu #1 en Top Latin Albums y Latin Pop Albums.<ref name="TLA"/><ref name="LPA"/><ref name="BB200">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Billboard 200|url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=305&g=Albums |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=9 de setiembre de 2012|allugamientu=United States}}</ref> Foi gallardoniáu cola certificación de platín en Méxicu,<ref name="amprofon">{{cita web |url=http://www.amprofon.com.mx/certificaciones.php?artista=Ricardo+Arjona&titulo=&categoria=&contenido=buscar |títulu=Certificaciones |fechaaccesu=24 de xunu de 2011 |fecha= |obra=Asociación Mexicana de Productores de Fonogramas y Videgramas |editorial=amprofon.com.mx |ubicación=Méxicu |páxina=}}</ref> Arxentina<ref name="capif"/> y los Estaos Xuníos.<ref name="riaa"/> Los sos trés senciellos yeren «Lo poco que queda de mi»; «Mesíes», qu'algamó'l puestu #19 nel Top Latin Songs y #11 nel Latin Pop Songs; y «A cara o cruz», qu'algamó'l #28 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> Pa promocionar l'álbum, que vendió más d'un millón de copies, Arjona embarcar na ''Xira Galería Caribe'', que s'empecipió en Méxicu en 2000 y terminó en 2001.<ref name="cara_a_cara">[http://archivo.elsalvador.com/noticias/2001/10/4/ESCENARIOS/escen5.html «De frente col Caribe»], artículu en ''[[El Diariu de Güei]]'' (El Salvador). Consultáu'l 19 de mayu de 2012.</ref><ref>[http://www.mi2n.com/press.php3?press_nb=17072 «Ricardo Arjona Launches His Tour, “Galería Cairbe”»], artículu nel sitiu web Music Industry News Network (MusicDish LLC.). Consultáu'l 19 de mayu de 2012.</ref><ref>[http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1280125 «Arjona y la so Galería Caribe»], artículu nel diariu ''El Tiempu''. Consultáu'l 19 de mayu de 2012.</ref> En «Mesíes» Arjona fala sobre un personaxe qu'apaez «na forma d'un magnate ricu y bien armáu con [...] dalgún plan siniestru pal mundu».<ref name="Gurza">Gurza, Agustín (19 de setiembre de 2001): [http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/81448003.html?dids=81448003:81448003&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&fecha=Sep+19%2C+2001&author=AGUSTIN+GURZA&pub=Los+Angeles+Times&desc=Song%27s+Eerily+Prophetic+Lyrics+Have+Arjona%27s+Fans+Buzzing&pqatl=google «Song's Eerily Prophetic Lyrics Have Arjona's Fans Buzzing»], artículu nel diariu ''[[Los Angeles Times]]'' (archivu). Información, ''pay-per-view'' recuperada principalmente na páxina del ''curriculum vitae'' disponible nel PQ Archiver. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Dellos críticos sosteníen que se trataba d'un ataque metafóricu» contra'l [[capitalismu]] y el [[imperialismu]], nomaos como «oxetivos clásicos de Arjona».<ref name="Gurza"/> El cantar convertir nun oxetu de ciertu discutiniu cuando los fanáticos y los críticos señalaron les conexones ente la so tema y los [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]], meses dempués del llanzamientu del cantar, resultando nuna investigación pol [[FBI]].<ref name="FBI">[https://web.archive.org/web/20120715060306/http://archive.laprensa.com.sv/20011013/revista_ecu/ecu2.asp «Pol so cantar “Mesíes” Arjona foi investigáu pol FBI»], artículu nel diariu ''La Prensa''. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> El cantante comentó darréu que «Mesíes» nun tenía nenguna rellación colos atentaos, y que les lletres yeren pura coincidencia.<ref name="Perez">Perez, Juan Carlos (9 d'abril de 2007): [http://www.terra.com.mx/entretenimiento/articulo/81470/El+Mesias+ye+pura+coincidencia.htm «"El Mesíes” ye pura coincidencia»], artículu nel sitiu web Terra. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Afirmó amás que'l FBI nun falara direutamente con él sinón con daquién del so equipu.<ref name="Perez"/> El 19 de payares de 2002, Arjona llanzó al mercáu'l so novenu álbum d'estudiu, ''[[Santu pecáu]]'', precedíu de los senciellos «[[El problema]]», qu'algamó'l #1 nel ''Billboard Top Latin Songs'' y ''Latin Pop Songs'', y «Minutos», qu'algamó'l puestu #5 en Top Latin Songs y #3 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> ''Santu pecáu'' convertir nun ésitu comercial, vendiendo más de 300&nbsp;000&nbsp;copies solo en Méxicu (doble platín),<ref name="amprofon"/> 160&nbsp;000 n'Arxentina (cuádruple platín)<ref name="capif"/> y 200&nbsp;000 nos Estaos Xuníos (doble platín).<ref name="riaa"/> En 2003 Arjona publicó ''[[Llaos B]]'', el so segundu álbum recopilatorio, incluyendo cantares que «nun fueron tan comerciales» y que quería dar una segunda oportunidá por aciu espardimientu radial.<ref>{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona llanzó discu con cantares que nun tuvieron ésitu |url=http://www.eluniverso.com/2003/12/20/0001/259/D259B7AD742149CB9A45C7Y5AF7B1A9F.html |obra= L'Universu |allugamientu=Guayaquil |páxina= |fecha=20 d'avientu de 2003 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2012}} </ref> L'álbum tenía cantares de tolos sos álbumes d'estudiu anteriores. La receición de la crítica foi entemecida. Birchmeier señaló que yera «un puntu d'entrada errónea nel catálogu de Arjona».<ref name="Allmusic-Llaos B">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |títulu=Allmusic Review |url=http://allmusic.com/album/llaos-b-r672095/review |obra=Allmusic Review |editorial= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=6 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |cita=''a misleading entry point into Arjona's catalog.''}}</ref> A pesar d'ello, l'álbum recibió una certificación d'oru en Méxicu.<ref name="amprofon"/> {{Caxa de cita |Yá sía pol valor de la producción recortao y natural, el rendimientu seguru de Ricardo Arjona, o'l so [[lletrista|llirismu]] relevante como siempres, dexa sonrientes a los sos fieles siguidores, tanto como los executivos de [[Sony Music|Norte]]. Magar la instrumentación, execución, y la paleta sónica global d'esti proyeutu ye minimalista y ensin pretensiones, hai una fondura y brillantez nos mesmos. Tan humilde como ye ''Adientro'', l'oyíu del oyente nun se cansa, nin quier más.|Evan C. Gutiérrez, de Allmusic<ref>[http://www.allmusic.com/album/r808825 «Adientro – Ricardo Arjona»]. Allmusic. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.<br />«Be it for the stripped, natural production value, the confident performance of Ricardo Arjona, or his relevant-as-ever lyricism, he's got both his loyal fans and the execs at Norte smiling. While the instrumentation, performance, and overall sonic palette of this project are minimalist and unassuming, there is a depth and brilliance to them. The listener's ear does not tire or want for more, humble as ''Adientro'' is».</ref> | width = 27em | align = right | quoted = 1 }} El 6 d'avientu de 2005, llanzó al mercáu'l so décimu álbum d'estudiu, ''[[Adientro]]''. Yera la primer collaboración de Arjona con [[Tommy Torres]].<ref>[http://elnuevodiario.com.do/app/article.aspx?id=12990 «Arjona vendió 500.000 copies de nuevu discu en Llatinoamérica»], ''El Nuevu Diariu''. Consultáu'l 25 de marzu de 2012.</ref> Nuna entrevista, el cantante comentó que primero fixo una prueba» con Torres, unviándo-y los cantares más novillas y más escures» del álbum, «[[Acompáñame a tar solu]]» y «Iluso».<ref name="Billboard 10-12-2005"/> Torres dixo que «foi a por toes cola primera demo, contratando una banda completa, inclusive una orquesta de cuerdes», que atraxo l'atención de Arjona.<ref name="Billboard 10-12-2005"/> L'álbum foi aclamáu pola crítica, y Evan C. Gutiérrez, de Allmusic, dio-y cuatro estrelles: Arjona comentó que ''Adientro'' foi «un discu bien representativu y descomanadamente completu», y amestó que «tener productores distintos dar munches posibilidaes».<ref name="Billboard 10-12-2005"/> ''Adientro'' convertir nel segundu álbum d'estudiu de Arjona n'ingresar nel ''Billboard 200'', algamando'l puestu #126.<ref name="BB200"/> En Top Latin Albums algamó'l puestu #3, y #2 en Latin Pop Albums.<ref name="TLA"/><ref name="LPA"/> Del álbum ''Adientro'' llanzáronse cinco senciellos: el cantar titular, «[[Acompáñame a tar solu]]» (#7 en Latin Songs, #1 en Latin Pop Songs), «[[Pingüinos na cama]]» cola cantante española [[Chenoa]] (#44 en Latin Songs, #19 en Latin Pop Songs), «Moyáu» con [[Intocable (banda)|Intocable]], la banda americana de música [[música texana|Texana]]/[[Música norteña|Norteña]] (#34 en Latin Songs, #30 en Latin Pop Songs), «A ti» (#14 en Latin Songs, #3 en Latin Pop Songs) y «De vegada en mes» (#49 en Latin Songs, #16 en Latin Pop Songs).<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> L'álbum vendió más d'un millón de copies nel mundu enteru.<ref name=adientro1mill>[https://web.archive.org/web/20140714120514/http://mensual.prensa.com/mensual/contenido/2006/02/23/güei/vivir/511185.html «Arjona considérase “un tipu d'ésitu”»], artículu en diariu ''La Prensa''. Consultáu'l 2 d'ochobre de 2011.</ref> === 2006–2007: Xira Adientro y ''Quién dixo ayeri'' === En 2006, Arjona empecipió la primer etapa de la so xira mundial, denominada ''Xira Adientro''. La xira siguió en 2007 con una segunda etapa na cual visitó más países. Alredor de dos millones de persones asistieron a les actuaciones.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona"/> La xira clausuróse oficialmente'l 14 de setiembre de 2007, na ciudá de [[Barquisimeto]], Venezuela, mientres la Feria Internacional, frente a una audiencia de más de 100&nbsp;000&nbsp;persones.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona"/> El 21 d'agostu de 2007 Arjona llanzó al mercáu'l so quintu álbum recopilatorio, ''[[Quién dixo ayeri]]''. L'álbum ye una coleición de dos discos. El primer discu componer de nueves versiones d'ésitos pasaos, dalgunos d'ellos incluyendo a artistes destacaos como [[Marta Sánchez]] en «Tarde (Ensin daños a terceros)» del álbum ''[[Ensin daños a terceros]]'', [[Panteón Rococó]] en «[[Si'l norte fuera'l sur (cantar)|Si'l norte fuera'l sur]]» del [[Si'l norte fuera'l sur|álbum del mesmu nome]], [[Marc Anthony]] en «Historia de taxi» de ''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'', [[Sandro d'América|Sandro]] en «Realmente nun toi tan solo» de ''Hestories'', y [[Eros Ramazzotti]] en «A ti» del álbum ''[[Adientro]]''. El segundu discu contién versiones remasterizadas de los ésitos nel primer discu, pero nes sos versiones orixinales. Yera la segunda vegada que Arjona collaboró con Torres. L'álbum convertir nun ésitu comercial y tuvo una acoyida positiva de la crítica, con una revisión favorable de Birchmeier (Allmusic), quien comentó que «ente que namái un par de les nueves versiones estrémense estilísticamente de les orixinales, les producciones contemporánees insuflan nueva vida a estos cantares que tienen de ser bien conocíes polos aficionaos de munchos años»,<ref name="birchmeier-Quién Dixo Ayeri">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r1184550|pure_url=yes}}|títulu= Quién Dixo Ayeri > Review| nome=Jason|apellíu=Birchmeier |editorial=Allmusic |fechaaccesu=18 de setiembre de 2011 |cita=''while only a couple of the new versions depart stylistically from the originals, the contemporary productions breathe new life into these songs, which should be well known by longtime fans.''}}</ref> algamando doble platín n'Arxentina<ref name="capif"/> y los Estaos Xuníos,<ref name="riaa"/> y platín en Méxicu.<ref name="amprofon"/> L'álbum recibió tamién certificación d'oru en [[Colombia]], [[Chile]] y [[Venezuela]].<ref name=adn1>[http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_tour_xira_co070907.html «Ricardo Arjona presenta “¿Quién dixo ayeri?” en Colombia y Venezuela»] {{Wayback|url=http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_tour_xira_co070907.html |fecha=20071009094747 }}. ''adnmundo.com''. Consultáu'l 03 d'ochobre de 2011.</ref> Dos de los cantares del álbum fueron llanzaes como senciellos. El primeru, «Quien», un cantar inéditu producida por Torres, algamó'l puestu #21 en Top Latin Songs y llegó al puestu #4 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> El segundu senciellu, «Quiero», algamó #12 en Top Latin Songs y #8 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> === 2008–2010: Nueva discográfica, ''5º pisu'', xira mundial y ''Pocoñina ropa'' === [[Ficheru:Concierto Ricardo Arjona Miami 2009.jpg|thumb|Conciertu en Miami 2009.]] Dempués de pasar la mayor parte de la so carrera con [[Sony]] y [[Sony BMG]], Arjona robló un contratu al llargu plazu con [[Warner Music Group|Warner Music Llatina]] en setiembre de 2008.<ref name="leila1">Cobo, Leila (22 de setiembre de 2008). [http://www.billboard.com/news/ricardo-arjona-signs-with-warner-music-llatina-1003853422.story#/news/ricardo-arjona-signs-with-warner-music-llatina-1003853422.story «Ricardo Arjona signs with Warner Music Llatina»]. Billboard. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Iñigo Zabala, presidente de Warner Music Latin America comentó: «Ye un artista qu'encaxa perfectamente cola nuesa compañía», y que «Somos una discográfica que cunta con un catálogu importante de compositores pop y rock calidable, de la talla de [[Maná (banda)|Maná]], [[Alejandro Sanz]], [[Laura Pausini]], y agora, Arjona».<ref name=leila1/> Arjona anunció'l so oncenu álbum d'estudiu, ''[[5to pisu]]'', el 18 de payares de 2008. L'álbum foi precedíu en setiembre pol primera senciellu, «[[Como duel]]», qu'algamó'l puestu #2 nel Top Latin Songs y #1 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> Nel primer mes l'álbum vendió alredor de 200&nbsp;000&nbsp;copies nes tiendes y llogró discu de platín en [[Méxicu]],<ref name="amprofon"/><ref>{{cita web |url=http://www.entretienes.com/internaCont_idc_297393_id_cat_250.html |títulu=Ricardo Arjona recibe discu d'oru por ventes en Méxicu |fecha=20 de payares de 2008 |obra=Entretienes.com |fechaaccesu=10 d'abril de 2011}}</ref><ref>[http://www.jornadanet.com/Hemeroteca/n.php?a=23751-1&f=20081120 «Ricardo Arjona recibe discu d'oru polos sos 50&nbsp;000&nbsp;copies vendíes en Méxicu»]. ''JornadaNet.com''. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2011.</ref> los Estaos Xuníos,<ref name="riaa"/><ref>[http://www.eltiempo.com.ec/noticias-cuenca/10384-ricardo-arjona-recibe-disco-de-platín/ «Ricardo Arjona recibe discu de platín»]. ''eltiempo.com.ec''. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2011.</ref> España, Arxentina,<ref name="capif"/><ref>[https://web.archive.org/web/20120130183911/http://www.estereofonica.com/ricardo-arjona-recibio-el discu triple-platín-y-sigue-la so-xira-pel interior/ «Ricardo Arjona recibió'l discu triple platín y sigue la so xira pel interior»]. ''EstereoFonica.com''. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2011.</ref>Venezuela,<ref>{{cita web |url=http://www.conciertos10.com/el-nuevu-discu-de-arjona-%E2%80%9C5to-pisu%E2%80%9D-debuta-como-el-numbero-1-en-usa/ |títulu=El nuevu discu de Arjona "5to. Pisu" debuta como'l númberu 1 n'USA |fecha=20 de mayu de 2009 |obra=Conciertos10.com |fechaaccesu=10 d'abril de 2011}}</ref> [[Colombia]], [[Guatemala]], y dellos otros países.<ref name=Uni134>[http://musica.univision.com/noticias/article/2008-11-26/arjona-llogro-estes reconocencies-por «Arjona llogró estes reconocencies poles altes ventes que'l so nuevu discu»]. ''Univision''. Consultáu'l 30 d'abril de 2012.</ref> Debutó nel #1 en Top Latin Albums, convirtiéndose nel so segundu númberu unu nesa llista, y vendió más d'un millón de copies nel mundu enteru.<ref name="TLA"/><ref>[http://www.nacion.com/2010-07-29/Entretenimientu/UltimaHora/Entretenimientu2465948.aspx «Ricardo Arjona ponse tropical nel so nuevu discu»] {{Wayback|url=http://www.nacion.com/2010-07-29/Entretenimientu/UltimaHora/Entretenimientu2465948.aspx |fecha=20120218073631 }}. ''La Nación''. Consultáu'l 11 de mayu de 2012.</ref> L'álbum recibió una nominación al premiu Grammy por [[Premios Grammy Llatinos 2009|Meyor álbum pop llatín]] y una nominación [[Premios Grammy Llatinos 2009|Premiu Grammy Llatín]] pa [[Premios Grammy Llatinos 2009|Meyor Álbum Cantautor]].<ref name=LatinGrammy2009>{{cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/conoz_a_los_nomaos_a_los_grammy_llatinos/oci701873|títulu=Conoz a los nomaos a los Grammy Llatinos|editorial=Terra Networks Méxicu|fecha=19 de setiembre de 2009|fechaaccesu=28 de xineru de 2011|páxina=2}}</ref> L'álbum tuvo una acoyida positiva de la crítica. Birchmeier conceder 3,5 estrelles de 5, comentando que «Más típicu qu'escepcional pa Arjona nesti momentu na so carrera, ''5º pisu'' nun ye tan grande un álbum como fueron los postreros, [...]. Aun así ye sía comoquier un gran álbumsobremanera l'apertura de cantares que remata en "[[Cómo duel]]", y atopamos a Arjona inda nel visu del so arte».<ref name="birchmeier-5to Pisu">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r1446244|pure_url=yes}}|títulu= 5to Pisu > Review| nome=Jason|apellíu=Birchmeier |editorial=Allmusic |fechaaccesu=7 de setiembre de 2010 |cita=''More typical than exceptional for Arjona at this point in his career, ''5to Trío'' isn't as grand an album as his past few, [...], Yet it's a great album all the same, particularly the opening run of songs that culminates with "Como Duel", and it finds Arjona still at the top of his craft.''}}</ref> Ente que [[Warner Music]] llanzó'l so nuevu álbum d'estudiu, [[Sony Music]] publicó un álbum recopilatorio, ''[[A cencielles lo meyor]]''. Esto dio llugar a especulaciones de que les discográfiques taben envolubraos nuna llucha pa ganar les ventes y los fanáticos de Arjona.<ref>(19 de payares de 2008). [http://sonfamosos.com/2008/11/19/sony-bmg-y-warner-music-engarrar por-fans-de-ricardo-arjona/ «Sony BMG y Warner Music engarrar por fans de Ricardo Arjona»] {{Wayback|url=http://sonfamosos.com/2008/11/19/sony-bmg-y-warner-music-engarrar por-fans-de-ricardo-arjona/ |fecha=20130314143022 }}, artículu nel sitiu web Son Famosos. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> ''A cencielles lo meyor'' contenía ésitos d'álbumes anteriores, como ''[[Ensin daños a terceros]]'', ''[[Si'l norte fuera'l sur]]'', ente otros. Esta escoyeta llogró discu d'oru en Méxicu,<ref name="amprofon"/> y platín n'Arxentina.<ref name="capif"/> «[[Ensin ti... ensin mi]]» foi llanzáu como segundu senciellu de ''5º pisu'' y algamó el puestu #4 tantu en Top Latin Songs como en Latin Pop Songs. El 24 d'abril de 2009, Arjona empecipió la xira Quintu pisu. La xira incluyó 123 conciertos nos Estaos Xuníos,<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/616290.html Arjona empecipia xira n'EU]. ''El Universal (Méxicu)''. Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref> España,<ref name=spain1>[http://www.eluniverso.com/2009/04/23/1/1378/CC0DD8B0685Y48958Y289BCABCC25513.html Arjona visita España de mano xira promocional]. ''El Universal (Méxicu)''. Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref><ref>[http://www.latercera.com/contenido/724_121417_9.shtml «Ricardo Arjona torna a España "más maduru y evolucionáu" col so nuevu álbum»] {{Wayback|url=http://www.latercera.com/contenido/724_121417_9.shtml |fecha=20120326003937 }}. ''La Tercera'' (Santiago de Chile). Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref> Arxentina,<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/633310.html «Ricardo Arjona lleva la so xira a Arxentina»]. ''El Universal'' (Méxicu). Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref><ref name=arxentina2>[http://www.rpp.com.pe/2009-11-12-ricardo-arjona-remato-con-gran-exito-xira-per-arxentina-y-chile-noticia_222131.html Ricardo Arjona remató con gran ésitu xira per Arxentina y Chile]. ''RPP Perú''. Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref> Guatemala, Colombia, Venezuela y Méxicu, ente munchos otros países d'América Llatina ente ellos Paraguay y terminó'l 18 de xunu de 2010 en Bolivia. {{caxa de cita|Nun discutiniu sobre la tema del cantar «Ponte», Arjona comentó: «Anque munchos crean que ye una tema triada, nun lo ye pa un cubanu, sía na [[Cuba|isla]] o en [[Florida]]. L'actualidá d'esta disputa nun tuvo frenu dende 1959 y nunca vi daqué más repugnante que la rivalidá ente persones causada por fuercies polítiques. [[Hugo Chávez|Chávez]] puede engarrase con [[Álvaro Uribe|Uribe]], [[Fidel Castro|Fidel]] con [[Barack Obama|Obama]], pero que tien que ver esto con que dos primos de tercer xeneración herieden una enemistá por un asuntu de política[?]».|—Ricardo Arjona.<ref name="Arjona-Ponte"/>|width=300px|align=left}} La xira ''Quintu pisu'' foi una de les xires más esitoses enxamás realizaes por un artista llatín, con más d'un millón d'asistentes en 19 países.<ref name=prensalibre1>[https://web.archive.org/web/20100615191940/http://www.prensalibre.com/escenariu/espectaculos/Ricardo-Arjona-Quintu-Pisu-Guatemala_0_277772478.html Ricardo Arjona va cerrar la so xira Quintu pisu en Guatemala]. ''Prensa Llibre''. Consultáu'l 15 de setiembre de 2011</ref> En 2010 recibió la Xira Llatina del Añu» de ''[[Billboard Latin Music Awards]]'' pa esta xira.<ref name=prensalibre1/> El 26 de febreru de 2010, participó nel [[LI Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival Internacional del Cantar en Viña del Mar]] como unu de los meyores actos.<ref>[http://www.elparadiario14.cl/admin/render/noticia/18636 «Festival de Viña 2010: Ricardo Arjona ye'l nuevu confirmáu»], ''El Paradiario&nbsp;14''. Consultáu'l 29 de marzu de 2012.</ref> La so actuación foi siguida pola cantante colombiana [[Fanny Lu]]. Una hora dempués de l'actuación de Lu, un masivu [[Terremotu de Chile de 2010|terremotu de 8,8 graos de magnitú]] afectó a les rexones del centro-sur de Chile. En [[rede social|redes sociales]], Arjona foi culpáu en tonu de chancia, con comentarios tales como «cuando Arjona tríe suelu en cualesquier parte... ¡tome precuros!», faciendo referencia tamién al [[terremotu de Méxicu de 2010|terremotu sentíu en Méxicu]] dempués de la llegada del cantante.<ref>[http://www.laopinion.com/article/20120322/ENTRETENIMIENTU03/303229896/-1/ENTRETENIMIENTO «Red sociales “culpen” a Arjona del terremotu»]. ''La Opinión'', 21 de marzu de 2012. Consultáu'l 29 de marzu de 2012.</ref><ref name=laextra>(24 de marzu de 2012). [http://laextra.mx/arjona-ye-blancu-de-chancies-en redes sociales-por culpa-de-terremotos/ «Arjona ye blancu de chancies en redes sociales por culpa de terremotos»] {{Wayback|url=http://laextra.mx/arjona-ye-blancu-de-chancies-en redes sociales-por culpa-de-terremotos/ |fecha=20120328211629 }}. ''La Extra'' (Méxicu). Consultáu'l 29 de marzu de 2012.</ref> Dempués de la xira, Arjona anunció'l so docenu álbum d'estudiu,'' [[Pocoñina ropa]]'', que foi publicáu'l 24 d'agostu de 2010.<ref>[http://elnuevodiario.com.do/app/article.aspx?id=207733 «Ricardo Arjona llanza n'agostu'l so nuevu discu, “Pocoñina ropa”»]. ''El Nuevu Diariu''. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Foi precedida pol llanzamientu de la senciella «Ponte», una oda a la [[L'Habana]], la ciudá capital de Cuba.<ref name="Arjona-Ponte">[http://www.elcolombiano.com/BancoConocimiento/A/arjona_canta_agora_con_pocoñina_ropa/arjona_canta_agora_con_pocoñina_ropa.asp "Arjona canta agora con pocoñina ropa"]. Elcolombiano.com. (26 d'agostu de 2010) Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> El cantar nun llogró entrar nos niveles cimeros de les llistes ''Billboard'', y aparentemente foi prohibida en Cuba.<ref>Milanés Despaigne, Jorge (2 de febreru de 2011). [http://www.havanatimes.org/sp/?p=12625 «Vamos faer una ponte»]. ''Havana Times'' (Miami). Consultáu'l 23 d'abril de 2012.</ref> L'álbum convertir nel so terceru n'algamar el #1 en ''Billboards Top Latin Albums''.<ref name="TLA"/> Dientro de dos selmanes del so llanzamientu, l'álbum recibió una certificación d'oru en Chile, Estaos Xuníos, Colombia y [[Puertu Ricu]], y una certificación de platín en Méxicu y Arxentina.<ref>[http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2010/230567/6/debuta-ricardo-arjona-en-llistes-de-ventes-de-eu.htm Debuta Ricardo Arjona en llistes de ventes d'EU].</ref> L'álbum marcó un cambéu nel soníu de Arjona, que'l mesmu llamó una versión desaposiada» de la so música.<ref name=unionradio1>[http://www.unionradio.net/ActualidadUR/Nota/visorNota.aspx?id=52024&tpCont=1 «Arjona desnuda los sos cantares en “Pocoñina ropa”»] {{cita web |url=https://www.webcitation.org/6BXJoRdAS?url=http://www.unionradio.net/ActualidadUR/Nota/visorNota.aspx?id=52024&tpCont=1 |fecha=20121019182233 }}. Union Radio. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Birchmeier dio-y al álbum una crítica positiva, diciendo que yera un esfuerciu acústicu desaposiáu», pero calificándolo de «impresionante».<ref name="birchmeier-Pocoñina Ropa">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |títulu=Pocoñina Ropa, Allmusic Review |url=http://www.allmusic.com/album/pocoñina-ropa-mw0002016800 |obra=Allmusic Review |editorial= |fecha= |fechaaccesu=4 de setiembre de 2011 |idioma=en }}</ref> Del álbum ''Pocoñina Ropa'' fueron llanzaos otros dos senciellos más, «Vida», un cantar que'l cantante dedicó al so padre que finara apocayá,<ref>[http://www.eluniversal.com/2010/11/17/til_ava_recuerda-ricardo-arj_17A4744331.shtml «Recuerda Ricardo Arjona al so padre en tema autobiográfica»]. ''El Universal'' (Venezuela). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref><ref>[http://www.el-carabobeno.com/portada/articulo/3875/ricardo-arjona-llanza-la so-senciellu-vida «Ricardo Arjona llanza la so senciellu “Vida”»] {{Wayback|url=http://www.el-carabobeno.com/portada/articulo/3875/ricardo-arjona-llanza-la so-senciellu-vida |fecha=20150923234921 }}. ''El Carabobeño'' (Venezuela). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref><ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona llega a Guatemala p'allegar al funeral del so padre |url=http://www.prensalibre.com/noticias/Ricardo-Arjona-Guatemala-allegar-funeral_0_343765737.html |obra= |editorial= |fecha=28 de setiembre de 2010 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}</ref> y «Marta», un cantar autobiográficu que la so [[videu musical]] protagoniza [[Edith González]].<ref>[https://web.archive.org/web/20120312190426/http://prensalibre.com/escenariu/espectaculos/Ricardo_Arjona-Marta-Pocoñina_Ropa-video_0_449355368.html «Arjona va presentar el video “Marta”, protagonizáu por Edith González»]. ''Prensa Llibre''.</ref> Dambos, al igual que'l primera senciellu, nun consiguieron enforma ''[[airplay]]'' nos Estaos Xuníos, y nun tuvieron bones resultancies nes llistes. === 2011–2012: ''Independiente'', Metamorfosis y xira mundial === Arjona llanzó'l so decimoterceru álbum d'estudiu, ''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'', el 4 d'ochobre de 2011. Convertir nel so cuartu álbum a debutar algamando la primer posición en Top Latin Albums na selmana rematando'l 22 d'ochobre; y nuna selmana algamó oru en [[Chile]], [[Estaos Xuníos]] y [[Méxicu]], y platín en [[Venezuela]] y [[Arxentina]].<ref name=indep2>[http://musica.univision.com/noticias/article/2011-10-12/ricardo-arjona-billboard-independiente-discu-oro «Ricardo Arjona, de nuevu nel visu con “Independiente”»]. ''Univision Música''. Consultáu'l 12 d'ochobre de 2011.</ref> ''Independiente'' foi'l so primer llanzamientu como artista independiente, apaeciendo na so propia discográfica [[Metamorfosis (sellu)|Metamorfosis]], una compañía que creó pa reorientar la so carrera.<ref name=indep2/> L'álbum foi distribuyíu por Warner.<ref name=itunes>[https://web.archive.org/web/20110927095003/http://itunes.apple.com/mx/album/l'amor-single/id457758007?ign-mpt=uo%3D4 L'Amor – Single – Ricardo Arjona] ''[[iTunes]]''. Consultáu'l 9 d'ochobre de 2011.</ref> ''Billboard'' señaló que, a pesar de qu'otres bandes decidieron volvese independiente dempués de trabayar con grandes compañíes discográfiques, Arjona foi de llueñe l'artista más importante pa faelo nel mundu del pop llatín.<ref name=indep34>(7 de xunetu de 2011). [http://www.sandiegored.com/noticias/14853/Ricardo-Arjona-sacara-un-nuevu-discu-so-el so-propiu-sellu-independiente/ «Ricardo Arjona va sacar un nuevu discu sol so propiu sellu independiente»]. ''San Diego Rede''. Consultáu'l 30 d'ochobre de 2011.</ref> {{Caxa de cita |«Dientro de la pallabra independiente, anque suena a llibertá estrema, hai una cantidá enorme de compromisos y la responsabilidá de poder alministrar, de la meyor manera posible, la independencia». :—Ricardo Arjona.<ref>(4 d'ochobre de 2011). [https://web.archive.org/web/20120405073044/http://www.el-nacional.com/noticia/3648/21/Ricardo-Arjona:-Toi-empezando-de-nuevu-y gústame.html «Ricardo Arjona: Toi empezando de nuevu y gústame»]. ''El Nacional'' (Venezuela). Consultáu'l 15 d'ochobre de 2011.</ref> | width = 25em | align = right | quoted = 1 }} El primer senciellu de ''Independiente'' yera «[[L'amor (cantar de Ricardo Arjona)|L'amor]]», llanzáu en 23 d'agostu.<ref name=itunes/> Nos Estaos Xuníos, el cantar algamó'l puestu #1 en Top Latin Songs, el so cuartu númberu esa llista,<ref name="TLS"/> y #1 en Latin Pop Songs.<ref name="LPS"/> Tamién se convirtió nun ésitu nel restu d'América Llatina, algamando'l puestu #1 en dellos países.<ref name=latincharts1>(30 de setiembre de 2011). [http://www.larazon.com.ar/show/Arjona-independiente_0_282000146.html «Un Arjona "independiente"»]. ''La Razón''. Consultáu'l 15 d'ochobre de 2011.</ref> El segundu senciellu del álbum,«[[Fuisti tu]]», foi una collaboración cola cantautora guatemaliana [[Gaby Moreno]]. En febreru de 2012 el cantar algamó'l top 20 de Top Latin Songs, y #1 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> El 29 de marzu,'' Billboard'', confirmó que Gaby Moreno roblara tamién con Metamorfosis.<ref name="Aguila">Aguila, Justino (29 de marzu de 2012). [http://www.billboard.biz/bbbiz/genre/latin/gaby-moreno-signs-with-ricardo-arjona-s-1006622152.story «Gaby Moreno Signs With Ricardo Arjona's Metamorfosis»]. Billboard. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> «Cuando cumplí 17 años, fui contratada por un sellu bien importante nos Estaos Xuníos, [...], pero yo nun me sentía cómoda cuando me dixeron cualos yeren los cantares que teníen qu'entrar en producción», afirmó la cantante nun comunicáu.<ref name="Aguila"/> La xira ''Metamorfosis World Tour'',<ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona empieza la so Metamorfosis editorial=Infobae |fecha=25 de xineru de 2012 |url=http://america.infobae.com/notas/42808-Ricardo-Arjona-empieza-la so-Metamorfosis |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}</ref><ref>[http://ricardoarjona.com/2011/12/02/arrinca-xirar-metamorfosis-world-tour-en-xineru-2012/ «Arrinca xirar “Metamorfosis World Tour” en xineru de 2012»]. ''Ricardo Arjona Official Website''. Consultáu'l 16 d'avientu de 2011.</ref> empecipióse'l 27 de xineru de 2012 en [[Toluca]],<ref name="peralta">Peralta, Karina (14 d'avientu de 2011). [http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/ad85y60f5eb11cd60y06af3916c8fe8a «Ricardo Arjona va traer “Metamorfosis” a Tampico»]. ''Mileniu''. Consultáu'l 16 d'avientu de 2011.</ref> onde se punxera en marcha toles sos xires de conciertos anteriores. La xira fixo un percorríu per América Llatina, América del Norte y dellos países d'Europa.<ref name=peralta/> El 22 de marzu de 2012 surdió un discutiniu en redol a una supuesta llei n'[[Irán]] prohibiendo la música de Arjona,<ref name=laextra/> según un informe de la canal de televisión venezolanu [[Globovisión]], y dellos periódicos rexonales.<ref name="Moscatel">{{cita web |autor=Moscatel, Susana |títulu=Ahmadineyad vs. Arjona |url=http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9134034 |obra= |editorial=Mileniu |fecha=23 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxuhUmC?url=http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9134034 |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=30 de marzu de 2012 }}</ref><ref>SDP Noticies (22 de marzu de 2012). [http://www.vanguardia.com.mx/daranpenademuerteaquienescuchemusicadericardoarjonaeniran-1245767.html «Van Dar pena de muerte a quien escuche música de Ricardo Arjona n'Irán»]. La Vanguardia (Mexico). Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Esta afirmación resultó ser falsa<ref>(23 de marzu de 2012). [http://www.avn.info.ve/node/104885 «Medios privaos venezolanos espublicen falsa información sobre Irán»]. Axencia Venezolana de Noticies. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> y darréu Globovisión emitió una sida.<ref>[https://web.archive.org/web/20120618162603/http://www.globovision.com/news.php?nid=223353 «Información d'Irán sobre Ricardo Arjona sería productu d'una chancia»]. [[Globovisión]]. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Ente'l 31 de marzu y 1 d'abril Arjona viaxó a Guatemala como parte de la so xira mundial. Pa los dos conciertos nel [[Estadio Mateo Flores]] vendiéronse toles entraes, faciendo de Arjona el primer artista na historia de Guatemala en llograr esta fazaña.<ref>(3 d'abril de 2012). [http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/conciertu-de-ricardo-arjona-ruempe-records-en-el so-pais-natal,y396b98c29976310VgnVCM3000009acceb0aRCRD.html «Conciertu de Ricardo Arjona ruempe récores nel so país natal»]. Terra. Consultáu'l 7 d'abril de 2012.</ref> El 9 d'abril de 2012, la empresa de telecomunicaciones estauxunidense [[AT&T]] empezó a tresmitir un anunciu de promoción del teléfonu [[Nokia|Nokia Lumia 900]] nel cual participa'l cantante.<ref>[https://web.archive.org/web/20120418070841/http://www.ricg.com/marketing_articles/digital_marketing/att_gets_multi_cultural_with_multi_channel_campaign/ «AT&T gets multi-cultural with multi-channel campaign»]. RICG. Consultáu'l 15 d'abril de 2012.</ref> Sol títulu ''«The Shoot»'', l'anunciu amuesa un adolescente usando'l so teléfonu pa rexistrar un recital de Arjona, y depués amosa-y lo a la so madre. Tamién inclúi'l cantar «La mio novia ta poniéndose vieya» del álbum ''Independiente'', y foi llanzada nel [[Día de la madre]].<ref>[https://web.archive.org/web/20120413212014/http://www.marketwatch.com/story/consumer-empowerment-at-the-forefront-of-atts-new-ad-campaign-featuring-national-spots-on-major-spanish-language-networks-2012-04-11 «Consumer empowerment at the forefront of AT&T's new ad campaign featuring national spots on major spanish-language networks»]. ''Market Watch''. Consultáu'l 15 d'abril de 2012.</ref> Al 16 d'abril de 2012, ''Metamorfosis World Tour'' algamara a más de 400&nbsp;000&nbsp;aficionaos, de los cualos unos 160&nbsp;000 yeren de los sos conciertos del 12 a 15 d'abril en [[Buenos Aires]].<ref>Efe (16 d'abril de 2012). [http://www.rpp.com.pe/2012-04-16-ricardo-arjona-ruempe-record-en-buenos-aires-noticia_472538.html «Ricardo Arjona ruempe récor en Buenos Aires»]. ''RPP Noticias''. Consultáu'l 18 d'abril de 2012.</ref> El 25 d'abril, el conciertu en [[Ciudá de Mendoza|Mendoza]] tuvo una asistencia de 24&nbsp;000&nbsp;persones, rompiendo la marca establecíu por [[Luis Miguel]] 10&nbsp;años antes, y asina Arjona convertir nel artista de mayor recaldación na historia d'esta provincia.<ref>Trapé, Oscar (25 d'abril de 2012). [http://www.diariouno.com.ar/espectaculos/Arjona-convoco-a-mas-de-24.000-persones-en-l'Estadiu-Malvines-Arxentines-20120426-0003.html «Arjona convocó a más de 24.000 persones nel Malvines Arxentines»]. ''Diariu Unu''. Consultáu'l 25 d'abril de 2012.</ref> Hores antes de la so actuación nel [[estadio Malvines Arxentines]] de Mendoza, hubo una quema cerca d'una de les entraes del complexu.<ref>Abraham, Leandro (25 d'abril de 2012). [http://www.sitioandino.com/nota/34592-a-hores-del show-de-arjona-hubo-una-importante-quema-en-l'estadiu-malvinas/ «A hores del show de Arjona, hubo una importante quema nel estadiu Malvines»]. ''Sitiu Andín''. Consultáu'l 25 d'abril de 2012.</ref> El tercer senciellu del álbum ye «Cavernícoles» que s'asitió nel Top 20 de la clasificación de [[Monitor Llatín]] na categoría Pop Méxicu.<ref>{{cita web |títulu=Charts monitorLATINO Méxicu|url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=9&formatu=1&pais=1|fechaaccesu=6 de marzu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150402163528/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=9&formatu=1&pais=1|fechaarchivu=2 d'abril de 2015}}</ref> === 2014: ''Viaxe'' === ''[[Viaxe (álbum)|Viaxe]]'' ye'l nome del decimocuartu álbum d'estudiu del cantautor guatemalianu Ricardo Arjona. Foi llanzáu al mercáu'l 29 d'abril de 2014 y ye una producción de Arjona cola collaboración de Dan Warner, Lee Levin y Tommy Torres, ente otros. L'álbum ye'l segundu llanzamientu independiente de Arjona y foi publicáu por [[Metamorfosis (sellu)|Metamorfosis]], el so propiu sellu discográficu, y distribuyíu por Warner. El primer senciellu foi «[[Apnea (cantar)|Apnea]]», llanzáu'l 3 de marzu.<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/ricardo-arjona-estrena-apnea-primer-senciellu-de-viaxe-el so-nuevu-discu |títulu=Ricardo Arjona estrena "Apnea", primer senciellu de <em>Viaxe</em>, el so nuevu discu - PeopleenEspanol.com|work=PeopleenEspanol.com}}</ref> Nos Estaos Xuníos algamó'l puestu númberu 2 en [[Latin Pop Songs]],<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/364953/ricardo%20arjona/chart?f=372 |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> y el puestu númberu 10 en [[Hot Latin Songs]].<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/364953/ricardo%20arjona/chart?f=363 |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> Llogró tamién algamar el puestu númberu 1 en países d'América Llatina como Venezuela y Méxicu, convirtiéndose asina n'otru ésitu del cantautor. El cantar ye dedicada a'l so madre y definir en delles entrevistes como'l momentu en qu'ella muerre. El segundu senciellu del álbum foi «[[Lo poco que tengo (cantar)|Lo poco que tengo]]» llanzáu'l 29 d'abril. Algamó'l puestu númberu 17 en Hot Latin Songs y puestu númberu 3 en Latin Pop Songs nos Estaos Xuníos. Llogró asitiase en bonos puestos alredor d'América Llatina. === 2017–presente: ''Circo Soledad'' === ''[[Circo Soledad]]'' ye'l nome del decimoquintu álbum d'estudiu del cantautor guatemalianu Ricardo Arjona. Foi llanzáu al mercáu'l 21 d'abril de 2017 y ye una producción de Arjona cola collaboración de Llei Levin y Dan Warner. Esti álbum foi publicáu por [[Metamorfosis (sellu)|Metamorfosis]], el so propiu sellu discográficu, y distribuyíu por Warner. El primer senciellu foi «[[Ella (cantar de Ricardo Arjona)|Ella]]», llanzáu'l 10 de marzu 2017.<ref>{{cita web |url=https://www.debate.com.mx/show/Arjona-llanza-Ella-primer-senciellu-de-Circo-Soledad-20170311-0215.html |títulu=Arjona llanza "Ella", primer senciellu de "Circo Soledad" - Alderique.com.mx|work=alderique.com.mx}}</ref> Nos Estaos Xuníos debutó nel puestu númberu 1 en [[Latin Pop Songs]],.<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/latin/7784734/ricardo-arjonas-circo-soledad-non-1-latin-pop |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> Llogró tamién algamar el puestu númberu 1 en países d'América Llatina como Venezuela y Méxicu, convirtiéndose asina n'otru ésitu del cantautor. El segundu senciellu del álbum foi «[[Romiendu al Corazón]]» llanzáu'l 29 d'abril, entós que'l cantautor creara un concursu por que los sos fans escoyeren el cantar que sería'l segundu single. Dempués de dos selmanes de votaciones y col 54% de los votos, Romiendu al Corazón foi'l cantar ganador.<ref>{{cita web |url=http://ricardoarjona.com/romiendu-al-corazon-ganadora-del-titulo-segundu-senciellu-del discu-circo-soledad/ |títulu=Romiendu Al Corazón, Ganadora del Títulu SEGUNDU SENCIELLU - ricardoarjona.com|work=ricardoarjona.com}}</ref> Xirar “Circo Soledad”, empezó a mediaos del 2017. Esta serie de conciertos va percorrer Llatinoamérica<ref>{{cita web |url=https://adondeirhoy.com/conciertos-en Costa rica/ricardo-arjona-circo-soledad-costa-rica|títulu=Conciertu de Ricardo Arjona Circo Soledad en Costa Rica 2018|fechaaccesu=21 de payares de 2017|autor=adondeirhoy.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=adondeirhoy.com|editorial=|idioma=español}}</ref><ref>{{cita web |url=https://adondeirhoy.com/conciertos-en Costa rica/arjona-en Costa rica-2018|títulu=Arjona trai nuevamente un espectáculu bien visual|fechaaccesu=3 de xineru de 2018|autor=adondeirhoy.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=adondeirhoy.com|editorial=|idioma=español}}</ref><ref>{{cita web |url=https://adondeirhoy.com/fotos/concierto-ricardo-arjona-en Costa rica-2018|títulu=Conciertu Ricardo Arjona en Costa Rica 2018|fechaaccesu=21 de payares de 2017|autor=adondeirhoy.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=adondeirhoy.com|editorial=|idioma=español}}</ref>, Canadá y Estaos Xuníos; y dempués de 8 años va tornar a Europa en llugares emblemáticos como Londres, París, Madrid y Barcelona. == Vida privada == En 1988 mientres el so pasu per Arxentina conoz a la [[Puertu Ricu|portorricana]] Leslie Torres con quien empecipia un romance qu'inclusive supera la separación xeográfica de la pareya cuando Ricardo Arjona decide quedase en Méxicu.<ref>{{cita web |url=http://lavidadericardoarjona.blogspot.com/ |títulu=La vida de Ricardo Arjona|author=Nelmary Carolina |publicación=}}</ref> Leslie dacuando visitar, hasta qu'en [[1992]] casar en [[Las Vegas]] de forma improvisada. Antes de llegar a Las Vegas decide probar suerte nun casino xugando al [[Black Jack]] y pierde casi tol dineru que llevaba. Al llegar a Las Vegas depués d'instalase nun hotel, col pocu dineru que-y quedaba vuelve probar suerte xugando y fai fortuna.<ref>{{cita web |url=http://www.prensalibre.com/vida/escenario/ricardo-arjona-en-diez-tono-de-la so-cancion-personal |títulu=Ricardo Arjona, en diez tono del so cantar personal|work=Prensa Llibre}}</ref><ref name="carlosrodriguez"/> Ente la emoción decide casase yá que nuna ilesia vendíen un paquete de matrimoniu con [[Limusina]] incluyida. Nel mesmu añu en que se casen naz [[Adria Arjona]], la primer fía d'esti matrimoniu (anguaño una prometedora actriz na televisión d'Estaos Xuníos y nel cine) y dos años más tarde en 1994 naz Ricardo, el so segundu fíu. Depués de diez años de matrimoniu, nel 2002, anuncien la so separación, pero ye en 2005 onde queden llegalmente separaos, yá que mientres 3 años engarren la custodia de los sos fíos nun procesu nel qu'ella lo acusa de violencia.<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/583222.html |títulu=El Universal - - Ricardo Arjona concreta'l so divorciu |fecha=27 de xunu de 2013 |publicación=}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/tres-seis-ano-ricardo-arjona-yá-esta-divorciáu |títulu=Tres seis años, Ricardo Arjona yá ta divorciáu|work=PeopleenEspanol.com}}</ref>Nel 2010 conoz a Daisy Arvelo, una modelu venezolana cola que caltién la so rellación hasta l'actualidá y con quien tien el so tercer fíu: Nicolas. El 27 de setiembre d'esi mesmu añu, fina a los sos 78 años de edad Ricardo Arjona Moscoso, padre de Ricardo Arjona.<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/muerre-el padre-de-ricardo-arjona |títulu=Muerre'l padre de Ricardo Arjona|work=PeopleenEspanol.com}}</ref> Tres años dempués, el 4 d'avientu de 2013, a los sos 71 años fina Nohemí Morales, madre de Ricardo Arjona.<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/131204/fallecio-la madre-de-ricardo-arjona |títulu=Finó la madre de Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> == Música y estilu == [[Ficheru:Ricardo Arjona en Viña del Mar 2010.jpg|left|miniaturadeimagen|Viña del Mar 2010.]] Anque'l principal estilu musical de Arjona ye [[pop llatín]], el so estilu varió a lo llargo de los años. A diferencia del primer álbum ''[[Déxame dicir que te amo]]'' nel cual predomina la balada, nos dos últimos álbumes Arjona esperimentó con una variedá d'estilos pop/rock. Nel so álbum ''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]'' entrepola enerxéticos cantares de rock y balaes sentíes, y na [[instrumentación musical|instrumentación]] apodera la guitarra, sintetizador y batería.<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/animal-nocherniegu-r176503/review «Animal Nocherniegu > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> En ''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'', cada cantar ye distinta y l'instrumentación ye variada. Utilizáronse alredor de dos docenes de preseos nel álbum, incluyendo cuernos, pianu, [[Órganu Hammond|Hammond B-3]] y cuerdes.<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/hestories-r203600/review «Hestories > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> En ''[[Si'l norte fuera'l sur]]'' el tonu ye menos exuberante y l'álbum carauterizar por cantares íntimos sobre amor, cultura y política. La mayoría de los cantares foi escrita por Arjona en 1995 mientres taba de xira<ref name=sielnorte>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/si-el norte-fuera-el sur-r263457/review «Si El Norte Fuera El Sur > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> y realizáronse de forma acústica con dellos toques [[Música del Caribe|caribeños]]. Ensin cuntar un par de cantares rock, los cantares del álbum son bastante uniformes en tonu y tempo.<ref name=sielnorte/> En ''[[Galería Caribe]]'', Arjona esploró la música afrocaribeña, emplegando soníos y ritmos tradicionales como [[guaracha]], [[bachata]], [[merengue (xéneru musical)|merengue]] y [[música salsa|mueyu]].<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/galeria-caribe-r495348/review Galeria Caribe – Ricardo Arjona]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> En ''[[Santu pecáu]]'' esperimentó col usu de soníos sinfónicos nes sos balaes, metanes dellos cantares de rock nun estilu asemeyáu al de ''[[Ensin daños a terceros]]''.<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/santu-pecáu-r616342/review «Santu Pecáu > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Nesti álbum incluyóse la cantar «La Nena (bitácora d'un secuestru)», na cual Arjona rellata la historia d'una nueva secuestrada pol so tíu.<ref>[http://www.eluniverso.com/2006/07/04/0001/259/87FEB244F2754937A84556C9110F842B.html «Arjona conderga'l secuestru en nueva tema musical»]. L'Universu. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> En 2005 Arjona adoptó un nuevu soníu en ''[[Adientro]]''. Gutiérrez de Allmusic consideró la instrumentación, el rendimientu y la paleta sonora polo xeneral como «minimalista» y «ensin pretensiones».<ref>Gutierrez, Evan. [http://www.allmusic.com/album/adientro-r808825/review «Adientro > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Nesti álbum, Arjona incluyó más influencies llatines: [[Música mexicana|mexicana]] y [[Tex-mex (música)|texana]] en «Moyáu»,<ref>[http://www.terra.com.mx/muyer/articulo/175210/ «Intocable y Arjona xunen el so talentu»]. Terra (Méxicu). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> un cantar sobre la migración;<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/317111.html «Inclúi Arjona nel so álbum tarreza con Intocable»]. El Universal (Méxicu). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> [[merengue (xéneru musical)|merengue]] y [[música colombiana]] en «Adiós melancolía» y «Non te camudo por nada». Nel álbum ''[[Quién dixo ayeri]]'' (2007), Arjona reelaboró cantares del pasáu p'afaeles al so nuevu estilu. Asina dio un ritmu [[ska]] al so cantar «Si'l norte fuera'l sur» que foi grabada con [[Panteón Rococó]].<ref name=qdaallmusic>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/quin-dixo-ayeri-r1184550/review «Quién dixo ayeri > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Tresformó «Historia de taxi» nuna [[música salsa|cantar de mueyu]] col sofitu del cantante d'Estaos Xuníos [[Marc Anthony]]<ref name=qdaallmusic/> y el pianista [[Sergio George]],<ref>[http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_co190707.html «Ricardo Arjona: cuenta regresiva pa la salida de “¿Quién dixo ayeri?”»] {{Wayback|url=http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_co190707.html |fecha=20140107014220 }}. ADN Mundu. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> quien comentó que «Foi una interesante esperiencia trabayar con dos figures que vienen de mundos sonoros distintos pero que se xunen nel interés por faer bona música».<ref name="sergio">[http://www.tabascohoy.com/noticia.php?id_nota=137145 «Graben Ricardo Arjona y Marc Anthony tema a dúu»]. Tabasco Güei. (10 de xunetu de 2007). Consultáu'l 2 de mayu de 2012.</ref> Tamién afirmó que «cada vez qu'asocede una xunta d'esta índole, ye un motivu pa celebrar».<ref name="sergio"/> Birchmeier, de Allmusic comentó, «ente que solo un par de les nueves versiones estrémense estilísticamente de les orixinales, les producciones contemporánees insuflan nueva vida a estos cantares que tienen de ser bien conocíes polos aficionaos de munchos años».<ref name=qdaallmusic/> El cantar «Realmente nun toi tan solo» foi nuevamente grabada col cantante [[Sandro d'América|Sandro]]. Resultó ser l'últimu cantar grabáu por ésti veteranu de la música, yá que morrió'l 4 de xineru de 2010.<ref name=lagaceta>[http://www.lagaceta.com.ar/nota/359604/Espect%C3%A1culos/Güei_alienda_meyor_nunca.html «Güei alienda meyor que nunca»]. La Gaceta. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Esti álbum incluyó tres canciones dafechu nueves. El primer senciellu, «Quién», foi escritu por Arjona y [[Tommy Torres]] fixo la música.<ref name=adnmundo2>[http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_nuevu_discu_co100707.html «Ricardo Arjona fala del so nuevu cantar»] {{Wayback|url=http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_nuevu_discu_co100707.html |fecha=20140223035840 }}. ADN Mundu. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> «Quiero» y «Espantuxu» son les otres dos cantares nuevos del álbum. La instrumentación de ''[[5to pisu]]'' básase principalmente nel pianu y les [[orquesta de cuerdes cuerdes]].<ref name=5topisoam>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/5to-pisu-r1446244/review «5º Pisu > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Les úniques esceiciones son «La baillarina vecina», ellaboráu con [[orquestación|arreglo orquestales]], y «Nin tu nin yo», un cantar [[Ranchera|estilu ranchera]] con [[Paquita la del Barriu]].<ref name=5topisoam/> L'álbum inclúi tamién a un cantar llamáu «Que naide vea», na que l'artista canta avera de la tema de la [[homosexualidá]].<ref>[http://www.listindiario.com.do/entretenimiento/2009/5/29/102980/Arjona-impacta «Arjona impacta»]. ''Listín Diariu''. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Sobre ''5º pisu'', Arjona comentó que quixo rescatar la frescura de los sos primeros álbumes, diciendo que «Traté de reconciliame un pocu col Ricardo Arjona de los primeros discos pa soltar un pocu d'esa frescura que-y fai tantu bien a los cantares».<ref>[https://web.archive.org/web/20140419212932/http://www.estereofonica.com/con-quintu-pisu-arjona-quier-enfrescar-la frescura-de-los sos-primeros-discos/ «Con “Quintu pisu” Arjona quier enfrescar la frescura de los sos primeros discos»]. Estereofónica. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> ''[[Pocoñina ropa]]'' marcó un cambéu notable nel cual Arjona amenorgó drásticamente el númberu de preseos, resultando nuna serie d'actuaciones ''[[a capella]]''. Arjona comentó alrodiu de esti álbum que «Les muyeres y los cantares llucen meyor con pocoñina ropa».<ref name=unionradio1/> La producción del álbum tuvo al cargu de Arjona y Dan Warner, quien trabayó tamién con [[Shakira]], [[Celine Dion]] y [[Christina Aguilera]].<ref name=ponte1>[https://web.archive.org/web/20101216173214/http://www.nacion.com/2010-08-09/Entretenimientu/NotaPrincipal/v09-GERAR-MUSICA1.aspx «Ricardo Arjona tiende güei la so Ponte»]. ''La Nación''. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> L'álbum recibió una crítica moderadamente positiva de Birchmeier, quién comentó que yera un esfuerciu acústicu desaposiáu» que calificó de «impresionante».<ref name="birchmeier4">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r1841995|pure_url=yes}}|títulu= Pocoñina Ropa > Review| nome=Jason|apellíu=Birchmeier |editorial=Allmusic |fechaaccesu=7 de setiembre de 2010}}</ref> Añedió qu'en ''Pocoñina ropa'' «atopamos a Arjona al so más desnuda, col respaldu de sobrios [[arreglos musicales|arreglos]] de [[guitarra acústica]], pianu, y [[Órganu Hammond|Hammond B-3]], xuntu con toques ocasionales de [[preséu de cuerda cuerdes]], [[preseos de vientu]], voces y coros».<ref name="birchmeier4"/> «Ponte», el primer senciellu del álbum, ye la única esceición notable. Tien una duración d'ocho minutos y mediu y estrémase en trés partes. La primera cántase principalmente col sofitu d'un pianu. La segunda parte ye una balada que tien un soníu caribeñu, con un pocu de [[música salsa|mueyu]] y dalgunes [[música cubana|influencies cubanes]].<ref>[http://www.oem.com.mx/elsoldetoluca/notes/n1739751.htm «Cánta-y al pueblu cubanu»]. ''El Sol de Toluca''. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Na tercer parte entemécense mueyu y [[merengue (xéneru musical)|merengue]] con influencies cubanes. «Ponte» paez a la obra realizada en ''[[Galería Caribe]]''.<ref name="birchmeier4"/> ''Pocoñina ropa'' foi'l primer álbum dende ''[[Adientro]]'' ensin la collaboración de Tommy Torres. En ''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'' Arjona volvió al so soníu característicu que desenvolviera col sofitu de Torres. David Feffries de Allmusic dio al álbum una crítica moderadamente positiva. Fixo una comparanza ente los valores de la producción y l'estilu musical de ''Independiente'' colos d'álbumes anteriores como ''Animal nocherniegu'' y ''Hestories'', indicando que los aficionaos van allantar con esta combinación de llibertá y crecedera, y van apreciar el regresu del productor [[Tommy Torres]], l'home que tuvo detrás d'un bon númberu de los álbumes más populares de Arjona», refiriéndose precisamente a l'ausencia de Torres na producción de ''Pocoñina ropa''.<ref name="feffries">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r2283669|pure_url=yes}}|títulu=Independiente > Review| nome=David|apellíu=Jeffries |editorial=Allmusic |fechaaccesu=6 de payares de 2011|cita=''Returning fans will revel in this combination of freedom and growth, and appreciate the return of producer Tommy Torres, the man who has been behind the boards for quite a few of Arjona's most popular releases''}}</ref> == Otros proyeutos == === Mundu Arjona y xira de teatros === [[Ficheru:Laudelino_Solano,_Celebrity_protection_is_a_huge_business!.jpg|thumb|Ricardo Arjona en Puertu Ricu 2014.]] Ye una plataforma descrita como la rede social del artista. Ufierta munches opciones a los miembros por solo un pagu 50&nbsp;dólares d'Estaos Xuníos, como la opción descargar la so discografía completa incluyendo la so última producción discográfica, llograr con anticipación boleto pa les xires y pases detrás d'escenarios, accesu total a conteníu esclusivo, pre-ventes, descuentos, concursos, premios ya inclusive la posibilidá de conocelo en persona. Tou esti sitiu atopar sol lema «Si antes yera una llocura mercar una membresía, güei ye una llocura nun faelo» xusto dempués del entamu de Mundu Arjona el cantante empezó a tener muncho más acercamientu y contautu colos sos fans y empecipió asina pequeños proyeutos pa reforzar la comunicación. Tamién xuntu al llanzamientu d'esta nueva plataforma Ricardo Arjona entamó una pequeña xira de conciertos en teatros d'una llista curtia de países. Cada ciertu tiempu publicar conteníu inédito en Mundu Arjona el cual ye esclusivu pa miembros. La xira parte dende Chile y termina en Puertu Ricu, realizando dellos conciertos de teatru namái pa los miembros de Mundu Arjona. Ente los cantares integraos al repertoriu atopaben delles del so discu más recién y delles otres vieyos cantares que se daben por escaecíes, pero que pa Ricardo Arjona son de les más queríes, como; «Quesos, coses, cases», «Te alcuerdes de mi», «Primer vegada», «Asignatura pendiente» ente otres. La xira esclusiva remató nel Centru de Belles Artes de Caguas, Puertu Ricu, onde l'artista decidió que'l conciertu tresmitir en direuto al traviés de la so páxina web por que non solo pudieren esfrutar d'él los fans en Puertu Ricu si non tol mundu. === Fundación Adientro y Guatemorfosis === {{Caxa de cita |«Podemos esperar qu'un cataclismu divín asoceda un bon día d'estos ya igüe tolos problemes d'esti país, pero lo que se pretende ye promover la solución de los problemes qu'afecten a Guatemala». :—Ricardo Arjona.<ref>(4 d'ochobre de 2011). [http://arjoneando.com/2014/01/ricardo-arjona-inauguro-la-primer-escuela-de-la so-fundacion-adientro/]. ''Arjoneando''.</ref> | width = 38em | align = right | quoted = 1 }} La fundación Adientro ye una organización ensin fines d'arriquecimientu, una iniciativa del músicu guatemalianu pa crear nueves oportunidaes pa los neños y nuevos de [[Guatemala]]. En xunetu de 2013, Arjona axuntar col presidente de Guatemala [[Otto Pérez Molina]] y espón el so proyeutu pa la construcción d'establecimientos educativos na provincia del país, el mandatariu estimó'l sofitu y l'iniciativa de Arjona a la educación en Guatemala y aseguró el siguimientu del so gobiernu pa los proyeutos d'artes y música que'l cantante promueve per mediu de la so Fundación. En xineru de 2014 Ricardo Arjona inaugura la primer escuela de la so fundación Adientro, bautizada como “Nohemí Morales de Arjona” n'honor a la so madre finada. Atopar na aldega [[Ixcanal]] del conceyu de San Agustín Acasaguastlán, El Progresu, llugar nel que se conocieron los sos padres. La escuela foi costeada na so totalidá pol artista, que, nun aceptó ayuda de nenguna organización pa la construcción de la mesma, por qu'asina, según les sos propies pallabres, convertir nun monitor qu'otres instancies pudieren asonsañar. [[Ficheru:Ricardo Arjona y su Fundacion Adentro.jpg|thumb|Arjona y la so Fundación Adientro.]] La escuela, tien capacidá p'atender hasta a 200 neños, y según un conveniu col Ministeriu d'Educación, funciona nes mañanes como centru d'educación primaria y nes tardes como centru de formación d'artes y música. El programa contempla la construcción de 20 escueles musicales financiaes con fondos propios del artista. El proyeutu envalora concluyíselo en seis años, col sofitu d'organizaciones nacionales y estranxeres. El centru educativu tien como fin brindar posibilidaes de primer nivel a los neños d'escasos recursos económicos, pa un futuru meyor. Depués de la construcción de la primer escuela, empiecen a trate los frutos y acomúñase la primer empresa comenenciuda, [[Pepsi]]. A partir d'equí llámase-y Guatemorfosis al proyeutu polo xeneral de construcción d'escueles nel interior del país empecipiáu pola fundación adientro, y sofitáu por cualesquier empresa comenenciuda. [[Pepsi]] comprometer a construyir la segunda escuela, que llevaría por nome de "Enrique Castillo Monge", fundador de Pepsi Guatemala, agora CBC, empresa que financiaría la construcción de la obra. N'efeutu asina se realizó, el del 2016 inaugúrase oficialmente cola presencia del cantautor la segunda escuela d'esta fundación adientro. Ta allugada nel conceyu de Alotenango, nel departamentu de Sacatepéquez, a 93 quilómetros na rexón sur del país. La escuela va impartir educación primaria con énfasis en música y arte a neños d'escasos recursos de la llocalidá, esta mesma cuenta con árees verdes y llaboratorios de computación y música. Con toos estos proyeutos el cantautor busca fomentar valores a les xeneraciones guatemalianes tales como patriotismu, respetu, responsabilidá, xusticia, solidaridá, creatividá, enfotu y optimismu. La misión ye contribuyir, dende un enfoque artístico y deportivo, al tresformamientu de pequeñes comunidaes Guatemalianes escontra un modelu de sociedá sana y sostenible, n'articulación con cada unu de los actores de la nuesa sociedá. Según Ricardo Arjona ye por demás importante señalar que Guatemorfosis yá nun ye una invitación al cambéu, sinón el cambéu que yá empezó. De xemes en cuando tol equipu detrás del proyeutu xuntu al artista, presenten comerciales emotivos que fomenten al patriotismu. == Rellaciones con otros artistes == [[Ficheru:Ricardo Arjona y Tommy Torres.jpg|thumb|Ricardo Arjona y [[Tommy Torres]] en [[Puertu Ricu]] [[2015]].]] Arjona suel cantar ensin el sofitu d'otros cantantes. Namái [[Dan Warner]] y [[Tommy Torres]], collaboradores dende enforma tiempu, contribuyeron dacuando con [[coros]] notables. Cinco de los álbumes de Arjona, inclusive un álbum recopilatorio, inclúin contribuciones vocales d'otros artistes. ''Galería Caribe'' inclúi la voz d'[[Ednita Nazario]] en «Porque falamos». En ''Adientro'' una collaboración de la banda [[Música texana|texana]] [[Intocable (banda)|Intocable]] nel cantar Moyáu» y esiste una versión de «Pingüinos na cama» cola participación de la cantante española [[Chenoa]]. El tercer álbum, ''Quién dixo ayeri'', inclúi vocales adicionales de [[Marta Sánchez]] en «Tarde (ensin daños a terceros)»; [[Panteón Rococó]] en «Si'l norte fuera'l sur»; [[Marc Anthony]] en «Historia de taxi»; [[Eros Ramazzotti]] en «A ti» y [[Sandro d'América|Sandro]] en «Realmente nun toi tan solo»; El cuartu ye ''5º pisu'' nel cual [[Paquita la del Barriu]] collabora nel cantar «Nin tu nin yo». El quintu álbum ye ''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'' nel cual [[Gaby Moreno]] y Arjona interpretaron el cantar «Fuisti tu». Ricardo Arjona collaboró fora de la so discografía con otros grandes artistes como [[Alberto Cortez]] nel cantar «El mio árbol y yo», [[Pablo Milanés]] en «La novia que nunca tuvi», [[Tommy Torres]] en «Mentanto» y [[Tony Bennett]] en «I wanna be around» pal so discu [[Viva Duets]]. Amás compunxo xunto a [[Miguel Lluna]] dalgunes de los sos cantares como «Minutos» y «Espantuxos». {{Caxa de cita |«La nueche antes del conciertu tuvi tomando copes nun chigre –de que'l so nome nun quiero alcordame–. Y faláronme d'un cantante que taba empezando. ¡Empezando! ¡Qué coyona! Esi cantante guatemalianu acabó con toos nós… Dicir porque esti cantar, 'Cuerre, dixo la tortúa', un día díxome que -y gustara escribila él. ¡Asina que la mando con un besu a Ricardo Arjona!».|Joaquín Sabina (En Guatemala) | width = 40em | align = right | quoted = 1 }} A pesar de ser un cantautor bien independiente y un pocu introspectivu munches vegaes quedó claro que tamién caltién bones rellaciones con otros artistes como [[Joaquín Sabina]], Arjona dixo que ye unu de los artistes que más almira y qu'una vegada tuvo la oportunidá de visitalo na so casa n'España, darréu escribió-y una carta pública. [[Amaia Montero]] y [[Emmanuel]] son otros artistes colos que tamién se lleva perbién. Con [[Manuel Mijares|Mijares]] collaboró delles vegaes en direuto cola tema «Muyeres» y con [[Yuri (cantante)|Yuri]] cola tema «Detrás de la mio ventana» dambos son grandes amigos del cantautor. Sostién una bona amistá con [[Ricky Martin]] pa quien escribió'l cantar «Asignatura pendiente», igualmente con [[Kany García]] con quien cantó'l cantar «Fuisti tu» na última función de la so xira de teatros 2014, nel Centru de Belles Artes de Caguas, conciertu que quedó grabáu. Amás de ser un bon amigu de [[Facundo Cabral]] que participó nel so DVD Solu» y a quien-y escribe una carta cuando fina. En «Solo» tamién apaez [[Aleks Syntek]] amosando la so almiración por Arjona, y resaltó la so amistá con [[Mariana Vega]], felicitándola públicamente pol so cantar «De la to voz». Sicasí, según caltién bones rellaciones con munches persona del mundu de la música, tamién tuvo enfrentamientos y conflictos con otros, como ye'l casu de la polemíca con [[Fito Páez]]. Esto tuvo entamu nuna entrevista titulada «Non plantego ser orixinal» que-y realizaba'l periodista [[Eduardo Slusarczuk]] a [[Fito Paez]] pal diariu arxentín [[Clarín (periódicu)|Clarín]]. Páez comentó «Creo ye que cuando la ciudá dalu 35 Lluna Parks a Ricardo Arjona y a Charly García da-y dos, tenés que pensar qué signifiquen la política, los diarios, nesa ciudá, na qu'hai valores que fueron aniquilaos». Ricardo Arjona unvió depués una carta al diariu El clarín que se titulaba «Los que confíen, falen menos». «El señor Fito Páez fala d'aniquilación cultural y méntame. De forma sospechosa señala l'entamu d'esti problema nel so país casi de manera simultánea col descensu claru de la so capacidá artística» dixo Arjona, asegurando que la música nun yera una competición d'atletismu sinón un asuntu de gustu y emoción, y que les sos crítiques nun yeren más qu'un rumbu murniu, visceral y resentíu de daquién al que solo-y queda falar. Finalmente, faciendo referencia a la carrera como cineasta de Páez, quien dirixó dos películes, «Vides privaes» y «¿De quien ye'l portaligas?», con escasa aceptación de la crítica y el públicu, Arjona remató la so carta diciendo: «Yá quixo usté ser Charly García, dempués quixo ser Almodóvar. Llamentable lo suyo, señor, llamentable, pero por sobremanera...murniu». Más tarde el músicu arxentín [[Charly García]] intervieno nel discutiniu que crució a los dos cantautores, pa Charly, Arjona «pegó-y con un cañu, matar a Páez cola so respuesta. == Condecoraciones == [[Ficheru:Mauricio_Macri_presentó_un_baldosón_en_homenaje_a_Ricardo_Arjona.jpg|thumb|Baldosón n'homenaxe al compositor.]] El xefe de Gobiernu porteño, [[Mauricio Macri]] Actual Presidente de la Nación Arxentina, periodu 2015-2019, inauguró'l 14 de mayu de 2012 un baldosón n'homenaxe al compositor y cantante guatemalianu Ricardo Arjona, nel marcu del programa cultural que reconoz a grandes figures de la música popular que dedicaron parte de la so obra a la Ciudá de Buenos Aires.<ref>{{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/61072/ |títulu=Macri homenaxó a Ricardo Arjona - La Política Online |publicación=}}</ref> Ta allugada na avenida Callao frente al 783 y contién la lletra del cantar «Marta», na que Arjona refier al amor d'un home por una ''stripper'' del barriu de Recoleta, amás de falar de Borges, los Australes, la cai Florida, ente otres coses.<ref>{{cita web |url=http://www.larazon.com.ar/ciudá/Arjona-baldoson-Ciudá_0_350100189.html |títulu=Arjona yá tien el so baldosón na Ciudá|work=Larazon}}</ref> En 1993, a manes del presidente [[Ramiro de León Carpio]], Ricardo Arjona recibe la orde la [[Orden Rafael Álvarez Ovalle]].{{ensin referencies}} Con esta distinción honorífica —que da'l presidente de la República de Guatemala a persones individuales o xurídiques, ya instituciones que s'estremaren nel campu de la música nacional o estranxera— Arjona ye reconocíu polos sos méritos a nivel internacional, teniendo apenes 30 años d'edá. 20 años dempués, el 21 de marzu de 2013 Ricardo Arjona ye gallardoniáu cola [[Orde del Quetzal]] nel grau de «Gran Collar» polos sos méritos artísticos dientro y fora del país, dau pol presidente de Guatemala [[Otto Pérez Molina]].{{ensin referencies}} Dedicó-y el reconocencia al so padre fináu metanes tola ensame que lu escuchaba mientres daba'l so discursu. L'actividá llevar a cabu nel Palaciu Nacional de la Cultura, zona 1, participaron autoridaes de Gobiernu y familiares de Músicu. La Orde del Quetzal ye la máxima distinción del Gobiernu de Guatemala, foi instituyida en 1973 pa reconocer a dignatarios d'otres naciones, a quien se destacar nel so llabor cultural, humanitaria, científica o política. {{ensin referencies|La esitosa carrera artística, según la obra humanística social que desenvolvió Ricardo Arjona, tán siendo oxetu d'estudios por centros d'investigaciones y universidaes guatemalianes y d'otros países, yá que les sos bones acciones convertir en fuerte candidatu a poder llograr un Doctoráu Honoris Causa, pola so esmolición en favor de los más precisaos n'obres sociales.}} === Devolución de la orde del Quetzal === Depués de les investigaciones que lu realizaron al presidente de Guatemala [[Otto Pérez Molina]] sobre supuestos fechos de corrupción, l'artista como manifestación aseguró qu'asitiaría en manes de les instancies pertinentes la condecoración de la Orde del Quetzal, alegando que por cuenta de los sucesos, esti gallardón yá nun tenía pa él nengún valor llegal, simbólicu, o sentimental, y al empar solicitó al presidente guatemalianu el so arrenunciu. Fixo pública la so decisión per mediu d'una carta na que señalaba; "Los fechos polos que pasa'l país, ponen claramente en tela de xuiciu l'honor de los que m'impunxeron dicha distinción".<ref>{{cita web |url=http://elperiodico.com.gt/2015/08/28/pais/ricardo-arjona-devuelve-la orde-del-quetzal/ |títulu=Ricardo Arjona devuelve la Orde del Quetzal|work=elPeriodico}}</ref> Más tarde fadría oficial la entrega física de dichu reconocencia.<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/ricardo-arjona-devuelve-premiu-y-pide-arrenunciu-de-presidente |títulu=Arjona devuelve premiu y pide arrenunciu de presidente - PeopleenEspanol.com|work=PeopleenEspanol.com}}</ref> == Discografía == {{AP|Discografía de Ricardo Arjona}} La discografía de Ricardo Arjona componer de quince [[álbum d'estudio|álbumes d'estudiu]], dieciséis [[álbum recopilatorio|álbumes recopilatorios]], dos [[álbum en vivu|álbumes en vivu]], cuarenta y cinco [[senciellu|senciellos]] y cinco [[senciellu promocional|senciellos promocionales]]. === Álbumes d'estudiu === *''[[Déxame dicir que te amo]]'' (1985). *''[[Jesús, verbu non sustantivu]]'' (1988). *''[[Del otru llau del sol]]'' (1991). *''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]'' (1993). *''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'' (1994). *''[[Si'l norte fuera'l sur]]'' (1996). *''[[Ensin daños a terceros]]'' (1998). *''[[Galería Caribe]]'' (2000). *''[[Santu pecáu]]'' (2002). *''[[Adientro]]'' (2005). *''[[5to pisu]]'' (2008). *''[[Pocoñina ropa]]'' (2010). *''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'' (2011). *''[[Viaxe (álbum)|Viaxe]]'' (2014). *''[[Circo Soledad]]'' (2017). === Álbumes en direuto === *''[[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]]'' (1999). *''[[Metamorfosis: en vivu]]'' (2013). === Intereses === *''[[Independiente + Demos]]'' (2013). === Álbumes recopilatorios === *''[[17 ésitos (álbum de Ricardo Arjona)|17 ésitos]]'' (1990). *''[[Oru romántico]]'' (1995). *''[[Historia d'un animal nocherniegu]]'' (1997). *''[[Ricardo Arjona y los sos amigos]]'' (1998). *''[[Tiempu de bohemia]]'' (1998). *''[[Tropical (álbum de Ricardo Arjona)|Tropical]]'' (2001). *''[[12 grandes ésitos (álbum de Ricardo Arjona)]]'' (2003). *''[[Grandes ésitos (álbum de Ricardo Arjona)|Grandes ésitos]]'' (2003). *''[[Grandes ésitos vol. 2]]'' (2003). *''[[Llaos B]]'' (2003). *''[[Lo meyor de Ricardo Arjona]]'' (2003). *''[[Solo (álbum de Ricardo Arjona)|Solo]]'' (2004). *''[[Cantar nuevo]]'' (2004). *''[[Quién dixo ayeri]]'' (2007). *''[[A cencielles... lo meyor]]'' (2008). *''[[Trópicu (álbum)|Trópicu]]'' (2009). *''[[Lo esencial de Ricardo Arjona]]'' (2010). *''[[Dos clásicos]]'' (2011). *''[[Cantares d'amor]]'' (2012). *''[[Namái pa muyeres]]'' (2013). *''[[Apague la lluz y escuche (álbum)|Apague la lluz y escuche]]'' (2016). === Cantares compuestos pa otros artistes === * «La muyer que nun suañé» ([[Eduardo Capetillo]] y [[Moderatto]]). * «Solo una muyer» ([[Bibi Gaytán]]). * «Ente la espada y la paré» ([[Marcos Llunas]]). * «[[Detrás de la mio ventana]]» ([[Yuri (cantante)|Yuri]] y [[Jenni Rivera]]). * «Si nun tas equí» (Michelangelo). * «Vale la pena siguir» (Jorge Muñiz). * «Espantuxu» (Miguel Lluna). * «Suañu de llocos» (Miguel Lluna). * «Amanecer ensin ti» (Héctor Yáber). * «Sable y sal» (Héctor Yáber). * «Llaberintu» (Héctor Yáber). * «Solo nel amor» (Héctor Yáber). * «Un últimu abrazu» (Héctor Yáber). * «A la hora del recréu» (Les Tortuguitas). * «Amor infantil» (Les Tortuguitas). * «Mozu estrañu» (Les Tortuguitas). * «Ilusión» (Les Tortuguitas). * «Asignatura pendiente» ([[Ricky Martin]]). * «Por eso te quiero» ([[Microchips]]). * «Yo quiero ser» (Microchips). * «Ganes» (Microchips). * «El to amor, la mio vitamina» (Microchips). * «Blues de Mar» ([[Gaby Moreno]]). * «A la lluz de la lluna» (Microchips). * «Sola» (Ana Cirré). == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !Títulu !Clase |- | 1990 | ''[[Algamar una estrella]]'' | Telenovela |- | 2004 | ''[[Solo (álbum de Ricardo Arjona)|Solo]]'' | Documental |- | 2011 | ''[[Pocoñina ropa, la película Pocoñina ropa]]'' | Película |- | 2013 | ''[[Arjona - Metamorfosis: En Vivu|Metamorfosis: En Vivu]]'' | Película (Conciertu) |} == Videografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !Álbum ! Video |- |rowspan="1"| '''[[1985]]''' |rowspan="1"| Non Definíu | ''Esta Cobardía'' |- |rowspan="1"| '''[[1985]]''' |rowspan="1"| [[Cantares D'Amor]] | ''Nun Voi Arrenunciar'' |- |rowspan="1"| '''[[1985]]''' |rowspan="1"| [[Déxame Dicir Que Te Amo]] | ''Déxame Dicir Que Te Amo'' |- |rowspan="4"| '''[[1988]]''' |rowspan="4"| [[Jesús, Verbu Non Sustantivu]] | ''Jesús, Verbu Non Sustantivu'' |- | ''Porque Ye Tan Cruel L'Amor'' |- | ''Unu + Unu = Unu'' |- | ''S.O.S Rescatame'' |- |rowspan="4"| '''[[1993]]''' |rowspan="4"| [[Animal Nocherniegu (álbum)|Animal Nocherniegu]] | ''Muyeres'' |- | ''Jesús, Verbu Non Sustantivu'' |- | ''Primer Vegada'' |- | ''Quien Diría'' |- |rowspan="4"| '''[[1994]]''' |rowspan="4"| [[Hestories (álbum)|Hestories]] | ''Te Conozo'' |- | ''Señora Se Los Cuatro Décades'' |- | ''Historia De Taxi'' |- | ''Realmente Nun Toi Tan Solo'' |- |rowspan="4"| '''[[1996]]''' |rowspan="4"| [[Si El Norte Fuera El Sur]] | ''Si El Norte Fuera El Sur'' |- | ''La to Reputación'' |- | ''Ella Y Él'' |- | ''Muérrenos L'Amor'' |- |rowspan="4"| '''[[1998]]''' |rowspan="4"| [[Ensin Daños A Terceros]] | ''Dime Que Non'' |- | ''Escaecete'' |- | ''Esnuda'' |- | ''Bones Nueches Don David'' |- |rowspan="1"| '''[[1999]]''' |rowspan="1"| [[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]] | ''Equí toi'' |- | rowspan="3" | '''[[2000]]''' | rowspan="3" | [[Galería Caribe]] | ''Cuando'' |- | ''Te Namorasti De Ti'' |- | ''Mesíes'' |- |rowspan="5"| '''[[2002]]''' |rowspan="5"| [[Santu Pecáu]] | ''El Problema'' |- | ''Minutos'' |- | ''La Nena (Bitácora D'Un Secuestru)'' |- | ''Dame'' |- | ''Duel Vierte'' |- |rowspan="5"| '''[[2005]]''' |rowspan="5"| [[Adientro]] | ''Acompáñame A Tar Solu'' |- | ''Pingüinos En La Cama'' |- | ''Moyáu'' |- | ''De Vegada En Mes'' |- | ''Pingüinos En La Cama (Featuring. [[Chenoa]])'' |- |rowspan="2"| '''[[2007]]''' |rowspan="2"| [[Quien Dixo Ayeri]] | ''Quien'' |- | ''Quiero'' |- |rowspan="4"| '''[[2008]]''' |rowspan="4"| [[5to Pisu]] | ''Como Duel'' |- | ''Ensin Ti... Ensin Mi'' |- | ''Nin Tu, Nin Yo'' |- | ''Tocando Fondu'' |- |rowspan="3"| '''[[2010]]''' |rowspan="3"| [[Pocoñina Ropa]] | ''Ponte'' |- | ''Vida'' |- | ''Marta'' |- |rowspan="5"| '''[[2011]]''' |rowspan="5"| [[Independiente (álbum)|Independiente]] | ''L'Amor'' |- | ''Fuisti Tu'' |- | ''La mio Novia Ta Poniéndoseme Vieya'' |- | ''Te Quiero'' |- | ''Si Tu Nun Esistieres'' |- |rowspan="3"| '''[[2014]]''' |rowspan="3"| [[Viaxe (álbum)|Viaxe]] | ''Apnea'' |- | ''Lo Poco Que Tengo'' |- | ''Cavernicolas'' |- |rowspan="1"| '''[[2016]]''' |rowspan="1"| [[Apague La Lluz Y Escuche (álbum)|Apague La Lluz Y Escuche]] | ''Nada Ye Como Tu'' |- |rowspan="3"| '''[[2017]]''' |rowspan="3"| [[Circo Soledad]] | ''Ella'' |- | ''Porque Puedo'' |- | ''Señorita'' |} == Cartes == * Los que confíen... falen menos (Fito Paez) * Carta a Sabina dende París (Joaquín Sabina) * A la mio madre... (Nohemí Morales de Arjona) * Carta a un padre: Don Ricardo (Ricardo Arjona Moscoso) * Carta a Sandro * Carta a Facundo Cabral * Onde nun hai honor, hai caos (Otto perez molina/Guatemala) == Recitales, conciertos intimos y festivales == [[Ficheru:Ricardo_Arjona_en_Festival_de_Viña_del Mar_2010_-_2.jpg|thumb|Arjona en Viña del Mar 2010]] * Xira Histories - Recital n'Arxentina (1994) * Presentación en Viña del Mar (1995) * Festival internacional del cantar Mar del Plata (1995) * Recital nel Teatru Metropolitan (1996) * Doble presentación en Viña del Mar (1999) * Presentación en Viña del Mar (2001) * Unplugged - Santu Pecáu (2002) * Xira Santu Pecáu - Palaciu de los deportes - Méxicu (2004) * Presentación en Viña del Mar (2004) * Intimo Telefe (2006) * Recital intimo en Los Covarones de Cacahuamilpa (2009) * Presentación en Viña del Mar (2010) * Especial Ritmoson - Méxicu Suena - Independiente (2013) * Intimo nel Centru de Belles Artes de Caguas - Puertu Ricu (2014) * Presentación en Viña del Mar (2015) === Cantares de telenoveles n'Arxentina y Méxicu === {| {{tablaguapa}} |- ! Telenovela!! Cantar!! Añu!! País |- | ''[[Tres muyeres (telenovela)|Tres muyeres]]'' |«Esnuda» |1999 | |- |''[[Cara o cruz (telenovela)|Cara o cruz]]'' ([[Telemundo]]). |«A cara o cruz» |2005 | |} == Premios y nominaciones == {{AP|Premios y nominaciones de Ricardo Arjona}} === Grammy === {| {{tablaguapa}} style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- |[[Premios Grammy de 2007|2007]] | ''[[Adientro]]'' | rowspan="1" | [[Premiu Grammy al meyor álbum pop llatín|Meyor álbum pop llatín]] |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |} === Grammy llatín === {| {{tablaguapa}} style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- |[[Premios Grammy Llatinos 2006|2006]] |''[[Adientro]]'' |[[Premios Grammy Llatinos 2006|Meyor álbum vocal pop masculín]] |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |} === Premios ''Billboard Latin Music'' === {| class="sortable" style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- | rowspan="1" | [[Los premios Billboard de la música llatina|2007]]|| «A ti» || Cantar pop llatín ''airplay'' del añu<ref>"''Male Latin Pop Airplay Song of the Year''"</ref> ||align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |- | rowspan="1" | [[Los premios Billboard de la música llatina|2010]]|| Xira ''Quintu pisu'' || Xira llatina del añu<ref>"''Latin Tour of the Year''"</ref> ||align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |- |2017 |Tola so carrera musical |Premiu a la trayeutoria musical |Ganador |} === Premios ''Lo Nueso'' === {| {{tablaguapa}} style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- | rowspan="1" | [[Premiu Lo Nueso|2004]] | ''[[Santu pecáu]]'' | Álbum pop del añu<ref>"''Pop Album of the Year''"</ref> |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |- | rowspan="1" | [[Premiu Lo Nueso|2015]] | '''''Ricardo Arjona''''' | Premiu a la excelencia |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |} == Músicos == Mientres les sos xires, Arjona suel acompañase d'un equipu de músicos talentosos y profesionales. {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Integrante !Preséu(s) |- |align="left"| Tony Rijos |[[Guitarres]] - [[Direutor musical]] |- |align="left"| Otto Avalos |[[Violín]] |- |align="left"| Victor Patron |[[Pianu]] - [[Teclaos]] |- |align="left"| Luis Rei |[[Guitarres]] |- |align="left"| Isaac Echevarria |[[baxu eléctricu|Baxu]] |- |align="left"| Giovanni Figueroa |[[Batería (instrumentu musical)|Batería]] - [[Percusión (música)|Percusión]] |- |align="left"| Armando Montiel |[[Percusión (música)|Percusión]] |- |align="left"| Yainer Horta |[[Saxofón]] - Tecláu - [[Melódica]] |- |align="left"| Suzy Correa |[[Coros]] - [[Guitarra]] |- |} == Xires == === Récores === A lo llargo de más de 30 años de trayeutoria Arjona presentóse nos escenarios más importantes d'[[América]] y [[Europa]] n'ónde ye dueñu de los récores de presentaciones na mayoría d'esos llugares, amás de tener los récores de mayor convocatoria pa un conciertu nel so país [[Guatemala]] al axuntar a más de 120 mil persones nel Hipódromu del Norte nel añu de 1998, llugar ónde grabó'l so primer álbum en direuto tituláu [[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]] y en 2013 rexunto a más de 85 mil persones pa un conciertu masivu en Ciudá Cayalá. Ente los récores que tien podemos mentar los siguientes: * Récor de 34 presentaciones consecutives en [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Récor d'ocho presentaciones consecutives nel Estadiu [[Estadiu GEBA (Sede Jorge Newbery)|GEBA]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Récor de cinco presentaciones en [[Estadio Alberto J. Armando|La Bombonera]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Artista con más presentaciones (5) na [[DirecTV Arena]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Segundu artista con más presentaciones (7) nel [[Estadio José Amalfitani|Estadiu Vélez]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Récor de más presentaciones (5) nel [[Orfeo Superdomo]] de [[Córdoba (Arxentina)|Córdoba]] n'[[Arxentina]]. * Récor de más presentaciones (6) nel [[Estadiu Doroteo Guamuch Flores]] de [[Guatemala]]. * Primer artista [[guatemalianu]] con dos presentaciones consecutives na Escampada de Cardales Cayalá en [[Guatemala]]. * Récor de 27 presentaciones nel [[Movistar Arena]] de [[Santiago de Chile|Santiago]] de [[Chile]]. * Dende'l so debú en [[XL Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Viña 1995]], Arjona presentóse en 6 ediciones del [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival de Viña]] incluyendo una doble presentación en [[XL Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Viña 1999]] en que la so edición foi'l primera artista en llevase l'hasta entós inedita [[Gavilueta (gallardón)|Gavilueta d'Oru]], por lo mesmo con un total de 7 presentaciones Arjona ye unu de los artistes que más vegaes se presentó sobre l'escenariu de la Bisarma de la Quinta Vergara. * Artista internacional con más presentaciones (57) nel [[Auditoriu Nacional]] de la [[Ciudá de Méxicu]]. * Artista en solitariu con más presentaciones (7) na [[Arena Ciudá de Méxicu]]. * Artista internacional con más presentaciones (9) nel [[Auditoriu Telmex]] de [[Guadalaxara (Méxicu)|Guadalaxara]] en [[Jalisco]], [[Méxicu]]. * Segundu artista con más presentaciones (13) na [[Arena Monterrey]] [[Méxicu]]. * Artista llatín con más presentaciones (7) nel [[Madison Square Garden]] de [[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]]. * Artista internacional con más presentaciones (11) na [[AmericanAirlines Arena]] de [[Miami]], [[Florida]], [[Estaos Xuníos]]. * Artista internacional con más presentaciones (14) nel [[Coliséu de Puertu Ricu José Miguel Agrelot|Coliséu]] de [[Puertu Ricu]]. * Récor de cuatro presentaciones nel [[Palaciu de los Deportes Virgilio Traviesu Sotu|Palaciu de los Deportes]] de [[Santu Domingu]], [[República Dominicana]]. * Artista con más presentaciones (5) nel [[Estadiu Modelu Alberto Spencer]] de [[Guayaquil]], [[Ecuador]]. * Récor de más presentaciones (7) nel [[Estadio Ricardo Saprissa Aymá]] de [[Costa Rica]]. * Récor de más presentaciones (4) nel [[Estadiu Nacional Jorge "El Máxicu" González]] d'[[El Salvador]]. * Récor de más presentaciones (4) nel [[Estadiu Chochi Sosa]] de [[Tegucigalpa]], [[Hondures]]. === Xira ''Adientro'' 2006–2007 === [[Ficheru:Ricardo Arjona at Managua, Nicaragua (4).jpg|right|thumb|Ricardo Arjona mientres el ''Metamorfosis World Tour''.]] Dende'l primer conciertu en [[Toluca]], el xueves [[4 de mayu]] 2006, el cantautor guatemalianu, acompañáu d'ocho músicos, percorrió dellos escenarios de distintes ciudaes de [[Méxicu]], [[Puertu Ricu]], [[Estaos Xuníos]], [[Guatemala]], [[El Salvador]], [[Hondures]], [[Uruguái]], [[Colombia]], [[República Dominicana]]; presentar mientres más d'un mes nel Estadiu [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]] y tamién nel interior d'esi país suramericanu. La primer parte de la xira ''Adientro'' remató con cuatro presentaciones en [[Chile]] y n'[[Ecuador]]. En 2007 realizóse la segunda parte de la xira, que empecipióse en [[Bolivia]] con dos conciertos, en [[La Paz]] y [[Santa Cruz de la Sierra (conceyu)|Santa Cruz de la Sierra]]. Visitó'l club Olimpia en [[Paraguái]] en febreru, y dempués pasó por [[Centroamérica]] y [[Puertu Ricu]]. En setiembre de 2007 remató la so xira en [[Venezuela]]. Casi dos millones de persones guardaron los conciertos de la xira ''Adientro''.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona"/> === Xira ''Quintu pisu'' 2009 === La xira ''Quintu pisu'' percorrió países como: [[Colombia]], [[El Salvador]], [[España]], [[República Dominicana]], [[Costa Rica]], [[Hondures]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Puertu Ricu]], [[Estaos Xuníos]], [[Chile]], [[Venezuela]], [[Panamá]], [[Paraguái]], [[Guatemala]], [[Perú]] y [[Uruguái]]. Amás, visitó ciudaes del interior d'[[Arxentina]] como [[Ciudá de Mendoza|Mendoza]], Santa Fe, Paraná, Trelew, [[Ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], Ríu Gallegos, [[Mar del Plata]], Bahía Blanca, Viedma, [[Neuquén (Capital)|Neuquén]], Corrientes y Tucumán. La xira cerró'l 18 de xunu de 2010 en [[Santa Cruz de la Sierra]], [[Bolivia]]. === Xira ''Metamorfosis World Tour'' 2012 === La xira ''Metarmorfosis World Tour'' empecipió nel [[27 de xineru]] de 2012. Esta xira pasó polos [[Estaos Xuníos]], [[Méxicu]], [[Guatemala]], [[El Salvador]],<ref name="elsalvadorenelmundo.com">{{cita web |url=http://elsalvadorenelmundo.com/musica/ricardo-arjona-2012-372.html |títulu=Ricardo Arjona 2012 |publicación=}}</ref> [[Arxentina]], [[Bolivia]], [[Chile]], [[Perú]], [[Puertu Ricu]], [[Paraguái]], [[Costa Rica]], [[Panamá]], [[Uruguái]], [[Ecuador]], [[Venezuela]],<ref name="elsalvadorenelmundo.com"/> [[Colombia]], [[Nicaragua]], [[Hondures]] y [[República Dominicana]]. === Xira ''Viaxe Tour'' 2014-2015 === El ''Viaxe Tour'' entamu en Toluca el 31 de xunetu de 2014 y percorrió dellos países como: [[Guatemala]], [[Colombia]], [[El Salvador]], [[República Dominicana]], [[Costa Rica]], [[Hondures]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Puertu Ricu]], [[Estaos Xuníos]], [[Chile]], [[Venezuela]], [[Panamá]], [[Paraguái]], [[Perú]] y [[Uruguái]]. Amás batió récores n'[[Arxentina]] como enllenar 8 vegaes el [[Estadiu GEBA (Sede Jorge Newbery)|GEBA]] o en [[República Dominicana]] al llegar con 4 shows al [[Palaciu de los Deportes Virgilio Traviesu Sotu|Palaciu de los Deportes]] y nel so país [[Guatemala]] con 2 conciertos nel [[Estadiu Doroteo Guamuch Flores]], amás a nivel continental ser nomada como la xira más importante d'un artista llatín mientres [[2015]], la xira terminó en [[Avientu]] de [[2015]] con dellos shows n'[[Arxentina]] y cerrando con 2 presentaciones nel [[Estadio José Amalfitani|Estadiu Vélez]]. == Ver tamién == * [[Discografía de Ricardo Arjona]] * [[Premios y nominaciones de Ricardo Arjona]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Ricardo Arjona}} {{wikiquote|Ricardo Arjona}} * [http://www.ricardoarjona.com Ricardo Arjona] – Sitio web oficial {{NF|1964||Arjona, Ricardo}} {{Tradubot|Ricardo Arjona}} [[Categoría:Cantantes de Guatemala]] [[Categoría:Compositores de Guatemala]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantantes de pop de Guatemala]] [[Categoría:Profesores de Guatemala]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4fylepvnxeb3j252ixien5e7yzfay1z 3713322 3713317 2022-08-25T10:16:52Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Édgar Ricardo Arjona Morales''' {{nym}}, conocíu artísticamente como '''Ricardo Arjona''', ye un [[cantautor]], compositor, arreglista, [[músicu]] y productor musical [[Guatemala|guatemalianu]]. La so música varia dende [[balada|balaes]] a [[pop llatín]], ''[[rock]]'', [[pop rock|pop&nbsp;''rock'']], [[música cubana]], y, más apocayá inclúi [[A capella|actuaciones ''a&nbsp;capella'']] y un amiestu de [[música texana]] y [[música norteña|norteña]], música [[música afroamericana|afroamericana]] y [[música llatina|llatina]]. Envalórase que vendió más de trenta millones de copies de discos a lo llargo de la so carrera y ye consideráu unu de los artistes más esitosos d'Iberoamérica.<ref>{{cita web |títulu=Cola presentación de "Independiente", Ricardo Arjona va volver mañana a Córdoba |url=http://www.cadena3.com/contenido/2012/04/06/95001.asp |obra= |editorial=Cadena 3 |fecha=6 d'abril de 2012 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxjOrUm?url=http://www.cadena3.com/contenido/2012/04/06/95001.asp |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=7 d'abril de 2012 }}</ref><ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona sale a la cancha de Newell's col so equipu románticu |url=http://www.lacapital.com.ar/escenario/Ricardo-Arjona-sale-a-la cancha-de-Newells-con-el so-equipu-romantico-20120410-0009.html |obra= |editorial=La Capital (Arxentina) |fecha= |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxqh1SR?url=http://www.lacapital.com.ar/escenario/Ricardo-Arjona-sale-a-la cancha-de-Newells-con-el so-equipu-romantico-20120410-0009.html |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=18 d'abril de 2012 }}</ref> Conocíu por el so estilu llíricu, Arjona con frecuencia enceta temes d'amor y temes sociales como'l racismu (el cantar «Ella y él»), transexualidá («Que naide vea»), el secuestru («La nena, bitácora d'un secuestru»), la violación, la inmigración («Moyáu», «Ponte»), l'albuertu («Con una estrella»), la relixón («Jesús verbu non sustantivu»), la psicoloxía («Ayudar, Freud») la prostitución («Marta», «Cita nel chigre», «Neña de la nueche», «Señorita»), los dirixentes políticos qu'esguilen posiciones de poder y escaécense del so orixe y de la xente (« Caudiellu»), la menstruación («De vegada en mes») y fechos contingentes como atentaos terroristes o combalechadures («Mesíes», «Naide sabe aú va»). Hasta 2011, Arjona publicara trece álbumes d'estudiu, un álbum en direutu, nueve [[álbum recopilatorio|escoyetes]] y cuarenta y tres [[senciellu|senciellos]]. Cuatro de los sos álbumes algamaron la primer posición nel [[Top Latin Albums|''Billboard'' Top Latin Albums]] nos [[Estaos Xuníos]] y diez algamaron la primer posición n'[[Arxentina]]. Cuatro álbumes ingresaron nel [[Billboard 200|''Billboard''&nbsp;200]]. Cuatro senciellos algamaron la primer posición nel [[Top Latin Songs|''Billboard'' Top Latin Songs]] y siete senciellos algamaron el puestu númberu unu en [[Latin Pop Songs|''Billboard'' Latin Pop Songs]]. La so obra valió-y numberosos premios y gallardones, incluyendo un [[Grammy]], un [[Grammy Llatín]], un premiu «heriedu llatín»<ref>{{cita web |url=http://www.ascap.com/eventsawards/awards/latinawards/2006/heritage.html |títulu=14th Annual El Premiu ASCAP 2006 – ASCAP Latin Heritage Award honoring Ricardo Arjona |fecha= |obra= |editorial=American Society of Composers, Authors and Publishers |ubicación=Estaos Xuníos |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67ny1XeH8?url=http://www.ascap.com/eventsawards/awards/latinawards/2006/heritage.html |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=24 de marzu de 2012 }}</ref> según premios de la [[American Society of Composers, Authors and Publishers|Sociedá Americana de Compositores, Autores y Editores]], una [[Antorcha (gallardón)|antorcha]] de plata y d'oru y dos [[Gavilueta (Gallardón)|gaviluetes]] de plata del [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar de 2010]], dos [[Los premios Billboard de la música llatina|premios de la Música Llatina de 2010]] y dos [[premios Orgullosamente Llatín 2010]]. Ye un gran almirador de poetes como [[Pablo Neruda]] y [[Gabriel García Marquez]] y cantautores como [[Silvio Rodríguez]], [[Joan Manuel Serrat]], [[Charly García]] y [[Joaquín Sabina]], a esti postreru dedicándo-y una carta incluyida nel álbum ''Solo'', nel añu 2008. == Biografía == [[Ficheru:Arjona baloncesto.jpg|thumb|left|Ricardo Arjona na so etapa de baloncestista.]] Édgar Ricardo Arjona Morales nació'l 19 de xineru de 1964 en [[Jocotenango]], Guatemala. Los sos padres fueron Ricardo Arjona Moscoso y Nohemí ("Mimi") Morales de Arjona; tien dos hermanes, Ingrid y Verónica Arjona. Vivió la mayor parte de la so infancia na [[Ciudá de Guatemala]], onde empezó la so formación musical.<ref name=adnradio>{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona |url=http://www.adnradio.cl/noticia/ricardo-arjona/20081023/nota/696478.aspx |obra=ADN Radio |editorial=Grupu Prisa |fechaaccesu=23 de marzu de 2012 |ubicación=Chile |fecha=23 d'ochobre de 2008 |urlarchivu=https://archive.is/20130101120301/http://www.adnradio.cl/noticia/ricardo-arjona/20081023/nota/696478.aspx |fechaarchivu=1 de xineru de 2013 }}</ref> A los dolce años, participó nel concursu Festival Infantil Mocedá 74, que ganó col cantar «Gracies al mundu», una composición del so padre.<ref>{{cita publicación |títulu=Los colapsos emocionales de Arjona |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-686145 |obra=[[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]] |editorial=El Tiempu Casa Editorial |fechaaccesu=8 de xunetu de 2012 |ubicación=Colombia |fecha=31 d'ochobre de 2001}}</ref> Anque empezó la carrera d'[[arquiteutura]] y [[inxeniería]], graduar de la Escuela de Ciencies de la Comunicación de la [[Universidá de San Carlos de Guatemala]] (USAC). Asegura qu'estudió la carrera namái porque quedara mal frente a los sos padres n'arrenunciando pol baloncestu a una beca nuna de les meyores universidaes privaes de Guatemala. Sicasí, a pesar de nun exercer nunca la carrera, sí espertó ciertu interés nél.<ref name=cosme>{{cita web |autor=Cosme, Hector |títulu=Arjona: de Guatemala pal mundu |url=http://www.periodicolaperla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2150:ricardo-arjona-de-guatemala-pa-el mundu&catid=119:articulos&Itemid=342 |obra= |editorial=Periódicu La Perla del Sur |ubicación=Puerto Ricu |fecha=2 de febreru de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20121107110315/http://www.periodicolaperla.com/index.php?option=com_content&view=article&id=2150:ricardo-arjona-de-guatemala-pa-el mundu&catid=119:articulos&Itemid=342 |fechaarchivu=7 de payares de 2012 |fechaaccesu=23 de marzu de 2012 }}</ref> Arjona foi un talentosu baloncestista que xugó pa Lleones de Marte y pa TRIAS.<ref name=terra1>{{cita web |títulu=Biografía de Ricardo Arjona |url=http://www.terra.com.mx/articulo.aspx?articuloid=975400 |obra= |editorial=Terra |fecha=12 d'ochobre de 2010 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011}}</ref> Como miembru del equipu nacional de Guatemala, realizó una xira per Centroamérica. Hasta apocayá, tenía'l récor del xugador guatemalianu con más puntos (78) anotaos nun solu alcuentru de baloncestu.<ref name="B&T">{{cita publicación |url=https://books.google.com/books?id=TRMEAAAAMBAJ&pg=PA23&dq=Ricardo+Arjona#v=onepage&q=Ricardo%20Arjona&f=false |títulu=Arjona Innovates On CD/DVD Set |apellíu=Cobo |nome=Leiba |fecha=4 d'avientu de 2004 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |volume=116 |númberu=49 | issn=0006-2510 |páxina=23 |fechaaccesu=6 de xunetu de 2011}}</ref><ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona. Biography |url=http://www.allmusic.com/artist/ricardo-arjona-p37108/biography |obra= |editorial=Allmusic, Rovi Corporation |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=24 de marzu de 2012}}</ref> Antes de grabar el so primer discu y mientres cursaba los sos estudios universitarios, foi maestru d'escuela al igual que'l so padre. Enseñó tolos graos nuna escuela primaria llamada Santa Elena III, na que daba clase tres hores. La so páxina autobiográfica señalaba que nel informe d'un funcionariu del Ministeriu d'Educación, unviáu pa evaluar a los alumnos, mentábase que'l nivel d'educación escolar de los alumnos de Arjona yera cimeru al nivel promediu.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona">{{cita web |títulu=Biografía de Ricardo Arjona|url=http://www.ricardo-arjona.net/Biografia.aspx |obra= |editorial=Ricardo-Arjona.net |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=23 de marzu de 2012}}</ref> Cuando tenía 7 años el so padre regaló-y el so primer guitarra y enséñalu a tocar. Empezó a escribir cantares ente los 12 y 13 años. Escribe'l so primer cantar tituláu «Esa ye la mio barca» casi forzadamente, pola mor del reconcomiu de participar dos veces nel Festival Infantil Mocedá 74 (Un festival de cantares inéditos) ganando en dambes ocasiones con cantares del so padre afirmando que yeren de la so autoría. Con esti cantar vuelve ganar per tercer vegada'l festival y salda una delda consigo mesmu. A finales de [[1985]] la so pareya (nesi entós), ensin informa-y de nada entama una cita con una discográfica (casa discográfica) de Guatemala que lo contrata y cola que graba'l so primer discu. Ricardo Arjona dixo en múltiples oportunidaes que nunca quixo ser cantante.[[Ficheru:Ricardo Arjona en su juventud.jpg|thumb|Arjona na so mocedá|343x343px]] La so madre en ciertos momentos encamentába-y qu'arrenunciara de la música, yá que polos tiempos en que vivíen nun yera una bona idea tomar dicha oficiu. Confesó que solamente por contradicir les pallabres de la so madre atopó la so vocación. En 1988 parte de Guatemala escontra [[Arxentina]] pa participar nel [[Festival OTI]] y yá nun vuelve al so país, cosa polo que foi bien criticáu.<ref>{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-686145 |títulu=Los colapsos emocionales de Arjona|work=eltiempo.com}}</ref> Quedar a vivir n'Arxentina por un tiempu, onde por cantar nel Pianu Chigre d'un hotel aseguráben-y habitación y almuerzu, pasaba depués a cantar n'otru chigre cercanu, amás de faelo tamién na [[cai Florida]], onde la mayoría de los artistes caleyeros de la zona presentaben la so propia actuación. Abandona Arxentina y torna por poco tiempu a Guatemala, en 1989 decide partir a [[España]], pero pa poder llegar al so destín tenía que faer una escala nel aeropuertu de la [[Ciudá de Méxicu]], el cantautor enllargó tanto esta escala que Méxicu terminó convirtiéndose na so nueva casa.<ref>{{cita web |url=http://www.todomusica.org/ricardo_arjona/ |títulu=Ricardo Arjona: biografia, semeyes, discos, cantares y videos de Ricardo Arjona – Todomusica.org |publicación=}}</ref> Quedar a vivir un tiempu nun hotel del centru y un hotel pizza, asistía siguíu a un chigre de [[Zona Rosa (Ciudá de Méxicu)|La Zona Rosa]] llamáu ''"La Cucaracha"'', onde un día consiguió a un amigu que lu sacó d'aquel hotel y agospiar per unos díes nel so departamentu, a la fin terminar echando d'este.<ref>{{cita web |url=http://www.soy502.com/articulo/ricardo-arjona-llargu-camín-escontra-trunfu-01 |títulu=Ricardo Arjona: un llargu camín escontra'l trunfu|author=Selene Mejía |publicación=}}</ref> En Méxicu consiguió cites con delles disqueras, dos productores de distintes compañíes pidiéron-y traer diez canciones nun mes pa grabar un discu, cuando Arjona volvió con tou llistu a los dos productores haber despidíu. Nuna de les cites, otru productor n'oyendo un par de los sos cantares díxo-y que dedicar a otra cosa.<ref>{{cita web |url=http://www.buenamusica.com/ricardo-arjona/biografia |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> Cola necesidá de pagar la renta empieza a escribir cantares pa otros artistes, y anque el so cantar «[[La muyer que nun suañé]]», pa la telenovela ''[[Algamar una estrella]]'' na voz d'[[Eduardo Capetillo]] tuvo ente les primeres posiciones, Ricardo Arjona nun llogró nengún tipu d'ingresos por ello, sicasí un executivu de la televisión propúnxolu depués d'escribir la tema de la novela un papel dientro de la mesma, que aceptó ensin pensalo solamente pa llograr daqué de dineru y mintió diciendo qu'había estudiáu teatru nel so país y que tenía esperiencia actuando na televisión.<ref name="carlosrodriguez">{{cita web |url=http://www.laprensa.hn/vivir/espectaculos/372168-98/los-13-momentos-que-marcaron--la vida-de-ricardo-arjona |títulu=Los 13 momentos que marcaron la vida de Ricardo Arjona|author=Carlos Rodriguez|work=Diariu La Prensa}}</ref> [[Sony Music]] depués de refugalo repitíes vegaes roblar por cuenta de un tratu qu'iguó un importante productor y amigu del cantautor, consistente en que si la compañía quería roblar a dos artistes polos que taba interesada, teníen que roblar tamién a Ricardo. Depués d'esperar por casi un añu dempués de ser robláu, decide que yá ye hora de faer el discu y empieza a instalar tou pa la producción y una selmana antes d'empezar, la compañía atayó-y tou y púnxo-y condiciones, pos si quería faer el discu tenía que pagalo él mesmu. Empezó a grabar munches de los sos cantares antiguos en casetes y foise a les editoriales a pidir dineru emprestao en cuenta de estos cantares y con esi dineru graba'l so discu ''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]''. El discu gusta, pero la compañía archivar y nun dexó qu'asocediera namás, hasta que muncho más tarde Arjona atopar polos pasiellos de [[Sony Music]] con Aloysio Reis, el nuevu direutor artísticu de la compañía, quien dempués de quedar encantáu al escuchar el discu, sacar a la lluz y empieza el gran ésitu como cantautor a nivel internacional pa Ricardo Arjona.<ref>{{cita videu |títulu=Histories engarzadas - Ricardo Arjona (Parte 1) [Entrevista con Ricardo Arjona, por Mónica Garza] |persona=Ricardo Arjona |añu=12 de febreru de 2014 |url=https://www.youtube.com/watch?v=szXTD4dSftc |urlarchivu= |fechaarchivu= |mediu=YouTube |editorial= |llocalización= |fechaaccesu= |tiempu= |cita= |id=}}</ref> == Carrera == === Década de 1980: principios y reconocencia temprana === Arjona empezó la so carrera musical a los 21 años,<ref name="terra1"/> cuando robló contratu cola discográfica PolyGram<ref>{{cita web |títulu=Arjona desclasifica los episodios menos glamorosos del so pasu poles discográfiques|url=http://www.emol.com/noticias/magacine/2011/09/26/505071/les razones-de-la independencia-de-arjona.html |editorial=Emol.com |fecha=26 de setiembre de 201 |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2011}}</ref> y grabó el so álbum ''[[Déxame dicir que te amo]]'' (1985). La discográfica intentó crear una imaxe estereotipada de Arjona como amante llatín.<ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona|url=http://www.mtv.com/music/artist/arjona_ricardo/artist.jhtml#biographyEnd|obra=MTV |editorial=Viacom International |fecha= |fechaaccesu=23 de marzu de 2012}}</ref> El cantar titular, «Déxame dicir que te amo», foi llanzada como senciellu. Esti álbum nun entró nes llistes, pero recibió crítiques moderadamente favorables. [[Allmusic]] concedió-y trés de cinco estrelles.<ref name="Allmusic-Dejame dicir">{{cita web |títulu=Déxame dicir que te amo >> Review|url=http://allmusic.com/album/dejame-dicir-que-te-amo-r236313 |obra=Allmusic |editorial=Rovi Corporation |allugamientu= |fecha= |fechaaccesu=7 de xunetu de 2012}}</ref> Por cuenta de la so esperiencia negativa al grabar l'álbum y el so fracasu comercial, decidió abandonar la música pa enseñar na escuela.<ref name=cosme/> A los 24 años, Arjona dio marcha tras y buscó la oportunidá de representar al so país nel [[Festival OTI del Cantar|Festival OTI de 1988]], que tuvo llugar n'Arxentina, col cantar «Con una estrella nel banduyu».<ref name=cosme/> Nes sesiones darréu dempués d'esta decisión, produció'l cantar «S.O.S rescátame».<ref name=adnradio/> El so segundu álbum d'estudiu, ''[[Jesús, verbu non sustantivu]]'' tráxo-y ésitu comercial y crítiques favorables n'América Llatina y los Estaos Xuníos y convirtióse nun [[superventas]] na mayor parte d'América Central.<ref name=adnradio/><ref name=cosme/> === Década de 1990: Ésitu internacional, ''Si'l norte fuera'l sur'' y ''Ensin daños a terceros'' === [[Ficheru:Arjona disco de platino 1998.jpg|thumb|Ricardo Arjona recibiendo discu de platín pol so álbum [[Ensin daños a terceros]] [[1998]].]] Arjona empezó la nueva década como cantante conocíu por toa América Llatina. Dempués de xunise a [[Sony Music]] en 1990 publicó ''[[Del otru llau del sol]]'',<ref name=terra1/> unu de los sos álbumes menos esitosos. Esi mesmu añu empezó a componer cantares pa otros artistes, tales como “La muyer que nun suañé enxamás” pa [[Eduardo Capetillo]], “Tan solo una muyer” pa [[Bibi Gaytán]] y “Detrás de la mio ventana” pal álbum ''[[Nueva yera (álbum de Yuri)|Nueva yera]]'' de [[Yuri (cantante)|Yuri]] (1993). El cantar convertir nun ésitu en 1994, algamando la primer posición mientres tres selmanes en ''Hot Latin Songs'' nos Estaos Xuníos. El so trabayu na [[telenovela]] mexicana ''[[Algamar una estrella]]'', contribuyó a demostrar les sos habilidaes como cantante y compositor.<ref name=adnradio/><ref name=DTMV-HLS>{{cita web |títulu=Top Latin Songs|url=http://www.billboard.com/charts/latin-songs#/charts/latin-songs?chartfecha=29-01-1994 |obra=Billboard|editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=6 de xunu de 2012 |ubicación=EEUU |fecha=29 de xineru de 1994}}</ref><ref name=Billboard-29-01-1994>{{cita web |apellíu=Lannert |nome=John |títulu=Latin Notes |url=https://books.googleco.ve/books?id=HQgEAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es&pg=PA36 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=6 de xunu de 2012 |ubicación=EEUU |páxina=36 |fecha=29 de xineru de 1994}}</ref> Más tarde realizó una versión del cantar nel so álbum recopilatorio, ''[[Trópico (álbum)|Trópico]]'' (2009), xuntu con [[Melina León]]. En 1992, dempués de conocer al presentador Raúl Velasco, Arjona presentar nun masivu del programa musical Siempres en Domingo realizáu n'El Salvador cantando tarrecer “Muyeres” y “Quién diría” del álbum d'estudiu que sería'l so saltu a la fama en Méxicu y a nivel internacional: Animal Nocherniegu. ''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]'', el cuartu álbum d'estudiu de Arjona, foi publicáu'l 09 de febreru de 1993 pola so nueva discográfica [[Sony Music Entertainment|Sony Discos]]. L'álbum vendió 500&nbsp;000&nbsp;copies en 1994<ref name=Lannert>{{cita web |apellíu=Lannert|nome=John |títulu=Pop Roqueros Rules: PolyGram's Pop Rock Rush |url=https://books.googleco.ve/books?id=aggEAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos |páxina=68 |fecha=26 de payares de 1994 |cita=The Guatemalan native sold 500,000 units of his 1992 label debú, ''Animal Nocherniegu''.}}</ref> y llevar a la fama internacional.<ref name=animal1>{{cita web |títulu=Arjona queda confirmáu |url=http://www.listindiario.com.do/entretenimiento/2009/4/16/97979/Arjona-queda-confirmáu |obra= |editorial=Listín Diariu |fecha=17 d'abril de 2009 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=13 d'ochobre de 2011}}</ref><ref name=animal2>{{cita web |títulu=Arjona desclasifica los episodios menos glamorosos del so pasu poles discográfiques |url=http://www.emol.com/noticias/magacine/2011/09/26/505071/les razones-de-la independencia-de-arjona.html |obra= |editorial=Emol.com |fecha=26 de setiembre de 2011 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2011}}</ref> L'álbum, colos senciellos «Muyeres» (#6 en Latin Songs) y «Primer vegada» (#6 en Latin Songs),<ref name=TLS>{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Songs |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=363&g=Singles |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=25 de marzu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> recibió trelce certificaos de Platín y unu de Diamante. <ref name="Terra_Tiempos">{{cita web |títulu=Ricardo Arjona, el canta autor de los tiempos|url=http://www.terra.com/musica/noticias/ricardo_arjona_el_canta_autor_de_los tiempos/oci66221 |obra= |editorial=Terra |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=19 de mayu de 2012 |cita=''If you were to pick only one Arjona album for your collection that wasn't a greatest-hits compilation, this should be the one. ''Hestories'' was a career-defining success for Arjona.''}}</ref> Confirmó la so reputación col llanzamientu de ''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'', el so quintu álbum d'estudiu, que se convirtió nun ésitu con 2&nbsp;millones de copies vendíes en toa América Llatina y recibió ventisiete certificaciones de platín y dos de diamante,<ref name=terra1/> inclusive cuádruple platín n'[[Arxentina]].<ref name="capif">{{cita web |url=http://www.capif.org.ar/Default.asp?PerDesde_MM=0&PerDesde_AA=0&PerHasta_MM=0&PerHasta_AA=0&interprete=Ricardo+Arjona&album=&LanDesde_MM=0&LanDesde_AA=0&LanHasta_MM=0&LanHasta_AA=0&Galardon=O&Tipu=0&ACCION2=+Buscar+&ACCION=Buscar&CO=5&CODOP=ESOP |títulu=Certificaciones arxentines – Ricardo Arjona |fecha= |obra= |editorial=Argentine Chamber of Phonograms and Videograms Producers (CAPIF)|allugamientu= |fechaaccesu=24 de xunu de 2011}}</ref> ''Hestories'' algamó'l puestu #43 en Top Latin Albums.<ref name="TLA">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Albums |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=330&g=Albums |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=9 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> Contenía senciellos d'ésitu como «Te conozo» (#3 nel [[Top Latin Songs]]) y «Señora de los cuatro décades» (#7 nel Latin Songs).<ref name=TLS/> El críticu de Allmusic, Jason Birchmeier, concedió 4,5 estrelles al álbum, afirmando que «Si tuviera qu'escoyer namái un álbum pa la so coleición de Arjona que nun fuera un [[álbum recopilatorio|recopilatorio]] de grandes ésitos, ten de ser este. ''Hestories'' foi un ésitu decisivu na carrera de Arjona».<ref name="Allmusic-Hestories">{{cita web |autor=Birchmeier, Jason |títulu=Histories >> Review |url=http://allmusic.com/album/hestories-r203600/review |obra= |editorial=Allmusic. Rovi Corporation |fecha= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=1 de setiembre de 2011}}</ref> El cuartu y quintu álbum d'estudiu fueron los que más vendieron en tola so carrera.<ref name=Mileniu>{{cita web |títulu=Apunta Ricardo Arjona llanzamientu del so nuevu discu "Independiente" |url=http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/5b3f6569861bc7b1ebc8edca2y00a13y |obra=Mileniu Online |editorial=Grupu Mileniu |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2011 |ubicación=Méxicu |fecha=25 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://archive.is/20120903152351/http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/5b3f6569861bc7b1ebc8edca2y00a13y |fechaarchivu=3 de setiembre de 2012 }}</ref><ref name="EMOL">{{cita web |títulu=Arjona desclasifica los episodios menos glamorosos del so pasu poles discográfiques |url=http://www.emol.com/noticias/magacine/detalle/detallenoticias.asp?idnoticia=505071 |obra=El Mercurio Online |editorial=Empreses El Mercurio |fechaaccesu=5 d'ochobre de 2011 |ubicación=Chile |fecha=26 de setiembre de 2011}}</ref> El 20 d'agostu de 1996 publicó'l so sestu álbum d'estudiu, ''[[Si'l norte fuera'l sur]]''. Foi'l primer álbum nel cual Arjona aventuróse más allá de la tema del amor pa esplorar el [[nacionalismu]] y la [[globalización]], ente otres temes sociopolíticos.<ref name="The Romantic">{{cita web |apellíu=Lannert|nome=John |títulu=Arjona, The Romantic |url=https://books.googleco.ve/books?id=QQ0EAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es |fecha=16 de mayu de 1998 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=3 d'ochobre de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos|páxina=45}}</ref> Incluyía cuatro senciellos, «[[Si'l norte fuera'l sur (cantar)|Si'l norte fuera'l sur]]» (#9 en Latin Pop Songs),<ref name="LPS">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Pop Songs |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=372&g=Singles |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=25 de marzu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> que'l so tema principal ye la rellación ente Estaos Xuníos y América Llatina,<ref name="Billboard-03-05-1997"/> «La to reputación» (#18 en Latin Songs, #2 en Latin Pop Songs), «Enseñástime» (#18 en Latin Pop Songs), y «Ella y él» (#24 en Latin Songs, #8 en Latin Pop Songs).<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> Birchmeier concedió 4,5 estrelles al discu, comentando que «Con tou, ye'l tercer álbum clásicu siguida de Arjona, cada unu distintu del so predecesor».<ref name="Allmusic2">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |url=http://allmusic.com/album/si-el norte-fuera-el sur-r263457/review |títulu=Si El Norte Fuera El Sur >> Review |fecha= |obra=Allmusic |editorial=Rovi Corporation |allugamientu= |páxina= |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=1 de setiembre de 2011 |cita=''All in all, it's Arjona's third classic album in a row, each distinct from its predecessor.''}}</ref> ''Billboard'' proclamar el ''Álbum Rock del Añu'' en 1997.<ref name="Billboard-03-05-1997">{{cita web |apellíu=Lannert|nome=John|títulu=The Winners Are... |url=https://books.googleco.ve/books?id=IQ8EAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es&pg=PA28 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=3 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos|páxina=28 |fecha=3 de mayu de 1997}}</ref> ''Si'l norte fuera'l sur'' recibió múltiples [[Certificación de ventes discográfiques|certificaciones de platín]] nos Estaos Xuníos.<ref name="riaa">{{cita web |autor= |url=http://www.riaa.com/goldandplatinumdata.php?artist=%22Arjona%2C+Ricardo%22 |títulu=American certifications – "Arjona, Ricardo" |fecha= |obra= |editorial=Recording Industry Association of America |allugamientu= |fechaaccesu=24 de xunu de 2011 |cita=''If necessary, click Advanced, then click Type, then select Latin, then click SEARCH''}}</ref> El 2 de xunu de 1998, llanzó al mercáu'l so séptimu álbum d'estudiu, ''[[Ensin daños a terceros]]''. L'álbum recibió 4 estrelles de Terry Jenkins de Allmusic, quien afirmó que «''Ensin daños a terceros'' sigue la racha d'álbumes realizaos, influyentes de Ricardo Arjona, que destaquen les sos habilidaes melódiques y la so aguda conciencia social».<ref>{{cita web |autor=Jenkins, T. |url=http://allmusic.com/album/ensin davos-a-terceros-r354616/review Allmusic Review |títulu=Allmusic Review |fecha= |obra= |editorial=Allmusic. Rovi Corporation |ubicación=Estaos Xuníos|urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=7 de xunetu de 2012 |cita=''This album continues Ricardo Arjona's streak of accomplished, affecting albums that spotlights both his melodic skills and his sharp social consciousness.''}}</ref> Siendo'l so cuartu álbum consecutivu en recibir crítiques favorables, ''Ensin daños a terceros'' tamién tuvo ésitu comercial, debutando na posición númberu 6 en Top Latin Albums, volviéndose'l so primer álbum n'algamar el ''top 10''.<ref name="TLA"/> Tamién algamó'l puestu #3 na '' Billboard Latin Pop Albums''.<ref name="LPA">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Latin Pop Albums |url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=295&g=Albums |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media |fechaaccesu=9 de xunu de 2012 |ubicación=Estaos Xuníos}}</ref> Incluyía los ésitos «Dime que non» (#6 nel Latin Songs, #3 en Llatina Pop Songs), y «Mentirosu» (#22 en Latin Songs, #5 n'América Pop Songs).<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> L'álbum recibió múltiples certificaciones de platín nos Estaos Xuníos<ref name="riaa"/> y Arxentina.<ref name="capif"/> Más de 700&nbsp;000&nbsp;copies fueron vendíes.<ref name="Merit">{{cita web |url=http://www.oem.com.mx/eloccidental/notes/n2466002.htm |títulu=Arjona en procesu de "Metamorfosis" |fecha=14 de marzu de 2012 |editorial=L'Occidental |allugamientu=Méxicu |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxeUyC7?url=http://www.oem.com.mx/eloccidental/notes/n2466002.htm |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=29 d'abril de 2012 }}</ref> El 5 d'avientu de 1998, frente a una audiencia de más de 100&nbsp;000&nbsp;persones nel [[Hipódromu]] de la [[Ciudá de Guatemala]], Arjona grabó ''[[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]]'', el so primer álbum en vivu, que foi publicáu en 1999.<ref name="Terra_Tiempos"/> L'álbum tuvo un ésitu moderáu, con certificación d'oru en [[Méxicu]] y de platín nos Estaos Xuníos y Arxentina. El cantar Desnudu» foi un ésitu y convirtióse n'el so primera nᵘ&nbsp;1 en Top Latin Songs.<ref name="TLS"/> N'avientu de 2005, ''Vivu'' vendiera 243&nbsp;000&nbsp;copies nos Estaos Xuníos, el so álbum más vendíu a esa fecha.<ref name="Billboard 10-12-2005">{{cita web |apellíu=Cobo|nome=Leila|títulu=Arjona Tries New Approach For 10th Album |url=https://books.googleco.ve/books?id=ZxMEAAAAMBAJ&printsec=frontcover&hl=es&pg=PA42 |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=5 de xunu de 2012 |páxina=42 |fecha=10 d'avientu de 2005}}</ref> === 2000–2005: ''Galería Caribe'', xira mundial, ''Santu pecáu'' y ''Adientro'' === [[Ficheru:Arjona entrevista Adentro.JPG|thumb|Entrevista mientres la presentación del so discu Adientro 2006.]] El so octavu álbum d'estudiu, ''[[Galería Caribe]]'', foi precedíu pol senciellu «Cuando», que se convirtió nun ésitu comercial y algamó el puestu #1 en ''Billboard Top Latin Songs'' y ''Latin Pop Songs''.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> El cantante comentó que l'álbum costó-y dolce meses y qu'antes d'empezar «tenía más amigos».<ref name="cara_a_cara"/> Tamién afirmó que «Viví namoráu de la cultura y la música del Caribe dende la mio infancia. [...] Llograr con cantares prindar daqué de la enerxía d'esta música que fai volar, pensar y prestase ye imposible, pero nesti intentu que quixera nun terminara nunca, dexé cachos mios que me quedaron a fuercia del encantu que-yos provoca esta tierra».<ref name="cara_a_cara"/> Birchmeier d'[[Allmusic]] concedió 3 estrelles al álbum, mentando que «Con tou, ''Galería Caribe'' ye una entrada interesada nel catálogu de Arjona, que la mayoría de los aficionaos puede pasar por altu ensin perder enforma».<ref name="Allmusic-Galeria Caribe">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |títulu=Galería Caribe, Allmusic Review |url=http://allmusic.com/album/galeria-caribe-r495348/review |obra=Allmusic Review |editorial= |fecha= |fechaaccesu=4 de setiembre de 2011 |idioma=en}}</ref> L'álbum convertir nel so primeru n'ingresar nel [[Billboard 200|''Billboard'' 200]] algamando'l puestu #136, mientres algamando'l puestu #1 en Top Latin Albums y Latin Pop Albums.<ref name="TLA"/><ref name="LPA"/><ref name="BB200">{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona Album & Songs Chart History – Billboard 200|url=http://www.billboard.com/#/artist/ricardo-arjona/chart-history/29908?f=305&g=Albums |obra=Billboard |editorial=Nielsen Business Media|fechaaccesu=9 de setiembre de 2012|allugamientu=United States}}</ref> Foi gallardoniáu cola certificación de platín en Méxicu,<ref name="amprofon">{{cita web |url=http://www.amprofon.com.mx/certificaciones.php?artista=Ricardo+Arjona&titulo=&categoria=&contenido=buscar |títulu=Certificaciones |fechaaccesu=24 de xunu de 2011 |fecha= |obra=Asociación Mexicana de Productores de Fonogramas y Videgramas |editorial=amprofon.com.mx |ubicación=Méxicu |páxina=}}</ref> Arxentina<ref name="capif"/> y los Estaos Xuníos.<ref name="riaa"/> Los sos trés senciellos yeren «Lo poco que queda de mi»; «Mesíes», qu'algamó'l puestu #19 nel Top Latin Songs y #11 nel Latin Pop Songs; y «A cara o cruz», qu'algamó'l #28 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> Pa promocionar l'álbum, que vendió más d'un millón de copies, Arjona embarcar na ''Xira Galería Caribe'', que s'empecipió en Méxicu en 2000 y terminó en 2001.<ref name="cara_a_cara">[http://archivo.elsalvador.com/noticias/2001/10/4/ESCENARIOS/escen5.html «De frente col Caribe»], artículu en ''[[El Diariu de Güei]]'' (El Salvador). Consultáu'l 19 de mayu de 2012.</ref><ref>[http://www.mi2n.com/press.php3?press_nb=17072 «Ricardo Arjona Launches His Tour, “Galería Cairbe”»], artículu nel sitiu web Music Industry News Network (MusicDish LLC.). Consultáu'l 19 de mayu de 2012.</ref><ref>[http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-1280125 «Arjona y la so Galería Caribe»], artículu nel diariu ''El Tiempu''. Consultáu'l 19 de mayu de 2012.</ref> En «Mesíes» Arjona fala sobre un personaxe qu'apaez «na forma d'un magnate ricu y bien armáu con [...] dalgún plan siniestru pal mundu».<ref name="Gurza">Gurza, Agustín (19 de setiembre de 2001): [http://pqasb.pqarchiver.com/latimes/access/81448003.html?dids=81448003:81448003&FMT=ABS&FMTS=ABS:FT&type=current&fecha=Sep+19%2C+2001&author=AGUSTIN+GURZA&pub=Los+Angeles+Times&desc=Song%27s+Eerily+Prophetic+Lyrics+Have+Arjona%27s+Fans+Buzzing&pqatl=google «Song's Eerily Prophetic Lyrics Have Arjona's Fans Buzzing»], artículu nel diariu ''[[Los Angeles Times]]'' (archivu). Información, ''pay-per-view'' recuperada principalmente na páxina del ''curriculum vitae'' disponible nel PQ Archiver. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Dellos críticos sosteníen que se trataba d'un ataque metafóricu» contra'l [[capitalismu]] y el [[imperialismu]], nomaos como «oxetivos clásicos de Arjona».<ref name="Gurza"/> El cantar convertir nun oxetu de ciertu discutiniu cuando los fanáticos y los críticos señalaron les conexones ente la so tema y los [[atentaos del 11 de setiembre de 2001]], meses dempués del llanzamientu del cantar, resultando nuna investigación pol [[FBI]].<ref name="FBI">[https://web.archive.org/web/20120715060306/http://archive.laprensa.com.sv/20011013/revista_ecu/ecu2.asp «Pol so cantar “Mesíes” Arjona foi investigáu pol FBI»], artículu nel diariu ''La Prensa''. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> El cantante comentó darréu que «Mesíes» nun tenía nenguna rellación colos atentaos, y que les lletres yeren pura coincidencia.<ref name="Perez">Perez, Juan Carlos (9 d'abril de 2007): [http://www.terra.com.mx/entretenimiento/articulo/81470/El+Mesias+ye+pura+coincidencia.htm «"El Mesíes” ye pura coincidencia»], artículu nel sitiu web Terra. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Afirmó amás que'l FBI nun falara direutamente con él sinón con daquién del so equipu.<ref name="Perez"/> El 19 de payares de 2002, Arjona llanzó al mercáu'l so novenu álbum d'estudiu, ''[[Santu pecáu]]'', precedíu de los senciellos «[[El problema]]», qu'algamó'l #1 nel ''Billboard Top Latin Songs'' y ''Latin Pop Songs'', y «Minutos», qu'algamó'l puestu #5 en Top Latin Songs y #3 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> ''Santu pecáu'' convertir nun ésitu comercial, vendiendo más de 300&nbsp;000&nbsp;copies solo en Méxicu (doble platín),<ref name="amprofon"/> 160&nbsp;000 n'Arxentina (cuádruple platín)<ref name="capif"/> y 200&nbsp;000 nos Estaos Xuníos (doble platín).<ref name="riaa"/> En 2003 Arjona publicó ''[[Llaos B]]'', el so segundu álbum recopilatorio, incluyendo cantares que «nun fueron tan comerciales» y que quería dar una segunda oportunidá por aciu espardimientu radial.<ref>{{cita publicación |títulu=Ricardo Arjona llanzó discu con cantares que nun tuvieron ésitu |url=http://www.eluniverso.com/2003/12/20/0001/259/D259B7AD742149CB9A45C7Y5AF7B1A9F.html |obra= L'Universu |allugamientu=Guayaquil |páxina= |fecha=20 d'avientu de 2003 |fechaaccesu=24 de xunetu de 2012}} </ref> L'álbum tenía cantares de tolos sos álbumes d'estudiu anteriores. La receición de la crítica foi entemecida. Birchmeier señaló que yera «un puntu d'entrada errónea nel catálogu de Arjona».<ref name="Allmusic-Llaos B">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |títulu=Allmusic Review |url=http://allmusic.com/album/llaos-b-r672095/review |obra=Allmusic Review |editorial= |páxina= |fecha= |fechaaccesu=6 de setiembre de 2011 |idioma=inglés |cita=''a misleading entry point into Arjona's catalog.''}}</ref> A pesar d'ello, l'álbum recibió una certificación d'oru en Méxicu.<ref name="amprofon"/> {{Caxa de cita |Yá sía pol valor de la producción recortao y natural, el rendimientu seguru de Ricardo Arjona, o'l so [[lletrista|llirismu]] relevante como siempres, dexa sonrientes a los sos fieles siguidores, tanto como los executivos de [[Sony Music|Norte]]. Magar la instrumentación, execución, y la paleta sónica global d'esti proyeutu ye minimalista y ensin pretensiones, hai una fondura y brillantez nos mesmos. Tan humilde como ye ''Adientro'', l'oyíu del oyente nun se cansa, nin quier más.|Evan C. Gutiérrez, de Allmusic<ref>[http://www.allmusic.com/album/r808825 «Adientro – Ricardo Arjona»]. Allmusic. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.<br />«Be it for the stripped, natural production value, the confident performance of Ricardo Arjona, or his relevant-as-ever lyricism, he's got both his loyal fans and the execs at Norte smiling. While the instrumentation, performance, and overall sonic palette of this project are minimalist and unassuming, there is a depth and brilliance to them. The listener's ear does not tire or want for more, humble as ''Adientro'' is».</ref> | width = 27em | align = right | quoted = 1 }} El 6 d'avientu de 2005, llanzó al mercáu'l so décimu álbum d'estudiu, ''[[Adientro]]''. Yera la primer collaboración de Arjona con [[Tommy Torres]].<ref>[http://elnuevodiario.com.do/app/article.aspx?id=12990 «Arjona vendió 500.000 copies de nuevu discu en Llatinoamérica»], ''El Nuevu Diariu''. Consultáu'l 25 de marzu de 2012.</ref> Nuna entrevista, el cantante comentó que primero fixo una prueba» con Torres, unviándo-y los cantares más novillas y más escures» del álbum, «[[Acompáñame a tar solu]]» y «Iluso».<ref name="Billboard 10-12-2005"/> Torres dixo que «foi a por toes cola primera demo, contratando una banda completa, inclusive una orquesta de cuerdes», que atraxo l'atención de Arjona.<ref name="Billboard 10-12-2005"/> L'álbum foi aclamáu pola crítica, y Evan C. Gutiérrez, de Allmusic, dio-y cuatro estrelles: Arjona comentó que ''Adientro'' foi «un discu bien representativu y descomanadamente completu», y amestó que «tener productores distintos dar munches posibilidaes».<ref name="Billboard 10-12-2005"/> ''Adientro'' convertir nel segundu álbum d'estudiu de Arjona n'ingresar nel ''Billboard 200'', algamando'l puestu #126.<ref name="BB200"/> En Top Latin Albums algamó'l puestu #3, y #2 en Latin Pop Albums.<ref name="TLA"/><ref name="LPA"/> Del álbum ''Adientro'' llanzáronse cinco senciellos: el cantar titular, «[[Acompáñame a tar solu]]» (#7 en Latin Songs, #1 en Latin Pop Songs), «[[Pingüinos na cama]]» cola cantante española [[Chenoa]] (#44 en Latin Songs, #19 en Latin Pop Songs), «Moyáu» con [[Intocable (banda)|Intocable]], la banda americana de música [[música texana|Texana]]/[[Música norteña|Norteña]] (#34 en Latin Songs, #30 en Latin Pop Songs), «A ti» (#14 en Latin Songs, #3 en Latin Pop Songs) y «De vegada en mes» (#49 en Latin Songs, #16 en Latin Pop Songs).<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> L'álbum vendió más d'un millón de copies nel mundu enteru.<ref name=adientro1mill>[https://web.archive.org/web/20140714120514/http://mensual.prensa.com/mensual/contenido/2006/02/23/güei/vivir/511185.html «Arjona considérase “un tipu d'ésitu”»], artículu en diariu ''La Prensa''. Consultáu'l 2 d'ochobre de 2011.</ref> === 2006–2007: Xira Adientro y ''Quién dixo ayeri'' === En 2006, Arjona empecipió la primer etapa de la so xira mundial, denominada ''Xira Adientro''. La xira siguió en 2007 con una segunda etapa na cual visitó más países. Alredor de dos millones de persones asistieron a les actuaciones.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona"/> La xira clausuróse oficialmente'l 14 de setiembre de 2007, na ciudá de [[Barquisimeto]], Venezuela, mientres la Feria Internacional, frente a una audiencia de más de 100&nbsp;000&nbsp;persones.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona"/> El 21 d'agostu de 2007 Arjona llanzó al mercáu'l so quintu álbum recopilatorio, ''[[Quién dixo ayeri]]''. L'álbum ye una coleición de dos discos. El primer discu componer de nueves versiones d'ésitos pasaos, dalgunos d'ellos incluyendo a artistes destacaos como [[Marta Sánchez]] en «Tarde (Ensin daños a terceros)» del álbum ''[[Ensin daños a terceros]]'', [[Panteón Rococó]] en «[[Si'l norte fuera'l sur (cantar)|Si'l norte fuera'l sur]]» del [[Si'l norte fuera'l sur|álbum del mesmu nome]], [[Marc Anthony]] en «Historia de taxi» de ''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'', [[Sandro d'América|Sandro]] en «Realmente nun toi tan solo» de ''Hestories'', y [[Eros Ramazzotti]] en «A ti» del álbum ''[[Adientro]]''. El segundu discu contién versiones remasterizadas de los ésitos nel primer discu, pero nes sos versiones orixinales. Yera la segunda vegada que Arjona collaboró con Torres. L'álbum convertir nun ésitu comercial y tuvo una acoyida positiva de la crítica, con una revisión favorable de Birchmeier (Allmusic), quien comentó que «ente que namái un par de les nueves versiones estrémense estilísticamente de les orixinales, les producciones contemporánees insuflan nueva vida a estos cantares que tienen de ser bien conocíes polos aficionaos de munchos años»,<ref name="birchmeier-Quién Dixo Ayeri">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r1184550|pure_url=yes}}|títulu= Quién Dixo Ayeri > Review| nome=Jason|apellíu=Birchmeier |editorial=Allmusic |fechaaccesu=18 de setiembre de 2011 |cita=''while only a couple of the new versions depart stylistically from the originals, the contemporary productions breathe new life into these songs, which should be well known by longtime fans.''}}</ref> algamando doble platín n'Arxentina<ref name="capif"/> y los Estaos Xuníos,<ref name="riaa"/> y platín en Méxicu.<ref name="amprofon"/> L'álbum recibió tamién certificación d'oru en [[Colombia]], [[Chile]] y [[Venezuela]].<ref name=adn1>[http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_tour_xira_co070907.html «Ricardo Arjona presenta “¿Quién dixo ayeri?” en Colombia y Venezuela»] {{Wayback|url=http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_tour_xira_co070907.html |fecha=20071009094747 }}. ''adnmundo.com''. Consultáu'l 03 d'ochobre de 2011.</ref> Dos de los cantares del álbum fueron llanzaes como senciellos. El primeru, «Quien», un cantar inéditu producida por Torres, algamó'l puestu #21 en Top Latin Songs y llegó al puestu #4 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> El segundu senciellu, «Quiero», algamó #12 en Top Latin Songs y #8 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> === 2008–2010: Nueva discográfica, ''5º pisu'', xira mundial y ''Pocoñina ropa'' === [[Ficheru:Concierto Ricardo Arjona Miami 2009.jpg|thumb|Conciertu en Miami 2009.]] Dempués de pasar la mayor parte de la so carrera con [[Sony]] y [[Sony BMG]], Arjona robló un contratu al llargu plazu con [[Warner Music Group|Warner Music Llatina]] en setiembre de 2008.<ref name="leila1">Cobo, Leila (22 de setiembre de 2008). [http://www.billboard.com/news/ricardo-arjona-signs-with-warner-music-llatina-1003853422.story#/news/ricardo-arjona-signs-with-warner-music-llatina-1003853422.story «Ricardo Arjona signs with Warner Music Llatina»]. Billboard. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Iñigo Zabala, presidente de Warner Music Latin America comentó: «Ye un artista qu'encaxa perfectamente cola nuesa compañía», y que «Somos una discográfica que cunta con un catálogu importante de compositores pop y rock calidable, de la talla de [[Maná (banda)|Maná]], [[Alejandro Sanz]], [[Laura Pausini]], y agora, Arjona».<ref name=leila1/> Arjona anunció'l so oncenu álbum d'estudiu, ''[[5to pisu]]'', el 18 de payares de 2008. L'álbum foi precedíu en setiembre pol primera senciellu, «[[Como duel]]», qu'algamó'l puestu #2 nel Top Latin Songs y #1 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> Nel primer mes l'álbum vendió alredor de 200&nbsp;000&nbsp;copies nes tiendes y llogró discu de platín en [[Méxicu]],<ref name="amprofon"/><ref>{{cita web |url=http://www.entretienes.com/internaCont_idc_297393_id_cat_250.html |títulu=Ricardo Arjona recibe discu d'oru por ventes en Méxicu |fecha=20 de payares de 2008 |obra=Entretienes.com |fechaaccesu=10 d'abril de 2011}}</ref><ref>[http://www.jornadanet.com/Hemeroteca/n.php?a=23751-1&f=20081120 «Ricardo Arjona recibe discu d'oru polos sos 50&nbsp;000&nbsp;copies vendíes en Méxicu»]. ''JornadaNet.com''. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2011.</ref> los Estaos Xuníos,<ref name="riaa"/><ref>[http://www.eltiempo.com.ec/noticias-cuenca/10384-ricardo-arjona-recibe-disco-de-platín/ «Ricardo Arjona recibe discu de platín»]. ''eltiempo.com.ec''. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2011.</ref> España, Arxentina,<ref name="capif"/><ref>[https://web.archive.org/web/20120130183911/http://www.estereofonica.com/ricardo-arjona-recibio-el discu triple-platín-y-sigue-la so-xira-pel interior/ «Ricardo Arjona recibió'l discu triple platín y sigue la so xira pel interior»]. ''EstereoFonica.com''. Consultáu'l 1 d'ochobre de 2011.</ref>Venezuela,<ref>{{cita web |url=http://www.conciertos10.com/el-nuevu-discu-de-arjona-%E2%80%9C5to-pisu%E2%80%9D-debuta-como-el-numbero-1-en-usa/ |títulu=El nuevu discu de Arjona "5to. Pisu" debuta como'l númberu 1 n'USA |fecha=20 de mayu de 2009 |obra=Conciertos10.com |fechaaccesu=10 d'abril de 2011}}</ref> [[Colombia]], [[Guatemala]], y dellos otros países.<ref name=Uni134>[http://musica.univision.com/noticias/article/2008-11-26/arjona-llogro-estes reconocencies-por «Arjona llogró estes reconocencies poles altes ventes que'l so nuevu discu»]. ''Univision''. Consultáu'l 30 d'abril de 2012.</ref> Debutó nel #1 en Top Latin Albums, convirtiéndose nel so segundu númberu unu nesa llista, y vendió más d'un millón de copies nel mundu enteru.<ref name="TLA"/><ref>[http://www.nacion.com/2010-07-29/Entretenimientu/UltimaHora/Entretenimientu2465948.aspx «Ricardo Arjona ponse tropical nel so nuevu discu»] {{Wayback|url=http://www.nacion.com/2010-07-29/Entretenimientu/UltimaHora/Entretenimientu2465948.aspx |fecha=20120218073631 }}. ''La Nación''. Consultáu'l 11 de mayu de 2012.</ref> L'álbum recibió una nominación al premiu Grammy por [[Premios Grammy Llatinos 2009|Meyor álbum pop llatín]] y una nominación [[Premios Grammy Llatinos 2009|Premiu Grammy Llatín]] pa [[Premios Grammy Llatinos 2009|Meyor Álbum Cantautor]].<ref name=LatinGrammy2009>{{cita web |url=http://www.terra.com/musica/noticias/conoz_a_los_nomaos_a_los_grammy_llatinos/oci701873|títulu=Conoz a los nomaos a los Grammy Llatinos|editorial=Terra Networks Méxicu|fecha=19 de setiembre de 2009|fechaaccesu=28 de xineru de 2011|páxina=2}}</ref> L'álbum tuvo una acoyida positiva de la crítica. Birchmeier conceder 3,5 estrelles de 5, comentando que «Más típicu qu'escepcional pa Arjona nesti momentu na so carrera, ''5º pisu'' nun ye tan grande un álbum como fueron los postreros, [...]. Aun así ye sía comoquier un gran álbumsobremanera l'apertura de cantares que remata en "[[Cómo duel]]", y atopamos a Arjona inda nel visu del so arte».<ref name="birchmeier-5to Pisu">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r1446244|pure_url=yes}}|títulu= 5to Pisu > Review| nome=Jason|apellíu=Birchmeier |editorial=Allmusic |fechaaccesu=7 de setiembre de 2010 |cita=''More typical than exceptional for Arjona at this point in his career, ''5to Trío'' isn't as grand an album as his past few, [...], Yet it's a great album all the same, particularly the opening run of songs that culminates with "Como Duel", and it finds Arjona still at the top of his craft.''}}</ref> Ente que [[Warner Music]] llanzó'l so nuevu álbum d'estudiu, [[Sony Music]] publicó un álbum recopilatorio, ''[[A cencielles lo meyor]]''. Esto dio llugar a especulaciones de que les discográfiques taben envolubraos nuna llucha pa ganar les ventes y los fanáticos de Arjona.<ref>(19 de payares de 2008). [http://sonfamosos.com/2008/11/19/sony-bmg-y-warner-music-engarrar por-fans-de-ricardo-arjona/ «Sony BMG y Warner Music engarrar por fans de Ricardo Arjona»] {{Wayback|url=http://sonfamosos.com/2008/11/19/sony-bmg-y-warner-music-engarrar por-fans-de-ricardo-arjona/ |fecha=20130314143022 }}, artículu nel sitiu web Son Famosos. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> ''A cencielles lo meyor'' contenía ésitos d'álbumes anteriores, como ''[[Ensin daños a terceros]]'', ''[[Si'l norte fuera'l sur]]'', ente otros. Esta escoyeta llogró discu d'oru en Méxicu,<ref name="amprofon"/> y platín n'Arxentina.<ref name="capif"/> «[[Ensin ti... ensin mi]]» foi llanzáu como segundu senciellu de ''5º pisu'' y algamó el puestu #4 tantu en Top Latin Songs como en Latin Pop Songs. El 24 d'abril de 2009, Arjona empecipió la xira Quintu pisu. La xira incluyó 123 conciertos nos Estaos Xuníos,<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/616290.html Arjona empecipia xira n'EU]. ''El Universal (Méxicu)''. Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref> España,<ref name=spain1>[http://www.eluniverso.com/2009/04/23/1/1378/CC0DD8B0685Y48958Y289BCABCC25513.html Arjona visita España de mano xira promocional]. ''El Universal (Méxicu)''. Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref><ref>[http://www.latercera.com/contenido/724_121417_9.shtml «Ricardo Arjona torna a España "más maduru y evolucionáu" col so nuevu álbum»] {{Wayback|url=http://www.latercera.com/contenido/724_121417_9.shtml |fecha=20120326003937 }}. ''La Tercera'' (Santiago de Chile). Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref> Arxentina,<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/633310.html «Ricardo Arjona lleva la so xira a Arxentina»]. ''El Universal'' (Méxicu). Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref><ref name=arxentina2>[http://www.rpp.com.pe/2009-11-12-ricardo-arjona-remato-con-gran-exito-xira-per-arxentina-y-chile-noticia_222131.html Ricardo Arjona remató con gran ésitu xira per Arxentina y Chile]. ''RPP Perú''. Consultáu'l 11 de setiembre de 2011</ref> Guatemala, Colombia, Venezuela y Méxicu, ente munchos otros países d'América Llatina ente ellos Paraguay y terminó'l 18 de xunu de 2010 en Bolivia. {{caxa de cita|Nun discutiniu sobre la tema del cantar «Ponte», Arjona comentó: «Anque munchos crean que ye una tema triada, nun lo ye pa un cubanu, sía na [[Cuba|isla]] o en [[Florida]]. L'actualidá d'esta disputa nun tuvo frenu dende 1959 y nunca vi daqué más repugnante que la rivalidá ente persones causada por fuercies polítiques. [[Hugo Chávez|Chávez]] puede engarrase con [[Álvaro Uribe|Uribe]], [[Fidel Castro|Fidel]] con [[Barack Obama|Obama]], pero que tien que ver esto con que dos primos de tercer xeneración herieden una enemistá por un asuntu de política[?]».|—Ricardo Arjona.<ref name="Arjona-Ponte"/>|width=300px|align=left}} La xira ''Quintu pisu'' foi una de les xires más esitoses enxamás realizaes por un artista llatín, con más d'un millón d'asistentes en 19 países.<ref name=prensalibre1>[https://web.archive.org/web/20100615191940/http://www.prensalibre.com/escenariu/espectaculos/Ricardo-Arjona-Quintu-Pisu-Guatemala_0_277772478.html Ricardo Arjona va cerrar la so xira Quintu pisu en Guatemala]. ''Prensa Llibre''. Consultáu'l 15 de setiembre de 2011</ref> En 2010 recibió la Xira Llatina del Añu» de ''[[Billboard Latin Music Awards]]'' pa esta xira.<ref name=prensalibre1/> El 26 de febreru de 2010, participó nel [[LI Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival Internacional del Cantar en Viña del Mar]] como unu de los meyores actos.<ref>[http://www.elparadiario14.cl/admin/render/noticia/18636 «Festival de Viña 2010: Ricardo Arjona ye'l nuevu confirmáu»], ''El Paradiario&nbsp;14''. Consultáu'l 29 de marzu de 2012.</ref> La so actuación foi siguida pola cantante colombiana [[Fanny Lu]]. Una hora dempués de l'actuación de Lu, un masivu [[Terremotu de Chile de 2010|terremotu de 8,8 graos de magnitú]] afectó a les rexones del centro-sur de Chile. En [[rede social|redes sociales]], Arjona foi culpáu en tonu de chancia, con comentarios tales como «cuando Arjona tríe suelu en cualesquier parte... ¡tome precuros!», faciendo referencia tamién al [[terremotu de Méxicu de 2010|terremotu sentíu en Méxicu]] dempués de la llegada del cantante.<ref>[http://www.laopinion.com/article/20120322/ENTRETENIMIENTU03/303229896/-1/ENTRETENIMIENTO «Red sociales “culpen” a Arjona del terremotu»]. ''La Opinión'', 21 de marzu de 2012. Consultáu'l 29 de marzu de 2012.</ref><ref name=laextra>(24 de marzu de 2012). [http://laextra.mx/arjona-ye-blancu-de-chancies-en redes sociales-por culpa-de-terremotos/ «Arjona ye blancu de chancies en redes sociales por culpa de terremotos»] {{Wayback|url=http://laextra.mx/arjona-ye-blancu-de-chancies-en redes sociales-por culpa-de-terremotos/ |fecha=20120328211629 }}. ''La Extra'' (Méxicu). Consultáu'l 29 de marzu de 2012.</ref> Dempués de la xira, Arjona anunció'l so docenu álbum d'estudiu,'' [[Pocoñina ropa]]'', que foi publicáu'l 24 d'agostu de 2010.<ref>[http://elnuevodiario.com.do/app/article.aspx?id=207733 «Ricardo Arjona llanza n'agostu'l so nuevu discu, “Pocoñina ropa”»]. ''El Nuevu Diariu''. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Foi precedida pol llanzamientu de la senciella «Ponte», una oda a la [[L'Habana]], la ciudá capital de Cuba.<ref name="Arjona-Ponte">[http://www.elcolombiano.com/BancoConocimiento/A/arjona_canta_agora_con_pocoñina_ropa/arjona_canta_agora_con_pocoñina_ropa.asp "Arjona canta agora con pocoñina ropa"]. Elcolombiano.com. (26 d'agostu de 2010) Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> El cantar nun llogró entrar nos niveles cimeros de les llistes ''Billboard'', y aparentemente foi prohibida en Cuba.<ref>Milanés Despaigne, Jorge (2 de febreru de 2011). [http://www.havanatimes.org/sp/?p=12625 «Vamos faer una ponte»]. ''Havana Times'' (Miami). Consultáu'l 23 d'abril de 2012.</ref> L'álbum convertir nel so terceru n'algamar el #1 en ''Billboards Top Latin Albums''.<ref name="TLA"/> Dientro de dos selmanes del so llanzamientu, l'álbum recibió una certificación d'oru en Chile, Estaos Xuníos, Colombia y [[Puertu Ricu]], y una certificación de platín en Méxicu y Arxentina.<ref>[http://www.informador.com.mx/entretenimiento/2010/230567/6/debuta-ricardo-arjona-en-llistes-de-ventes-de-eu.htm Debuta Ricardo Arjona en llistes de ventes d'EU].</ref> L'álbum marcó un cambéu nel soníu de Arjona, que'l mesmu llamó una versión desaposiada» de la so música.<ref name=unionradio1>[http://www.unionradio.net/ActualidadUR/Nota/visorNota.aspx?id=52024&tpCont=1 «Arjona desnuda los sos cantares en “Pocoñina ropa”»] {{cita web |url=https://www.webcitation.org/6BXJoRdAS?url=http://www.unionradio.net/ActualidadUR/Nota/visorNota.aspx?id=52024&tpCont=1 |fecha=20121019182233 }}. Union Radio. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Birchmeier dio-y al álbum una crítica positiva, diciendo que yera un esfuerciu acústicu desaposiáu», pero calificándolo de «impresionante».<ref name="birchmeier-Pocoñina Ropa">{{cita web |autor=Birchmeier, J. |títulu=Pocoñina Ropa, Allmusic Review |url=http://www.allmusic.com/album/pocoñina-ropa-mw0002016800 |obra=Allmusic Review |editorial= |fecha= |fechaaccesu=4 de setiembre de 2011 |idioma=en }}</ref> Del álbum ''Pocoñina Ropa'' fueron llanzaos otros dos senciellos más, «Vida», un cantar que'l cantante dedicó al so padre que finara apocayá,<ref>[http://www.eluniversal.com/2010/11/17/til_ava_recuerda-ricardo-arj_17A4744331.shtml «Recuerda Ricardo Arjona al so padre en tema autobiográfica»]. ''El Universal'' (Venezuela). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref><ref>[http://www.el-carabobeno.com/portada/articulo/3875/ricardo-arjona-llanza-la so-senciellu-vida «Ricardo Arjona llanza la so senciellu “Vida”»] {{Wayback|url=http://www.el-carabobeno.com/portada/articulo/3875/ricardo-arjona-llanza-la so-senciellu-vida |fecha=20150923234921 }}. ''El Carabobeño'' (Venezuela). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref><ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona llega a Guatemala p'allegar al funeral del so padre |url=http://www.prensalibre.com/noticias/Ricardo-Arjona-Guatemala-allegar-funeral_0_343765737.html |obra= |editorial= |fecha=28 de setiembre de 2010 |urlarchivu= |fechaarchivu= |fechaaccesu=3 de xineru de 2013}}</ref> y «Marta», un cantar autobiográficu que la so [[videu musical]] protagoniza [[Edith González]].<ref>[https://web.archive.org/web/20120312190426/http://prensalibre.com/escenariu/espectaculos/Ricardo_Arjona-Marta-Pocoñina_Ropa-video_0_449355368.html «Arjona va presentar el video “Marta”, protagonizáu por Edith González»]. ''Prensa Llibre''.</ref> Dambos, al igual que'l primera senciellu, nun consiguieron enforma ''[[airplay]]'' nos Estaos Xuníos, y nun tuvieron bones resultancies nes llistes. === 2011–2012: ''Independiente'', Metamorfosis y xira mundial === Arjona llanzó'l so decimoterceru álbum d'estudiu, ''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'', el 4 d'ochobre de 2011. Convertir nel so cuartu álbum a debutar algamando la primer posición en Top Latin Albums na selmana rematando'l 22 d'ochobre; y nuna selmana algamó oru en [[Chile]], [[Estaos Xuníos]] y [[Méxicu]], y platín en [[Venezuela]] y [[Arxentina]].<ref name=indep2>[http://musica.univision.com/noticias/article/2011-10-12/ricardo-arjona-billboard-independiente-discu-oro «Ricardo Arjona, de nuevu nel visu con “Independiente”»]. ''Univision Música''. Consultáu'l 12 d'ochobre de 2011.</ref> ''Independiente'' foi'l so primer llanzamientu como artista independiente, apaeciendo na so propia discográfica [[Metamorfosis (sellu)|Metamorfosis]], una compañía que creó pa reorientar la so carrera.<ref name=indep2/> L'álbum foi distribuyíu por Warner.<ref name=itunes>[https://web.archive.org/web/20110927095003/http://itunes.apple.com/mx/album/l'amor-single/id457758007?ign-mpt=uo%3D4 L'Amor – Single – Ricardo Arjona] ''[[iTunes]]''. Consultáu'l 9 d'ochobre de 2011.</ref> ''Billboard'' señaló que, a pesar de qu'otres bandes decidieron volvese independiente dempués de trabayar con grandes compañíes discográfiques, Arjona foi de llueñe l'artista más importante pa faelo nel mundu del pop llatín.<ref name=indep34>(7 de xunetu de 2011). [http://www.sandiegored.com/noticias/14853/Ricardo-Arjona-sacara-un-nuevu-discu-so-el so-propiu-sellu-independiente/ «Ricardo Arjona va sacar un nuevu discu sol so propiu sellu independiente»]. ''San Diego Rede''. Consultáu'l 30 d'ochobre de 2011.</ref> {{Caxa de cita |«Dientro de la pallabra independiente, anque suena a llibertá estrema, hai una cantidá enorme de compromisos y la responsabilidá de poder alministrar, de la meyor manera posible, la independencia». :—Ricardo Arjona.<ref>(4 d'ochobre de 2011). [https://web.archive.org/web/20120405073044/http://www.el-nacional.com/noticia/3648/21/Ricardo-Arjona:-Toi-empezando-de-nuevu-y gústame.html «Ricardo Arjona: Toi empezando de nuevu y gústame»]. ''El Nacional'' (Venezuela). Consultáu'l 15 d'ochobre de 2011.</ref> | width = 25em | align = right | quoted = 1 }} El primer senciellu de ''Independiente'' yera «[[L'amor (cantar de Ricardo Arjona)|L'amor]]», llanzáu en 23 d'agostu.<ref name=itunes/> Nos Estaos Xuníos, el cantar algamó'l puestu #1 en Top Latin Songs, el so cuartu númberu esa llista,<ref name="TLS"/> y #1 en Latin Pop Songs.<ref name="LPS"/> Tamién se convirtió nun ésitu nel restu d'América Llatina, algamando'l puestu #1 en dellos países.<ref name=latincharts1>(30 de setiembre de 2011). [http://www.larazon.com.ar/show/Arjona-independiente_0_282000146.html «Un Arjona "independiente"»]. ''La Razón''. Consultáu'l 15 d'ochobre de 2011.</ref> El segundu senciellu del álbum,«[[Fuisti tu]]», foi una collaboración cola cantautora guatemaliana [[Gaby Moreno]]. En febreru de 2012 el cantar algamó'l top 20 de Top Latin Songs, y #1 en Latin Pop Songs.<ref name="TLS"/><ref name="LPS"/> El 29 de marzu,'' Billboard'', confirmó que Gaby Moreno roblara tamién con Metamorfosis.<ref name="Aguila">Aguila, Justino (29 de marzu de 2012). [http://www.billboard.biz/bbbiz/genre/latin/gaby-moreno-signs-with-ricardo-arjona-s-1006622152.story «Gaby Moreno Signs With Ricardo Arjona's Metamorfosis»]. Billboard. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> «Cuando cumplí 17 años, fui contratada por un sellu bien importante nos Estaos Xuníos, [...], pero yo nun me sentía cómoda cuando me dixeron cualos yeren los cantares que teníen qu'entrar en producción», afirmó la cantante nun comunicáu.<ref name="Aguila"/> La xira ''Metamorfosis World Tour'',<ref>{{cita web |títulu=Ricardo Arjona empieza la so Metamorfosis editorial=Infobae |fecha=25 de xineru de 2012 |url=http://america.infobae.com/notas/42808-Ricardo-Arjona-empieza-la so-Metamorfosis |fechaaccesu=26 de xineru de 2012}}</ref><ref>[http://ricardoarjona.com/2011/12/02/arrinca-xirar-metamorfosis-world-tour-en-xineru-2012/ «Arrinca xirar “Metamorfosis World Tour” en xineru de 2012»]. ''Ricardo Arjona Official Website''. Consultáu'l 16 d'avientu de 2011.</ref> empecipióse'l 27 de xineru de 2012 en [[Toluca]],<ref name="peralta">Peralta, Karina (14 d'avientu de 2011). [http://www.milenio.com/cdb/doc/noticies2011/ad85y60f5eb11cd60y06af3916c8fe8a «Ricardo Arjona va traer “Metamorfosis” a Tampico»]. ''Mileniu''. Consultáu'l 16 d'avientu de 2011.</ref> onde se punxera en marcha toles sos xires de conciertos anteriores. La xira fixo un percorríu per América Llatina, América del Norte y dellos países d'Europa.<ref name=peralta/> El 22 de marzu de 2012 surdió un discutiniu en redol a una supuesta llei n'[[Irán]] prohibiendo la música de Arjona,<ref name=laextra/> según un informe de la canal de televisión venezolanu [[Globovisión]], y dellos periódicos rexonales.<ref name="Moscatel">{{cita web |autor=Moscatel, Susana |títulu=Ahmadineyad vs. Arjona |url=http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9134034 |obra= |editorial=Mileniu |fecha=23 de marzu de 2012 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/67nxuhUmC?url=http://www.milenio.com/cdb/doc/impresu/9134034 |fechaarchivu=20 de mayu de 2012 |fechaaccesu=30 de marzu de 2012 }}</ref><ref>SDP Noticies (22 de marzu de 2012). [http://www.vanguardia.com.mx/daranpenademuerteaquienescuchemusicadericardoarjonaeniran-1245767.html «Van Dar pena de muerte a quien escuche música de Ricardo Arjona n'Irán»]. La Vanguardia (Mexico). Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Esta afirmación resultó ser falsa<ref>(23 de marzu de 2012). [http://www.avn.info.ve/node/104885 «Medios privaos venezolanos espublicen falsa información sobre Irán»]. Axencia Venezolana de Noticies. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> y darréu Globovisión emitió una sida.<ref>[https://web.archive.org/web/20120618162603/http://www.globovision.com/news.php?nid=223353 «Información d'Irán sobre Ricardo Arjona sería productu d'una chancia»]. [[Globovisión]]. Consultáu'l 30 de marzu de 2012.</ref> Ente'l 31 de marzu y 1 d'abril Arjona viaxó a Guatemala como parte de la so xira mundial. Pa los dos conciertos nel [[Estadio Mateo Flores]] vendiéronse toles entraes, faciendo de Arjona el primer artista na historia de Guatemala en llograr esta fazaña.<ref>(3 d'abril de 2012). [http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/conciertu-de-ricardo-arjona-ruempe-records-en-el so-pais-natal,y396b98c29976310VgnVCM3000009acceb0aRCRD.html «Conciertu de Ricardo Arjona ruempe récores nel so país natal»]. Terra. Consultáu'l 7 d'abril de 2012.</ref> El 9 d'abril de 2012, la empresa de telecomunicaciones estauxunidense [[AT&T]] empezó a tresmitir un anunciu de promoción del teléfonu [[Nokia|Nokia Lumia 900]] nel cual participa'l cantante.<ref>[https://web.archive.org/web/20120418070841/http://www.ricg.com/marketing_articles/digital_marketing/att_gets_multi_cultural_with_multi_channel_campaign/ «AT&T gets multi-cultural with multi-channel campaign»]. RICG. Consultáu'l 15 d'abril de 2012.</ref> Sol títulu ''«The Shoot»'', l'anunciu amuesa un adolescente usando'l so teléfonu pa rexistrar un recital de Arjona, y depués amosa-y lo a la so madre. Tamién inclúi'l cantar «La mio novia ta poniéndose vieya» del álbum ''Independiente'', y foi llanzada nel [[Día de la madre]].<ref>[https://web.archive.org/web/20120413212014/http://www.marketwatch.com/story/consumer-empowerment-at-the-forefront-of-atts-new-ad-campaign-featuring-national-spots-on-major-spanish-language-networks-2012-04-11 «Consumer empowerment at the forefront of AT&T's new ad campaign featuring national spots on major spanish-language networks»]. ''Market Watch''. Consultáu'l 15 d'abril de 2012.</ref> Al 16 d'abril de 2012, ''Metamorfosis World Tour'' algamara a más de 400&nbsp;000&nbsp;aficionaos, de los cualos unos 160&nbsp;000 yeren de los sos conciertos del 12 a 15 d'abril en [[Buenos Aires]].<ref>Efe (16 d'abril de 2012). [http://www.rpp.com.pe/2012-04-16-ricardo-arjona-ruempe-record-en-buenos-aires-noticia_472538.html «Ricardo Arjona ruempe récor en Buenos Aires»]. ''RPP Noticias''. Consultáu'l 18 d'abril de 2012.</ref> El 25 d'abril, el conciertu en [[Ciudá de Mendoza|Mendoza]] tuvo una asistencia de 24&nbsp;000&nbsp;persones, rompiendo la marca establecíu por [[Luis Miguel]] 10&nbsp;años antes, y asina Arjona convertir nel artista de mayor recaldación na historia d'esta provincia.<ref>Trapé, Oscar (25 d'abril de 2012). [http://www.diariouno.com.ar/espectaculos/Arjona-convoco-a-mas-de-24.000-persones-en-l'Estadiu-Malvines-Arxentines-20120426-0003.html «Arjona convocó a más de 24.000 persones nel Malvines Arxentines»]. ''Diariu Unu''. Consultáu'l 25 d'abril de 2012.</ref> Hores antes de la so actuación nel [[estadio Malvines Arxentines]] de Mendoza, hubo una quema cerca d'una de les entraes del complexu.<ref>Abraham, Leandro (25 d'abril de 2012). [http://www.sitioandino.com/nota/34592-a-hores-del show-de-arjona-hubo-una-importante-quema-en-l'estadiu-malvinas/ «A hores del show de Arjona, hubo una importante quema nel estadiu Malvines»]. ''Sitiu Andín''. Consultáu'l 25 d'abril de 2012.</ref> El tercer senciellu del álbum ye «Cavernícoles» que s'asitió nel Top 20 de la clasificación de [[Monitor Llatín]] na categoría Pop Méxicu.<ref>{{cita web |títulu=Charts monitorLATINO Méxicu|url=http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=9&formatu=1&pais=1|fechaaccesu=6 de marzu de 2015|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150402163528/http://www.monitorlatino.com/mondayChartsConsult_History.aspx?year=2015&mes=3&selmana=9&formatu=1&pais=1|fechaarchivu=2 d'abril de 2015}}</ref> === 2014: ''Viaxe'' === ''[[Viaxe (álbum)|Viaxe]]'' ye'l nome del decimocuartu álbum d'estudiu del cantautor guatemalianu Ricardo Arjona. Foi llanzáu al mercáu'l 29 d'abril de 2014 y ye una producción de Arjona cola collaboración de Dan Warner, Lee Levin y Tommy Torres, ente otros. L'álbum ye'l segundu llanzamientu independiente de Arjona y foi publicáu por [[Metamorfosis (sellu)|Metamorfosis]], el so propiu sellu discográficu, y distribuyíu por Warner. El primer senciellu foi «[[Apnea (cantar)|Apnea]]», llanzáu'l 3 de marzu.<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/ricardo-arjona-estrena-apnea-primer-senciellu-de-viaxe-el so-nuevu-discu |títulu=Ricardo Arjona estrena "Apnea", primer senciellu de <em>Viaxe</em>, el so nuevu discu - PeopleenEspanol.com|work=PeopleenEspanol.com}}</ref> Nos Estaos Xuníos algamó'l puestu númberu 2 en [[Latin Pop Songs]],<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/364953/ricardo%20arjona/chart?f=372 |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> y el puestu númberu 10 en [[Hot Latin Songs]].<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/364953/ricardo%20arjona/chart?f=363 |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> Llogró tamién algamar el puestu númberu 1 en países d'América Llatina como Venezuela y Méxicu, convirtiéndose asina n'otru ésitu del cantautor. El cantar ye dedicada a'l so madre y definir en delles entrevistes como'l momentu en qu'ella muerre. El segundu senciellu del álbum foi «[[Lo poco que tengo (cantar)|Lo poco que tengo]]» llanzáu'l 29 d'abril. Algamó'l puestu númberu 17 en Hot Latin Songs y puestu númberu 3 en Latin Pop Songs nos Estaos Xuníos. Llogró asitiase en bonos puestos alredor d'América Llatina. === 2017–presente: ''Circo Soledad'' === ''[[Circo Soledad]]'' ye'l nome del decimoquintu álbum d'estudiu del cantautor guatemalianu Ricardo Arjona. Foi llanzáu al mercáu'l 21 d'abril de 2017 y ye una producción de Arjona cola collaboración de Llei Levin y Dan Warner. Esti álbum foi publicáu por [[Metamorfosis (sellu)|Metamorfosis]], el so propiu sellu discográficu, y distribuyíu por Warner. El primer senciellu foi «[[Ella (cantar de Ricardo Arjona)|Ella]]», llanzáu'l 10 de marzu 2017.<ref>{{cita web |url=https://www.debate.com.mx/show/Arjona-llanza-Ella-primer-senciellu-de-Circo-Soledad-20170311-0215.html |títulu=Arjona llanza "Ella", primer senciellu de "Circo Soledad" - Alderique.com.mx|work=alderique.com.mx}}</ref> Nos Estaos Xuníos debutó nel puestu númberu 1 en [[Latin Pop Songs]],.<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/articles/columns/latin/7784734/ricardo-arjonas-circo-soledad-non-1-latin-pop |títulu=Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> Llogró tamién algamar el puestu númberu 1 en países d'América Llatina como Venezuela y Méxicu, convirtiéndose asina n'otru ésitu del cantautor. El segundu senciellu del álbum foi «[[Romiendu al Corazón]]» llanzáu'l 29 d'abril, entós que'l cantautor creara un concursu por que los sos fans escoyeren el cantar que sería'l segundu single. Dempués de dos selmanes de votaciones y col 54% de los votos, Romiendu al Corazón foi'l cantar ganador.<ref>{{cita web |url=http://ricardoarjona.com/romiendu-al-corazon-ganadora-del-titulo-segundu-senciellu-del discu-circo-soledad/ |títulu=Romiendu Al Corazón, Ganadora del Títulu SEGUNDU SENCIELLU - ricardoarjona.com|work=ricardoarjona.com}}</ref> Xirar “Circo Soledad”, empezó a mediaos del 2017. Esta serie de conciertos va percorrer Llatinoamérica<ref>{{cita web |url=https://adondeirhoy.com/conciertos-en Costa rica/ricardo-arjona-circo-soledad-costa-rica|títulu=Conciertu de Ricardo Arjona Circo Soledad en Costa Rica 2018|fechaaccesu=21 de payares de 2017|autor=adondeirhoy.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=adondeirhoy.com|editorial=|idioma=español}}</ref><ref>{{cita web |url=https://adondeirhoy.com/conciertos-en Costa rica/arjona-en Costa rica-2018|títulu=Arjona trai nuevamente un espectáculu bien visual|fechaaccesu=3 de xineru de 2018|autor=adondeirhoy.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=adondeirhoy.com|editorial=|idioma=español}}</ref><ref>{{cita web |url=https://adondeirhoy.com/fotos/concierto-ricardo-arjona-en Costa rica-2018|títulu=Conciertu Ricardo Arjona en Costa Rica 2018|fechaaccesu=21 de payares de 2017|autor=adondeirhoy.com|enllaceautor=|fecha=|sitiuweb=adondeirhoy.com|editorial=|idioma=español}}</ref>, Canadá y Estaos Xuníos; y dempués de 8 años va tornar a Europa en llugares emblemáticos como Londres, París, Madrid y Barcelona. == Vida privada == En 1988 mientres el so pasu per Arxentina conoz a la [[Puertu Ricu|portorricana]] Leslie Torres con quien empecipia un romance qu'inclusive supera la separación xeográfica de la pareya cuando Ricardo Arjona decide quedase en Méxicu.<ref>{{cita web |url=http://lavidadericardoarjona.blogspot.com/ |títulu=La vida de Ricardo Arjona|author=Nelmary Carolina |publicación=}}</ref> Leslie dacuando visitar, hasta qu'en [[1992]] casar en [[Las Vegas]] de forma improvisada. Antes de llegar a Las Vegas decide probar suerte nun casino xugando al [[Black Jack]] y pierde casi tol dineru que llevaba. Al llegar a Las Vegas depués d'instalase nun hotel, col pocu dineru que-y quedaba vuelve probar suerte xugando y fai fortuna.<ref>{{cita web |url=http://www.prensalibre.com/vida/escenario/ricardo-arjona-en-diez-tono-de-la so-cancion-personal |títulu=Ricardo Arjona, en diez tono del so cantar personal|work=Prensa Llibre}}</ref><ref name="carlosrodriguez"/> Ente la emoción decide casase yá que nuna ilesia vendíen un paquete de matrimoniu con [[Limusina]] incluyida. Nel mesmu añu en que se casen naz [[Adria Arjona]], la primer fía d'esti matrimoniu (anguaño una prometedora actriz na televisión d'Estaos Xuníos y nel cine) y dos años más tarde en 1994 naz Ricardo, el so segundu fíu. Depués de diez años de matrimoniu, nel 2002, anuncien la so separación, pero ye en 2005 onde queden llegalmente separaos, yá que mientres 3 años engarren la custodia de los sos fíos nun procesu nel qu'ella lo acusa de violencia.<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com.mx/notas/583222.html |títulu=El Universal - - Ricardo Arjona concreta'l so divorciu |fecha=27 de xunu de 2013 |publicación=}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/tres-seis-ano-ricardo-arjona-yá-esta-divorciáu |títulu=Tres seis años, Ricardo Arjona yá ta divorciáu|work=PeopleenEspanol.com}}</ref>Nel 2010 conoz a Daisy Arvelo, una modelu venezolana cola que caltién la so rellación hasta l'actualidá y con quien tien el so tercer fíu: Nicolas. El 27 de setiembre d'esi mesmu añu, fina a los sos 78 años de edad Ricardo Arjona Moscoso, padre de Ricardo Arjona.<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/muerre-el padre-de-ricardo-arjona |títulu=Muerre'l padre de Ricardo Arjona|work=PeopleenEspanol.com}}</ref> Tres años dempués, el 4 d'avientu de 2013, a los sos 71 años fina Nohemí Morales, madre de Ricardo Arjona.<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/131204/fallecio-la madre-de-ricardo-arjona |títulu=Finó la madre de Ricardo Arjona |publicación=}}</ref> == Música y estilu == [[Ficheru:Ricardo Arjona en Viña del Mar 2010.jpg|left|miniaturadeimagen|Viña del Mar 2010.]] Anque'l principal estilu musical de Arjona ye [[pop llatín]], el so estilu varió a lo llargo de los años. A diferencia del primer álbum ''[[Déxame dicir que te amo]]'' nel cual predomina la balada, nos dos últimos álbumes Arjona esperimentó con una variedá d'estilos pop/rock. Nel so álbum ''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]'' entrepola enerxéticos cantares de rock y balaes sentíes, y na [[instrumentación musical|instrumentación]] apodera la guitarra, sintetizador y batería.<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/animal-nocherniegu-r176503/review «Animal Nocherniegu > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> En ''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'', cada cantar ye distinta y l'instrumentación ye variada. Utilizáronse alredor de dos docenes de preseos nel álbum, incluyendo cuernos, pianu, [[Órganu Hammond|Hammond B-3]] y cuerdes.<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/hestories-r203600/review «Hestories > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> En ''[[Si'l norte fuera'l sur]]'' el tonu ye menos exuberante y l'álbum carauterizar por cantares íntimos sobre amor, cultura y política. La mayoría de los cantares foi escrita por Arjona en 1995 mientres taba de xira<ref name=sielnorte>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/si-el norte-fuera-el sur-r263457/review «Si El Norte Fuera El Sur > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> y realizáronse de forma acústica con dellos toques [[Música del Caribe|caribeños]]. Ensin cuntar un par de cantares rock, los cantares del álbum son bastante uniformes en tonu y tempo.<ref name=sielnorte/> En ''[[Galería Caribe]]'', Arjona esploró la música afrocaribeña, emplegando soníos y ritmos tradicionales como [[guaracha]], [[bachata]], [[merengue (xéneru musical)|merengue]] y [[música salsa|salsa]].<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/galeria-caribe-r495348/review Galeria Caribe – Ricardo Arjona]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> En ''[[Santu pecáu]]'' esperimentó col usu de soníos sinfónicos nes sos balaes, metanes dellos cantares de rock nun estilu asemeyáu al de ''[[Ensin daños a terceros]]''.<ref>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/santu-pecáu-r616342/review «Santu Pecáu > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Nesti álbum incluyóse la cantar «La Nena (bitácora d'un secuestru)», na cual Arjona rellata la historia d'una nueva secuestrada pol so tíu.<ref>[http://www.eluniverso.com/2006/07/04/0001/259/87FEB244F2754937A84556C9110F842B.html «Arjona conderga'l secuestru en nueva tema musical»]. L'Universu. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> En 2005 Arjona adoptó un nuevu soníu en ''[[Adientro]]''. Gutiérrez de Allmusic consideró la instrumentación, el rendimientu y la paleta sonora polo xeneral como «minimalista» y «ensin pretensiones».<ref>Gutierrez, Evan. [http://www.allmusic.com/album/adientro-r808825/review «Adientro > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Nesti álbum, Arjona incluyó más influencies llatines: [[Música mexicana|mexicana]] y [[Tex-mex (música)|texana]] en «Moyáu»,<ref>[http://www.terra.com.mx/muyer/articulo/175210/ «Intocable y Arjona xunen el so talentu»]. Terra (Méxicu). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> un cantar sobre la migración;<ref>[http://www.eluniversal.com.mx/notas/317111.html «Inclúi Arjona nel so álbum tarreza con Intocable»]. El Universal (Méxicu). Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> [[merengue (xéneru musical)|merengue]] y [[música colombiana]] en «Adiós melancolía» y «Non te camudo por nada». Nel álbum ''[[Quién dixo ayeri]]'' (2007), Arjona reelaboró cantares del pasáu p'afaeles al so nuevu estilu. Asina dio un ritmu [[ska]] al so cantar «Si'l norte fuera'l sur» que foi grabada con [[Panteón Rococó]].<ref name=qdaallmusic>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/quin-dixo-ayeri-r1184550/review «Quién dixo ayeri > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Tresformó «Historia de taxi» nuna [[música salsa|cantar de salsa]] col sofitu del cantante d'Estaos Xuníos [[Marc Anthony]]<ref name=qdaallmusic/> y el pianista [[Sergio George]],<ref>[http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_co190707.html «Ricardo Arjona: cuenta regresiva pa la salida de “¿Quién dixo ayeri?”»] {{Wayback|url=http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_dixo_ayeri_co190707.html |fecha=20140107014220 }}. ADN Mundu. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> quien comentó que «Foi una interesante esperiencia trabayar con dos figures que vienen de mundos sonoros distintos pero que se xunen nel interés por faer bona música».<ref name="sergio">[http://www.tabascohoy.com/noticia.php?id_nota=137145 «Graben Ricardo Arjona y Marc Anthony tema a dúu»]. Tabasco Güei. (10 de xunetu de 2007). Consultáu'l 2 de mayu de 2012.</ref> Tamién afirmó que «cada vez qu'asocede una xunta d'esta índole, ye un motivu pa celebrar».<ref name="sergio"/> Birchmeier, de Allmusic comentó, «ente que solo un par de les nueves versiones estrémense estilísticamente de les orixinales, les producciones contemporánees insuflan nueva vida a estos cantares que tienen de ser bien conocíes polos aficionaos de munchos años».<ref name=qdaallmusic/> El cantar «Realmente nun toi tan solo» foi nuevamente grabada col cantante [[Sandro d'América|Sandro]]. Resultó ser l'últimu cantar grabáu por ésti veteranu de la música, yá que morrió'l 4 de xineru de 2010.<ref name=lagaceta>[http://www.lagaceta.com.ar/nota/359604/Espect%C3%A1culos/Güei_alienda_meyor_nunca.html «Güei alienda meyor que nunca»]. La Gaceta. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Esti álbum incluyó tres canciones dafechu nueves. El primer senciellu, «Quién», foi escritu por Arjona y [[Tommy Torres]] fixo la música.<ref name=adnmundo2>[http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_nuevu_discu_co100707.html «Ricardo Arjona fala del so nuevu cantar»] {{Wayback|url=http://www.adnmundo.com/contenidos/adncool/ricardo_arjona_quien_nuevu_discu_co100707.html |fecha=20140223035840 }}. ADN Mundu. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> «Quiero» y «Espantuxu» son les otres dos cantares nuevos del álbum. La instrumentación de ''[[5to pisu]]'' básase principalmente nel pianu y les [[orquesta de cuerdes cuerdes]].<ref name=5topisoam>Birchmeier, Jason. [http://www.allmusic.com/album/5to-pisu-r1446244/review «5º Pisu > Review»]. Allmusic. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> Les úniques esceiciones son «La baillarina vecina», ellaboráu con [[orquestación|arreglo orquestales]], y «Nin tu nin yo», un cantar [[Ranchera|estilu ranchera]] con [[Paquita la del Barriu]].<ref name=5topisoam/> L'álbum inclúi tamién a un cantar llamáu «Que naide vea», na que l'artista canta avera de la tema de la [[homosexualidá]].<ref>[http://www.listindiario.com.do/entretenimiento/2009/5/29/102980/Arjona-impacta «Arjona impacta»]. ''Listín Diariu''. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Sobre ''5º pisu'', Arjona comentó que quixo rescatar la frescura de los sos primeros álbumes, diciendo que «Traté de reconciliame un pocu col Ricardo Arjona de los primeros discos pa soltar un pocu d'esa frescura que-y fai tantu bien a los cantares».<ref>[https://web.archive.org/web/20140419212932/http://www.estereofonica.com/con-quintu-pisu-arjona-quier-enfrescar-la frescura-de-los sos-primeros-discos/ «Con “Quintu pisu” Arjona quier enfrescar la frescura de los sos primeros discos»]. Estereofónica. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> ''[[Pocoñina ropa]]'' marcó un cambéu notable nel cual Arjona amenorgó drásticamente el númberu de preseos, resultando nuna serie d'actuaciones ''[[a capella]]''. Arjona comentó alrodiu de esti álbum que «Les muyeres y los cantares llucen meyor con pocoñina ropa».<ref name=unionradio1/> La producción del álbum tuvo al cargu de Arjona y Dan Warner, quien trabayó tamién con [[Shakira]], [[Celine Dion]] y [[Christina Aguilera]].<ref name=ponte1>[https://web.archive.org/web/20101216173214/http://www.nacion.com/2010-08-09/Entretenimientu/NotaPrincipal/v09-GERAR-MUSICA1.aspx «Ricardo Arjona tiende güei la so Ponte»]. ''La Nación''. Consultáu'l 28 de marzu de 2012.</ref> L'álbum recibió una crítica moderadamente positiva de Birchmeier, quién comentó que yera un esfuerciu acústicu desaposiáu» que calificó de «impresionante».<ref name="birchmeier4">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r1841995|pure_url=yes}}|títulu= Pocoñina Ropa > Review| nome=Jason|apellíu=Birchmeier |editorial=Allmusic |fechaaccesu=7 de setiembre de 2010}}</ref> Añedió qu'en ''Pocoñina ropa'' «atopamos a Arjona al so más desnuda, col respaldu de sobrios [[arreglos musicales|arreglos]] de [[guitarra acústica]], pianu, y [[Órganu Hammond|Hammond B-3]], xuntu con toques ocasionales de [[preséu de cuerda cuerdes]], [[preseos de vientu]], voces y coros».<ref name="birchmeier4"/> «Ponte», el primer senciellu del álbum, ye la única esceición notable. Tien una duración d'ocho minutos y mediu y estrémase en trés partes. La primera cántase principalmente col sofitu d'un pianu. La segunda parte ye una balada que tien un soníu caribeñu, con un pocu de [[música salsa|salsa]] y dalgunes [[música cubana|influencies cubanes]].<ref>[http://www.oem.com.mx/elsoldetoluca/notes/n1739751.htm «Cánta-y al pueblu cubanu»]. ''El Sol de Toluca''. Consultáu'l 23 de marzu de 2012.</ref> Na tercer parte entemécense salsa y [[merengue (xéneru musical)|merengue]] con influencies cubanes. «Ponte» paez a la obra realizada en ''[[Galería Caribe]]''.<ref name="birchmeier4"/> ''Pocoñina ropa'' foi'l primer álbum dende ''[[Adientro]]'' ensin la collaboración de Tommy Torres. En ''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'' Arjona volvió al so soníu característicu que desenvolviera col sofitu de Torres. David Feffries de Allmusic dio al álbum una crítica moderadamente positiva. Fixo una comparanza ente los valores de la producción y l'estilu musical de ''Independiente'' colos d'álbumes anteriores como ''Animal nocherniegu'' y ''Hestories'', indicando que los aficionaos van allantar con esta combinación de llibertá y crecedera, y van apreciar el regresu del productor [[Tommy Torres]], l'home que tuvo detrás d'un bon númberu de los álbumes más populares de Arjona», refiriéndose precisamente a l'ausencia de Torres na producción de ''Pocoñina ropa''.<ref name="feffries">{{cita web |url={{Allmusic|class=album|id=r2283669|pure_url=yes}}|títulu=Independiente > Review| nome=David|apellíu=Jeffries |editorial=Allmusic |fechaaccesu=6 de payares de 2011|cita=''Returning fans will revel in this combination of freedom and growth, and appreciate the return of producer Tommy Torres, the man who has been behind the boards for quite a few of Arjona's most popular releases''}}</ref> == Otros proyeutos == === Mundu Arjona y xira de teatros === [[Ficheru:Laudelino_Solano,_Celebrity_protection_is_a_huge_business!.jpg|thumb|Ricardo Arjona en Puertu Ricu 2014.]] Ye una plataforma descrita como la rede social del artista. Ufierta munches opciones a los miembros por solo un pagu 50&nbsp;dólares d'Estaos Xuníos, como la opción descargar la so discografía completa incluyendo la so última producción discográfica, llograr con anticipación boleto pa les xires y pases detrás d'escenarios, accesu total a conteníu esclusivo, pre-ventes, descuentos, concursos, premios ya inclusive la posibilidá de conocelo en persona. Tou esti sitiu atopar sol lema «Si antes yera una llocura mercar una membresía, güei ye una llocura nun faelo» xusto dempués del entamu de Mundu Arjona el cantante empezó a tener muncho más acercamientu y contautu colos sos fans y empecipió asina pequeños proyeutos pa reforzar la comunicación. Tamién xuntu al llanzamientu d'esta nueva plataforma Ricardo Arjona entamó una pequeña xira de conciertos en teatros d'una llista curtia de países. Cada ciertu tiempu publicar conteníu inédito en Mundu Arjona el cual ye esclusivu pa miembros. La xira parte dende Chile y termina en Puertu Ricu, realizando dellos conciertos de teatru namái pa los miembros de Mundu Arjona. Ente los cantares integraos al repertoriu atopaben delles del so discu más recién y delles otres vieyos cantares que se daben por escaecíes, pero que pa Ricardo Arjona son de les más queríes, como; «Quesos, coses, cases», «Te alcuerdes de mi», «Primer vegada», «Asignatura pendiente» ente otres. La xira esclusiva remató nel Centru de Belles Artes de Caguas, Puertu Ricu, onde l'artista decidió que'l conciertu tresmitir en direuto al traviés de la so páxina web por que non solo pudieren esfrutar d'él los fans en Puertu Ricu si non tol mundu. === Fundación Adientro y Guatemorfosis === {{Caxa de cita |«Podemos esperar qu'un cataclismu divín asoceda un bon día d'estos ya igüe tolos problemes d'esti país, pero lo que se pretende ye promover la solución de los problemes qu'afecten a Guatemala». :—Ricardo Arjona.<ref>(4 d'ochobre de 2011). [http://arjoneando.com/2014/01/ricardo-arjona-inauguro-la-primer-escuela-de-la so-fundacion-adientro/]. ''Arjoneando''.</ref> | width = 38em | align = right | quoted = 1 }} La fundación Adientro ye una organización ensin fines d'arriquecimientu, una iniciativa del músicu guatemalianu pa crear nueves oportunidaes pa los neños y nuevos de [[Guatemala]]. En xunetu de 2013, Arjona axuntar col presidente de Guatemala [[Otto Pérez Molina]] y espón el so proyeutu pa la construcción d'establecimientos educativos na provincia del país, el mandatariu estimó'l sofitu y l'iniciativa de Arjona a la educación en Guatemala y aseguró el siguimientu del so gobiernu pa los proyeutos d'artes y música que'l cantante promueve per mediu de la so Fundación. En xineru de 2014 Ricardo Arjona inaugura la primer escuela de la so fundación Adientro, bautizada como “Nohemí Morales de Arjona” n'honor a la so madre finada. Atopar na aldega [[Ixcanal]] del conceyu de San Agustín Acasaguastlán, El Progresu, llugar nel que se conocieron los sos padres. La escuela foi costeada na so totalidá pol artista, que, nun aceptó ayuda de nenguna organización pa la construcción de la mesma, por qu'asina, según les sos propies pallabres, convertir nun monitor qu'otres instancies pudieren asonsañar. [[Ficheru:Ricardo Arjona y su Fundacion Adentro.jpg|thumb|Arjona y la so Fundación Adientro.]] La escuela, tien capacidá p'atender hasta a 200 neños, y según un conveniu col Ministeriu d'Educación, funciona nes mañanes como centru d'educación primaria y nes tardes como centru de formación d'artes y música. El programa contempla la construcción de 20 escueles musicales financiaes con fondos propios del artista. El proyeutu envalora concluyíselo en seis años, col sofitu d'organizaciones nacionales y estranxeres. El centru educativu tien como fin brindar posibilidaes de primer nivel a los neños d'escasos recursos económicos, pa un futuru meyor. Depués de la construcción de la primer escuela, empiecen a trate los frutos y acomúñase la primer empresa comenenciuda, [[Pepsi]]. A partir d'equí llámase-y Guatemorfosis al proyeutu polo xeneral de construcción d'escueles nel interior del país empecipiáu pola fundación adientro, y sofitáu por cualesquier empresa comenenciuda. [[Pepsi]] comprometer a construyir la segunda escuela, que llevaría por nome de "Enrique Castillo Monge", fundador de Pepsi Guatemala, agora CBC, empresa que financiaría la construcción de la obra. N'efeutu asina se realizó, el del 2016 inaugúrase oficialmente cola presencia del cantautor la segunda escuela d'esta fundación adientro. Ta allugada nel conceyu de Alotenango, nel departamentu de Sacatepéquez, a 93 quilómetros na rexón sur del país. La escuela va impartir educación primaria con énfasis en música y arte a neños d'escasos recursos de la llocalidá, esta mesma cuenta con árees verdes y llaboratorios de computación y música. Con toos estos proyeutos el cantautor busca fomentar valores a les xeneraciones guatemalianes tales como patriotismu, respetu, responsabilidá, xusticia, solidaridá, creatividá, enfotu y optimismu. La misión ye contribuyir, dende un enfoque artístico y deportivo, al tresformamientu de pequeñes comunidaes Guatemalianes escontra un modelu de sociedá sana y sostenible, n'articulación con cada unu de los actores de la nuesa sociedá. Según Ricardo Arjona ye por demás importante señalar que Guatemorfosis yá nun ye una invitación al cambéu, sinón el cambéu que yá empezó. De xemes en cuando tol equipu detrás del proyeutu xuntu al artista, presenten comerciales emotivos que fomenten al patriotismu. == Rellaciones con otros artistes == [[Ficheru:Ricardo Arjona y Tommy Torres.jpg|thumb|Ricardo Arjona y [[Tommy Torres]] en [[Puertu Ricu]] [[2015]].]] Arjona suel cantar ensin el sofitu d'otros cantantes. Namái [[Dan Warner]] y [[Tommy Torres]], collaboradores dende enforma tiempu, contribuyeron dacuando con [[coros]] notables. Cinco de los álbumes de Arjona, inclusive un álbum recopilatorio, inclúin contribuciones vocales d'otros artistes. ''Galería Caribe'' inclúi la voz d'[[Ednita Nazario]] en «Porque falamos». En ''Adientro'' una collaboración de la banda [[Música texana|texana]] [[Intocable (banda)|Intocable]] nel cantar Moyáu» y esiste una versión de «Pingüinos na cama» cola participación de la cantante española [[Chenoa]]. El tercer álbum, ''Quién dixo ayeri'', inclúi vocales adicionales de [[Marta Sánchez]] en «Tarde (ensin daños a terceros)»; [[Panteón Rococó]] en «Si'l norte fuera'l sur»; [[Marc Anthony]] en «Historia de taxi»; [[Eros Ramazzotti]] en «A ti» y [[Sandro d'América|Sandro]] en «Realmente nun toi tan solo»; El cuartu ye ''5º pisu'' nel cual [[Paquita la del Barriu]] collabora nel cantar «Nin tu nin yo». El quintu álbum ye ''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'' nel cual [[Gaby Moreno]] y Arjona interpretaron el cantar «Fuisti tu». Ricardo Arjona collaboró fora de la so discografía con otros grandes artistes como [[Alberto Cortez]] nel cantar «El mio árbol y yo», [[Pablo Milanés]] en «La novia que nunca tuvi», [[Tommy Torres]] en «Mentanto» y [[Tony Bennett]] en «I wanna be around» pal so discu [[Viva Duets]]. Amás compunxo xunto a [[Miguel Lluna]] dalgunes de los sos cantares como «Minutos» y «Espantuxos». {{Caxa de cita |«La nueche antes del conciertu tuvi tomando copes nun chigre –de que'l so nome nun quiero alcordame–. Y faláronme d'un cantante que taba empezando. ¡Empezando! ¡Qué coyona! Esi cantante guatemalianu acabó con toos nós… Dicir porque esti cantar, 'Cuerre, dixo la tortúa', un día díxome que -y gustara escribila él. ¡Asina que la mando con un besu a Ricardo Arjona!».|Joaquín Sabina (En Guatemala) | width = 40em | align = right | quoted = 1 }} A pesar de ser un cantautor bien independiente y un pocu introspectivu munches vegaes quedó claro que tamién caltién bones rellaciones con otros artistes como [[Joaquín Sabina]], Arjona dixo que ye unu de los artistes que más almira y qu'una vegada tuvo la oportunidá de visitalo na so casa n'España, darréu escribió-y una carta pública. [[Amaia Montero]] y [[Emmanuel]] son otros artistes colos que tamién se lleva perbién. Con [[Manuel Mijares|Mijares]] collaboró delles vegaes en direuto cola tema «Muyeres» y con [[Yuri (cantante)|Yuri]] cola tema «Detrás de la mio ventana» dambos son grandes amigos del cantautor. Sostién una bona amistá con [[Ricky Martin]] pa quien escribió'l cantar «Asignatura pendiente», igualmente con [[Kany García]] con quien cantó'l cantar «Fuisti tu» na última función de la so xira de teatros 2014, nel Centru de Belles Artes de Caguas, conciertu que quedó grabáu. Amás de ser un bon amigu de [[Facundo Cabral]] que participó nel so DVD Solu» y a quien-y escribe una carta cuando fina. En «Solo» tamién apaez [[Aleks Syntek]] amosando la so almiración por Arjona, y resaltó la so amistá con [[Mariana Vega]], felicitándola públicamente pol so cantar «De la to voz». Sicasí, según caltién bones rellaciones con munches persona del mundu de la música, tamién tuvo enfrentamientos y conflictos con otros, como ye'l casu de la polemíca con [[Fito Páez]]. Esto tuvo entamu nuna entrevista titulada «Non plantego ser orixinal» que-y realizaba'l periodista [[Eduardo Slusarczuk]] a [[Fito Paez]] pal diariu arxentín [[Clarín (periódicu)|Clarín]]. Páez comentó «Creo ye que cuando la ciudá dalu 35 Lluna Parks a Ricardo Arjona y a Charly García da-y dos, tenés que pensar qué signifiquen la política, los diarios, nesa ciudá, na qu'hai valores que fueron aniquilaos». Ricardo Arjona unvió depués una carta al diariu El clarín que se titulaba «Los que confíen, falen menos». «El señor Fito Páez fala d'aniquilación cultural y méntame. De forma sospechosa señala l'entamu d'esti problema nel so país casi de manera simultánea col descensu claru de la so capacidá artística» dixo Arjona, asegurando que la música nun yera una competición d'atletismu sinón un asuntu de gustu y emoción, y que les sos crítiques nun yeren más qu'un rumbu murniu, visceral y resentíu de daquién al que solo-y queda falar. Finalmente, faciendo referencia a la carrera como cineasta de Páez, quien dirixó dos películes, «Vides privaes» y «¿De quien ye'l portaligas?», con escasa aceptación de la crítica y el públicu, Arjona remató la so carta diciendo: «Yá quixo usté ser Charly García, dempués quixo ser Almodóvar. Llamentable lo suyo, señor, llamentable, pero por sobremanera...murniu». Más tarde el músicu arxentín [[Charly García]] intervieno nel discutiniu que crució a los dos cantautores, pa Charly, Arjona «pegó-y con un cañu, matar a Páez cola so respuesta. == Condecoraciones == [[Ficheru:Mauricio_Macri_presentó_un_baldosón_en_homenaje_a_Ricardo_Arjona.jpg|thumb|Baldosón n'homenaxe al compositor.]] El xefe de Gobiernu porteño, [[Mauricio Macri]] Actual Presidente de la Nación Arxentina, periodu 2015-2019, inauguró'l 14 de mayu de 2012 un baldosón n'homenaxe al compositor y cantante guatemalianu Ricardo Arjona, nel marcu del programa cultural que reconoz a grandes figures de la música popular que dedicaron parte de la so obra a la Ciudá de Buenos Aires.<ref>{{cita web |url=http://www.lapoliticaonline.com/nota/61072/ |títulu=Macri homenaxó a Ricardo Arjona - La Política Online |publicación=}}</ref> Ta allugada na avenida Callao frente al 783 y contién la lletra del cantar «Marta», na que Arjona refier al amor d'un home por una ''stripper'' del barriu de Recoleta, amás de falar de Borges, los Australes, la cai Florida, ente otres coses.<ref>{{cita web |url=http://www.larazon.com.ar/ciudá/Arjona-baldoson-Ciudá_0_350100189.html |títulu=Arjona yá tien el so baldosón na Ciudá|work=Larazon}}</ref> En 1993, a manes del presidente [[Ramiro de León Carpio]], Ricardo Arjona recibe la orde la [[Orden Rafael Álvarez Ovalle]].{{ensin referencies}} Con esta distinción honorífica —que da'l presidente de la República de Guatemala a persones individuales o xurídiques, ya instituciones que s'estremaren nel campu de la música nacional o estranxera— Arjona ye reconocíu polos sos méritos a nivel internacional, teniendo apenes 30 años d'edá. 20 años dempués, el 21 de marzu de 2013 Ricardo Arjona ye gallardoniáu cola [[Orde del Quetzal]] nel grau de «Gran Collar» polos sos méritos artísticos dientro y fora del país, dau pol presidente de Guatemala [[Otto Pérez Molina]].{{ensin referencies}} Dedicó-y el reconocencia al so padre fináu metanes tola ensame que lu escuchaba mientres daba'l so discursu. L'actividá llevar a cabu nel Palaciu Nacional de la Cultura, zona 1, participaron autoridaes de Gobiernu y familiares de Músicu. La Orde del Quetzal ye la máxima distinción del Gobiernu de Guatemala, foi instituyida en 1973 pa reconocer a dignatarios d'otres naciones, a quien se destacar nel so llabor cultural, humanitaria, científica o política. {{ensin referencies|La esitosa carrera artística, según la obra humanística social que desenvolvió Ricardo Arjona, tán siendo oxetu d'estudios por centros d'investigaciones y universidaes guatemalianes y d'otros países, yá que les sos bones acciones convertir en fuerte candidatu a poder llograr un Doctoráu Honoris Causa, pola so esmolición en favor de los más precisaos n'obres sociales.}} === Devolución de la orde del Quetzal === Depués de les investigaciones que lu realizaron al presidente de Guatemala [[Otto Pérez Molina]] sobre supuestos fechos de corrupción, l'artista como manifestación aseguró qu'asitiaría en manes de les instancies pertinentes la condecoración de la Orde del Quetzal, alegando que por cuenta de los sucesos, esti gallardón yá nun tenía pa él nengún valor llegal, simbólicu, o sentimental, y al empar solicitó al presidente guatemalianu el so arrenunciu. Fixo pública la so decisión per mediu d'una carta na que señalaba; "Los fechos polos que pasa'l país, ponen claramente en tela de xuiciu l'honor de los que m'impunxeron dicha distinción".<ref>{{cita web |url=http://elperiodico.com.gt/2015/08/28/pais/ricardo-arjona-devuelve-la orde-del-quetzal/ |títulu=Ricardo Arjona devuelve la Orde del Quetzal|work=elPeriodico}}</ref> Más tarde fadría oficial la entrega física de dichu reconocencia.<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/ricardo-arjona-devuelve-premiu-y-pide-arrenunciu-de-presidente |títulu=Arjona devuelve premiu y pide arrenunciu de presidente - PeopleenEspanol.com|work=PeopleenEspanol.com}}</ref> == Discografía == {{AP|Discografía de Ricardo Arjona}} La discografía de Ricardo Arjona componer de quince [[álbum d'estudio|álbumes d'estudiu]], dieciséis [[álbum recopilatorio|álbumes recopilatorios]], dos [[álbum en vivu|álbumes en vivu]], cuarenta y cinco [[senciellu|senciellos]] y cinco [[senciellu promocional|senciellos promocionales]]. === Álbumes d'estudiu === *''[[Déxame dicir que te amo]]'' (1985). *''[[Jesús, verbu non sustantivu]]'' (1988). *''[[Del otru llau del sol]]'' (1991). *''[[Animal nocherniegu (álbum)|Animal nocherniegu]]'' (1993). *''[[Hestories (álbum)|Hestories]]'' (1994). *''[[Si'l norte fuera'l sur]]'' (1996). *''[[Ensin daños a terceros]]'' (1998). *''[[Galería Caribe]]'' (2000). *''[[Santu pecáu]]'' (2002). *''[[Adientro]]'' (2005). *''[[5to pisu]]'' (2008). *''[[Pocoñina ropa]]'' (2010). *''[[Independiente (álbum)|Independiente]]'' (2011). *''[[Viaxe (álbum)|Viaxe]]'' (2014). *''[[Circo Soledad]]'' (2017). === Álbumes en direuto === *''[[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]]'' (1999). *''[[Metamorfosis: en vivu]]'' (2013). === Intereses === *''[[Independiente + Demos]]'' (2013). === Álbumes recopilatorios === *''[[17 ésitos (álbum de Ricardo Arjona)|17 ésitos]]'' (1990). *''[[Oru romántico]]'' (1995). *''[[Historia d'un animal nocherniegu]]'' (1997). *''[[Ricardo Arjona y los sos amigos]]'' (1998). *''[[Tiempu de bohemia]]'' (1998). *''[[Tropical (álbum de Ricardo Arjona)|Tropical]]'' (2001). *''[[12 grandes ésitos (álbum de Ricardo Arjona)]]'' (2003). *''[[Grandes ésitos (álbum de Ricardo Arjona)|Grandes ésitos]]'' (2003). *''[[Grandes ésitos vol. 2]]'' (2003). *''[[Llaos B]]'' (2003). *''[[Lo meyor de Ricardo Arjona]]'' (2003). *''[[Solo (álbum de Ricardo Arjona)|Solo]]'' (2004). *''[[Cantar nuevo]]'' (2004). *''[[Quién dixo ayeri]]'' (2007). *''[[A cencielles... lo meyor]]'' (2008). *''[[Trópicu (álbum)|Trópicu]]'' (2009). *''[[Lo esencial de Ricardo Arjona]]'' (2010). *''[[Dos clásicos]]'' (2011). *''[[Cantares d'amor]]'' (2012). *''[[Namái pa muyeres]]'' (2013). *''[[Apague la lluz y escuche (álbum)|Apague la lluz y escuche]]'' (2016). === Cantares compuestos pa otros artistes === * «La muyer que nun suañé» ([[Eduardo Capetillo]] y [[Moderatto]]). * «Solo una muyer» ([[Bibi Gaytán]]). * «Ente la espada y la paré» ([[Marcos Llunas]]). * «[[Detrás de la mio ventana]]» ([[Yuri (cantante)|Yuri]] y [[Jenni Rivera]]). * «Si nun tas equí» (Michelangelo). * «Vale la pena siguir» (Jorge Muñiz). * «Espantuxu» (Miguel Lluna). * «Suañu de llocos» (Miguel Lluna). * «Amanecer ensin ti» (Héctor Yáber). * «Sable y sal» (Héctor Yáber). * «Llaberintu» (Héctor Yáber). * «Solo nel amor» (Héctor Yáber). * «Un últimu abrazu» (Héctor Yáber). * «A la hora del recréu» (Les Tortuguitas). * «Amor infantil» (Les Tortuguitas). * «Mozu estrañu» (Les Tortuguitas). * «Ilusión» (Les Tortuguitas). * «Asignatura pendiente» ([[Ricky Martin]]). * «Por eso te quiero» ([[Microchips]]). * «Yo quiero ser» (Microchips). * «Ganes» (Microchips). * «El to amor, la mio vitamina» (Microchips). * «Blues de Mar» ([[Gaby Moreno]]). * «A la lluz de la lluna» (Microchips). * «Sola» (Ana Cirré). == Filmografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !Títulu !Clase |- | 1990 | ''[[Algamar una estrella]]'' | Telenovela |- | 2004 | ''[[Solo (álbum de Ricardo Arjona)|Solo]]'' | Documental |- | 2011 | ''[[Pocoñina ropa, la película Pocoñina ropa]]'' | Película |- | 2013 | ''[[Arjona - Metamorfosis: En Vivu|Metamorfosis: En Vivu]]'' | Película (Conciertu) |} == Videografía == {| {{tablaguapa}} |- ! Añu !Álbum ! Video |- |rowspan="1"| '''[[1985]]''' |rowspan="1"| Non Definíu | ''Esta Cobardía'' |- |rowspan="1"| '''[[1985]]''' |rowspan="1"| [[Cantares D'Amor]] | ''Nun Voi Arrenunciar'' |- |rowspan="1"| '''[[1985]]''' |rowspan="1"| [[Déxame Dicir Que Te Amo]] | ''Déxame Dicir Que Te Amo'' |- |rowspan="4"| '''[[1988]]''' |rowspan="4"| [[Jesús, Verbu Non Sustantivu]] | ''Jesús, Verbu Non Sustantivu'' |- | ''Porque Ye Tan Cruel L'Amor'' |- | ''Unu + Unu = Unu'' |- | ''S.O.S Rescatame'' |- |rowspan="4"| '''[[1993]]''' |rowspan="4"| [[Animal Nocherniegu (álbum)|Animal Nocherniegu]] | ''Muyeres'' |- | ''Jesús, Verbu Non Sustantivu'' |- | ''Primer Vegada'' |- | ''Quien Diría'' |- |rowspan="4"| '''[[1994]]''' |rowspan="4"| [[Hestories (álbum)|Hestories]] | ''Te Conozo'' |- | ''Señora Se Los Cuatro Décades'' |- | ''Historia De Taxi'' |- | ''Realmente Nun Toi Tan Solo'' |- |rowspan="4"| '''[[1996]]''' |rowspan="4"| [[Si El Norte Fuera El Sur]] | ''Si El Norte Fuera El Sur'' |- | ''La to Reputación'' |- | ''Ella Y Él'' |- | ''Muérrenos L'Amor'' |- |rowspan="4"| '''[[1998]]''' |rowspan="4"| [[Ensin Daños A Terceros]] | ''Dime Que Non'' |- | ''Escaecete'' |- | ''Esnuda'' |- | ''Bones Nueches Don David'' |- |rowspan="1"| '''[[1999]]''' |rowspan="1"| [[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]] | ''Equí toi'' |- | rowspan="3" | '''[[2000]]''' | rowspan="3" | [[Galería Caribe]] | ''Cuando'' |- | ''Te Namorasti De Ti'' |- | ''Mesíes'' |- |rowspan="5"| '''[[2002]]''' |rowspan="5"| [[Santu Pecáu]] | ''El Problema'' |- | ''Minutos'' |- | ''La Nena (Bitácora D'Un Secuestru)'' |- | ''Dame'' |- | ''Duel Vierte'' |- |rowspan="5"| '''[[2005]]''' |rowspan="5"| [[Adientro]] | ''Acompáñame A Tar Solu'' |- | ''Pingüinos En La Cama'' |- | ''Moyáu'' |- | ''De Vegada En Mes'' |- | ''Pingüinos En La Cama (Featuring. [[Chenoa]])'' |- |rowspan="2"| '''[[2007]]''' |rowspan="2"| [[Quien Dixo Ayeri]] | ''Quien'' |- | ''Quiero'' |- |rowspan="4"| '''[[2008]]''' |rowspan="4"| [[5to Pisu]] | ''Como Duel'' |- | ''Ensin Ti... Ensin Mi'' |- | ''Nin Tu, Nin Yo'' |- | ''Tocando Fondu'' |- |rowspan="3"| '''[[2010]]''' |rowspan="3"| [[Pocoñina Ropa]] | ''Ponte'' |- | ''Vida'' |- | ''Marta'' |- |rowspan="5"| '''[[2011]]''' |rowspan="5"| [[Independiente (álbum)|Independiente]] | ''L'Amor'' |- | ''Fuisti Tu'' |- | ''La mio Novia Ta Poniéndoseme Vieya'' |- | ''Te Quiero'' |- | ''Si Tu Nun Esistieres'' |- |rowspan="3"| '''[[2014]]''' |rowspan="3"| [[Viaxe (álbum)|Viaxe]] | ''Apnea'' |- | ''Lo Poco Que Tengo'' |- | ''Cavernicolas'' |- |rowspan="1"| '''[[2016]]''' |rowspan="1"| [[Apague La Lluz Y Escuche (álbum)|Apague La Lluz Y Escuche]] | ''Nada Ye Como Tu'' |- |rowspan="3"| '''[[2017]]''' |rowspan="3"| [[Circo Soledad]] | ''Ella'' |- | ''Porque Puedo'' |- | ''Señorita'' |} == Cartes == * Los que confíen... falen menos (Fito Paez) * Carta a Sabina dende París (Joaquín Sabina) * A la mio madre... (Nohemí Morales de Arjona) * Carta a un padre: Don Ricardo (Ricardo Arjona Moscoso) * Carta a Sandro * Carta a Facundo Cabral * Onde nun hai honor, hai caos (Otto perez molina/Guatemala) == Recitales, conciertos intimos y festivales == [[Ficheru:Ricardo_Arjona_en_Festival_de_Viña_del Mar_2010_-_2.jpg|thumb|Arjona en Viña del Mar 2010]] * Xira Histories - Recital n'Arxentina (1994) * Presentación en Viña del Mar (1995) * Festival internacional del cantar Mar del Plata (1995) * Recital nel Teatru Metropolitan (1996) * Doble presentación en Viña del Mar (1999) * Presentación en Viña del Mar (2001) * Unplugged - Santu Pecáu (2002) * Xira Santu Pecáu - Palaciu de los deportes - Méxicu (2004) * Presentación en Viña del Mar (2004) * Intimo Telefe (2006) * Recital intimo en Los Covarones de Cacahuamilpa (2009) * Presentación en Viña del Mar (2010) * Especial Ritmoson - Méxicu Suena - Independiente (2013) * Intimo nel Centru de Belles Artes de Caguas - Puertu Ricu (2014) * Presentación en Viña del Mar (2015) === Cantares de telenoveles n'Arxentina y Méxicu === {| {{tablaguapa}} |- ! Telenovela!! Cantar!! Añu!! País |- | ''[[Tres muyeres (telenovela)|Tres muyeres]]'' |«Esnuda» |1999 | |- |''[[Cara o cruz (telenovela)|Cara o cruz]]'' ([[Telemundo]]). |«A cara o cruz» |2005 | |} == Premios y nominaciones == {{AP|Premios y nominaciones de Ricardo Arjona}} === Grammy === {| {{tablaguapa}} style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- |[[Premios Grammy de 2007|2007]] | ''[[Adientro]]'' | rowspan="1" | [[Premiu Grammy al meyor álbum pop llatín|Meyor álbum pop llatín]] |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |} === Grammy llatín === {| {{tablaguapa}} style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- |[[Premios Grammy Llatinos 2006|2006]] |''[[Adientro]]'' |[[Premios Grammy Llatinos 2006|Meyor álbum vocal pop masculín]] |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |} === Premios ''Billboard Latin Music'' === {| class="sortable" style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- | rowspan="1" | [[Los premios Billboard de la música llatina|2007]]|| «A ti» || Cantar pop llatín ''airplay'' del añu<ref>"''Male Latin Pop Airplay Song of the Year''"</ref> ||align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |- | rowspan="1" | [[Los premios Billboard de la música llatina|2010]]|| Xira ''Quintu pisu'' || Xira llatina del añu<ref>"''Latin Tour of the Year''"</ref> ||align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |- |2017 |Tola so carrera musical |Premiu a la trayeutoria musical |Ganador |} === Premios ''Lo Nueso'' === {| {{tablaguapa}} style="table-layout: fixed; margin-right:0" |- !width="6%"| Añu !width="35%"| Obra nomada !width="48%"| Premiu !width="11%"| Resultáu |- | rowspan="1" | [[Premiu Lo Nueso|2004]] | ''[[Santu pecáu]]'' | Álbum pop del añu<ref>"''Pop Album of the Year''"</ref> |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |- | rowspan="1" | [[Premiu Lo Nueso|2015]] | '''''Ricardo Arjona''''' | Premiu a la excelencia |align="center" style="background:#99FF99"|Ganador |} == Músicos == Mientres les sos xires, Arjona suel acompañase d'un equipu de músicos talentosos y profesionales. {| {{tablaguapa}} cellpadding="3" style="text-align: center;" |- !Integrante !Preséu(s) |- |align="left"| Tony Rijos |[[Guitarres]] - [[Direutor musical]] |- |align="left"| Otto Avalos |[[Violín]] |- |align="left"| Victor Patron |[[Pianu]] - [[Teclaos]] |- |align="left"| Luis Rei |[[Guitarres]] |- |align="left"| Isaac Echevarria |[[baxu eléctricu|Baxu]] |- |align="left"| Giovanni Figueroa |[[Batería (instrumentu musical)|Batería]] - [[Percusión (música)|Percusión]] |- |align="left"| Armando Montiel |[[Percusión (música)|Percusión]] |- |align="left"| Yainer Horta |[[Saxofón]] - Tecláu - [[Melódica]] |- |align="left"| Suzy Correa |[[Coros]] - [[Guitarra]] |- |} == Xires == === Récores === A lo llargo de más de 30 años de trayeutoria Arjona presentóse nos escenarios más importantes d'[[América]] y [[Europa]] n'ónde ye dueñu de los récores de presentaciones na mayoría d'esos llugares, amás de tener los récores de mayor convocatoria pa un conciertu nel so país [[Guatemala]] al axuntar a más de 120 mil persones nel Hipódromu del Norte nel añu de 1998, llugar ónde grabó'l so primer álbum en direuto tituláu [[Vivu (álbum de Ricardo Arjona)|Vivu]] y en 2013 rexunto a más de 85 mil persones pa un conciertu masivu en Ciudá Cayalá. Ente los récores que tien podemos mentar los siguientes: * Récor de 34 presentaciones consecutives en [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Récor d'ocho presentaciones consecutives nel Estadiu [[Estadiu GEBA (Sede Jorge Newbery)|GEBA]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Récor de cinco presentaciones en [[Estadio Alberto J. Armando|La Bombonera]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Artista con más presentaciones (5) na [[DirecTV Arena]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Segundu artista con más presentaciones (7) nel [[Estadio José Amalfitani|Estadiu Vélez]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]]. * Récor de más presentaciones (5) nel [[Orfeo Superdomo]] de [[Córdoba (Arxentina)|Córdoba]] n'[[Arxentina]]. * Récor de más presentaciones (6) nel [[Estadiu Doroteo Guamuch Flores]] de [[Guatemala]]. * Primer artista [[guatemalianu]] con dos presentaciones consecutives na Escampada de Cardales Cayalá en [[Guatemala]]. * Récor de 27 presentaciones nel [[Movistar Arena]] de [[Santiago de Chile|Santiago]] de [[Chile]]. * Dende'l so debú en [[XL Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Viña 1995]], Arjona presentóse en 6 ediciones del [[Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Festival de Viña]] incluyendo una doble presentación en [[XL Festival Internacional del Cantar de Viña del Mar|Viña 1999]] en que la so edición foi'l primera artista en llevase l'hasta entós inedita [[Gavilueta (gallardón)|Gavilueta d'Oru]], por lo mesmo con un total de 7 presentaciones Arjona ye unu de los artistes que más vegaes se presentó sobre l'escenariu de la Bisarma de la Quinta Vergara. * Artista internacional con más presentaciones (57) nel [[Auditoriu Nacional]] de la [[Ciudá de Méxicu]]. * Artista en solitariu con más presentaciones (7) na [[Arena Ciudá de Méxicu]]. * Artista internacional con más presentaciones (9) nel [[Auditoriu Telmex]] de [[Guadalaxara (Méxicu)|Guadalaxara]] en [[Jalisco]], [[Méxicu]]. * Segundu artista con más presentaciones (13) na [[Arena Monterrey]] [[Méxicu]]. * Artista llatín con más presentaciones (7) nel [[Madison Square Garden]] de [[Nueva York]], [[Estaos Xuníos]]. * Artista internacional con más presentaciones (11) na [[AmericanAirlines Arena]] de [[Miami]], [[Florida]], [[Estaos Xuníos]]. * Artista internacional con más presentaciones (14) nel [[Coliséu de Puertu Ricu José Miguel Agrelot|Coliséu]] de [[Puertu Ricu]]. * Récor de cuatro presentaciones nel [[Palaciu de los Deportes Virgilio Traviesu Sotu|Palaciu de los Deportes]] de [[Santu Domingu]], [[República Dominicana]]. * Artista con más presentaciones (5) nel [[Estadiu Modelu Alberto Spencer]] de [[Guayaquil]], [[Ecuador]]. * Récor de más presentaciones (7) nel [[Estadio Ricardo Saprissa Aymá]] de [[Costa Rica]]. * Récor de más presentaciones (4) nel [[Estadiu Nacional Jorge "El Máxicu" González]] d'[[El Salvador]]. * Récor de más presentaciones (4) nel [[Estadiu Chochi Sosa]] de [[Tegucigalpa]], [[Hondures]]. === Xira ''Adientro'' 2006–2007 === [[Ficheru:Ricardo Arjona at Managua, Nicaragua (4).jpg|right|thumb|Ricardo Arjona mientres el ''Metamorfosis World Tour''.]] Dende'l primer conciertu en [[Toluca]], el xueves [[4 de mayu]] 2006, el cantautor guatemalianu, acompañáu d'ocho músicos, percorrió dellos escenarios de distintes ciudaes de [[Méxicu]], [[Puertu Ricu]], [[Estaos Xuníos]], [[Guatemala]], [[El Salvador]], [[Hondures]], [[Uruguái]], [[Colombia]], [[República Dominicana]]; presentar mientres más d'un mes nel Estadiu [[Luna Park (Buenos Aires)|Luna Park]] de [[Buenos Aires]], [[Arxentina]] y tamién nel interior d'esi país suramericanu. La primer parte de la xira ''Adientro'' remató con cuatro presentaciones en [[Chile]] y n'[[Ecuador]]. En 2007 realizóse la segunda parte de la xira, que empecipióse en [[Bolivia]] con dos conciertos, en [[La Paz]] y [[Santa Cruz de la Sierra (conceyu)|Santa Cruz de la Sierra]]. Visitó'l club Olimpia en [[Paraguái]] en febreru, y dempués pasó por [[Centroamérica]] y [[Puertu Ricu]]. En setiembre de 2007 remató la so xira en [[Venezuela]]. Casi dos millones de persones guardaron los conciertos de la xira ''Adientro''.<ref name="Biografía de Ricardo Arjona"/> === Xira ''Quintu pisu'' 2009 === La xira ''Quintu pisu'' percorrió países como: [[Colombia]], [[El Salvador]], [[España]], [[República Dominicana]], [[Costa Rica]], [[Hondures]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Puertu Ricu]], [[Estaos Xuníos]], [[Chile]], [[Venezuela]], [[Panamá]], [[Paraguái]], [[Guatemala]], [[Perú]] y [[Uruguái]]. Amás, visitó ciudaes del interior d'[[Arxentina]] como [[Ciudá de Mendoza|Mendoza]], Santa Fe, Paraná, Trelew, [[Ciudá de Córdoba (Arxentina)|Córdoba]], Ríu Gallegos, [[Mar del Plata]], Bahía Blanca, Viedma, [[Neuquén (Capital)|Neuquén]], Corrientes y Tucumán. La xira cerró'l 18 de xunu de 2010 en [[Santa Cruz de la Sierra]], [[Bolivia]]. === Xira ''Metamorfosis World Tour'' 2012 === La xira ''Metarmorfosis World Tour'' empecipió nel [[27 de xineru]] de 2012. Esta xira pasó polos [[Estaos Xuníos]], [[Méxicu]], [[Guatemala]], [[El Salvador]],<ref name="elsalvadorenelmundo.com">{{cita web |url=http://elsalvadorenelmundo.com/musica/ricardo-arjona-2012-372.html |títulu=Ricardo Arjona 2012 |publicación=}}</ref> [[Arxentina]], [[Bolivia]], [[Chile]], [[Perú]], [[Puertu Ricu]], [[Paraguái]], [[Costa Rica]], [[Panamá]], [[Uruguái]], [[Ecuador]], [[Venezuela]],<ref name="elsalvadorenelmundo.com"/> [[Colombia]], [[Nicaragua]], [[Hondures]] y [[República Dominicana]]. === Xira ''Viaxe Tour'' 2014-2015 === El ''Viaxe Tour'' entamu en Toluca el 31 de xunetu de 2014 y percorrió dellos países como: [[Guatemala]], [[Colombia]], [[El Salvador]], [[República Dominicana]], [[Costa Rica]], [[Hondures]], [[Méxicu]], [[Ecuador]], [[Puertu Ricu]], [[Estaos Xuníos]], [[Chile]], [[Venezuela]], [[Panamá]], [[Paraguái]], [[Perú]] y [[Uruguái]]. Amás batió récores n'[[Arxentina]] como enllenar 8 vegaes el [[Estadiu GEBA (Sede Jorge Newbery)|GEBA]] o en [[República Dominicana]] al llegar con 4 shows al [[Palaciu de los Deportes Virgilio Traviesu Sotu|Palaciu de los Deportes]] y nel so país [[Guatemala]] con 2 conciertos nel [[Estadiu Doroteo Guamuch Flores]], amás a nivel continental ser nomada como la xira más importante d'un artista llatín mientres [[2015]], la xira terminó en [[Avientu]] de [[2015]] con dellos shows n'[[Arxentina]] y cerrando con 2 presentaciones nel [[Estadio José Amalfitani|Estadiu Vélez]]. == Ver tamién == * [[Discografía de Ricardo Arjona]] * [[Premios y nominaciones de Ricardo Arjona]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Ricardo Arjona}} {{wikiquote|Ricardo Arjona}} * [http://www.ricardoarjona.com Ricardo Arjona] – Sitio web oficial {{NF|1964||Arjona, Ricardo}} {{Tradubot|Ricardo Arjona}} [[Categoría:Cantantes de Guatemala]] [[Categoría:Compositores de Guatemala]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantantes de pop de Guatemala]] [[Categoría:Profesores de Guatemala]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] jvi9sva4vz3blo0hgx55vzssqxdblv4 0 150916 3713210 3689406 2022-08-24T20:51:26Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Rafael Casanova i Comes''' {{nym}}<ref>Serret i Bernús (1996: 127).</ref> foi un [[xurista]] [[España|español]], partidariu del [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|archiduque Carlos d'Austria]] como rei d'España mientres la [[Guerra de Socesión Española]], ''[[Conseller en Cap]]'' de la [[Barcelona|ciudá de Barcelona]] y máxima autoridá militar y política de [[Cataluña]] mientres el [[Sitiu de Barcelona (1713-1714)|sitiu borbónicu de Barcelona]]. Mancáu na batalla final del [[11 de setiembre]] de [[1714]], Casanova foi exonerado de los sos cargos políticos y militares en virtú del perdón real qu'algamó a la mayoría de dirixentes políticos catalanes, y volvió exercer l'abogacía hasta poco primero de la so muerte. Caltuvo'l contautu con dellos de los que fueren dirixentes de la ciudá mientres el sitiu, según colos exiliaos nel [[imperiu austriacu]], y atribúyese-y l'autoría d'un opúsculo [[austracista]] publicáu en 1736. La so figura convirtióse nun iconu del [[catalanismu]], que-y rinde tributu como a unu de los sos grandes patriotes. Esta instrumentalización ye duramente criticada por quien lo consideren un pixín [[austracista]].<ref>Laínz (2006: 117-126); Martínez Fiol (1997).</ref> La ciudá de Barcelona dedicólu en 1863 una cai, y en 1888 alzó una estatua na so memoria. Convertíu en referente catalanista, los homenaxes nel so honor fueron prohibíos mientres les dictadures del [[Miguel Primo de Rivera]] y [[Francisco Franco]], cuando la estatua foi coles mesmes retirada. Dende la so restitución en 1977, el monumentu a Casanova ye escenariu de los homenaxes florales de les principales instituciones y asociaciones catalanes mientres la [[Día Once de Setiembre|Diada de Cataluña]]. == Vida == === Primeros años === Fíu de ''Rafael Casanova i Solá'',<ref name="Acín1998">{{cita llibru|autor=Ramón Acín|títulu=Homenaxe a Casanova (1725-1798)|url=https://books.google.com/books?id=pbRkZDnF7fIC&pg=PA300|añu=1998|publisher=Editorial Montesinos|isbn=978-84-89354-63-0|pages=300–}}</ref> natural de [[Collsuspina]], nel valle de Moià, y de ''María Comes i Sors'', nel momentu de la so nacencia, los Casanova gociaben d'una sólida posición económica. Propietarios de finques y tierres, dedicar al [[comerciu]] del granu y la llana.<ref>Surnames, [http://www.surnames.org/apellíos/casanova.htm Casanova], consultáu'l 17 d'abril de 2007</ref> La familia tenía una llarga tradición de participación nos asuntos públicos. [[Francesc Casanova]] (güelu) foi Capitán de la Santa Unión y lluchó contra los bandoleros, y Rafael Casanova (padre) foi xefe del [[somatén]] del [[Moyanés]] (1650), conseyeru de la población (1652), [[veguería|subveguer]] de [[Moyá]] y el Moyanés (1659) y, poco primero de la so muerte (1682), alcalde real de la villa.<ref name="ref_duplicada_1">Muséu d'Historia de Cataluña, [http://www.mhcat.net/content/download/2486/20692/file/casanova%20castella.pdf?PHPSESSID=5666caa8d22066302fa068c66f8d4d01. Rafael Casanova], consultáu'l 17 d'abril de 2007</ref> Rafael Casanova cursó [[Derechu]] nel [[Estudiu Xeneral de Barcelona]], oficiu qu'exerció mientres tola so vida. El 22 de xunetu de 1696 casárase con Maria Bosch i Barba, con quien tuvo cuatro fíos, anque namái unu, tamién llamáu Rafael, sobrevivió a la edá adulta.<ref>Serret y Bernús (1996: 31)</ref> === La Guerra de Socesión === {{AP|Guerra de Socesión Española}} [[Ficheru:ConstitucionsCatalanesVolumIr.jpg|thumb|right|Les [[Constituciones catalanes]] fueron xuraes por Felipe V de Castiella, IV d'Aragón, en [[1702]]. Pero en [[1704]], tres un fracasáu intentu de [[Desembarcu de Barcelona|desembarcu aliáu en Barcelona]], el virréi Francisco de Velasco conculcó repetidamente diches constituciones. Tres repitíes instancies al virréi, Barcelona nomó a [[Pablo Ignacio Dalmases]] como embaxador, pa denunciar ante'l rei en persona l'actitú del virréi Velasco. En [[5 de febreru]] de [[1705]], namás llegar a la corte de Madrid, l'embaxador foi deteníu y encarceláu. Tres meses dempués españaba la revuelta nel [[Principáu de Cataluña]] y en [[ochobre]] les tropes del Archiduque Carlos d'Austria tomaben Barcelona.]] La muerte ensin descendencia de [[Carlos II d'España|Carlos II ''l'Abruxáu'']], asocedíu pol [[Felipe V d'España|duque Felipe d'Anjou]], dio llugar a un conflictu internacional que llueu se tornó guerra civil na mesma España ente los partidarios del [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Archiduque Carlos]] y los de Felipe V. Esti postreru xuró en 1702 les [[Constituciones catalanes|Constituciones de Cataluña]], otorgando nuevos privilexos a les instituciones catalanes de les cualos recibió homenaxe. Sicasí la guerra yá españara nos [[campu de batalla]] d'Europa cuando la Casa d'Austria invadió los territorios españoles d'Italia. Ante les continues derrotes borbóniques Felipe V nun pudo siguir el so itinerariu pa xurar los fueros d'Aragón y Valencia, treslladándose en persona al frente italianu. Yá en Barcelona en 1703 los austracistas, los partidarios de la tradicional Casa d'Austria, recibieron el llamátigu de ''Imperiales'' o ''Aguiluchos'', por ser este'l símbolu del imperiu austriacu, ente que los adherentes de la Casa de Borbón yeren llomaos de ''[[Butifleros]]''. En 1704 les tropes de la [[Tratáu de L'Haya (1701)|Gran Alianza de la Faya]] llanzaron un intentu de [[Desembarcu de Barcelona|desembarcu aliáu en Barcelona]] cola complicidá d'un amenorgáu númberu de ''Aguiluchos'' barceloneses. Fracasada la intentona dellos caudiellos austracistas exiliáronse, pero con cuenta d'evitar nuevos trafullos el virréi Francisco de Velasco llanzó una represión indiscriminada conculcando repetidamente les [[Constituciones catalanes|Constituciones de Cataluña]], fechu qu'amontó'l sofitu a los austracistas. Retornáu Felipe V a Madrid la ciudá de Barcelona, que tenía'l privilexu de nomar embaxadores propios, nomó a [[Pablo Ignacio Dalmases]] pa denunciar ante Felipe V en persona l'actitú del virréi Velasco. Pero en 5 de febreru de 1705, namás llegar a la corte de Madrid, l'embaxador foi deteníu y encarceláu. Tres meses dempués españaba la revuelta en Cataluña y el 20 de xunu de 1705 los caudiellos austracistas catalanes roblaben el [[Pactu de Xénova]], una alianza militar ente Cataluña ya Inglaterra en virtú de la cual Cataluña comprometer a lluchar pola causa del pretendiente al tronu español Carlos d'Austria cola ayuda militar d'Inglaterra, y esta comprometíase a defender les [[Constituciones catalanes|Constituciones de Cataluña]] fuera cuál fuera la resultancia de la guerra. N'ochobre de 1705 [[Sitiu de Barcelona (1705)|les tropes del archiduque Carlos tomaron Barcelona al asaltu]], y la Xeneralidá de Cataluña y los ''Consellers'' de Barcelona aclamáronlu como a un llibertador. Díes más tarde l'archiduque d'Austria yera proclamáu lexítimu rei Carlos III d'España, xurando respetar les [[Constituciones catalanes|Constituciones de Cataluña]] y convirtiendo a Barcelona en sede de la so corte y baluarte austracista mientres el restu de la guerra. [[Ficheru:Anales-cataluña-3.jpg|thumb|left|[https://books.google.es/books?id=kf1GYNBSMZ4C&dq=añales%20de%20catalu%C3%B1a&hl=ca&pg=PP11#v=onepage&q&f=false Añales de Cataluña] ([[1709]]) obra del austracista [[Narciso Feliu de la Peña]].<br /> Dedicó'l tercer tomu de la obra a Dios, al Rei y a la [[Cataluña|Patria]], Cataluña: «''Y como soi Catalan, por natural de Barcelona, y el [[Principáu de Cataluña]] sía [[Patria]] xeneral de toos el Catalanes''» ]] El 25 de xineru de 1706, por muerte del conseyeru terceru de Barcelona [[Jacinto Lloreda]], Rafael Casanova foi sorteáu pa ocupar dichu cargu. La ciudá de Barcelona gobernar a sigo mesma y yera rexida por seis maxistraos, los ''Consellers de Barcelona'', que teníen un mandatu llindáu a un añu; dichos seis maxistraos yeren escoyíos por sortéu por aciu el sistema de insaculación, consistente en depositar nun sacu papeles colos nomes de tolos ciudadanos y del cual la mano d'un neñu estrayía nun sortéu añal los ciudadanos escoyíos pa gobernar la ciudá. Aquellos escoyíos podíen arrenunciar al cargo si nun se consideraben aptos, anque una vegada nomaos maxistraos yeren asesoraos y supervisaos pol [[Conseyu de Cientu|Conseyu de los 100]], una asamblea de ciudadanos. Pal cargu de ''Conseller en Cap'' namái figuraben nel sacu correspondiente los nomes d'aquellos que teníen el títulu de ''Ciutadans Honrats'' (Ciudadanos Honraos), una distinción que namái s'otorgaba a aquellos ciudadanos que s'habíen distinguíu sobremanera nel serviciu públicu a Barcelona. El cargu de ''Conseller Segon'' (conseyeru segundu) taba acutáu a los mercaderes de Barcelona, el ''Conseller Terç'' (conseyeru terceru) a los xuristes y abogaos, y el ''Conseller Sisè'' (conseyeru sestu) a los menestrales y llabradores. Como conseyeru terceru desenvolvió'l so cargu Rafael Casanova hasta que tres meses dempués, n'abril de 1706, les tropes de Felipe V, col rei a la cabeza, arrodiaron la ciudá y empecipiaron el [[Sitiu de Barcelona (1706)]] pa reconquistala. Dempués de bloquiada Barcelona les tropes borbóniques empezaron les operaciones empuestes a la conquista de la fortaleza de [[Montjuïc (Barcelona)|Montjuïc]], dende la cual una vegada tomada, rindiríen la ciudá. En 21 d'abril les tropes de Felipe V yá tomaren posiciones cerca de la fortaleza y empezaron a hostigarla. Entós suplió un rumor ente los barceloneses según el cual les tropes austracistas apautaren coles borbóniques la rindición de la fortaleza, rumor que desaguó nun amotinamientu xeneral de los barceloneses por tola ciudá. Mientres los disturbios morrió asesináu'l ''Conseller en Cap'' de 1705-1706 Francisco Nicolás de Sanjuan. Quedaron al mandu de la ciudá'l conseyeru segundu, el mercader Francisco Gallart, y el conseyeru terceru, el xurista Rafael Casanova, quien consiguieron finalmente reconducir la situación y el gobiernu de la ciudá. El 8 de mayu se albiró nel horizonte a la flota inglesa sol comandu del almirante [[John Leake]], provocando'l llevantamientu del sitiu y la caótica fuxida de les tropes borbóniques que dexaron abandonaos nel campu delantre de Barcelona a los mancaos, los suministros y tol tren d'artillería. Un añu más tarde, el 6 de febreru de 1707, l'[[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|archiduque Carlos]] dio-y a Rafael Casanova el títulu de ''Ciutadà Honrat'' (ciudadanu honráu) pola so actuación al mandu de gobiernu de la ciudá mientres el sitiu borbónicu de Barcelona de 1706. [[Ficheru:Paz-utrecht.jpg|thumb|right|370px|La [[Tratáu d'Utrecht|Paz xeneral d'Utrecht]] ([[1713]])<br /> Grabáu que reproduz la proclamación de la paz en [[L'Haya]] el [[22 de mayu]] y los fueos artificiales de celebración el [[14 de xunu]] de [[1713]].]] Les tropes austracistas conquistaron Madrid a los pocos meses, pero retirar d'ella pa ser ganaes finalmente na [[Batalla de Almansa]] en 1707. Tres un fallíu tratáu de paz en 1709 les tropes austracistas llanzaron una nueva ofensiva que remató en 1710 con tomar nuevamente de Madrid. Forzaos a abandonar la ciudá tres la llegada de refuerzos franceses, en 1711 la posición militar de los austracistas yera yá bien comprometida. En setiembre d'esi añu l'archiduque Carlos dexó la Península camín de Viena pa faese cargu del [[Sacru Imperiu Romanu]], dexando en [[Barcelona]] a la so esposa [[Isabel Cristina de Brunswick-Wolfenbüttel]]. Nes primeres negociaciones de paz el embaxadores del yá emperador Carlos VI aportunaron que'l Principáu de Cataluña fora alzáu a la categoría de república independiente. Sicasí, tres l'arrenunciu de Felipe V al tronu de Francia (artículu 2º), la entrega del peñón de [[Xibraltar]] (artículu 10º) y de la isla de [[Menorca]] (artículu 11º), y les concesiones comerciales n'[[América]] (artículu 12º), los ingleses dexaron ante Felipe V el 13 de xunetu de 1713. Esti comprometer nel artículu 13º del [[Tratáu d'Utrecht]] a aministiar a'l catalanes y a concede-yos namái los mesmos derechos y privilexos que los habitantes de los dos Castillas, ''"que de tolos pueblos d'España son los más amaos pol Rei Católicu"''.<ref>Alegria y Charlain; Trataos, convenios y declaraciones de paz y de comerciu (1843); p. 79 {{cita|Artículu 13º. Vistu que la reina de la Gran Bretaña nun cesa d'encamentar con suma eficacia por que tolos habitantes del principáu de Cataluña, de cualquier estáu y condición que sían, consigan, non solo enteru y perpetuu olvidu de too lo executao mientres esta guerra y gocien d'integrar posesion de toles sos faciendes y honres, sinón tamién que caltengan ilesos é intactos los sos antiguos privilexos, el rei católicu por atención à la so Maxestá británica concede y confirma pol presente á cualesquier habitador de Cataluña, non solo l'amnistía deseyada juntamente cola plena posesion de tolos sos bienes y honres, sinón que-yos da y concede tamién aquellos privilexos que tienen y gocien, y d'equí p'arriba pueden tener y gociar los habitadores de los dos Castillas, que de tolos pueblos d'España son los mas amaos del rei católicu.}}</ref> En 1713 Isabel de Brunswick abandonó Barcelona, y pocu dempués les naves ingleses sacupaben a les últimes tropes aliaes de Cataluña. === Cataluña nun se rinde === Ante les noticies del abandonu inglés, convocar en Barcelona'l 30 de xunu de 1713 una Xunta de Brazos (''Xunta de Braços'') pa deliberar si Cataluña tenía de sometese a Felipe V o prosiguir la guerra en solitariu. Nes primeres sesiones el Brazu Eclesiásticu tornar por tar arreyada la efusión de sangre, dexando'l resolución final en manes de los otros dos Brazos. En virtú del so nomamientu como ciudadanu honráu de Barcelona, Rafael Casanova foi miembru de les sesiones del Brazu Real (''Braç Reial''). El [[5 de xunu]] el Brazu Real emitió'l so veredictu proponiendo que se siguiera la guerra. Nuna tensión creciente, los votos del Brazu militar estremar en tres grupos, nun llegándose a un resolución unánime. El parllamentu decisivu tuvo llugar na sesión del Brazu Militar y corrió al cargu de Manuel de Ferrer y Sitges. Tomada la decisión de siguir la guerra en solitariu, los comisionados de los brazos xeneral apurrir a los diputaos de la [[Xeneralidá de Cataluña]], por que la publicar y declarara l'estáu de guerra. Los diputaos de la Xeneralidá, contrarios a la proclamación, dilataron la entrada a valir llegal del edictu tres díes. Na sesta instancia presentada pelos brazos xenerales ante los diputaos de la Xeneralidá, recordábase-yos que yera la so deber el caltenimientu de les llibertaes, privilexos y prerrogativas de los catalanes, que los nuesos antecesores a cuenta de sangre gloriosamente arramada algamaron, y nós debemos asina mesmu caltener».<ref>AA.VV. (2006: II, 42)</ref> Finalmente, la proclamación pública de guerra tuvo llugar a los seis de la mañana del [[9 de xunetu]] de [[1713]]: [[Ficheru:Junta-brazos-cataluña-1713-guerra.jpg|thumb|left|Proposición presentada polos diputaos de la Xeneralidá de Cataluña'l [[30 de xunu]] de [[1713]] ante la Xunta de Brazos, y que remataría'l [[9 de xunetu]] cola publicación del edictu pol cual [[Cataluña]] siguía la guerra pa «defender la so Llibertá».]] {{cita|Agora oyéi, faise saber a toos xeneralmente, de parte del Excelentísimo y Fidelísimo Consistoriu, de los Excelentísimos y Fidelísimos diputaos y oidores de cuentes del Principáu de Cataluña, insiguiendo el resolución apostáu polos Excelentísimos y Fidelísimos Brazos Xenerales el día 6 del corriente mes y añu, pol presente pregón y edictu que'l Excelentísimo y Fidelísimo Principáu de Cataluña convocáu en Brazos Xenerales el sobredicho añu y día deliberó siguir la guerra en nome de la Sacra Cesárea Católica Real Maxestá del emperador y rei el nuesu Señor (que Dios guarde) por caltenese vasallos de la sobredicha S.C.C.R.M. según la llei establecida nes cortes xenerales celebraes nel añu de 1706 y por caltener les lleis, constituciones, privilexos, honores, costumes y prerrogativas que'l serenísimo duque d'Anjou derogó queriendo que'l presente Principáu de Cataluña apurrir a discreción y que los naturales y habitantes nun gocien d'equí p'arriba más llei nin privilexu que la qu'a la so arbitrio quier impone-yos. Por tanto, declaren que del día presente d'equí p'arriba, tolos naturales y habitantes del presente Principáu tengan, reputen y traten por enemigos tolos súbditos y vasallos, tantu del sobredicho serenísimo duque d'Anjou como los súbditos y vasallos de la maxestá del rei de Francia por cuanto ye aliáu y ayuda y favorez los designios del soberdicho duque d'Anjou. <br /> Por tanto, prohíbese so les penes establecíes de crime de lesa maxestá que del día presente d'equí p'arriba nengún atrévase a tener comunicación nin tratu per escritu nin de cualesquier otra manera colos dichos vasallos y súbdito si nun quieren ser trataos como vasallos inobedientes del emperador y rei el nuesu Señor y enemigos de la Patria. Porque les diches coses sían a toos bultables manden los Excelentísimos y Fidelísimos señores diputaos ser fechu y publicáu el presente bandu y pregón nos llugares avezaos de la presente ciudá y otres partes onde convenga y sía menester.|<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. III, p. 811</ref>}} [[Ficheru:Crisol-fidelidad-cataluña-defender-su-libertad-1713 001.jpg|thumb|right|''Crisol de Fidelidá'' (1713)<br />Por aciu opúsculos como ''Espertador de Catalunya'', ''Crisol de Fidelidá'', ''Llealtá Cathalana'' y otros tantos, [[Cataluña]] llibró tamién la guerra propagandística, rebatiendo les acusaciones de tar lluchando tan solo pola so llibertá y los sos privilexos, y tratando d'argumentar que la so llucha tamién yera pola [[Corona d'Aragón]] y la llibertá de tola [[Monarquía Hispánica|Monarquía d'España]].]] Tres esi día varios ciudadanos de Barcelona abandonaron la capital en desalcuerdu cola declaración de guerra; non yá tratábase de los pocos partidarios de Felipe V qu'aguantaren hasta entós na ciudá, sinón tamién y mayoritariamente de partidarios del Archiduque Carlos d'Austria que públicamente amosaren el so desalcuerdu cola decisión d'aguantar a estazón mientres la Xunta de Brazos; ente ellos l'antiguu teniente coronel [[Antonio Meca y de Cardona]] de les fanátiques Reales Guardias Catalanes, les tropes de elite que formara la ''guardia de corps'' del Archiduque Carlos d'Austria y que se retiró a una residencia so en Sabadell, o'l coronel de la guardia de caballería de la mesma unidá, [[Antonio de Clariana y de Gualbes]]. Pela contra, Rafael Casanova, que tamién disponía d'otra residencia en Sant Boi de Llobregat, caltúvose dientro de Barcelona. El 22 de xunetu, tal que yera de preceptu, dar# en la renovación de los diputaos de la [[Xeneralidá de Cataluña]] pal trieniu 1713-1716, resultando sorteaos los más gustantes a la guerra. Asina mesmu procedióse al nomamientu de los embaxadores de Cataluña: [[Francisco de Berardo]], [[marqués de Montnegre]], foi nomáu embaxador en [[Viena]], Pablo Ignacio de Dalmases, l'embaxador que fuera arrestáu namás llegar a la corte de Madrid en 1705 y fuera lliberáu tres tomar de [[Madrid]] poles fuercies austracistas en [[1706]], foi nomáu embaxador en [[Londres]], y [[Felipe de Ferrán y de Sacirera]] embaxador en [[L'Haya]].<ref>AA.VV. (2006: II, 48).</ref> Dende 1711 la propaganda borbónica influyera a la opinión pública española «pa hazer odiosa la nación catalana»; nesta direición atopa'l espurio opúsculo ''Nueves constituciones que piden concédanse-y al principáu de Cataluña pola fidelidá qu'amosaron y amuesen al Señor Archiduque'' según el cual, si trunfaba l'Archiduque Carlos d'Austria, el catalanes apoderar de toa España. Esti documentu llegó inclusive a ser consideráu auténticu por historiadores tan reputaes como [[María Teresa Pérez Picazo]]<ref>Pérez Picazo, Maria Teresa; ''La publicística española na guerra de Socesión''</ref> o [[Virginia Sanz Llión]].<ref>Sanz Llión Sanz, Virgina; ''El fin del pactismo: L'autoridá real y los últimos años del Conseyu d'Aragón''.</ref> Yá na Xunta de Brazos de Barcelona, [[Manuel de Ferrer y Sitges]] nel so famosu y patrióticu discursu<ref>Pizarro Carrasco, Carlos; ''El discursu de la resistencia al traviés del Espertador de Catalunya''.</ref> gloriar de que fuera «Barcelona la primer ciudá d'España edificada en tierra plana que se solmenara'l xugu mahometanu», y tachó a los ministros de Madrid de ser «afamiaes sangrixueles», alvirtiendo contra les «falses sides de que los ministros castellanos, que tiranizan los indefensos pueblos de Castiella, sirvir pa imprimir gafíes máximes naquellos ánimos ignorante y senciellu, con cuenta de caltenelos na so dura dominación, y face-yos más pesáu'l xugu de la so esclavitú, pos procuren inspirar nos sos corazones l'agafamientu y rigor contra nós», acusando de «lladrón al que ye robáu, y de rebelde, al que xustamente se defende». Pa compensar la propaganda borbónica la [[Xeneralidá de Cataluña]] publicó dos opúsculos: el ''Espertador de Catalunya'' (en catalán) y el ''Crisol de Fidelidá'' (en castellán). En dambos testos intentóse refutar la propaganda borbónica legitimando la guerra empecipiada per Cataluña en llucha non yá pola so llibertá y los sos privilexos sinón que, recordando l'abolición de los fueros del reinu d'Aragón y del reinu de Valencia, tamién lluchaba pola Corona d'Aragón y pola llibertá de toa España. Ante la declaración de guerra, Felipe V escribió enritáu al so güelu, el rei [[Lluis XIV de Francia]], lamenatándose de que, pese conceder a'l catalanes una amnistía y les mesmes lleis qu'a Castiella, nada d'eso sirviera. Ante la grave situación de les sos finances y la negativa catalana a la paz, el francés sentenció que los catalanes «van pagame tolos gastos de la Guerra de Cataluña dende 1º de xunetu de [1713] hasta que rindieren les Armes».<ref>Archivu Xeneral de Simancas, Estáu, lib. 8128; reproducíu por Muñoz & Catà; Repressió borbònica i resistència catalana (1714-1736)</ref> === La formación del Exércitu de Cataluña === {{AP|Exércitu de Cataluña}} [[Ficheru:Nacion-Catalana-1713.jpg|thumb|right|Habiendo [[Cataluña]] proclamáu la defensa en nome del Rei y de la Patria, los ''Consellers'' de Barcelona unviaron cartes a distintes poblaciones apelando a llucha por que «''pueda la [[Cataluña|Nación Catalana]] llograr gloriosu desempeñu en tan xusta empresa.''»<ref>AA.VV. (2006: II, 19).</ref> ]] Proclamada públicamente la declaración de guerra'l [[9 de xunetu]] de [[1713]], a otru día publicóse un bandu pa levar efeutivos pal reximientu d'infantería de la Xeneralidá, mientres la Ciudá venía de la mesma forma p'aumentar los efeutivos del reximientu d'infantería de Barcelona.<ref>Hernàndez Cardona y Riart y H.ou (2007: 69).</ref> Pal cargu de xeneral comandante cubicáronse dos opciones: el teniente mariscal Antonio Colón de Portugal y Cabrera, conde de Poblar, y el tamién teniente mariscal Antonio de Villarroel y Peláez, siendo escoyíu esti postreru por nacer en Barcelona. Ésti aceptó'l nomamientu'l 12 de xunetu señalando qu'aportaba a ello como bon militar profesional, pol fechu de tar arreyada la defensa d'una plaza a puntu de ser sitiada, y so les condición de llograr patente oficial del Rei [[Carlos III d'Aragón|Carlos III]] y disponer d'abondu númberu de tropes pa la defensa de la plaza. La Xunta de Gobiernu aportó a les sos condiciones y a otru día foi oficializáu'l nomamientu. A finales de xunetu la lleva xubía a cerca de 4000 combatientes a sueldu de los Trés Comunes de Cataluña, siendo coles mesmes nomaos el oficiales y apurríes les patentes en nome de los Trés Comunes de Cataluña, non del rei Carlos III. El xeneral [[Juan Bautista Basset]] foi nomáu xeneral comandante de l'artillería, el xeneral Miguel de Ramon y Tord foi nomáu xeneral comandante de la caballería, y el xeneral Bartolomé Ortega de la infantería, mientres Ramon de Rodolat yera nomáu inspector xeneral del exércitu y el xeneral José Antonio Martí yera xubíu a brigadier. [[Ficheru:Defensa de su Magestad y el Principado de Cataluña.jpg|thumb|left|La [[Gazeta de Barcelona]] recoyó'l xuramentu que realizaron los soldaos de Cataluña<ref>Sobre la esistencia d'un exércitu catalán puramente dichu, considerando como a tal a les milicies reclutadas ''ad hoc'', ''cf''. Espino Blanco (1997) y Hernàndez Cardona y Riart y H.ou (2010).</ref> el [[30 d'ochobre]] de [[1713]]: «''hasta la última gota de sangre, en defensa de la C. y C. Magestad del Emperador, y Rei el nuesu Señor, (que Dios guarde) y del Fidelísimo Principáu de Cataluña.''» ]] Con cuenta de movilizar a los centenares de refuxaos austriacistas de los reinos d'España que s'atacaben en Barcelona, los Trés Comunes de Cataluña concibieron la idea d'entamar los reximientos del Exércitu de Cataluña en función de les naciones pertinentes; según dichu plan, de los ocho reximientos d'infantería que s'alzaron, el reximientu de la Xeneralidá, el reximientu de Barcelona, el reximientu de La nuesa Señora del Rosario y el reximientu del coronel Busquets seríen acutaos a'l catalanes, el reximientu de San Narciso pa los alemanes, el reximientu de La nuesa Señora de los Desamparaos pa los valencianos, el reximientu de la Santolaya pa los navarros, y el reximientu de la Inmaculada, sol comandu teóricu del xeneral comandante Villarroel pero efeutivu del coronel Gregorio de Saavedra, pa los castellanos.<ref>Hernàndez Cardona y Riart y H.ou (2007: 70)</ref> Asina mesmu, de los seis reximientos de caballería que s'alzaron, el reximientu de coraceros de San Miguel foi acutáu pa los aragoneses. A pesar de les intenciones de los Trés Comunes de Cataluña, la mayor parte de la lleva tuvo que completase con tropes catalanes.<ref>Hernàndez Cardona y Riart y H.ou (2007: 69)</ref> En cuánto a los antiguos ''miquelets'' ([[miguelete]]s), fueron reorganizaos y encuadraos nos llamaos reximientos de fusileros de monte; el reximientu del coronel Amill foi bautizáu reximientu [[Raimundo de Peñafort|San Raimundo de Peñafort]], el del coronel Rau foi llamáu del Ángel Curio, ente que el del coronel Vilar y Ferrer caltuvo'l so nome y el reximientu del coronel Ortiz tuvo acutáu a los ''migueletes'' valencianos.<ref>Hernàndez Cardona y Riart y H.ou (2010: 77)</ref> Tocantes a l'armada naval, movilizáronse cincuenta tartanas de guerra, nueve bergantinos y seis fragates, mientres se fornieron con ente venti y cuarenta cañones cuatro navíos: el San José, la Santa Madrona, el Santolaya y el San Francisco de Paula. La Coronela de Barcelona, la milicia formáu polos cofrade de los gremios barceloneses, foi reorganizada como un solu reximientu de seis batallones: el Santísima Trinidá, l'Inmaculada Concepción, el Santolaya, el San Severu, la Santa Madrona y el Nuesa Señora de la Mercé. Los miembros de la Coronela de Barcelona taba sometíos a la xurisdicción militar cuando entraben de guardia y taben a sueldu de la Ciudá; coles mesmes taben dafechu uniformados y forníos con fusiles de primera calidá dende 1707, siendo'l so coronel el ''Conseller en Cap'' de Barcelona.<ref>Hernàndez Cardona y Riart y H.ou (2010: 39-41)</ref> Pa caltener l'orde públicu dientro de la Ciudá se levó la Compañía de l'Apaciguadura, y pa aquellos inhábiles pal serviciu d'armes entamaron los batallones de cuartos, formaos por ciudadanos qu'ensin recibir paga teníen el cometíu de sirvir de fuercia de trabayu, desescombro y reconstrucción en casu de bombardéu. Finalmente se levaron les compañíes de voluntarios, formaes por barceloneses que nun taben a sueldu pero que sirvíen voluntariamente con armes propies, ensin patente oficial y ensin uniforme. Una de les midíes adoptaes n'agostu de 1713 a pidimientu del xeneral comandante Antonio de Villarroel foi la creación d'una Xunta Secreta a imaxe y semeyanza de la creada por [[Guillermu III d'Orange]] nos Estaos d'Holanda; felicidá Xunta política tenía por finalidá conferenciar direutamente col xeneral comandante Villarroel y tar informada de toles operaciones militares qu'esti propunxera. Tuvo formada por siete persones ente les cualos el mesmu xeneral comandante, el ''Conseller en Cap'' de Barcelona, y [[Juan Francisco de Verneda y Sauleda]], unviáu secretu del archiduque Carlos en [[Barcelona]], quien tuvo en contautu direutu con [[Viena]] mientres tol tiempu que duró'l sitiu de la ciudá.<ref>Castellví i Obando, Francesc; Narraciones Históriques; Vol. III, páx. 694 y Vol. IV, páx. 29</ref> === ''Conseller en Cap'' === [[Ficheru:1714-defenderse cataluña por el rey y por la patria.jpg|thumb|250px|right|''Llealtá Cathalana'' (1714)<br />En [[1714]] la radicalización política catalana acentuó unos planteamientos que [[Josep Fontana]] considera ''"[[Republicanismu|netamente republicanos]]''.<ref>Fontana (2004: 20).</ref> [https://books.google.es/books?id=_snwzlQro4sC&printsec=frontcover&source=gbs_atb#v=onepage&q&f=false El opúsculo ''Lealthad Catalana''], publicáu esi añu, sostenía qu'a la [[Nación]] solo representar [[Cortes Catalanes|les cortes]], soles, como xunta de los trés brazos, ensin la necesaria presencia del rei: «''Sólas los resolvimientos que se tomen en cortes d'un reyno o provincia son les que se atribuyena la nación [...], que namái se representa nos sos braços uni dos. Tola [[Cataluña|Nación cathalana]], xunta nes sos braços, resolvió'l defendese por [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|el rei en que'l so dominiu estava]]...»'', añediendo que non yá pola llibertá de ''«Cathaluña engarra Barcelona, pero entá pola de la Corona de Aragon (...) pero entá toa España''», defendiéndose de les acusaciones de rebeldía, xustificando la defensa de los sos privilexos y resaltando la heroicidá de la llucha de «''la [[Cataluña|Provincia]]»'' contra ''«dos Poderosos, y Capitales Enemigos, como son [[Francia]] y [[Castiella]] (...) los que más contribuyeron pa tiranizarla y faela esclava».'']] {{AP|Sitiu de Barcelona (1713-1714)}} El 25 de xunetu de 1713 les tropes borbóniques al mandu del [[Restaino Cantelmo-Stuart|duque de Pópoli]] llegaron ante les muralles de Barcelona; darréu Pópoli esixó la rindición de la ciudá, que foi refugada'l mesmu día. Ante la resistencia barcelonesa, les tropes de Felipe V empecipiaron el bloquéu de la ciudá. La estratexa del duque de Pópoli foi la que secularmente siguiérase nos [[Sitiu de Barcelona|sitios a los que se sometiera a Barcelona]], bloquiando per tierra la ciudá p'afogala y centrando el restu del so efeutivos na conquista de la fortaleza de Montjuïc, dende la cual, una vegada tomada, obligar a la rindición de la ciudá. Trátase d'una estratexa al llargu plazu dictada poles faltes téuniques de les tropes de Felipe V y qu'aniciaba el so ésitu na corte de suministros, tanto bélicos como de comida, que tendríen de desaguar nel debilitamientu progresivu de la resistencia per parte de la ciudá.<ref name="AA_1">AA.VV. (2006: II, 62)</ref> Nel interior de Barcelona les tensiones polítiques fueron n'aumentu. Les disensiones ente'l ''Conseller en Cap'' de Barcelona de 1712-1713, [[Manuel Flix]], quien votara en contra de la guerra pero permaneciera nel cargu por llealtá institucional, y los partidarios de la resistencia a estazón agravárense. Asina mesmu, la espedición del nuevu diputáu militar de la Xeneralidá de Cataluña, empuesta a llevantar n'armes al restu del Principáu, resultara infructuosa, nun pudiendo nin torgar la cayida de les fortaleces de Hostalric y Castellciutat. Tou ello bastió cuando, ante la proximidá del día de la renovación consistorial, el [[Conseyu de Cientu]] falló qu'a pesar del estáu de guerra daba en escoyer nuevos ''Consellers de Barcelona''. Siguiendo'l ritual de los sieglos anteriores, el día de [[Andrés l'Apóstol|San Andrés Apóstol]], 30 de payares de 1713, producióse la estraición de los nuevos seis maxistraos municipales pal periodu de 1713-1714, siendo Rafael Casanova nomáu ''Conseller en Cap'' de Barcelona, la máxima autoridá de la ciudá. El cargu llevaba añedíu'l grau de coronel de los Reximientos de la Coronela», la milicia ciudadana, que yera'l componente más numberosu de la guarnición que defendía la ciudá, según el títulu de cabeza militar de la plaza. Historiadores como [[Miquel Sanpere]] (1905) especularon cola posibilidá de que la estraición de Rafael Casanova nun fuera pa nada aleatoria sentenciando «!Siempres intelixentes y patriótiques les bolses insaculatorias!», ente que'l biógrafu [[Carles Serret y Bernús]] ye de la opinión que nun hai prueba documental dalguna que demuestre qu'esistió amañu pa la eleición de Rafael Casanova como ''Conseller en Cap''.<ref>Serret y Bernús (1996: 67-69).</ref> El gobiernu de Rafael Casanova marcó un cambéu total col anterior gobiernu. Si hasta entós el teniente mariscal Villarroel tuviera plena autonomía militar como xeneral comandante del exércitu, y plantegara una estratexa defensiva conservadora que buscaba ganar tiempu, basándose nel principiu que solo una ayuda esterna podía lliberar la ciudá, el nuevu ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova esixólu que darréu ordenara llanzar ataques continuos cada nueche contra'l gordón de bloquéu pa foliar a les tropes borbóniques, aportando a ello'l xeneral comandante. A los pocos díes desamarróse un nuevu conflictu pola supremacía militar; ante la negativa del gobernador de Montjuïc a obedecer les órdenes del ''Conseller en Cap'', alegando qu'él namái tenía d'obedecer al xeneral comandante Villarroel, Casanova ordenó que'l coronel Pablo Tohar, gobernador de la fortaleza, fora arrestáu y encarceláu, mandando asina mesmu órdenes a tolos portales de la ciudá que nun teníen d'executar orde militar dalguna que nun fuera expedida por él en persona. L'enfrentamientu ente'l gobiernu de Casanova y el xeneral comandante yera yá total; finalmente'l [[Conseyu de Cientu]] aconceyáu en plenariu falló salomónicamente resolviendo que, efeutivamente, Rafael Casanova yera'l gobernador de la plaza y armes de Barcelona, y tamién de la fortaleza de Montjuïc, mas aceptábase que les atribuciones de gobernador de Montjuïc fueren delegaes nel xeneral comandante, debiendo ésti rindir cuntes ante'l ''Conseller en Cap''. [[Ficheru:Case-catalans-1714.jpg|thumb|250px|left|El ''Caso de los Catalanes'' <br />[[Cataluña]] llibró la guerra tantu nel [[campu de batalla]] com nes cancilleríes europees. El embaxadores catalanes en [[Londres]], [[Viena]] y [[L'Haya]] xugaron un papel crucial na guerra diplomática. Los manifiestos [http://mdc.cbuc.cat/cdm4/document.php?CISOROOT=/llibimps16&CISOPTR=36139&CISOSHOW=36033 Deplorable History of the Catalans] y [https://books.google.com/books?id=FQ2oQwAACAAJ&dq=The+Case+of+the+Catalans+considerd&hl=ca&ei=IuBWTdyvNcrAhAfoqaWbDA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC0Q6AEwAA The Case of the Catalans] recordaben a Inglaterra'l so tratáu d'alianza militar con [[Principáu de Cataluña|Cataluña]] y la traición d'Utrecht.<ref>Albareda Salvadó, Joaquim; El Cas dels Catalans. La conducta dels aliats arran de la Guerra de Successió (1705-1742)</ref>]] Afitando totalmente el so poder militar na plaza, el gobiernu de Rafael Casanova centrar nel frente esterior. A finales d'[[avientu]] ordenar al coronel [[Antonio Desvalls]], [[marqués del Poal]], qu'entamara una espedición al esterior col cometíu de llevantar el país n'armes, hostilizar les rutes de suministru que suministraben a les tropes borbóniques que bloquiaben Barcelona, y provocar qu'éstes tuvieren qu'esviar efeutivos del gordón de bloquéu pa escorrer a les tropes esteriores. La operación resultó un ésitu del gobiernu de Rafael Casanova, que se vio facilitáu cuando'l país llevantar n'armes a principios de xineru de 1714. El motivu del alzamientu deber al cobru de les quintes, cuando l'intendente del exércitu borbónicu [[José Patiño y Rosales]] recibió órdenes de la corte de Madrid de cobrar a cualquier preciu impuestos en Cataluña pa evitar la inminente bancarrota qu'amenaciaba les arques de Felipe V. Si mientres los primeros dos meses del so gobiernu les noticies paecíen favorables, en febreru de 1714 el gobiernu de Casanova tuvo que faer frente al intentu de golpe d'estáu perpetáu pol inspector xeneral del exércitu [[Ramon de Rodolat]]. Ésti pretendía derrocar al executivu de Casanova con efeutivos de la Coronela de Barcelona, pero alvertíu de los planes d'aquel foi deteníu primero que pudiera llevalo a cabu; al cabu d'unos díes Jacinto Oliver foi nomáu nuevu inspector xeneral del exércitu. La contrapartida nun se fixo esperar y el 26 de febreru la [[Xeneralidá de Cataluña]] dexó toes el so competencies militares a los ''Consellers de Barcelona''. Esti procesu ye lo que l'historiador Salvador Sanpere y Miquel (1905) llamó «golpe d'estáu conceyil», interpretando que los ''Consellers'' realizaren un contragolpe d'estáu contra la Xeneralidá de Cataluña. L'historiador Martí y Fraga (2010) negó dicha interpretación, aseverando que la interpretación de Sanpere basar na impresión que de dichos sucesos tuvo'l coetaneu Francisco de Castellví, quien nun tuvo accesu a los dietarios nin de la Xeneralidá, nin del Conseyu de Cientu, del estudiu de los cualos esprender que dichu golpe d'estáu nun tuvo llugar, tratándose tan solo d'una tresferencia de competencies militares. Sía como fora, el 27 de febreru anovóse dafechu la composición de la ''Xunta Vint-i-Quatrena de Guerra'', la xunta de gobiernu, y Rafael Casanova foi nomada presidente de la ''Xunta Novena de Guerra'', encargada de dirixir les operaciones militares y na que recayeren toles competencies tresferíes pola Xeneralidá. D'esta manera remataba'l procesu pol cual el ''Conseller en Cap'' concentrara tol poder militar, tantu dientro de Barcelona como nel esterior; a partir d'entós tolos comandantes militares que combatíen nel Principáu, el xeneral [[Josep Moragues]], el coronel Antonio Desvalls marqués del Poal, el coronel Amill y el coronel Vilar, pasaron a reportar direutamente a los ''Consellers de Barcelona'', con Rafael Casanova al so frente. [[Ficheru:Rafael-casanova-conseller-en-cap-coronel-gobernador.jpg|thumb|300px|right|Rafael Casanova, conseller en cap, coronel y gobernador. (Signatura del 10 d'agostu de 1714).<ref>Serret y Bernús (1996: 38)</ref>]] Trescurríu casi un añu de bloquéu la estratexa del duque de Pópoli fracasara. La coxuntura internacional taba evolucionando rápido, y si na negociación del [[Tratáu de Rastatt]] nun se diera por atayáu'l ''Caso de los Catalanes'', el debilitamientu progresivu del poder de los [[Tories]], favorables a la paz, nel parllamentu d'Inglaterra abarruntaba una nueva toma del poder de los [[Whig]]s, partidarios de volver a entamar la guerra. Na corte de Felipe V nun s'entendía como'l duque de Pópoli nun consiguiera rindir Barcelona a pesar de la so superioridá en númberu d'homes y primióse enconadamente al duque pa consiguir resultancies.<ref name="AA_1">AA.VV. (2006: II, 62)</ref> En realidá los cuatro galeres de la débil armada española enxamás consiguieren bloquiar el puertu de Barcelona, onde dacuando se recibíen convóis procedentes del [[reinu de Mallorca]] y del [[reinu de Cerdeña]], territorios controlaos pol [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Emperador Carlos d'Austria]]. Ante les presiones de la corte, en mayu de 1714, Pópoli camudó la so estratexa; dexó de llau les operaciones empuestes a tomar de [[Montjuïc (Barcelona)|Montjuïc]] y ordenó la conquista del conventu de los Capuchinos asitiáu nel campu delantre de Barcelona. Tomada la posición, instaló una batería de morteros dende la que se bombardeó indiscriminadamente Barcelona día y nueche mientres tol mes cola esperanza de forzar la rindición de la ciudá. Finalmente, tres 11 meses de bloquéu, el 6 de xunetu de 1714, el duque de Pópoli foi informáu de que fuera destituyíu, siendo releváu nel xeneral comandu pol mariscal de Francia [[James Fitz-James, I duque de Berwick|duque de Berwick]], quien empecipió'l sitiu de 61 díes que remataría con tomar de la capital catalana. === El gobiernu de Casanova mientres el sitiu de Barcelona === [[Ficheru:Sitio-barcelona-1714-bombarceos.jpg|right|thumb|400px|Bombardéu de Barcelona sitiada pol mariscal de Francia duque de Berwick<br />A la izquierda el sistema de trincheres paraleles onde s'instaló'l tren d'artillería francés que batió la muralla de Llevant hasta abrir siete brecha. A la derecha batería de morteros instalada nel conventu de capuchinos del monte Calvariu. Al fondu l'armada francesa del almirante Ducasse bloquiando la bocana del puertu de Barcelona. ]] Magar l'executivu de Rafael Casanova algamara un poder político y militar indiscutido na direición de la guerra, mientres la primavera de 1714 españó una fisura nel so interior. L'enfrentamientu desamarrar ente'l ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova y el so segundu, el ''Conseller Segon'' y mercader [[Salvador Feliu de la Peña]]; este tenía sol so cargu la responsabilidá de suministrar a la ciudá, pero dichu cometíu nun se taba desenvolviendo satisfactoriamente. La calidá del pan deteriorárase, los precios na ciudá taben xubiendo y la carestía de pertrechos taba estendiéndose. Finalmente Rafael Casanova españó y acusó a Salvador Feliu de la Peña, y al restu de mercaderes del so enfotu, de tar entemeciendo los sos intereses personales colos de la ciudá. El ''Conseller en Cap'' ordenó afitar por decretu los precios de los suministros básicos y destituyó a dellos de los homes d'enfotu de Feliu de la Peña. El capitán d'una de les compañíes de la Coronela de Barcelona y coetaneu so, Francisco de Castellví, describió a Rafael Casanova de la siguiente manera: «Yera'l Conseller celante nel serviciu, pero encesu na esplicación».<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 107</ref> [[Ficheru:Sitio-barcelona-1714.jpg|left|thumb|300px|«''Planu de Barcelona sitiada per mar y Tierra pol Duque de Populi col Exercito de Castiella, y el duque de vervich''[sic] ''col de Francia añu 1714''»]] El relevu nel xeneral comandu borbónicu producir a les diez de la mañana del 6 de xunetu de 1714. El mariscal de Francia duque de Berwick traía sol so mandu a 10 batallones de veteranos franceses curtidos nes batalles de [[Batalla de Ramillies|Ramillies]], [[Batalla de Malplaquet|Malplaquet]], y [[Batalla de Denain|Denain]], y que veníen sumase a los llegaos en [[26 de xunu]], totalizando cuarenta batallones d'infantería francesa nel campu de Barcelona. La suma conxunta coles tropes españoles de Felipe V sumaba 39&nbsp;000 homes, qu'había que sumar a los 40&nbsp;000 que controlaben el restu del Principáu de Cataluña. La plana mayor qu'acompañaba al duque formar ente otros los tenientes xenerales Dillon, Geofreville, Cilly, De la Croix y Guerchy; el mariscales de campu Maulevrier, Gavaret, de Bourg, de Broglie, Crevecoer, Rochchouart y Dames, según los brigadieres Courten, Sauneboeuf, Sanzay, Jousse, Balincourt, Espourch, Rubercy, Nonant, Roussy i Valliere. Ente los reximientos destinaos al sitiu de Barcelona destacaben el Normandie, Vielle-Marine, Anjou, Reinar, Orleans, La Couronne, Colar, Ile de France, Ponthieu, Courten o Castelart. L'imprescindible cuerpu d'inxenieros franceses taba so la direición del teniente xeneral Dupuy-Vauban, primu del famosu Vauban, secundáu por Lozières-Dastier y los brigadieres Desroces, Duverger, de Biancolelly, de Chelays y Thibergean. El tren d'artillería traíu polos franceses sumaba 87 cañones y 33 morteros. Finalmente la flota francesa del almirante Ducasse cerró la bocana del puertu de Barcelona empecipiando la rápida afuega de la ciudá. El panorama qu'ufiertaba l'esplegue de les tropes franceses pel campu de Barcelona ante la mirada del ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova y el so gobiernu dende les muralles fíxo-yos entender que tres un añu de resistencia, averábase'l fin. La desesperación suplió ente los 40&nbsp;000 civiles recluyíos en Barcelona.<ref> Albertí, Santiago; L'Onze de Setembre, páxs. 235-236</ref> [[Ficheru:Rafael-casanova-deidad-armada-mas-que-alejandro-cesar-jano-en-juntas-marte-en-campaña.jpg|right|thumb|250px|El romance ''[http://mdc.cbuc.cat/cdm4/document.php?CISOROOT=/guerrasucce&CISOPTR=584&REC=1 N'Aponderamientu de la Insigne, y Valerosa Coronela de la excelentissima ciudá de Barcelona, y demás defensores de felicidá plaça]'' nun remacaria n'aponderamientos a la glorificación del ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova:<br /><br /> «''Tal valor les infunde al pechu noble, <br /> Aquel [[Numen]] Marcial, Deidá armada, <br />El so Coronel Magnanimo, Guerrero,<br />Emplegu pernomáu de la eterna fama.» <br /> «Aquel mas, qu'[[Alexandru Magnu|Alexandro]] poderosu, <br /> [[César (títulu)|Cesar]], ora na Pluma, ora nes Armes,<br />Nes Xuntes pola so prudencia [[Jano]],<br />Y poderosu [[Marte (mitoloxía)|Marte]] na Campaña.''» <br /> <br />«''Perseverad: que los vuesos nobles brios <br /> Admiracion à tol Orbe causen.»<br />«Non temais al morrer: que ganais tantu,<br />Rindiendo la vuesa vida pola Patria,<br />Que quantas boques hazen les feríes,<br />Tantes nel vuesu honor abre la fama.»<br />«Van Quedar los vuesos nomes entallaos<br />D'eternu bronze en duraderes Planches,<br />Y la Posteridá con relevante<br />Cultu venerarà vueses fazañes.»<br />«De la Imortalidad ireis al senu<br />Victoriosos, volando ente les nales<br />D'eterna Fama, que yà con mil Trompes<br />Và publicando vueses alabanças.''»<br />[[Ficheru:Monumento-a-los-caídos-fossar-moreres-barcelona-1714.jpg|243px|left]]Monumentu a los cayíos.<br />Pevetero de la llapada eterna alzáu sobre'l [[Fossar de les Moreres]], la fuesa común de la [[basílica de Santa María del Mar (Barcelona)|basílica de Santa María del Mar]] onde fueron soterraos los muertos de 1713-1714 en defensa de les Llibertaes y Constituciones de Cataluña. ]] Con cuenta de caltener la moral de la población amontáronse los ritos relixosos por tola ciudá. Rogativas pública, rezos del rosariu coleutivu, novenarios, procesiones y deprecaciones yeren dirixíes pol vicariu xeneral Rifós. Recordábase como'l conseyu de teólogos, formáu con esi envís, concluyera que la guerra yera xusta y taba sol amparu de Dios, y que gracies a la intercesión de los santos patronos de la Patria, la divina Providencia obraría un milagru final que llibraría a la ciudá del sitiu. La rematando dichos ritos católicos producir nel 2 d'agostu de 1714, cuando Rafael Casanova y el restu de los sos ''Consellers'', colos otros dos Comunes, realizaron actu públicu de comulgación, confesión y contrición, manifestando'l so arrepentimientu por confiar n'los ingleses y «''xentes contraries a la santa fe i relixón católica''».<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 151</ref> Fixeron votu de faer reparar la regulación nos traxes de les muyeres, clausurar les cases de xuegos, y nun dexar dende entós les comedies en teatros nin los bailles en carnestoltes; formar una xunta que s'esmolecería pola decencia y extirparía los pecaos públicos; fechos los votos, esperaben que la Divina Misericordia obrara un milagru final. El fanatismu relixosu que gobernaba la ciudá foi descito por historiador y filósofu [[Voltaire]]: «''Los sitiaos defender con un coraxe fortificáu pol fanatismu. Los sacerdotes, los capellanes, corríen coles armes y escontra les fiendes, como si tratar d'una guerra de relixón''».<ref>Voltaire, ''-y Siècle de Louis XIV'' cap. XXIII - Victoire du maréchal de Villars à Denain. Rétablissement des affaires. Paix générale.{{cita|Les assiégés se défendirent avec un courage fortifié par le fanatisme. les prêtres, Les moines, coururent aux armes et sur les brèches, comme s'il s'était agi d'une guerre de religion. Un fantôme de lliberté les rendit sourds à toutes avánceslos qu'ils reçurent de leur maître}}</ref> Asina mesmu la ''Gazeta de Barcelona'', sofitada polos ''Consellers'', narraba los milagros que protexíen a les tropes mientres los combates, prueba del amparu de Dios a la causa de los catalanes, mientres daba detalles d'un inmensu convói que'l rei taba preparando en Nápoles, y qu'en curtiu zarparía camín de Barcelona pa salvala. Berwick refugó por completu la estratexa qu'hasta entós siguiera'l duque de Pópoli. Centró la so atención al otru llau de la ciudá, frente la muralla de Llevant, onde'l terrén pantanosu facilitaba la escavación. Ordenó abrir trinchera la nueche del 12 al [[13 de xunetu]] emplegando a cientos de trabayadores forzaos: yera la primer trinchera paralela. A otru día el xeneral comandante [[Antonio de Villarroel]], qu'hasta 1710 sirviera nel exércitu de [[Felipe V d'España|Felipe V]] so les órdenes del [[Felipe II d'Orleans|duque d'Orleans]], y que al cayer ésti en desgracia, pasar a les tropes del archiduque Carlos, entendió que tenía d'atacar la primera paralela cuando antes, con cuenta de retrasar l'asaltu xeneral. Villarroel había destacáu sobremanera mientres el sitiu borbónicu de [[Tortosa]], y yera consciente que la cuenta trás empezara. A pesar de les rocea escontra la so llealtá que'l ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova amosara namás empezar el so mandatu, el xeneral comandante nun informó na Xunta Secreta del so plan d'ataque, esperando con ello demostrar a los Consellers que podíen confiar dafechu nes tropes a sueldu sol so comandu. Aun así, la información llegó a Rafael Casanova, quien-y pidió esplicaciones pola so actitú. Espuestu'l plan y les sos intenciones, el ''Conseller en Cap'' y Coronel de la Coronela Rafael Casanova ufiertó dos batallones de la unidá sol so mandu pa participar na ''sortida'', pero'l xeneral comandante Villarroel refugó la ufierta resabiando de la efeutividá de la milicia en campu abierto, y alegando que yera un honor que tenía de demostrar él y les sos tropes. La operación realizar al mediudía y anque efeutiva, causó unes baxes considerables ente les tropes reglaes de los sitiaos ensin poder detener la meyora de los inxenieros franceses. Trés díes depués abríen la segunda paralela na qu'instalaron tol tren d'artillería francés, qu'empezó a bater direutamente contra la muralla de Llevant abriendo les primeres fiendes. El 28 de xunetu Casanova decretó por aciu bandu la militarización total de la población civil masculina que se topaba en Barcelona. El 31 de xunetu les tropes del mariscal de Francia coronaben el camín tapáu y a partir d'entós los combates empezar a desenvolver xunto a la muralla, mientres los inxenieros franceses empezaron a cavar mines soterrañes per debaxo de la muralla pa minala. A principios d'agostu decretó l'agregamientu de los batallones de cuartos, formaos por civiles, a la Coronela, tando a partir d'entós sometíos a xurisdicción militar. El 9 d'agostu'l ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova reconocía nuevamente la primer llinia de combates na muralla; sollertáu polos oficiales qu'un númberu creciente de milicianos faltaba a les guardias decretó qu'aquellos que faltaren al serviciu seríen tomaos y destinaos a les paraxes más espuestes al fueu borbónico. Aprestado pola corte de Madrid, ante'l cambéu nel escenariu internacional qu'abarruntaba la próxima muerte de la reina [[Ana d'Inglaterra]] -el 1 d'agostu (calendariu gregorianu) quedara ensin fala-, el mariscal duque de Berwick llanzó'l primer asaltu xeneral contra Barcelona'l 12 d'agostu. [[Ficheru:Sitio-barcelona-santa-clara-1714.jpg|left|thumb|400px|El mariscal de Francia duque de Berwick llanzó'l primer asaltu xeneral contra Barcelona'l 12 d'agostu de 1714. Ordenó un segundu asaltu xeneral la nueche del día siguiente, [[13 d'agostu]], conquistando les tropes borbóniques el baluarte de Santa Clara, del que fueron espulsaes la mañana del [[14 d'agostu]]. A pesar de consiguir la victoria, les baxes ente les tropes catalanes fueron peraltes. En primer planu'l baluarte de Santa Clara y la torre de San Juan, a la derecha, el baluarte del Portal Nou.]] Les tropes borbóniques rompieron les defenses y tomaron posesión del baluarte de Santa Clara y del Portal Nou, pero ante un fueu insostenible les tropes asaltantes tuvieron que retirase. Trescurríes 24 hores, el mariscal ordenó llanzar nuevamente un asaltu xeneral, esta vegada aprovechando la nueche. A les diez de la nueche del [[13 d'agostu]] nuevamente les tropes asaltantes rompieron les defenses, y concentraos nel baluarte de Santa Clara, conquistar y fortificáronse nél. Tres hores de violentos combates y cargues suicides de les tropes reglaes catalanes, el xeneral comandante Villarroel ordenó detener los asaltos y esperar a otru día. Coles lluces del día, les tropes catalanes llanzaron un asaltu masivu al baluarte de Santa Clara, espulsando d'él a les tropes borbóniques y retomando l'enclave. Tres la derrota, el mariscal duque Berwick informó al so soberanu, el rei [[Lluis XIV de Francia]], los pormenores de asoceder, xustificando los fechos alegando que «los enemigos deféndense como desesperaos». Per otru llau, a pesar de consiguir la victoria, tres los trés díes de combates les baxes ente les tropes catalanes resultaren peraltes. A partir d'entós les rondes nocherniegues del ''Conseller en Cap'' pa reconocer la primer llinia y animar a les tropes fueron constantes. Si hasta entós la fame castigara a los defensores, la captura de la mayor parte del últimu convói procedente de Mallorca provocó una situación humanitaria catastrófica na ciudá. Les deserciones empezaron a ser masives y la defensa faíase insostenible por momentos. El [[21 d'agostu]] el ''Conseller en Cap'' decretó que naide taba autorizáu pa salir fora de la contorna de les sos muralles. === El 11 de setiembre === [[Ficheru:Propaganda-sitio-barcelona-agosto-1714.jpg|right|thumb|250px|Propaganda de los ''Consellers de Barcelona''. Entá tres los asaltos d'agostu de 1714 los «''Bien Nobles Concelleres de la nuesa Matriz Patria''» siguieron publicando fueyes propagandistes apelando a la resistencia. El romance ''Carta qu'escribe'l Principáu de Cataluña'' allababa la llucha de la milícia de la capital catalana, la Coronela de Barcelona, «''que oy débese à la to Espada, el nun trate triunfante la Nación Castellana.''»<ref>AA.VV. (2006: II, 194)</ref> ]] El 1 de setiembre'l xeneral comandante [[Antonio de Villarroel]] llamó de callao a conseyu na so residencia a tolos xenerales y coroneles que nun taben de guardia ensin informar d'ello a la Xunta Secreta.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 205</ref> Ellí espúnxo-yos la disposición de les tropes borbóniques y l'estáu de los siete fiendes abiertes na muralla, abarruntando la inminencia del asaltu final. Asina mesmu detalló-yos la imperfección de les cortadures de defensa, el númberu de tropes disponibles según la escasez de pólvora y municiones, la falta de suministros y la fame qu'azotaba la ciudá. Ante tal situación, espúnxo-yos la necesidá de buscar una capitulación honrosa y pidió-yos el so paecer. La mayoría aceptó la esposición de la dramática situación a la que s'enfrentaben, y resolvieron ser del mesmu sentir que'l xeneral comandante<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 206</ref> sacante'l xeneral [[Juan Bautista Basset]], quien afirmó que «''yo voi saltar por onde salte Barcelona''».<ref name="Castellví_1">Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 207</ref> Pela tarde del mesmu día, sollertaos los ''Consellers de Barcelona'', comunicáron-y el so ofiendo pol so proceder y convocaron al xeneral comandante a esponer les sos aiciones ante la Xunta Secreta. Ellí repitió-yos la situación na que se topaben les defenses, la inminencia del asaltu final, y l'imposibilidá de la plaza p'aguantalo. El 3 de setiembre, mientres reconocíen la primer llinia de combates, el xeneral comandante llogró por fin torcer la ferrial voluntá del ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova, aseverándole que «''si esta ciudá fuera namái una fortaleza ensin más moradores''»<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 213</ref> nun s'opondría a prosiguir hasta'l fin, pero qu'ante los miles de civiles y refuxaos qu'había na ciudá, pol so honor y cristiandá debíen los ''Consellers de Barcelona'' buscar una capitulación primero que fuera demasiáu tarde.<ref name="Castellví_1">Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 207</ref> Informáu pol creciente númberu de desertores que se pasaben al campu borbónico de les graves disensiones ente militares y políticos de los sitiaos, el 4 de setiembre'l mariscal duque de Berwick ordenó al teniente xeneral d'Asfeld faer llamada y solicitar capitulación.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 211</ref> Informaos los Trés Comunes de Cataluña, convocóse-yos a conseyu pa deliberar una respuesta. El ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova espunxo'l sentir del xeneral comandante Villarroel y propunxo que, siquier, tenía d'escuchase la proposición del mariscal de Francia, y si ésta resultaba inaceptable, podría aprovechase la suspensión d'armes p'ameyorar les defenses. Sicasí, por una mayoría de 26 a 4, decidióse nun aceptar la proposición borbónica de negociación pacífica. La respuesta que los Trés Comunes de Cataluña apurrieron al coronel Gregorio de Saavedra por que lleera lliteralmente ante la trinchera borbónica foi la siguiente: {{Cita|Los Trés Comunes xuntáronse y, considerada la proposición fecha por un oficial de los enemigos, respuenden que nun quieren oyer nin almitir proposición dalguna del enemigu.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 214</ref>}} Informáu del resolución de los Trés Comunes, el xeneral comandante Antonio de Villaroel solicitó-yos aceptaren la desdexación del so cargu como xeneral comandante del Exércitu de Cataluña, pos se negaba a «ser cómpliz» de tal bárbaru resolución. El [[6 de setiembre]] los Trés Comunes aceptaron la dimisión del teniente mariscal Villarroel, siéndo-y comunicáu a otru día. Asina mesmu, estimáronse-y los servicios emprestaos y informóse-y que los ''Consellers de Barcelona'' esperaben pal [[11 de setiembre]] qu'un convói procedente de Mallorca consiguiera romper el cercu marítimu, pudiendo asina'l teniente mariscal Villarroel abandonar la ciudá. Al interesase ésti por conocer a quien nomaren los ''Consellers de Barcelona'' como a nuevu xeneral comandante, el síndicu de la Ciudá respondió-y qu'a la [[Virxe de la Mercé]], que la so imaxe fuera retirada d'una ilesia ya instalada na siella de xeneral comandante, y que por inspiración divina tresmitiría les órdenes al ''Conseller en Cap'', Coronel, y Gobernador Don Rafael Casanova, quien les comunicaría a los xenerales y coroneles, que pasaben a tar so les sos órdenes direutes.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 216</ref> Los fuertes bastios cayíos tres el refugu de la proposición de negociación anubrieron les trincheres borbóniques, torgando cualquier posibilidá de llanzar un asaltu xeneral. El 10 de setiembre un nuevu bastiu cayó sobre la ciudá; al anochecer el ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova volvió reconocer la primer llinia de combates na muralla, afalando a la resistencia de les tropes a pesar de deserciones y la fame xeneralizada. Mas nesta ocasión el mariscal de Francia nun ordenar l'asaltu al entrar la nueche. [[Ficheru:Sitio-barcelona-11-septiembre-1714.jpg|left|thumb|370px|L'asaltu final sobre Barcelona'l [[11 de setiembre]] de [[1714]]. <br />A la izquierda, detalle del baluarte de Santa Clara, cola torre de San Juan totalmente ruinosa, y allegante, la meyora de les tropes franceses del mariscal Guerchois y del brigadier Reves pola fienda central.]] A les 4:30h del [[11 de setiembre]] más de cuarenta batallones borbónicos llanzaron l'asaltu final sobre Barcelona.<ref>Albertí, Santiafo; L'Onze de Setembre, p. 307</ref> El baluarte de Llevant foi asaltáu pol brigadier Courty y el coronel Cany, l'apartaz de Santolaya pol coronel Chateaufot, el baluarte de Santa Clara por brigadier Balincourt, y la fienda allegante a dichu baluarte pol mariscal Lecheraine. La fienda central taba so la responsabilidá del mariscal Guerchois y el brigadier Reves, ente que'l baluarte del Portal Nou, únicu sector que'l mariscal duque de Berwick confió a tropes españoles, foi asaltáu pola elite de les tropes de Felipe V, los [[Reximientos de Reales Guardias Españoles y Valones]], sol mandu del mariscal Antonio del Castillo y el brigadier vizconde del Puertu.<ref>Albertí, Santiago; L'Onze de Setembre, p. 320</ref> L'asaltu xeneral llanzar polos trés frentes simultáneamente tal como narraba'l marqués de San Felipe, «Toos a un tiempu montaron la fienda, españoles y franceses; el valor con que lo executaron nun quepe na ponderación. Más carecieron los franceses, porque atacaron lo más difícil».<ref name="Comentarios de_1">{{cita web |url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/34694064324581640887891/p0000004.htm#I_19_|títulu=Comentario de la guerra d'España, y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu|fechaaccesu=4 d'abril de 2017 }}</ref> La defensa foi obstinada y feroz, ablayando a los asaltantes borbónicos primero que estos consiguieren llegar hasta la muralla y obligando a llanzar delles folaes de xente fresco.<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/34694064324581640887891/p0000004.htm#I_19_ Comentarios de la guerra d'España, y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu]: {{Cita|La defensa foi más obstinada y feroz. Teníen armaes les fiendes d'artillería, cargaes de bala menuda, que fizo gran estragu. Nun fueron refugaos los qu'asaltaron, pero morríen nel fatal atestar, ensin vencer.|[[Vicente Bacallar]]; op. cit., Añu 1714}}</ref> Ante la espantible carnicería que taben sufriendo les tropes franceses nel sector del Baluarte de la Santa Clara, el teniente xeneral Cilly ordenó al coronel Chateaufort qu'abandonara l'ataque al apartaz de Santolaya y solicitó al mariscal Lechereine, del centru francés, que lo aidara col gruesu de les sos tropes formáu polos reximientos Normadie, Auvergne, y Reinar p'asaltar la fienda allegante al baluarte del Portal de Llevant.<ref name="Albertí_1">Albertí, Santiago; L'Onze de Setembre, páxs. 312-315</ref> Pasaes los cinco de la mañana, y en llanzando tres asalto, les tropes conxuntes del coronel Cany, del brigadier Courty, del coronel Chateufort y del mariscal Lechereine consiguíen pasar a sangre y fueu percima de les poques tropes sobrevivientes que defendía dicha fienda. A partir del frayatu de la fienda'l colapsu de la defensa bastióse. Los combatientes del baluarte de Llevant, coyíos pel costazu, fueron pasaos a bayoneta;<ref name="Albertí_1">Albertí, Santiago; L'Onze de Setembre, páxs. 312-315</ref> otru tantu asocedió-yos a los defensores del baluarte de Santa Clara, de los cualos namái unes poques compañíes pudieron salvase gracies a la carga suicida d'una de les compañíes de la coronela de Barcelona; y pocu dempués tamién cayó'l baluarte del Portal Nou, so les tropes borbóniques. Como recordaba'l [[Vicente Bacallar|marqués de San Felipe]] «Tou vencer a fuercia de sacrificada xente, que col ardor de la engarradiella yá nun daba cuartel, nin lo ciscaben el catalanes, sufriendo intrépidamente la muerte».<ref name="Comentarios de_1">{{cita web |url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/34694064324581640887891/p0000004.htm#I_19_|títulu=Comentario de la guerra d'España, y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu|fechaaccesu=4 d'abril de 2017 }}</ref> Los ''Consellers de Barcelona'', viendo que tola llinia de defensa colapsara y que la cayida de la ciudá yera inevitable, decidieron abandonar el so cuartel xeneral nel portal de San Antonio y salir a combatir peles cais. Nesi momentu recibieron avisu del teniente mariscal Antonio de Villarroel, quien los comunicaba que retomaba'l xeneral comandu militar y pidía-yos que llanzaren el so contraataque pol sector de San Pedro, ente que él dirixiría otru pel centru. Pasaes los seis de la mañana, Rafael Casanova ordenó emitir el que sería'l so últimu bandu como ''Conseller en Cap'' de Barcelona<ref>Serret y Bernús (1996: 106)</ref> ordenando ensin esceición a tolos varones mayores de catorce años a la defensa de la ciudá de Barcelona y guardia de la [[Bandera de Santolaya de Barcelona|bandera de Santolaya]], en serviciu del [[Carlos VI del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu|Rei]] y de la Patria: {{cita|De parte del Excelentisimo Señor ''Conseller en Cap'', Coronel y Gobernador de la plaza y fortaleza de Montjuïc, dizse, amonesta y manda a toos xeneralmente, a partir de los 14 años, ensin nenguna sida, nin esceición de persona dalguna, tome les armes, y asista a la defensa d'esta Excelentísima Ciudá, y en guarda de la bandera de la invicta virxe y mártir Santa Eulàlia, patrona de la nuesa ciudá, ensin exención de los de la Coronela y los sos agregaos, nin de los que s'atopen de guardia nos baluartes, nin menos el tercer batallón, que ta de guardia nos portales, alleguen prontamente, depués, depués, depués, so pena de muerte, na plaza de Junqueras, qu'asina convien al serviciu del Rei y de la Patria.<br />Dr. D. Rafael Casanova, ''Conseller en Cap'', Coronel y Gobernador.<ref>Bruguera (1872, II: 255).</ref>}} Delles compañíes de los seis batallones que formaben la Coronela de Barcelona rexuntar na Plaza de Junqueras, y a la orde del ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova, que blandía la bandera de [[Eulalia de Barcelona|Santolaya]], reliquia venerada polos barceloneses y que según la tradición namái podía sacase en momentos de grave peligru pa Barcelona, llanzar al contraataque pasaes los siete de la mañana. Embistieron con tal fuercia les tropes catalanes que les tropes españoles que combatíen nesi sector empezaron a retirase desordenadamente<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/34694064324581640887891/p0000004.htm#I_19_ Comentarios de la guerra d'España, y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu]: {{Cita|Cargaos el catalanes d'esforciada ensame de tropes, diben perdiendo terrenal. Los españoles coyeron l'artillería que teníen llantada n'hai esquines de les cais, y dirixir contra ellos.|[[Vicente Bacallar]]; op. cit., Añu 1714.}}</ref> hasta provocar una escorribanda xeneral de les tropes españoles<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/34694064324581640887891/p0000004.htm#I_19_ Comentarios de la guerra d'España, y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu]: {{Cita|Los españoles, que pelos llaos teníen gran parte de la ciudá, viendo, recularen los franceses, tamién ellos retiráronse a la fienda; toos empezaben nueva aición.|[[Vicente Bacallar]]; op. citada, Añu 1714}}</ref> en tol sector de San Pedro. La meyora de les tropes catalanes entartalló a los batallones de les Reales Guardias Españoles, que fueron masacrados tal como recordaba l'entós capitán de la unidá [[Melchor de Abarca|Melchor d'Abarca y Velasco]]: «''los reximientos de Guardias que-yos toco pasar per esta parte arramaron munchu sangre, que quedaron totalmente perdíos''».<ref>Abarca y Velasco, Melchor; Curtia noticia de les funciones en que se topó'l reximientu de Guardias Españoles dende l'añu 1704</ref> Mientres comandaba el contraataque'l ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova cayó mancáu d'un balazu na zanca, recoyendo la bandera de Santolaya'l proteutor del brazu militar de Cataluña, [[Juan de Lanuza y Oms]], [[conde de Plasencia]], y siendo treslladáu al Colexu de la Mercé, onde instalara un hospital de campaña. Ante la cayida en combate de Rafael Casanova la meyora quedó deteníu<ref>[http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/34694064324581640887891/p0000004.htm#I_19_ Comentarios de la guerra d'España, y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu]: {{Cita|Villarroel y el cabu de los Conselleres de la ciudá xuntaron los suyos y acometieron a los franceses, que se diben adelantrando ordenaos; dambos quedaron gravemente mancaos. Entós esmorecieron el defensores, pero en toles partes de la ciudá caltuvo la guerra per dolce continues hores, porque tol pueblu engarraba.|[[Vicente Bacallar]]; op. cit., Añu 1714}}</ref> y a partir d'entós los combates centrar na posesión del conventu de San Pedro, que foi reconquistáu y perdíu once vegaes ente defensores y asaltantes. Ante l'agafada resistencia de los barceloneses el mariscal duque de Berwick movilizó a 6.000 homes más de les sos reserves pa entrar en combate. Tamién pol sector derechu les tropes franceses empezaren a retirase hasta parapetarse nel conventu de Santa Clara, onde fortificaron les sos posiciones del llau del Pla d'en Llull. El teniente mariscal Antonio de Villarroel, qu'anque nun fuera catalán naciera en Barcelona, flanqueado pol xeneral comandante de la caballería, el catalán Miquel de Ramon y Tord, encamentó a los sos homes con estes pallabres: «Señores, fíos y hermanos, güei ye'l día en que s'han d'alcordar del valor y glorioses aiciones qu'en toos tiempos executó la nuesa nación. Nun diga la ''malícia o la envídia'' que nun somos dignos de ser ''catalanes'' y fíos lexítimos de los nuesos mayores. Por nós y por tola nación española engarramos. Güei ye'l día de morrer o vencer, y nun va ser la primer vegada que con gloria inmortal foi poblada de nuevu esta ciudá defendiendo la fe de la so relixón y los sos privilexos»,<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 249</ref> dempués de lo que llanzáronse colos restos de la caballería dende la Plaza del Born hasta'l Pla d'en Llull, onde la carga foi masacrada poles tropes franceses apostaes nel conventu de Santa Clara. El teniente mariscal Villarroel, mancáu, foi retiráu de los combates y treslladáu a la so residencia mientres el xeneral Francisco Sans de Monrodon, comandante del sector, ordenaba construyir una barricada.<ref>Albertí, Santiago; L'Onze de Setembre, p. 335</ref> Francisco de Castellví, capitán de la séptima compañía del segundu batallón de la coronela de Barcelona, recibió órdenes de travesar esi frente pola casa de les aduanes y socorrer a los que combatíen nel baluarte de Migdia; nes sos memories referir a les dantesques imáxenes que s'asocedíen a la so alredor y la brutalidá de los combates sentenciando «Nun puede la humana compresión, esplicar cual yera l'ardor y l'agafamientu». Media hora dempués llegaron ellí'l diputáu de la Xeneralidá Antonio Grases y Des, el Oidor de la Xeneralidá Tomes Antich y Saladrich, el secretariu de la mesma institución Ramon de Codina, y el capitán de la coronela Feliu Teixidor y Xastre, al mandu de un destacamentu formáu por milicianos y civiles; el diputáu traía consigo la bandera de San Jorge, insinia de la Xeneralidá de Cataluña, y esixó a un suboficial que se presentara ante él el comandante del sector. Al ratu llegó'l xeneral Francisco Sans de Monrodon, y na so presencia'l diputáu de la [[Xeneralidá de Cataluña]] púnxose de rodíes y díxo-y: «Tamos equí pa morrer pola Patria, señálenos onde quier qu'ataquemos cola bandera».<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 251</ref> Al cabu d'unos intres l'aneyu xeneral Sans díxo-y que consiguiera estabilizar el sector y dio-yos a entender que nun había homes abondos pa la custodia de la bandera de San Jorge, que seríen de meyor utilidá si devolvíen la bandera al llugar d'onde la sacaren, y procuraben consiguir municiones y aguardiente pa les tropes que taben combatiendo.<ref>Albertí, Santiago; L'Onze de Setembre, p. 344</ref> Pasaes les diez de la mañana la carnicería siguía y Mr. Dulois, del cuerpu de ciruxanos franceses, escribió a un pariente so en París: «Namái tengo tiempu de dicivos que'l vuesu hermanu avísame dende la puerta de la ciudá qu'ocupamos que ta ensin ferida. Les nueses tropes ocupen toles fiendes. El combate dura. Los mancaos que curemos hasta agora son 2.870, y tenemos por curar más de 700, ente ellos más de 80 oficiales. Agora alvertimos que'l fueu crez y los barceloneses, dícennos, repunxeron un baluarte».<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 257</ref> === Negociación de la capitulación === Al mediudía, cayendo en combate la cúpula político y militar, tando'l ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova ingresáu nel colexu de la Mercé y el teniente mariscal Antonio de Villarroel siendo atentido de les sos feríes na so residencia, los miembros de la ''Xunta Vint-i-quatrena de Guerra'' axuntar con dellos oficiales militares p'analizar la situación de los combates. Nesi ínterin llegó-yos la noticia que'l comandante del sector de San Agustín, el coronel Pablo Tohar, siguiendo órdenes del mancáu teniente mariscal Villarroel, fixera llamada a la capitulación.<ref name="Serret_1">Serret y Bernús (1996: 111)</ref> Poco dempués los combates quedaron deteníos nos trés sectores d'ataque y apautóse una suspensión d'armes hasta los cinco de la tarde. Aquellos miembros de los Trés Comunes de Cataluña qu'entá siguíen de pies axuntáronse a los dos de la tarde nel Portal de San Antonio; ante la indignación de los presentes, el coronel Juan Francisco Ferrer espúnxo-yos la determinación del teniente mariscal Villarroel: había que detener combatir antes de la llegada de la nueche, o de lo contrario esponíase a la ciudá a un saquéu xeneral y a la masacre de neños, muyeres y vieyos.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 352</ref> A pesar d'ello, los Trés Comunes aportunaron en realizar una nueva llamada antes d'entrar en negociaciones de capitulación, y a los trés de la tarde ordenaron emitir peles cais de Barcelona un bandu,<ref name="Serret_1">Serret y Bernús (1996: 111)</ref> consideráu pol historiador [[catalanismu|catalanista]] y fundador del [[Centre Català]] [[José Coroleu y Inglada]] y [[José Pella y Forgas]] «el documentu más importante de los añales d'aquella guerra» porque na Ciudá Condal, «últimu baluarte de les antigües llibertaes de [[Península Ibérica|la Península]], finía la [[independencia]] nacional d'una [[raza]] n'otres dómines indomable, llanzando colos últimos aliendos de la so vida'l so testamentu políticu en digna y solemne xustificación de la so historia y protesta de la so conducta pa los vinientes sieglos nesta forma sublime».<ref>Coroleu y Pella (1878: 689).</ref> [[Carles Serret i Bernús]], unu de los biógrafos de Rafael Casanova, cree que na redaición d'esi bandu nada tuvo que ver el ''Conseller en Cap'', y considera la so vinculación al bandu obra de sectores reaccionarios mientres la dictadura de [[Miguel Primo de Rivera]].<ref>Serret y Bernús (1996: 111) {{cita|Na redaición d'esti bandu nada tuvo que ver el Conseller en Cap como, equivocadamente, intentóse faer creer en delles publicaciones, de calter reaccionariu, de los años venti del presente sieglu [XX] en plena dictadura de Primo de Rivera. Inda a finales del mes de setiembre de 1995, una carta d'un llector al diariu ''El País'', abondaba nesa tesis errónea.}}</ref> La so traducción al castellán ye la siguiente: [[Ficheru:Los Fueros de Cataluña.jpg|thumb|right|270px|Estractu de ''Los Fueros de Cataluña'' (1878), de José Coroleu y Inglada y José Pella y Forgas.]] {{cita|Agora oyéi, faise saber a toos xeneralmente, de parte de los Trés Excelentísimos Comunes, tomáu'l paecer de los Señores de la Xunta de Gobiernu, persones acomuñaes, nobles, ciudadanos y oficiales de guerra, que xebradamente tán torgando que los enemigos internar na ciudá; atendiendo que la deplorable tristura d'esta ciudá, na que güei mora la llibertá de tol Principáu y de toa España, ta espuesta al postreru estremu, de sometese a una entera esclavitú. Echen voz de, amonestan y encamienten, representando a Padres de la Patria que s'aflixir de la desgracia irreparable qu'amenacia'l favor ya inxustu agafamientu de les armes franco-españoles, fecha seria reflexón del estáu en que los enemigos del Rei N.S., de la nuesa llibertá y Patria, tán apostaos ocupando toles fiendes, cortadures, baluartes del Portal Nou, Sta. Clara, Llevant y Sta. Eulalia. Faise saber, que si depués, darréu d'oyíu el presente pregón, tolos naturales, habitantes y demás xentes arteres pa les armes nun se presenten nes places de Junqueras, Born y Plaza de Palaciu, con cuenta de que unidamente con tolos Señores que representen los Comunes, puedan refugase los enemigos, faciendo l'últimu esfuerciu, esperando que Dios misericordiosu, va ameyorar la suerte. Faise tamién saber, que siendo la esclavitú cierto y forzoso, n'obligación de los sos cargos, espliquen, declaren y protesten a los presentes, y dan testimoniu a los vinientes, de qu'executaron les postreres exhortaciones y esfuercios, protestando de tolos males, ruines y ablayamientos que sobrevengan a la nuesa común y aflixida Patria, y esterminiu tolos honores y privilexos, quedando esclavos colos demás españoles engañaos y toos n'esclavitú del dominiu francés; pero confíase, que toos como verdaderos fíos de la Patria, amigues de la Llibertá, van allegar a los llugares señalaos con cuenta d'arramar gloriosamente la so sangre y vida pol so Rei, pol so honor, pola Patria y pola llibertá de toa España, y finalmente dicen y faen saber, que si dempués d'una hora de publicáu'l pregón, nun comparez xente abondo pa executar la escurrida empresa, ye forzosu, precisu y necesariu faer llamada y pidir capitulación a los enemigos, antes de llegar la nueche, pa nun esponer a la más llamentable ruina de la Ciudá, pa nun esponela a un saquéu xeneral, profanación de los Santos Templos, y sacrificiu de neños, muyeres y persones relixoses. <br />Y por que a toos sía xeneralmente bultable, que con voz alta, clara ya intelixible sía publicáu por toles cais de la presente ciudá. <br /> Dau na casa de la Excelentísima Ciudá, morando nel Portal de S. Antonio, presentes los mentaos Excelentísimos Señores y persones acomuñaes, a 11 de setiembre, a les 3 de la tarde, de 1714.|<ref>Ibidem.</ref>}} Ante la inesistencia de respuesta, a los cinco de la tarde'l mariscal duque de Berwick amplió la suspensión d'armes hasta la medianueche. Mientres, los Trés Comunes escucharon como Juan Francisco Verneda, comisionado secretu de Carlos III en Barcelona, esponía'l plan de la so maxestá llegáu'l casu d'entrar en capitulación: d'últimes, Carlos III ufiertaba la entrega del reinu de Mallorca ya Islles d'Eivissa, si tantu Cataluña como Mallorca ya Islles d'Eivissa calteníen los sos fueros, privilexos, costumes ya inmunidaes como nos tiempos del difuntu Carlos II.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 262</ref> Espuestu'l plan los Trés Comunes nomaron por comisionados p'axustar la capitulación al inspector xeneral del Exércitu de Cataluña Jacinto Oliver, y al miembru de la ''Xunta Vint-i-quatrena de Guerra'' Mariano Duren y Mora, aportando a que fueren acompañaos pol coronel Juan Francisco Ferrer de parte del teniente mariscal Villarroel, que partieron a los seis de la tarde escontra'l campu borbónico. A la una de la nueche del día [[12 de setiembre]] volvieron los comisionados, informando que'l mariscal duque de Berwick nun aceptaba'l caltenimientu de los fueros de Cataluña y Mallorca, más ampliaba la suspensión d'armes hasta'l mediudía pa prosiguir les negociaciones.<ref name="Castellví_2">Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 263</ref> A los ocho de la mañana del día [[12 de setiembre]], a pesar de la obstinación del diputáu de la [[Xeneralidá de Cataluña]] Francisco de Perpiñá por non aportar a capitulación dalguna, a la fin la mayoría resolvió que dada la falta de xente y la fame estrema qu'azotaba la ciudá, teníen d'aceptase los términos de la capitulación ufiertada pol mariscal de Francia, a condición de que se quitar los términos «''rindición a discreción''»; en casu contrariu y si el duque aportunaba nuna rindición a discreción, los comisionados teníen de retirase.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 266</ref> Finalmente, a los trés de la tarde del día 12 de setiembre, apautóse la capitulación de Barcelona: {{cita|Don Jacobo Fitz-James, Duque de Fitz-James, Duque de Berwick, de Llíria y de Xérica, Par i Mariscal de Francia, Grande d'España, Caballeru de les órdenes de la Jarretiera y del Toisón d'Oru, Gobernador y Teniente Xeneral de la provincia del Altu y Baxu Limosín, Plenipotenciario y Xeneralísimu del Exércitu de los Dos Corones en Cataluña.<br /> Anque llegaron bien tarde los de Barcelona a pidir la clemencia del rei, inda'l excelentísimo señor mariscal duque de Berwick tien tanta benignidad que nun quier usar del rigor de la guerra, y con esti motivu de caltener y nun destruyir los vasallos de S.M. sirvióse conceder por gracia la vida a tolos naturales, habitantes, moradores y demás persones que de presente se topen en Barcelona.<br /> Concede que nun s'escalará la ciudá y que cada unu va poder vivir na so casa como antes, ensin que polo pasao fáigase-y nengún procesu de lo que fizo contra'l rei, quedando cada unu en posesión de tolos bienes que gociaba.<br /> Tocantes a les tropes reglaes qu'hai dientro de la plaza, van ser [ ] a discreción, conforme a'l costumes de la guerra n'asemeyaos casos, pero concédese-yos la vida, los sos equipaxes y, por gracia particular, llibertá na forma que s'ufiertó.<br /> Toles tropes y xentes d'armes van retirase mañana, día 13, a l'amanecida, dientro de la Rambla, y entós que lo fixeren van unviar al marqués Guerchy por qu'unvie guardias a toles puertes de la Rambla, pa torgar que nengún soldáu del exércitu pueda entrar, y por que tamién s'unvien guardias a ilesies y conventos.<br /> Güei a les 6 de la tarde va apurrise Montjuïc, onde les tropes que van entrar van poner guardias nes paraxes que se pidir por caltener a los dueños la ropa y demás coses que puede haber ellí en Montjuïc.<br /> Depués al intre apurrirá'l muelle.<br /> Toles armes de los soldaos iguaos y demás tropes que tán na ciudá van poner nel Palaciu y va quedase un oficial, el que va dir de parte del xeneral Guerchy a encargase d'elles.<br /> Van Dar l'estáu de tolos almacenes y de los caballos y de los soldaos d'a caballu.<br /> Van Unviar orde al Comandante de Cardona por qu'apurra el so castiellu.<br /> Campu delantre de Barcelona, a 12 de setiembre de 1714.|<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 441</ref>}} [[Ficheru:Almanach pour 1715 la prise de Barcelone par le duc de Berwick le 13 septembre 1714.jpg|thumb|right|220px|''Les victories de Francia'' <br />Almanaque francés de 1715 que conmemora tomar de Barcelona'l [[13 de setiembre]] de [[1714]] sometiendo a los «Rebelles de Catalogne».]] Siguiendo la capitulación, el 12 de setiembre la Xunta de Gobiernu ordenó que s'apurriera la fortaleza de Montjuïc al teniente xeneral francés marqués de Guerchy. El 13 de setiembre, ente los cinco y los seis de la mañana, Barcelona foi ocupada poles tropes del Mariscal de Francia. El sitiu de Barcelona provocara unes baxes envaloraes en 14&nbsp;200 asaltantes borbónicos, 6.850 defensores austracistas, y la destrucción d'un terciu de la ciudá. El coronel Juan Francisco Ferrer, de la plana mayor del teniente mariscal Villarroel y Navarro, refartó a [[Juan Francisco de Verneda]] la obstinación de la defensa, tachando a los ''Consellers de Barcelona'' de beatos sanguinarios. Verneda respondió-y qu'él nun yera quién pa xulgar les deliberaciones de los catalanes, que nun tendría d'haber -y -y dexáu entrar a axustar en campu borbónico, que nun entendiera nada de lo asocedío, y despidióse d'él sentenciando: {{cita|Cataluña tópase ilustrada dende los antiguos tiempos de grandes honores y fama. <br />Sería baxeza dexar degradar el so Honor, ensin arramar la mayor parte de la so sangre.|<ref name="Castellví_2">Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 263</ref>}} En pos de la capitulación, políticos y militares siguieron viviendo en «''la so casa como antes, ensin que polo pasao fáigase-y nengún procesu de lo que fizo contra'l rei''».<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 268</ref> Pela so parte Felipe de Ferran y de Sacirera, embaxador catalán en [L'Haya]], taba eufóricu; tres la muerte de la reina [[Ana d'Inglaterra|Ana]] entrevistárase col nuevu rei de la Gran Bretaña, l'alemán [[Jorge I de Gran Bretaña|Jorge I]], quien de camín a Londres comprometiérase a lliberar Barcelona, habiendo yá'l secretariu de la rexencia [[Joseph Addison]] ordenáu al almirante James Wishart la concentración de l'armada británica nel puertu de Mahón. Yera [[18 de setiembre]] y entá nun sabía de la cayida de Barcelona: la cuenta trás rematara seis díes antes.<ref>AA.VV. (2006: II, 176)</ref> === Los franceses tresfieren Barcelona al gobiernu español === Tando Barcelona so l'autoridá militar francesa dende'l día [[13 de setiembre]], el mariscal duque de Berwick nomó por gobernador interín de la ciudá al teniente xeneral francés marqués de Guerchy. Ante la indignación de los militares españoles, el mariscal de Francia respondió-yos que la gloria de mandar na plaza depués d'ocupada destinar a la nación francesa, que yera la que más sangre arramara p'apoderala, añediendo que les tropes españoles soles nun fueren abondes pa rindir la ciudá, y que yera xusto tuvieren el comandu'l franceses, pos amás les tropes españoles qu'había nel campu nun bastaben pa contener a los ciudadanos y guarnir la ciudá.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 308</ref> Finalmente, el [[20 de setiembre]], l'autoridá de la plaza foi tresferida al gobiernu español, siendo gobernador de la plaza'l marqués de Lede, nomáu por Felipe V. Depués de llegáu'l marqués, el mariscal de Berwick espúnxo-y los atrasos nel pagu que se debíen polos servicios de les tropes franceses, la manera de cobralos, y los cuarteles que se debíen señalar. Pela so parte, el marqués de Lede espunxo al mariscal duque de Berwick les órdenes que traía de la corte de Madrid de tomar prisioneros a los oficiales que sirvieren mientres el sitiu contra Felipe V. Dos díes depués, el 22 de setiembre, y contraviniendo la capitulación de Barcelona, una ventena d'oficiales del Exércitu de Cataluña fueron arrestaos; seis meses dempués el xeneral [[Josep Moragues]] foi degolláu y fechu cuartos alegándose qu'intentara fuxir de Cataluña ensin pasaporte autorizáu.<ref>Castellví y Obando, Francisco; Narraciones Históriques, vol. IV, p. 316</ref> === Fuxida y perdón === [[Ficheru:Record de l'aliança.jpg|right|thumb|250px|El opúsculo atribuyíu a Rafael Casanova ''Record de l'Aliança''<ref name="ifc.dpz_1">Lluch, Ernest: [http://ifc.dpz.es/recurso/publicaciones/29/75/_ebook.pdf Aragonesismu austracista (1734-1742)], páx. 25</ref> recuerda al rei [[Jorge II de Gran Bretaña]] l'[[Pactu de Xénova|alianza apautada en Xénova]] en [[1705]] ente'l Principáu de Cataluña y el Reinu d'Inglaterra con cuenta d'auxiliar al Archiduque Carlos ''"a la entera recuperación de tola Monarchía d'España"'',<br />La implicación de Felipe V na [[Guerra de Socesión Polaca]] (1733-1738) por cuenta de los [[Pactos de Familia]] desencadenó les esperances de los austracistas en pos de recuperar la Llibertá de Cataluña». Foi publicáu en xineru de 1736, el «22º añu de la nuesa esclavitú».]] El 15 de setiembre'l ''Consell de Cent'' de Barcelona quedó abolíu, cerrándose los sos archivos, escribaníes y arques de depósitu; anguaño pueden consultase gratuita y públicamente nel [[Archivu Históricu de la Ciudá de Barcelona]] el Llibru diariu del Conseyu, les actes de les xuntes de los ''Consellers'', el Rexistru de Deliberaciones, les series d'ordenaciones y de correspondencia de los ''Consellers de Barcelona'', asina col Inventariu del Conseyu y l'Inventariu de los ''Consellers'';<ref>{{cita web |url=http://www.bcn.es/arxiu/arxiuhistoric/wcast.html|títulu=Archivo Históricu de la Ciudá de Barcelona|fechaaccesu=4 d'abril de 2017 }}</ref> en cuánto al Archivu Secretu, quedó en Barcelona cuando les tropes borbóniques ocuparon la ciudá, y entá el mesmu Rafael Casanova en 1728 apelaba a la verdá de los documentos ellí curiaos na carta qu'unvió al so coetaneu Francisco de Castellví en Viena: «Ye ciertu consta de la mesma carta, que nun duldar topar nel Secretu de la ciudá, pos nun sabemos que del Secretu tocárase nada». El mesmu día 15 de setiembre tolos ''Consellers'' de Barcelona fueron exonerados de los sos cargos y foi nomada una xunta provisional de gobiernu municipal. Curáu de les sos feríes, los bienes de Rafael Casanova fueron embargaos, pasando a morar a partir d'entós na casa del so fíu, en [[Sant Boi de Llobregat]]. Foi-y ordenáu qu'apurriera'l títulu de ciudadanu honráu con que-y honrara'l Archiduque Carlos d'Austria en 1707 y, amnistiáu en 1719, tornó a Barcelona y volvió exercer como abogáu hasta 1737, añu en qué se retiró. Morrió seis años más tarde en Sant Boi de Llobregat, el 2 de mayu de 1743, y foi soterráu na ilesia parroquial de la llocalidá a otru día.<ref>Serret y Bernús (1996: 126).</ref> Tres la derrota, Casanova caltuvo los contactos con otros importantes dirixentes de la ciudá mientres el sitiu, como'l sarxentu mayor de la Coronela de Barcelona Félix Monjo o'l teniente coronel José Vilana; asina mesmu colos exiliaos en Viena, como'l capitán de la Coronela Francisco de Castellví o'l comisionado secretu del Archiduque Carlos d'Austria en Barcelona [[Juan Francisco de Verneda]]. Pela contra, enxamás volvió dirixir la pallabra a quien fora'l so segundu mientres el sitiu de Barcelona, el ''Conseller Segon'' Salvador Feliu de la Peña, quien a finales de 1718 retomó los sos negocios mercantiles en [[Vilasar de Mar]], morriendo en dicha llocalidá en 1733.<ref>{{cita web |url=http://www.raco.cat/index.php/SessioEstudisMataronins/article/viewFile/113340/141117|títulu=Salvador Feliu de la Penya després de 1717|fechaaccesu=4 d'abril de 2017 }}</ref> En payares de 2010 la familia Barraquer de Sant Boi de Llobregat, herederos direutos de Rafael Casanova, dexaron el so fondu documental al [[Archivu Nacional de Cataluña]], destacando ente los documentos l'acta d'entrega del so títulu de ciudadanu honráu, el pleitu que s'empecipió nel so contra delantre del tribunal de la Intendencia Xeneral de Cataluña (1730-1735), testimonios de la confiscación de los sos bienes, y la correspondencia de los sos descendientes cola familia Verneda, austracistas exiliaos en Viena.<ref>{{cita web |url=http://www20.gencat.cat/portal/site/msi-cultura/menuitem.f8ec44f847919cca411cb318b0c0y1a0/?vgnextoid=567422y17b8cb210VgnVCM2000009b0c1y0aRCRD&vgnextchannel=567422y17b8cb210VgnVCM2000009b0c1y0aRCRD&vgnextfmt=detall&contentid=7a242aa0cd85c210VgnVCM2000009b0c1y0aRCRD|títulu=Descobreix els documents del conseller en cap Rafel Casanova }}</ref> Pela so parte, l'economista ya historiador [[Ernest Lluch]], centráu nel estudiu del austracismo persistente dempués [[1714]], taba estudiando cuál sería'l grau d'implicación que tuvo Rafael Casanova na autoría del opúsculo austracista anónimu ''Record de l'Aliança'', (''Alcordanza de l'Alianza'')<ref name="ifc.dpz_1">Lluch, Ernest: [http://ifc.dpz.es/recurso/publicaciones/29/75/_ebook.pdf Aragonesismu austracista (1734-1742)], páx. 25</ref> publicáu en xineru de [[1736]], el ''«22º añu de la nuesa esclavitú»''. == Homenaxes póstumos a Rafael Casanova == {{AP|A Rafael Casanova}} [[Ficheru:Rafael-casanova-diada-cataluña-1914.jpg|left|thumb|250px|La estatua alzada n'honor a Rafael Casanova cubierta de ramos y flores na conmemoración del [[Día Once de Setiembre]] de [[1914]]. <br />La estatua foi alzada pol Conceyu de Barcelona en [[1888]] por ser «''el postreru 'Conceller en Cap', mancáu nel sitiu d'esta ciudá empuñando la bandera de Santolaya en defensa de les Instituciones Catalanes''».<ref name="AA_2">AA.VV. (2006: III, 185)</ref> ]] En rematando la guerra nel [[sieglu XVIII]], la figura de Rafael Casanova foi recuperada nel [[sieglu XIX]] por intelectuales y políticos de la [[Renaixença]] como símbolu de la llucha poles llibertaes de Cataluña. En [[1863]], sol [[Reináu de Sabela II d'España]], el consistoriu municipal dedicó una cai del nuevu [[Enanche de Barcelona]] a la memoria de Rafael Casanova, el so postreru ''Conseller en Cap'', porque: {{Cita|CASANOVA (cai de): Va Llevar esti nome en memoria del postreru conceller en cap de Barcelona don Rafael de Casanovas ó Casanova. Escoyíu esti pernomáu ciudadanu en 1713, cuando Barcelona taba sitiada poles tropes de Felipe V, dio grandes pruebes de valor, de abnegación y d'heroísmu. Por dures pruebes y aflictivas circunstancies hubo de pasar entós la capital del Principáu, pero mientres l'enllargáu sitiu que sufrió, nun se desmintieron un solu intre'l celu y la solicitú d'esti patriota ciudadanu. Dempués d'una llucha heroica, sostenida con hazañoso enfotu en favor de les sos llibertaes, Barcelona cayó'l 11 de setiembre de 1714 mandando un memorable exemplu á les xeneraciones vinientes. El conceller Casanovas tuvo nel so puestu d'honor y de peligru hasta l'últimu momentu. Allegó cola milicia ciudadana á defender la fienda de la Puerta Nueva, y ellí cayó gravemente mancáu, siendo retiráu exánime del sitiu del combate. Poques hores dempués, les tropes del duque de Berwick entraben en Barcelona, convertida nuna ciudá de muertos, pa resgar coles sos ensangrecíes bayonetes el códigu inmortal de les nueses seculares llibertaes.<ref>AA.VV. (2006: III, 174)</ref>}} En 1871 mosén [[Mateo Bruguera]] publicaba ''Hestoria del memorable sitiu y bloquéu de Barcelona y heroica defensa de los fueros y privilexos de Cataluña de 1713 y 1714'', utilizando los manuscritos inéditos del austracista [[Francisco de Castellví]]; en [[1884]], mientres la [[Restauración borbónica n'España]], el Conceyu de Barcelona empecipió'l proyeutu de embellecimiento del Salón de San Juan con estatues dedicaes a personaxes pernomaos de la hestoria de Cataluña. Les primeres fueron dedicaes a [[Wifredo el Velloso]] y [[Roger de Lauria]], y en 1886 aprobáronse les dedicaes a [[Bernat Desclot]] y Rafael Casanova, por ser «el postreru 'Conceller en Cap', mancáu nel sitiu d'esta ciudá empuñando la bandera de Santolaya en defensa de les Instituciones Catalanes».<ref name="AA_2">AA.VV. (2006: III, 185)</ref> Por cuenta de la Esposición Universal de Barcelona de [[1888]] inauguráronse les estatues. En 1889, cuando nun había nin trescurríu un añu de la so inauguración, la estatua dedicada a Rafael Casanova convertir en símbolu de la defensa de la Instituciones Catalanes cuando foi puntu de concentración de la manifestación entamada en protesta pola promulgación en Madrid de la reforma del códigu civil español qu'arrequexaba na práutica a dereches civil catalán, que sobreviviera a la supresión del derechu públicu catalán en 1714. A partir d'esi añu la estatua a Rafael Casanova convertir en puntu d'alcuentru de les organizaciones [[catalanismu|catalanistes]] mientres la conmemoración del [[Día Once de Setiembre]]. Na conmemoración de 1901 produciéronse los primeros arrestos, cuando'l gobernador civil de Barcelona ordenó la detención d'una trentena de catalanistes acusaos de concentración illegal cuando estos diben realizar la so ufrienda floral; puestos en llibertá con cargos dos díes depués, les detenciones popularizaron l'actu de la ufrienda floral a Rafael Casanova. En 1905 Salvador Sanpere i Miquel publicaba ''Fin de la Nación Catalana'' y en 1912 Rafael Carreras un estudiu biográficu centráu na figura de Rafael Casanova. Al ser el 11 de setiembre una xornada llaborable, delles entidaes catalanistes realizaben les sos ufriendes florales mientres la nueche o a primer hora de la mañana; los tributos florales yeren quemaos o vandalizados por [[Alejandro Lerroux|lerrouxistas]], y a partir de 1908 entamáronse piquetes pa protexer les ufriendes florales. En [[1913]] xunir Nacionalista Radical celebró un alcuentru pa honrar la tumba de Rafael Casanova y esi mesmu añu'l consistoriu municipal de Barcelona participó per primer vegada y de manera institucional nel actu de tributu floral.<ref>AA.VV. (2006: III, 187)</ref> En 1914, con motivu del bicentenariu, el Conceyu de Barcelona aprobó'l treslláu de la estatua dende'l Salón de San Juan a la [[Ronda de San Pedro]], el so allugamientu actual, cerca del llugar onde cayó mancáu cuando dirixía'l contraataque de la Coronela de Barcelona mientres el [[11 de setiembre]] de [[1714]].<ref name="AA_3">AA.VV. (2006: III, 195)</ref> Dos años dempués, en [[1916]] inauguróse'l zócalo cola inscripción «Equí cayó mancáu'l Conseller en Cap Don Rafael Casanova defendiendo les Llibertaes de Cataluña. 11 de setiembre de 1714».<ref name="AA_3">AA.VV. (2006: III, 195)</ref> Xixilar de la ''Diada'', el [[10 de setiembre]] de [[1922]], asitióse una nueva llosa de mármol na so tumba de [[Sant Boi de Llobregat]] cola inscripción «Vasu que contién los restos del doctor en derechu don Rafael Casanova Conseller que foi de la ciudá de Barcelona + 1743 +».<ref>Serret y Bernús (1996: 13-18).</ref> [[Ficheru:Rafael Casanova 11 Setembre.jpg|left|thumb|250px|Estatua alzada n'honor a Rafael Casanova en [[Barcelona]] ([[1888]]). Al so pie puede lleese la siguiente inscripción:<br /> «''Equí cayó mancáu'l Conseller en Cap Don Rafael Casanova defendiendo les Llibertaes de Cataluña. 11 de setiembre de 1714''»<ref name="AA_3">AA.VV. (2006: III, 195)</ref> ]] El 13 de setiembre de 1923, el xeneral [[Miguel Primo de Rivera]] dio un golpe d'estáu col sofitu de diversos sectores de la sociedá española, suspendiendo la [[constitución de 1876]], prohibiendo la llibertá de prensa, eslleiendo'l Gobiernu y el Parllamentu y enllantando un [[Dictadura de Miguel Primo de Rivera|réxime dictatorial]] empobináu por un Direutoriu Militar. Al añu siguiente, el [[8 de setiembre]] de 1924, y ante la proximidá del [[Día Once de Setiembre]], el gobernador civil de Barcelona prohibió l'homenaxe a Rafael Casanova por aciu el siguiente decretu: {{Cita|Primeru. Queda dafechamente prohibida nesta capital y provincia toa conmemoración de la fecha del 11 de setiembre. <br /> Segundu. Queda prohibida coles mesmes l'allugamientu de corones, ramos y flores o cualesquier ufrienda na estatua de Casanova.<br /> Terceru. Tou comerciu que nun tenga abiertes les sos puertes nel espresáu día mientres les hores de la xornada ordinaria va ser castigáu cola multa de 1.000 pesetes. <br /> General Carlos Losada, Gobernador Civil de Barcelona, 8 de setiembre de 1924.<ref>Anguera, Pere; L'Onze de Setembre. Història de la Diada (1886-1938); p. 269)</ref>}} Al añu siguiente la [[Mancomunidá de Cataluña]], la que fuera la primer institución d'autogobiernu de Cataluña dende [[1714]] creada por aciu la integración de los cuatro diputaciones provinciales catalanes nun solu organismu, foi suprimida. Tres la muerte del dictador en 1930 el réxime militar empezó a tolerar la conmemoración nuevamente, cuando'l gobernador civil de Barcelona autorizó les ufriendes florales al monumentu n'honor a Rafael Casanova, pero prohibiendo cualquier tipu de manifestación. Tres la proclamación de la [[Segunda República Española]] y la instauración de la [[Xeneralidá de Cataluña]] como institución d'autogobiernu de Cataluña retomáronse dafechu los actos d'homenaxe na so memoria. Mientres la [[Guerra Civil Española]] la organización independentista [[Estat Català]] alzó la ''Centuria Rafael Casanova'' que tomó parte nel [[Desembarcu de Mallorca]] (1936). La Diada foi suprimida nuevamente mientres el [[Franquismu]] y en 1939 ordenóse que la estatua fuera retirada y destruyida, mas quedó almacenada nun dipósito municipal de Barcelona. En 1964 la policía secreta tuvo ficia que se preparar un homenaxe a Rafael Casanova el [[Día Once de Setiembre]], ordenar se acordonara la zona na que d'antiguo tuviera la estatua.<ref>AA.VV. (2006: III, 216)</ref> En xineru de 1975 la conservadora del Muséu d'Arte de Cataluña dio a conocer onde se topaba la estatua y el zócalo. Tres la muerte del dictador [[Francisco Franco]] en 1975 el réxime militar empezó a tolerar nuevamente la conmemoración del [[Dia Once de Setiembre]] autorizando la concentración en Sant Boi de Llobregat, onde taba la tumba de Rafael Casanova. L'alcalde de Barcelona [[José María Socías Humbert]] empecipió los trámites pa la restitución del monumentu y el 27 de mayu de 1977 foi alzada nuevamente la estatua n'honor del ''Conseller en Cap'', Coronel y Gobernador Rafael Casanova,<ref>AA.VV. (2006: III, 220)</ref> cerca del llugar onde cayó en combate na Ronda de San Pedro.<ref name="ref_duplicada_1" /> La conmemoración del [[Día Once de Setiembre]] foi oficializada como [[Diada Nacional de Cataluña|Día de Cataluña]] (''Diada'') pola primer llei del restauráu Parllamentu de Cataluña. Ante la estatua a Rafael Casanova efectúase una ufrienda floral mientres la ''Diada'' que'l so siguimientu per parte de la sociedá civil catalana ye xeneralizáu algamando un notable valor simbólicu y políticu na defensa de les instituciones catalanes d'autogobiernu. Asina mesmu ríndense-y honores ante la so tumba en Sant Boi de Llobregat. <!-- == Valoraciones sobre'l gobiernu y el simbolismu de Rafael Casanova == Dende la historiografía, [[Oriol Junqueras]], presidente d'[[Esquerra Republicana de Catalunya]] ya historiador, valora positivamente'l gobiernu del ''Conseller en Cap'' Rafael Casanova cuidao que la so actuación allargó la resistencia mas allá de lo humanamente posible, combatiendo hasta la última esperanza. Asina mesmu señala que Rafael Casanova aportó la máxima autoridá política de Cataluña y encarniza la llucha pola defensa de les instituciones catalanes frente al absolutismu borbónico, que tres [[1714]] acabaría efeutivamente derogando diches instituciones.<ref>El Favorit, TV3; Rafael Casanova</ref>{{fonte cuestionable}} Pal biólogu Jaume Grau<ref>[http://web.archive.org/web/http://www.tv3.cat/elfavorit/jaumeG.htm Jaume Grau, llicenciáu en Bioloxía y guionista de TV3.]</ref> el gobiernu de Rafael Casanova y el so obstinación pola resistencia a estazón supunxo una sangría inútil pa la población civil, y considera que se-y emponderó en demasía pos namái cumplió cola so obligación de defender Barcelona como alcalde de la ciudá que yera.<ref>El Favorit, TV3; Rafael Casanova </ref>{{fonte cuestionable}} L'historiador David Martínez considera que'l catalanismu hai glorificado la figura de Rafael Casanova pa ellaborar un discursu que remarca'l patriotismu de los defensores de les [[Constituciones catalanes|constituciones]] y [[Xeneralidá de Cataluña|instituciones catalanes]], ente que anatematiza a los partidarios del [[absolutismu|absolutismu borbónicu]], una forma de gobiernu na cual el poder del dirixente nun ta suxetu a nenguna llimitación institucional.<ref>Martínez Fiol (1997)</ref> [[José Javier Esparda]], cunta que Rafael Casanova foi un valerosu español que merez «un puestu destacáu na Historia d'España», asitiándolo ente los 48 grandes héroes de la xesta española»; Esparda define a Rafael Casanova como «un burgués de Barcelona que nun momentu bien difícil foi puestu al mandu de una ciudá. Nesi puestu engarró polo qu'él creía ser la verdadera España: la corona austriaca, colos sos fueros y les sos lleis tradicionales, como yera costume na nación española. Engarró en nome d'esa España y facer con un valor y una determinación a los que nun-y obligaben nin el so estatutu, nin el so oficiu, nin el so temperamentu, pero sí lo qu'él creyó'l so deber»; esa ye la verdadera hestoria de Rafael Casanova y non la manipoliada pol nacionalismu catalán; esti escritor y periodista nun detalla cómo ordenaría quemar los sos papeles pa fuxir de Barcelona amarutáu de flaire.<ref>[http://www.cope.es/cultura/11-09-09--toa verdá-sobre-diada-catalana-83290-1 Tola verdá sobre la “Diada” catalana]</ref> Na mesma llinia pronúnciase l'historiador Daniel Terceru García, quien diz que la hestoria nacionalista-separatista catalana foi desfigurando a lo llargo del tiempu» la verdadera hestoria, afirmando qu'enxamás hubo «una guerra ente dos naciones o dos estaos», una y bones la llucha namái foi por motivos dinásticos «ente partidarios del pretendiente borbónicu Felipe d'Anjou y partidarios del pretendiente Carlos d'Austria», lo que probaría'l fechu de que Rafael Casanova volviera trabayar como abogáu tres la guerra; según esti historiador, sería'l mesmu Rafael Casanova quien ordenaría quemar los sos papeles y quien solicitaría a unos familiares que-y consiguieren un certificáu de fallecimientu, dempués de lo que habría salida de Barcelona amarutáu de flaire, pero l'historiador nun cita les sos fontes históriques.<ref>[http://www.diariosigloxxi.com/testu-diariu/amosar/8930 Mentires a una celebración]</ref> El periodista [[Iñaki Ezkerra]] diz que la verdá ye que tou ye una manipulación del nacionalismu catalán porque'l 11 de setiembre conmemoren la muerte de Rafael Casanova. Nun discursu pronunciáu nun mitin eleutoral del [[Ciudadanos-Partíu de la Ciudadanía Partíu de la Ciudadanía]] aseguró que tou ye una mentira inventada polos nacionalistes catalanes y afirmó qu'homenaxar a Rafael Casanova ye «una humildación, un insultu a la intelixencia, a la dignidá y al sentíu común»; según esti periodista Rafael Casanova fuxó amarutáu de flaire, pero nun cita les sos fontes históriques.<ref>[http://www.minutodigital.com/actualidá2/2009/09/12/inaki-ezkerra-casanova-patriota-y-vampiru-catalan/ 'Casanova, patriota y vampiru catalán']</ref> L'historiador [[César Vidal]], nun curtiu artículu publicáu nel diariu ''[[La Razón (España)|La Razón]]'' y ensin presentar les fontes que respuendan por les sos afirmaciones, tamién denuncia que'l nacionalismu catalán «arrobina porcaces mentires» sobre Rafael Casanova, según diz, porque-y reivindica como mártir del 11 de setiembre; según Vidal, seríen unos familiares, y tamién unos amigos, quien tarreciendo pola so suerte, espublizaríen la noticia de que morriera combatiendo.<ref>[http://www.larazon.es/noticia/2150-casanova-un nacionalista-que nun lo foi-por-cesar-vidal Casanova un nacionalista que nun lo foi por César Vidal]</ref> [[Antonio de Capmany]] allabó'l sistema constitucional de la Corona d'Aragón y recordó les instituciones llibres con que se gobernaba Cataluña «hasta l'añu 1714, en que les armes de Felipe V, más poderoses que les lleis, fixeron callar toles instituciones llibres en Cataluña, y Barcelona recibió un conceyu so la planta aristocrática de les demás ciudaes de Castiella»; dicha alocución tuvo llugar mientres les sesiones de les [[Cortes de Cádiz]] nel añu [[1812]].<ref>Ferreres i Calvo, Ernest; ''La Guerra de Successió i Catalunya¡¡.</ref> A finales d'esi mesmu sieglu, en [[1899]], unu de los teóricu más importante del catalanismu, [[Enric Prat de la Riba]], amosó la so reticencia a la conmemoración del [[Día Once de Setiembre]] y la política de los dirixentes de 1714; el so paecer foi rebatido por otru dirixente catalanista, [[Domènec Martí i Julià]], quien defendió l'homenaxe a los héroes de 1714. En [[1931]] [[Francesc Macià]], líder independentista y fundador d'[[Esquerra Republicana de Catalunya|ERC]], allabó a Rafael Casanova como a un héroe que'l so exemplu deber siguir.<ref>Ferreras i Calvo, Ernest; La Guerra de Successió i Catalunya; p.131 (discursu de Francesc Macià el 11 de setiembre de 1931)</ref> Al españar la [[Guerra Civil Española]] el [[PSUC]] enarboló l'exemplu de Rafael Casanova pa encamentar a la defensa de la [[Segunda República Española]] apelando a les llibertaes de los homes y de los pueblos, mientres [[Luis Companys]] fixo lo propio mientres les Diadas a lo llargo del conflictu.<ref>Núñez Seixas (2006: 345 y 417)</ref> So la dictadura franquista, el catedráticu de les Idees políticu y tradicionalista carlista [[Francisco Elías de Tejada]] sostuvo que «La ordenación constitucional de Cataluña algamó nel sieglu XIV una modernidá qu'abluca y un sentíu de respetu a la llibertá humana que bien podemos naguar por nel sieglu XX», y añedía que «la primer vegada que na Península utiliza'l vocablu "[[nación]]" con valor modernu de cuerpu políticu separáu y non de simple comunidá d'ascendencia etnográfica, facer con aplicación a Cataluña y por escritores catalanes».<ref>Elías de Tejada, Francisco; ''Les doctrines polítiques na Cataluña Medieval'', 1950, p. 269; ''Hestoria del pensamientu políticu catalán'', 1963, p. 54.</ref> Rematada la dictadura otru importante dirixente catalanista, [[Jordi Pujol]], retomó la opinión de Prat de la Riba y siempres s'amosó ronciegu a rindir tributu a los dirixentes de 1714, afirmando que'l modelu a siguir yera'l del llabor de reconstrucción y crecedera de Cataluña dempués de la guerra. --> == Ver tamién == * [[Guerra de Socesión Española en Cataluña]] * [[Exércitu de Cataluña]] * [[Austracista]] * [[Borbónicu]] * [[Fossar de les moreres]] * [[Día de Cataluña]] * [[Xeneralidá de Cataluña]] * [[Conseyu de Cientu]] * [[Constituciones catalanes]] * [[Monarquía d'España]] * [[Tradicionalismu políticu (España)]] == Referencies == === Notes === {{llistaref|2}} === Bibliografía === * AA.VV. (2006): ''Catalunya durant la Guerra de Successió''. Barcelona: Ara Llibres * BRUGUERA, M. (1871-2): ''Hestoria del memorable sitiu y bloquéu de Barcelona y heroica defensa de los fueros y privilexos de Cataluña de 1713 y 1714''. Barcelona: ed. de Luis Fiol y Gros. * COROLEU, J., y PELLA Y FORGÁS, J. (1878): ''[http://www.archive.org/details/losfuerosdecatal00coru Los fueros de Cataluña; descripción comentada de la constitución histórica del Principáu; les sos instituciones políticu y alministrativu y les sos llibertaes tradicionales, cola rellación de munches revoluciones]''. Barcelona: Alministración San Pablo. * ESPINO LÓPEZ, A. (1997): "[http://ddd.uab.cat/pub/manuscrits/02132397n15p115.pdf ¿Esistió un exércitu catalán na dómina moderna?]", ''Manuscrits: revista d història moderna'' 15, páxs. 115-120. * FONTANA Y LÁZARO, J. (2004): [http://www.raco.cat/index.php/RevistaDretHistoric/article/viewFile/152760/204660 "La Guerra de Successió: els motius de Catalunya"], en ''Revista de Dret Històric Català'' 3, páxs. 11-23. * GARCÍA CÁRCEL, R. (2003): ''Felipe V y los españoles''. Barcelona: Plaza & Janés. * HERNÁNDEZ CARDONA, F.J. y RIART Y H.ou, F. (2010): ''Els Exèrcits de Catalunya 1713-1714: Uniformes, equipaments, organització''. Barcelona: Rafael Dalmau. * LAÍNZ, J. (2006): ''La nación falsificada''. Madrid: Alcuentru. * MARTÍ FRAGA, Y. (2009): "[http://www.bcn.cat/arxiu/arxiuhistoric/catala/activitats/congres/11congres/pdf/martifrc.pdf Un golpe d'estáu conceyil»? El govern de la ciutat de Barcelona durant el setge de 1713-1714]", en ''XI Congrés d'Història de Barcelona – La ciutat en xarxa. Arxiu Històric de la Ciutat de Barcelona, Institut de Cultura, Ajuntament de Barcelona, 1-3 de desembre de 2009''. Barcelona: Ayto. de Barcelona. * MARTÍNEZ FIOL, D. (1997): "[http://ddd.uab.cat/pub/manuscrits/02132397n15p341.pdf Creadores de mitos. El ''Onze de Setembre de 1714'' na cultura política del catalanismu (1833-1939)]", en ''Manuscrits'' 15, páxs. 341-61. * [[Xosé Manoel Núñez Seixas|NÚÑEZ SEIXAS, X.M.]] (2006): ''Fora l'invasor!: nacionalismos y movilización bélica mientres la guerra civil española (1936-1939)''. Madrid: Marcial Pons. * SERRET Y BERNÚS, C. (1996): ''Rafael Casanova i Comes, Conseller en Cap''. Sant Boi de Llobregat: Ayto. de Sant Boi de Llobregat. == Enllaces esternos == {{Commonscat|Rafael Casanova i Comes}} * [http://www.11setembre1714.org/Biografies/Casanova-Comes-Rafael-frame.htm Rafael Casanova i Comes] (en [[Idioma catalán|catalán]]). {{NF|1660|1743|Casanova y Comes, Rafael de}} {{Tradubot|Rafael Casanova}} [[Categoría:Políticos y polítiques de Cataluña]] [[Categoría:Guerra de Socesión Española]] [[Categoría:Coroneles d'España]] [[Categoría:Exércitu de Cataluña]] [[Categoría:Militares de la provincia de Barcelona]] [[Categoría:Militares d'España]] [[Categoría:Militares d'España]] [[Categoría:Samboyanos]] [[Categoría:Conseller en cap]] ppezzmhebjvx3c86fp4q919utt3te6r 0 152159 3713218 1699035 2022-08-25T05:46:27Z EmausBot 7934 Bot: Iguando la redireición doble a [[Alcalde d'Allande]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Alcalde d'Allande]] h43oly2ici8pgwuh5dqv0r3t9mevneh 10 153505 3713349 1710983 2022-08-25T10:39:54Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki [http://aviation-safety.net/database/airport/airport.php?id={{{1}}} Historial d'accidentes del {{{nome|{{Títulu ensin coletilla}}}}}] n'[[Aviation Safety Network]] {{n'idioma|en}}<noinclude> {{Documentación}} </noinclude> m7cvfheif6idier7iea28w2ora2jlz8 0 153572 3713267 3692904 2022-08-25T09:52:05Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{persona}} '''José Antonio Torresola Ruiz''' ([[Paterson]], [[Nueva Jersey]], 10 de marzu de 1958 - [[Newark (Nueva Jersey)|Newark]], [[Nueva Jersey]], 9 d'agostu de 1998), conocíu artísticamente como '''Frankie Ruiz''', foi un [[cantante]], [[compositor]] y [[direutor musical]] de [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[puertorriqueñu|portorricana]]. Ye unu de los más grandes esponentes del mueyu, cuantimás del xéneru [[Mueyu románticu|románticu]], el so carisma nel escenariu, estilu, personalidá ya inconfundible voz fizo que se ganara'l ciñu y el respetu de la xente y que la so carrera rellumara nos [[años 1970]], [[años 1980|1980]] y [[años 1990|1990]], dexando una gran buelga na [[música llatina]]. Conocíu nel mundu artísticu como "El Pá del Mueyu", "El Loquito" y "El Tártaru del Mueyu". Tuvo tres hermanos llamaos ''Juan Félix Ruiz'' '''(Junito Ruiz)''', ''Víctor Pinto Ruiz'' '''(Viti Ruiz)''' y '''Nelson Ruiz'''. Empecipió como cantante na orquesta de Charlie López cantando les temes «Borinquen» y «Mueyu Bonu», esti postreru de la so autoría. Depués integró [[Orquesta La Solución|La Solución]] de Roberto Rivera, con ellos grabó dos álbumes y empezó a ganar fama internacional coles temes «La Rueda», «La Fiesta nun ye Pa Feos», «La Vecina» y más. Dende 1981, pasó a formar parte de la orquesta de [[Tommy Olivencia]], "''La Primerísima''", grabando tres álbumes con cantares como «Primero Fui Yo», «Viaxera», «Como Lo Faen», «Pancuco», «Duldar» y otres, onde confirmaría la popularidá ganada unos años tras. Pa 1985 vuélvese cantante solista y graba pal sellu [[Rodven Records|TH Rodven Records]], álbumes como ''[[Solista... Pero Non Solo]]'', ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'', ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'', ''[[Puertu Ricu Soi To]]'' y más; onde llogró diversos premios y la reconocencia mundial. Les temes «La Cura», «Voi Pa' Enriba», «Ironía», «La mio Llibertá», «Mirándote», «Pa Date Fueu» son solo dalgunos de los sos ésitos como solista. En 1998, publicóse'l so senciellu «Vuelvo Nacer» y dirixó la producción musical del so hermanu [[Viti Ruiz]], ''Una Cara Guapa'' collaborando na tema homónima del álbum. La so última apaición pública foi nel [[Madison Square Garden]], el 11 de xunetu d'esi añu onde participó'l so hermanu [[Viti Ruiz]] y amigos como [[Héctor Tricoche]], [[Tito Nieves]], Los Hermanos Moreno y más artistes. Finó'l 9 d'agostu de 1998, en [[Nueva Jersey]] a los 40 años d'edá por cuenta de la [[cirrosis hepática]] que-y aquexaba dende diba un tiempu.<ref name="youtube_1">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BGMT5Oea-PE|títulu=DOCUMENTAL FRANKIE RUIZ - DIA NACIONAL DEL MUEYU 2012 (Min 8:40)}}</ref><ref name="youtube_2">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=B2ZLw4hszzg|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Min.7:55}}</ref> El so cuerpu fuelga anguaño nel [[Fair Lawn Memorial Cemetery]] en [[Paterson]], [[Nueva Jersey]], a pocos metros del so hermanu Junito Ruiz, fináu en 1995.<ref>{{cita web |url=http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=6868437|títulu=Frankie Ruiz en findagrave.com}}</ref> == Biografía == === Primeros años y entamos na música (1958-1973) === '''Frankie Ruiz''' nació'l 10 de marzu de 1958 nel [[Saint John Hospital]] de [[Paterson]], [[Nueva Jersey]], en dellos testos puede atopase que'l so verdaderu nome foi ''José Antonio Ruiz Negrón'', yá que creció colos apellíos de los sos güelos, Emilio Ruiz y Concepción Negrón, dos puertorriqueños que lo roblaron cuando la so ma Hilda Estrella Ruiz, con tan solo 15 años, tener con un señor llamáu Francisco Torresola, qu'abandonó a Frankie al nacer,<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Cronologia.aspx|títulu=frankie ruiz cronoloxía en latinstereo.com}}</ref> el so hermanu, Víctor Rolando Pinto Ruiz, más conocíu como [[Viti Ruiz]] cuenta nuna entrevista, que la so güela xunto a la so madre fueron quien criaron a Frankie: {{cita|"Porque'l mio ma tener cuando tenía 15 años, por eso caltuvo l'apellíu Ruiz, porque ella yera menor. Tenemos l'apellíu de la nuesa madre "Ruiz" porque ella foi la que nos crio a Frankie, Junito y a mi, ella fixo de padre y de madre y quiero que-y dean l'honor a la mio madre Hilda Estrella Ruiz".|Viti Ruiz falando sobre la crianza de Frankie.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=A073Ajj3oIo|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 7 Min.1:15}}</ref>}} Viti Ruiz tamién menta que Frankie empezó a cantar boleros y a tocar los cazos de la güela a los siete años, mientres el so hermanu Junito Ruiz tocaba les tumbadoras: {{cita|"Frankie se crio nos [[Nueva Jersey|nuyores]], cuando la [[Fania All-Stars|Fania]] taba nel so apoxéu. Esa vena, con eso nacimos… Nel parque Roberto Clemente de Paterson, New Jersey, los domingos faía rumba y tolos díes ensayábase, yera sabrosu".|Viti Ruiz falando sobre los primeros años de Frankie.<ref>{{cita web |url=http://www.mayaguezsabeamango.com/archivos/histories-final/274-frankie-ruiz|títulu=historia de Frankie Ruiz-mayaguezsabeamango.com}}</ref>}} Frankie asistió a la [[25 School]] en [[Paterson]], gustába-y el [[baloncestu]], el [[béisbol]] y entreteníase viendo televisión. Pero la percusión y l'interpretación de boleros yeren la so gran pasión. Dende'l so niñez empieza a cantar [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]] y demuestra un talentu precoz que lo ayuda a entrar en rellación con músicos profesionales. Dende los siete años empieza cantando na escena llocal y pa esa dómina yá escuchaba la música d'[[Ismael Rivera]] con Cortixu y tamién a los mozos Héctor Lavoe, Ismael Miranda, [[Ismael Quintana]] y más salseros de la dómina, estos influyeron na so carrera como cantante. Con 9 años, tuvo la so primer oportunidá profesional en cantando con [[Johnny Albino]] (primer voz de [[Los Panchos]] y del [[Trío San Juan]]) nel club Montecarlo de Nueva Jersey.<ref name="La Lleenda">Frankie Ruiz La Lleenda d'un Sonero (Llibru Biográficu Ilustráu de 34 páxines)</ref> El so precoz talentu pa la música, nesi entós la percusión, fizo que Frankie fuera xubíu como convidáu a la tarima nuna presentación de [[Tito Puente]], ende llegó a impresionar al reconocíu ''Rei del Timbal'', polo qu'esti regaló-y los sos timbales.<ref name="La Lleenda"/> Una nueche de 1969, Frankie asistió a Minar Bar d'[[Union City (Nueva Jersey)|Union City]] para audicionar como bongosero nun ensayu pa la Orquesta Nueva del pianista Charlie López, pero ante l'ausencia de la voz principal d'esta orquesta, llogra la so oportunidá como cantante interpretando la tema ''Muñeca'' compuestu por [[Eddie Palmieri]] y orixinalmente cantáu por [[Ismael Quintana]]. Tres esto, Charlie asitiar como cantante de la banda, empecipiando asina la so carrera musical.<ref name="La Lleenda"/> En 1971 y con 13 años, Frankie al llau de ''Charlie López y l'Orquesta Nueva'', graba en [[45 RPM]] les temes «Borinquen» y «Mueyu Bonu» (únicu cantar compuestu por Frankie a lo llargo de la so carrera), en dambes temes non solo canta, sinón tamién fai coros y toca maraques. Pa 1972, Frankie solo algamó a completar la secundaria, encegoláu, introducir al mundu de la música a tiempu completu presentándose con "La Orquesta Nueva" a lo llargo de 1972 y 1973; a l'agrupación de Charlie López resultóse-y difícil consiguir un contratu de grabación, debíu al boom musical de la [[Fania All Stars]], pero la orquesta permaneció xunida tocando en dellos centros nocherniegos.<ref name="La Lleenda"/> === Viaxe a Puertu Ricu y etapa con Orquesta La Solución (1974-1980) === En 1974, camudar xunto a la so madre y hermanu Viti a [[Puertu Ricu]], estableciéndose na residencia de la so güela nel barriu Balboa de [[Mayagüez]]. Col tiempu convertir en fíu de la ciudá (a pesar de ser de Nueva Jersey).<ref>{{cita web |url=http://www.elnuevodiario.com.ni/turismo/355382-mayaguez-sultana-oeste/|títulu=Frankie Ruiz en Mayagüez-elnuevodiario.com.nin}}</ref> Ente 1975 y 1976, Frankie integró los grupos "La Dictadura" y "La Moderna Vibración", en dambes agrupaciones realizó funciones de corista y cantante.<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz.aspx|títulu=Salseru del mes: "Frankie" Ruiz El Pá del Mueyu}}</ref> [[Ficheru:Orq. La Solucion with Frankie Ruiz.jpg|thumb|250px|[[Orquesta La Solución]] con Frankie Ruiz.]] Ye en [[Puertu Ricu]], onde Frankie Ruiz consolida la so carrera musical integrando en 1977 la [[Orquesta La Solución]] de Roberto Rivera onde s'atopa como cantante co-líder con tan solo 19 años; la so madre Hilda Estrella yera una fanática del grupu y sofitó a Frankie cola so idea d'integrar esta agrupación.<ref name="La Lleenda"/> {{cita|"''La so ma (Hilda Estrella Ruiz) acompañar a un baille, presentar y pidióme que lo dexara cantar. Yo díxi-y que nun se podía porque'l nene nun sabía los númberos de la Solución, pero aportunó tanto la señora que la dexé engatar nos coros. Cuando yo escuchar gustóme enforma'l timbre y la tonalidá de la so voz. Dende esi día quedar con nós''".|Roberto Rivera nuna entrevista sobre como conoció a Frankie Ruiz.<ref name="lasolucion">{{cita web |url=http://www.mayaguezsabeamango.com/histories/historias-final/161-la-solucion|títulu=La Solución, mueyu mayagüezana}}</ref>}} Con [[Orquesta La Solución|La Solución]] graba la so primer producción, ''Roberto Rivera y La Solución'' publicáu en 1979 so la producción de Rafael Viera "La Enciclopedia del Mueyu" pa la compañía discográfica Performance Records, siendo reeditáu darréu como ''Frankie Ruiz y La Solución'', por cuenta de la rápida fama que Frankie Ruiz taba llogrando.<ref name="frankieruizylasolucion">{{cita web |url=http://fevmusical.blogspot.pe/2013/10/1979-roberto-rivera-y-la-solucion.html|títulu=1979 - Roberto Rivera y La Solucion (Performance)}}</ref> Esti álbum foi remasterizado y volvió ser publicáu nel añu 1996 col títulu de ''Mueyu Bonu''. En 1980 publicóse'l so segundu álbum ''Orquesta La Solución'', esti discu, al igual que l'anterior convertir nun ésitu, destacando les temes «La Fiesta Nun Ye Pa Feos», «Mueyu Bonu» (orixinalmente grabáu en 1971 con ''Charlie López y l'Orquesta Nueva''), «''Dixebremos Les nueses Vides''», «''La Vecina''» y «''La Rueda''»; con estos cantares empezó a ganar fama internacional, empecipiando viaxes alredor del mundu promocionando dambos álbumes. Nesi mesmu añu (1980) y viviendo en Mayagüez, Hilda Estrella y Viti Ruiz sufren un accidente automovilísticu onde la madre del salseru pierde la vida. Tres la inesperada muerte de la so madre Hilda Estrella, Frankie introducir al mundu de les drogues, esti sucesu foi una de les desgracies que más dolor trescaló na vida del cantante.<ref>{{cita web |url=http://www.univision.com/musica/recordaren-al-fináu-salseru-boricua-frankie-ruiz-el papa-de-el mueyu|títulu=Recuerden al salseru boricua Frankie Ruiz en univision.com}}</ref><ref name="La Lleenda"/> L'estilu de Frankie foi tan esitosu que l'otru cantante de "La Solución", [[Jaime “Megüi” Rivera]], cantó la tema «Una Canita Al Aire» al estilu de Ruiz, nel álbum tituláu ''¡La Solución!,'' pal sellu [[LAD]] nel añu 1981. Munchos piensen que ye Frankie quien canta dicha cantar, yá que la so semeya apaez na portada posterior del [[LP]], pero la verdadera razón ye que la compañía llanzó irresponsablemente la portada cola semeya de Frankie Ruiz; él taba supuestu a cantar nesti álbum pero nun lu fixo yá que, según cuenta Roberto Rivera, Frankie empezó a tomar atribuciones de "direutor d'orquesta" polo que foi dixebráu de dicha agrupación:<ref>{{cita web|url=http://especiales.primerahora.com/frankieruiz/eleternopapadelasalsa.php#|títulu=primerahora.com Frankie Ruiz(Entamu)|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120625063850/http://especiales.primerahora.com/frankieruiz/eleternopapadelasalsa.php|fechaarchivu=25 de xunu de 2012}}</ref> {{cita|"''Había enforma trabayu y Frankie tenía moliciones de ser solista, entós quería faelo a la so manera, dirixir él la orquesta y eso nun podía ser. Entós falóse cola compañía, dixebrámonos ya incorporamos a Papo Sánchez a La Solución con Megui Rivera, el mio hermanu qu'antes tocaba congues y pegó La Canita al Aire''".|Roberto Rivera nuna entrevista sobre como Frankie Ruiz dixebrar de [[Orquesta La Solución|La Solución]].<ref name="lasolucion"/>}} === Etapa con Tommy Olivencia y la so orquesta (1981-1985) === [[Ficheru:Tommy Olivencia & Frankie Ruiz.jpg|thumb|left|250px|Frankie Ruiz con [[Tommy Olivencia]] depués d'una presentación en [[Mayagüez, Puertu Ricu]] (1996).]] Yá en 1981, ingresa a la reconocida orquesta de [[Tommy Olivencia]]: La Primerísima, grabando'l discu ''[[Un Triángulu de Trunfu]]'' al llau del cantante [[Carlos Alexis]], cuntando colos arreglos de Ray Santos y Máximu Torres; nesti álbum destaquen los cantares «Fantasía d'un Carpinteru», «Primero Fui Yo» y «Coses Natives», na voz de Frankie Ruiz ente que «Misteriosa Muyer» y «Los Golpes Enseñen» son cantaos por Carlos Alexis. Ente 1981 y 1983, el sellu musical [[Rodven Records|TH Rodven]] publicó dos discos titulaos ''Primer Conciertu de la Familia TH'' y ''Segundu Conciertu de la Familia TH'', que cuntó colos meyores artistes del sellu discográficu. La orquesta de Tommy Olivencia interpretó les temes Viaxera» y «Que Se Muerran d'Envidia» respeutivamente, na voz de Frankie Ruiz. Estes temes convirtiéronse rápido n'ésitos musicales. En 1983, Olivencia publica'l [[LP]] tituláu ''Canten: Frankie Ruiz & Carlos Alexis'', del cual esprender los ésitos «Como Una Estrella», «Non Que Non» y «''Cómo Lo Faen''» d'autoría del reconocíu cantante y [[compositor]] [[boricua]], Raúl Marrero. Pa 1985, llanza l'álbum ''Celebrando Otru Aniversariu'' con temes como «Pancuco», «Te Toi Estudiando», «Alloñar De La mio», el merengue «Aha-Uhum» y Duldar», siendo esta postrera la que más ésitu consiguió. En 1986, publicóse l'álbum ''Ayeri, Güei, Mañana y Siempres'', que ye cantáu por [[Héctor Tricoche]] y [[Paquito Acosta]], esti álbum taba supuestu a ser cantáu por Frankie Ruiz y los otros artistes mentaos, pero Frankie empecipió la so carrera como solista un añu antes. Inclusive se diz que los cantares yá taben grabaes cola voz de Frankie, pero preferir a les nueves voces col fin de promocionar dichu álbum; en dellos videos puede vese a Frankie cantando la tema «Fiesta de Besos» que nel álbum ye interpretáu por Héctor Tricoche.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/ayeri-güei-manana-y-siempres-mw0000121213|títulu=álbum ayeri, güei, mañana y siempres en allmusic.com}}</ref> === Etapa como solista (1985-1998) === ==== 1985-1989: Primeros discos como solista y consagración ==== En 1985 vuélvese solista y graba pal sellu TH Rodven, el so primer discu ''[[Solista... Pero Non Solo|Solista...Pero Non Solo]]'', esti asítiase nos meyores llugares de los hits puertorriqueños y llatinoamericanos con toes los cantares del álbum, d'acá destaquen temes como «Agora tócame a mi», «Esta cobardía», «''Tu con él''» y «La Cura escritu por [[Tite Curet Alonso|"Tite" Curet Alonso]]. Frankie Ruiz convertir nel primera artista en solitariu n'algamar el númberu unu na [[llista d'ésitos musicales]] de la revista americana [[Billboard]] col so álbum debú ''[[Solista... Pero Non Solo]],''<ref>{{cita web |url=https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_number-one_Billboard_Tropical_Albums_from_the_1980s|títulu=wikipedia n'inglés Tropical Albums(Frankie Ruiz)}}</ref> en 1986 gana'l títulu de "Meyor Discu" nos [[Premios Billboard de la música llatina|Latin Music Awards de Billboard]], convirtiéndose n'unu de los discos llatinos más vendíos de los años 1980. En 1987 confirma'l so ascensu col álbum ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'', del que se vienden 300&nbsp;000 exemplares nos [[Estaos Xuníos]] y [[Puertu Ricu]], hasta cruciar l'[[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] pa sonar n'[[España]] col mundialmente conocíu «Esnúdate Muyer», esti álbum convertir nun ésitu nes llistes tropicales al igual que lu fixo l'álbum anterior. Frankie ye escoyíu artista del añu 1987 pola revista [[Billboard]] na categoría ''Tropical/Mueyu'' (anguaño conocíu como Tropical Songs y Tropical Albums). Un añu más tarde, publicóse l'álbum ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]]'', discu nel que, pa munchos críticos, empezó a proyeutar l'escenariu de desorde y desconciertu qu'allugaba la vida del artista pol usu del alcohol y les drogues. Pa 1989 Frankie traviesa un problema xudicial que lu lleva a prisión, nesi mesmu añu y tando na cárcel apaez l'álbum ''[[Más Grande Que Nunca]]'', que llega a los niveles más altos en venta, con hits como:"Deseyándote","Tu yes","Dexóme", ente otros; tamién se llega a llograr 200,000 ventes del álbum ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]].''<ref>{{cita web |url=http://www.americasalsa.com/biografias/frankie_ruiz.html|títulu=Frankie Ruiz biografias}}</ref> y cantares como:"Acostuméme","Di-y a él" y "Si te apurres a mi" asítiense como ésitos. ==== 1989-1992: Problemes xudiciales ==== [[Ficheru:Frankie Ruiz & Salsipuedes.jpg|thumb|left|255px|Frankie Ruiz (de camiseta negra) y la so orquesta "Salsipuedes".]] A finales de los 80 en 1989 esautamente, hubo una posa forzosa na vida y carrera de Frankie Ruiz al ser acusáu d'afrellar a un auxiliar de vuelu, nun vuelu domésticu nos Estaos Xuníos, por esta acusación enfrentó un xuiciu y foi topáu culpable. Nun sabía que cutir a un auxiliar de vuelu yera delitu federal, pol cual podía ser acusáu hasta de terrorismu, Tres esto foi sentenciáu a cuatro años de prisión en [[Tallahassee (Florida)]] Paralelu a esto, la so casa discográfica Rodven records llanzó'l so nuevu álbum, Más Grande Que Nunca, que contenía'l hit "Deseyándote". L'álbum algamo discu de platinum poles sos ventes lo cual ayudo a caltener a la so familia coles regalías. mientres taba na cárcel, Frankie cumplió'l procesu de desintosicación. Frankie llogró que la so estadía na cárcel nun fuera tan llarga faciendo que'l xuez determinara otra sentencia: que durmiera en llares de camín y que nel día trabaye en cuestiones comuñales, Al foi-y dexáu tornar a Puertu Ricu, temporalmente onde'l pudo volver grabar con Vinny Urrutia.. Mientres s'atopaba na cárcel, Frankie someter a un procesu de desintosicación y empezó a curiar el so cuerpu llevantando peses y alimentándose de manera saludable.<ref name="un nuevu frankie">[https://archive.is/20160327083409/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=67723&year=1992&month=10 UN `NUEVU' FRANKIE RUIZ en adendi.com] El Nuevu Día</ref><ref name="frankie 90">[https://archive.is/20160327083316/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=61590&year=1992&month=3 FRANKIE RUIZ: A LA OPORTUNIDÁ DE LA SO VIDA en adendi.com] El Nuevu Día</ref> Él tamién empezó a dar clases de percusión a dalgunos de los internos.<ref name="frankie 90"/> Más tarde dexóse-y tornar a [[Puertu Ricu]], lo que-y dexó faer unes grabaciones.<ref name="un nuevu frankie"/> En marzu de 1992, empecipióse'l procesu de lliberación de Frankie, los meses finales de la so sentencia cumplir nun centru de tratamientu en [[Trujillo Alto]], ente que él empezó a trabayar con Vinny Urrutia na so próxima producción.<ref name="frankie 90"/> Sicasí, en xunu, foi devueltu a la prisión de [[Tallahassee (Florida)|Tallahassee]] anque salió rápido. Averándose a la so lliberación, Ruiz quería proyeutar una imaxe distinta y satisfaer a les sos fans. En prisión creó un grupu de mueyu llamáu "Salsipuedes", por cuenta de la so gran fama y a la cantidá de llatinos que s'atopaben en prisión, foi reconocíu.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BpGxhIKcn1g|títulu=Entrevista a Frankie Ruiz Despues De Salir De La Carcel 92}}</ref> {{cita|Tengo una bandita nel penal. A munchos enseñé-yos a tocar la percusión. Los díes feriaos axuntamos. Quiérenme enforma, ye como si yo fuera un dios pa ellos|Frankie Ruiz sobre la so agrupación musical creada na cárcel.<ref name="frankie 90"/>}} ==== 1992-1996: El Regresu y años de gloria ==== El so contratu con [[Rodven Records|TH-Rodven]] expiró mientres el so tiempu en prisión, pero per alcuerdu de dambes partes, amplióse'l contratu y Frankie volvió roblar cola discográfica.<ref name="Vuelve'l Sonero">[https://archive.is/20160327083444/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=61255&year=1992&month=3 VUELVE EL SONERO FRANKIE RUIZ] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> El so productor Vinny Urrutia completó los arreglos pa una serie de cantares, incluyendo «Fálame», «Amor a medies», «Soi Culpable», «Obsesión», «Suañu Dormíu», «Ella Tien que Saber que ye Ella», «Soledad» y «Nos Sorprendio l'Amanecer», que sirviría como base pal siguiente álbum de Ruiz. El miércoles 29 d'abril de 1992, salió de prisión y darréu viaxó al estudiu del so productor Vinny Urrutia, ''V.O. Recordings Studios'' en [[Carolina, Puertu Ricu]]. Dos meses dempués sale l'álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'',<ref name="La Lleenda"/> con cantares que rellaten la so estadía en prisión, esti álbum cunta con un gran conteníu social, la dedicatoria del discu diz lo siguiente: {{cita|''Dedico esti discu a la mio querida familia, al mio pueblu y bien especialmente a la mio xente d'adientro. A tola mocedá polo xeneral... tenemos d'afitar metes na vida y lluchar con tesón p'algamar, van presentase obstáculo pero cola nuesa mente bien clara y positiva vamos llograr salvanos y siguir escontra alantre, nun dexen que nada tronce les sos vides, a los que por una o otra razón nun topen teníu la oportunidá de desenvolvese como ciudadanos de provechu a la comunidá, encamiénto-yos a superase.'' ''Piensa que güei ye'l to día pa lluchar, vencer, reparar y amar.'' ''Quierlos Frankie Ruiz''|Dedicatoria de Frankie Ruiz na contraportada del álbum [[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]].<ref>{{cita web |url=https://lh5.googleusercontent.com/-P-0SEByE1fk/TYOayUDQHGI/AAAAAAAAGY8/FjyozeHLrJA/s1600/1992.Frankie+Ruiz+-+La mio Llibertá Trasera.jpg|títulu=Contraportada de La mio Llibertá}}</ref>}} L'álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'' atropó una preventa de cuasi 50 mil unidad, con temes rellacionaes a la so estadía en prisión.<ref>[https://archive.is/20160327083553/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=72337&year=1992&month=6 "Vivencial" Ruiz en adendi.com] El Nuevu Día</ref> Los cantares promocionales del álbum, «Baillando» y «La mio Llibertá», algamaron la posición diez na llista d'ésitos musicales de la revista Billboard na categoría ''Hot Latin Songs'';<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/302409/frankie+ruiz/chart|títulu=Frankie Ruiz chart billboard}}</ref> ente que «Baillando» foi nomáu na categoría de ''cantar tropical del añu'' nos [[Premiu Lo Nueso]] de [[1993]].<ref>[https://books.google.com.mx/books?id=0w8EAAAAMBAJ&pg=PA10&dq=non+se+el to+lluis+miguel&hl=es-419&sa=X&ei=_PzlUJ3QOcKsjALfhYEQ#v=onepage&q=non%20se%20el to%20lluis%20miguel&f=false Revista Billboard del 13 de marzu de 1993] Páxina web n'inglés; Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> La compañía [[Rodven Records|TH-Rodven]] apúrro-y un [[Discu de Platín]] a Frankie Ruiz por vender más de 100.000 copies del álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'', superando a artistes como [[Sergio Vargas (cantante)|Sergio Vargas]], [[Gilberto Santa Rosa]], Xavier, [[Juan Luis Guerra]], [[Jerry Rivera]] y [[Rey Ruiz]].<ref>[https://archive.is/20160327082844/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=93082&year=1992&month=12 RUIZ PRIMERO EN BILLBOARD] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> Nesi tiempu, Frankie espresó'l so interés n'ayudar a la xente con problemes de drogues, ufiertando conferencies en [[Llares CREA]] , una cadena de centros de tratamientu d'adicción a les drogues con sede en [[Puertu Ricu]].<ref name="un nuevu frankie"/> En 1993 publicóse ''[[Puertu Ricu Soi To]]'',<ref name="Vuelve'l Sonero"/> equí destáquense les temes «La to Vuélveme Llocu», «Puertu Ricu» y Fáltesme». Pa 1994 sale ''[[Mirándote (álbum)|Mirándote]]'', les temes «Mas Allá de la Piel», «Nun Duldar de La mio», «Tenete», «La Que Me Quitar y Nun Me Da», «Obsesión», «Por amate Tantu» y «El mio Formula d'Amor devolviéronlo a les primeres posiciones de les llistes llatines; «Mirándote» algamó la posición númberu unu na llista d'ésitos musicales [[Billboard]] na categoría ''Tropical Songs''.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/frankie-ruiz-mn0000169578/awards|títulu=Frankie Ruiz en allmusic.com}}</ref> Yá en 1995, Frankie realizó presentaciones en diversos países del mundu, pero una vegada más empezó a abusar de les drogues y l'alcohol. El 14 de febreru de 1996, Frankie presentar nel [[Madison Square Garden]] celebrando'l [[día de San Valentín]]. Nesi mesmu añu, graba'l cantar «[[(I Can't Get Non) Satisfaction]]» de los [[Rolling stones|Rolling Stones]] en versión mueyu pal discu ''[[La Rodven Machine Caliente]]'' y tamién publica l'álbum ''[[Tranquil (álbum)|Sele]]'' onde llogró una nueva reconocencia nos ''Latin Music Awards de Billboard de 1997''. === Últimos años y Fallecimientu (1996-1998) === ==== 1996-1997: Problemes de salú ==== Los problemes que tuvo col alcohol y les drogues fixeron que la so salú viérase afeutada dende finales de 1996, el so fégadu empezó sufrir problemes dando llugar a una hospitalización y darréu a una coma temporal, mientres el cual les sos cuerdes vocales estropiar tres un procesu de intubación.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer">"Vuelvo Nacer", ¡Que Ricu!</ref> Endelgazó y perdió les sos enerxíes polo que tuvo que ser internáu en diversos hospitales d'[[Estaos Xuníos]]. Nun principiu Ruiz yera incapaz de falar y taba esmolecíu pola so carrera.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> El salseru mentó en delles entrevistes indignar que taba al oyer rumores alrodiu del so salú. {{cita|''Toi bien disgustáu. Nun sé por qué equí a los artistes de la Isla (Puertu Ricu), cuando pasa daqué, nun traten de pescudar lo que pasó en verdá. Tuvi problemes col fégadu. Eso saber tol mundu''.|Frankie Ruiz nuna entrevista (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} A entamos de 1997, Frankie dexa de dar conciertos pa faese cargu del so salú, yá n'abril d'esi añu, Frankie asistió a la Conferencia de Música Llatina y recibió un homenaxe, ellí comprometióse a endrechar la so vida ante una ensame que lu vio nun estáu de vulnerabilidá causada polos sos problemes de salú.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Nesi mesmu añu la salú de Frankie siguió menguando como productu del so estilu de vida, siendo diagnosticáu con [[cirrosis hepática]] n'avanzáu estáu, lo que traxo de resultes tres hospitalizaciones que s'enllargaron mientres meses y estendiéronse a lo llargo d'agostu.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Darréu foi internáu nun [[hospital]] de [[Miami]] por entueyos pulmonares pero les coses complicáronse y tuvo nuna coma temporal, obligándolo a alendar con una mázcara d'osíxenu.<ref>{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-737158|títulu=Lloru y música pa Frankie Ruiz-eltiempo.com}}</ref><ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> A pesar de lo dicho polos médicu, Frankie recuperóse ya introducióse na santería por encamientu d'un amigu que-y suxurió probar lo como una opción de cura al so salú.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Anque s'atopaba llixeramente recuperáu, foi imposible realizar un [[tresplante de fégadu]] o daqué que pudiera salvar la so vida, yá que el so cuerpu nun soportaría dalgún tipu d'operación.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=FnYuI0eyy6s|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 1 (Min 2:35)}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=B2ZLw4hszzg|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 2 (Min 1:31)}}</ref> A mediaos de 1997, los xerentes de Frankie ufiérten-y presentase nuevamente y en [[payares]] d'esi añu, aceptó formalmente cantar nun llocal de [[North Bergen|North Bergen, Nueva Jersey]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Magar, agora tenía una voz más aspra, l'actuación consideróse un ésitu y llueu empezó una xira en dellos clubes del [[Bronx, New York|Bronx]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> El restu del añu siguió dando presentaciones cola so orquesta y tamién, al llau de [[Tommy Olivencia]].<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=ve4bLvjN9iY|títulu=Frankie Ruiz Con Tommy Olivencia - Pancuco (En San Juan P.R 97)}}</ref> Pa finales de payares y depués d'una conversación con dellos amigos onde s'aldericó l'orixe de la vida y otres coses más, Frankie Ruiz convertir al [[cristianismu]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> ==== 1998: Últimes grabaciones y fallecimientu ==== Yá en 1998, viaxó a [[Puertu Ricu]] pa grabar un nuevu álbum con cantares que demostraríen la so nueva vida apurrida al [[cristianismu]] y temes de corte sensual (como los que lo llanzaron a la fama n'años anteriores), pero solo llegó a grabar tres canciones, esto por cuenta de la dificultá que tenía al cantar dada l'afección pulmonar qu'empezó a estropiar la so voz un añu antes. Unu de les temes foi «Vuelvo Nacer» qu'apaeció nel álbum ''[[Nacencia Y Alcordances]]''. Nesi mesmu añu, el cantante que yá yera consideráu fíu de la ciudá de Mayagüez, dirixó la orquesta de la producción musical de [[Viti Ruiz]], ''Una Cara Guapa''; equí Frankie Ruiz canta de volao al llau del so hermanu na tema homónima. En dambes temes, la so voz yá s'atopa cansada y nun ye la mesma que llogró la reconocencia mundial nos [[años 1970]], [[años 1980|1980]] y [[años 1990|90]]. El siguiría faciendo presentaciones cola so orquesta y el so hermanu Viti Ruiz, que cuntaben d'un gran aforu debíu al ciñu que-y teníen al cantante. La so última apaición pública foi nel [[Madison Square Garden]], el 11 de xunetu de 1998, nuna presentación qu'empezó a les 8:00 de la nueche y acabó a les 3:00 de la mañana. Equí tuvieron amigos como [[Viti Ruiz]], [[Héctor Tricoche]], [[Tito Nieves]], [[Frankie Negrón]], [[Los Hermanos Moreno]], [[Los Hermanos Lebrón]] y más salseros conocíos, nesti show Frankie recibió un homenaxe y solo pudo cantar la primer estrofa de la tema «Vuelvo Nacer», esta cantar terminar d'interpretar el so hermanu [[Viti Ruiz]].<ref>{{cita web |url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=679314055442665&id=282535861787155|títulu=FRANKIE RUIZ FB trivia}}</ref> Permaneció hospitalizáu 25 díes antes del so fallecimientu nel [[Sammy Davis Junior National Liver Institute]], n'allegando a una cita médica dada l'anemia que carecía y pola cual precisó dos transfusión sanguínees. Tamién recibió un tratamientu de vitamines y tuvo en dieta, la salú del cantante yá se deteriorara nos últimos díes, anque en dellos momentos paecía ameyorar.<ref name="eltiempo"/> De magar, empieza a correr el rumor de que Frankie finara pero'l mesmu salió a desmentilo en delles ocasiones. Una emisora radial tresmitió una entrevista na que'l cantante dicía atopase bien:{{cita|''Siéntome perbién, yá nun par de díes toi na mio casa de nuevu y munches gracies a la mio fanaticada. Doilu gracies a Xesucristu y nun s'esmolezan que yo toi de lo más bien''.|Frankie Ruiz a una [[emisora radial]] de [[Nueva York]] pa 1998.<ref name="eltiempo">[http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-737158 eltiempo.com-Frankie Ruiz](archivu del 11 d'agostu de 1998)</ref>}} La nueche del llunes 3 d'agostu, dende'l [[University Hospital]] de [[Nueva Jersey]], el cantante que fizo baillar a muncha xente del mundu, Frankie Ruiz despidir de la so xente nun mensaxe tresmitíu por una emisora de Puertu Ricu:{{cita|"''Pal mio Puertu Ricu queríu: Quiero face-yos saber qu'ustedes, el mio Puertu Ricu queríu, fueron para mi una gran inspiración y que a pesar de ser como soi, llevar nel mio corazón. A les mios panes, a los mios amigos y a tolos mios seres queríos, querer enforma. Doi-yos les gracies per tol sofitu dau en tola mio carrera. Que tou Puertu Ricu ayudóme a tar nel visu del ésitu, que nun hai pallabres pa espresar tola mio allegría y tol mio agradecimientu. Gracies a toos aquellos que me sofitaron en tou momentu. Querer enforma. Suerte, que Dios bendicir y al mio llindu Puertu Ricu y a la mio bella xente del Barriu. Con ustedes voi nel corazón y con ustedes queda la mio música que ye lo más que pudi dalos. Gracies Puerto Ricu. Con ustedes de corazón y que viva'l mueyu y que suene'l timbal y nun pare de sonar. Querer enforma. Hasta depués''"|Frankie Ruiz a una emisora de Puertu Ricu (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} El domingu 9 d'agostu de 1998, fina nel [[University Hospital]] de [[Newark, Nueva Jersey]] a los 40 años d'edá por cuenta de la [[cirrosis hepática]] que-y aquexaba dende diba un tiempu.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=fH_n-2EQRm8|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 4 (Min 3:46)}}</ref><ref name="youtube_1"/><ref name="youtube_2"/> La so esposa Judith Ruiz cuntó nuna entrevista que Frankie Ruiz tuvo arrodiáu de los sos familiares y amigos al momentu de la so muerte, tamién mentó que se foi en paz, morrió tranquil. [[Ficheru:Grave of Frankie Ruiz.jpg|thumb|Balta de Frankie Ruiz nel campusantu Fair Lawn Memorial de [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson]].]] Los restos del cantante fueron velaos en priváu en [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson, Nueva Jersey]] y depués fueron llevaos a la funeraria Ortiz, nel [[Bronx]], por que'l públicu pudiera despidise del cantante.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BTrtU_1Bf88|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 3 (Min 3:53)}}</ref> El 14 d'agostu foi lleváu a [[Puertu Ricu]], miles d'almiradores rexuntar na [[Aeropuertu Internacional Luis Muñoz Marín|Base Aérea Muñoz Marín]] d'Isla Verde pa escoltar al cortexu aciagu hasta [[Mayagüez, Puertu Ricu|Mayagüez]] metanes música, aplausos y berros como ¡Vas Siguir siendo'l meyor cantante!, ¡Yes el meyor! y ¡Frankie, siempres vas vivir en nós! Al llegar, tuvo espuestu al públicu na Funeraria Martínez del barriu Balboa y en Casar Alcaldía. El velorio tuvo acompañáu cola música en direuto de la [[Sonora Ponceña]], [[Tommy Olivencia|Tommy Olivencia y La Primerísima]], [[Raphy Leavitt|Raphy Leavitt y La Selecta]], [[Paquito Guzmán]], [[Tito Rojas]], [[Ismael Miranda]], [[Viti Ruiz]], [[Orquesta La Solución]] y más artistes. Depués de los homenaxes recibíos per parte d'amigos, almiradores y altos cargos de [[Puertu Ricu]], el cuerpu foi devueltu a [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson, Nueva Jersey]], onde recibió cristiana sepultura la tarde del domingu 16 d'agostu de 1998. Los sos restos fuelguen nel [[Fair Lawn Memorial Cemetery]], a pocos metros del so hermanu Junito Ruiz, fináu en 1995.<ref name="La Lleenda"/> == Proyeutos inconclusos == L'álbum ''Que Siga La Fiesta'' taba previstu pa 1998 y cuntara colos cantares «Vuelvo Nacer» y «Que Siga La Fiesta», que salieron a la lluz en 1998 y 2003 respeutivamente. Los otros cantares que Frankie dexó ensin grabar por causa del so fallecimientu fueron «Rindo», «Hai Que Siguir Pa' Lante», «Llocos Como Yo» y «Llabios De Púrpura», estes temes finalmente salieron nel añu 2013, nel discu ''Buelgues'' del [[salseru]] [[boricua]] [[Charlie Cruz]], el mentó nuna entrevista sentise emocionáu en recibiendo esti proyeutu. Tamién esplica qu'hai otros cuatro cantares inéditos, que posiblemente grabe [[Frankie Ruiz Jr.]] (Fíu del recordáu "''Pá del Mueyu"''), y qu'al pie de les yá grabaes, taba previstu a que s'incluyeren na producción que preparaba'l míticu salseru antes de finar.<ref>{{cita web |url=http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/charlie-cruz-llanzara-discu-con-tributu-a-cantares-ineditas-de-frankie-ruiz,0f76bfc217eee310VgnCLD2000000dc6eb0aRCRD.html|títulu=Charlie Cruz llanza caniones inédites de Frankie Ruiz en terra.com}}</ref> Otru proyeutu que nunca pudo salir foi'l discu homenaxe a [[Héctor Lavoe]].<ref>[http://articles.latimes.com/1999/oct/03/entertainment/ca-18006 Reevaluating the Legacy of a Mueyu Pioneer] Páxina web n'inglés, consultáu'l 10 de marzu de 2016.</ref> La compañía discográfica y el so productor Vicente "Vinny" Urrutia escoyeren les siguientes temes: «Piraña», «El Toupoderosu», «Periódicu d'Ayeri», «Un Amor de la Cai», «El Cantante», «Paraísu de Dulzura», «Suañando Despiertu» y otres más que Frankie deseyaba grabar n'homenaxe al artista col que compartiera tarima en munches ocasiones y consideraba como un hermanu. El tenía pensáu sacar el discu de cara al añu [[2000]] y contribuyir al mueyu bravu a poder asitialos nos primeros llugares de popularidá. {{cita|"''Tenemos que terminar esti discu pa dempués grabar el del difuntu Héctor. Va Ser un honor bien grande pal mio porque esi foi'l mio hermanito. Cuando él yera'l númberu unu en Nueva York, yo yera'l primeru en Puertu Ricu. Cuando nos xuntábamos, yera como un mano a mano ente Puertu Ricu y Nueva York. Yo quiero grabar los ésitos d'Héctor pero al mio estilu. El mueyu nunca muerre. Naide dir a baltar. Ye la música de nós. El mueyu de monte adientro tener nós, Hai munchos cantante mecánicos, pero la llave tener los que somos caleyeros. Nós somos los bravos''."|Frankie Ruiz en referencia al discu homenaxe a [[Héctor Lavoe]] (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} == Mandáu == {{Caxa de cita |alliniación=esquierda | ''Frankie foi un tipu de bon corazón, chévere, colos sos problemes que tol mundu conoz y abondo humilde... El pegó a nivel mundial. Fuimos a presentanos a Europa y Llatinoamérica... Foi un ídolu ente los salseros.'' — Willie Sotelo, pianista y ex-direutor musical de la orquesta de Frankie Ruiz ente 1985 y 1995.<ref>{{cita web |url=http://www.artistalibre.com/noticia/153/15-anos-de-la muerte-de-frankie-ruiz-n'artista llibre-recordar-/|títulu=15 años de la muerte de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://rpp.pe/musica/conciertos/frankie-ruiz-y-un legáu-que-vive-15-anos-despues-de-la so-muerte-noticia-620432|títulu=Frankie Ruiz y un legáu que vive 15 años dempués de la so muerte}}</ref> }} El legáu dexáu por Frankie Ruiz fixo qu'artistes de diversos xéneros musicales, cuantimás la [[Mueyu (xéneru musical)|mueyu]] y el [[Reggueton|reggaeton]], mentar como una influencia musical. Artistes como [[Frankie Ruiz Jr.]], [[Jerry Rivera]], [[Charlie Cruz]], [[Alexis & Fido]], [[Frankie Negrón]], [[Julio Voltiu]], [[Wisin & Yandel]], [[Melvin Martínez]], [[Servando y Florentino]] son solo dellos artistes que citaron, n'entrevistes o conciertos, a Frankie Ruiz como influencia musical. Los sos ésitos musicales, pimpana voz y carisma, dientro y fora del escenariu, fixo posible que'l recordáu "''Pá del Mueyu''", gánese'l ciñu de la xente que sigue la so música. Col pasar de los años, Frankie Ruiz recibió homenaxe per parte de la xente: * El '''Palaciu de Recreación y Deportes''' allugáu en [[Mayagüez, Puertu Ricu]], cuenta con una zona acústica esterior llamada ''Concha Acústica Frankie Ruiz''.<ref>{{cita web |url=http://www.mayaguezdefiesta.com/index.php/ruta-yagueka/167-ruta-yagueeka|títulu=Mayaguez de fiesta(Frankie Ruiz homenaxes)}}</ref> *El cantante [[Cheo Feliciano]] homenaxó a Frankie interpretando'l cantar «El Camioneru» pal so álbum ''Una Voz Mil Recuerdo'' de 1999. * Nel añu 2000, apaez de manera póstuma nel álbum d'estudiu ''El Terrorista De La Llírica'' del raperu y reggaetonero [[Eddie Dee]] cantando los coros del cantar "Quiero", la so voz foi sacada del cantar "Quiero enllenate" del álbum ''Voi Pa' Enriba'' de 1987. * El [[cantante]] [[puertorriqueñu]] [[Jerry Rivera]], llanzó'l 2003 "''Cantar al mio Ídolu ... Frankie Ruiz''", álbum que tien na portada a Frankie Ruiz acompañando a un mozu Jerry Rivera de 13 años, el mentó nuna entrevista, lo siguiente: "Yo taba col mio pá n'Isla Verde y él (Frankie Ruiz) taba presentándose. Como tou rapazu traviesu, terminé nel escenariu con él. Fixi unos coritos y tomé una semeya. Te xuro que yo sentía como si tocara'l cielu. Dempués, colos años fiximos Cantar al mio ídolu...Frankie Ruiz".<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/jerry-rivera-solo-piensa-en-ti|títulu=Jerry Rivera entrevista, fala de Frankie Ruiz}}</ref> * Nel 2004 salió a la venta otru álbum tributo llamáu ''Va por Ti, Frankie'', este foi un conciertu nel que participaron: [[Tommy Olivencia]], [[Adalberto Santiago]], [[Paquito Guzmán]], [[Luis Enrique (cantante)|Luis Enrique]], [[Lalo Rodríguez]], [[Servando y Florentino]] y más artistes.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/va-por-ti-frankie!-mw0000327686|títulu=Álbum Va por ti, Frankie en AllMusic}}</ref> * Nel 2009, entamóse la xira "Recordando al Pá del Mueyu: Frankie Ruiz", na que participaron salseros como [[Viti Ruiz]], [[Héctor Tricoche]], [[Tito Rojas]], [[Rei Sepúlveda]], [[Charlie Cruz]] y [[Frankie Negrón]].<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/musica/130531/charlie-cruz-rinde-tributu-a-frankie-ruiz|títulu=Charlie Cruz rinde tributu a Frankie Ruiz(xira "Recordando al Pá del Mueyu")}}</ref> * Pal añu 2012, realizar en Puertu Ricu y de manera póstuma'l ''Día Nacional del Mueyu'' n'homenaxe a Frankie Ruiz.<ref>{{cita web |url=http://www.radioelsalsero.com/2012/03/resume-del-dia-nacional-de-la-zalsa.html|títulu=Dia Nacional del Mueyu a Frankie Ruiz}}</ref> * El salseru [[boricua]] [[Charlie Cruz]], tamién rindió tributu nel 2013, al interpretar nel so discu ''Buelgues'', cuatro tarrezas inéditos, que taben supuestos a salir nel últimu álbum de Frankie Ruiz, "''Que Siga la Fiesta''" pa 1998, el señaló nuna entrevista: "Siempres foi la mio inspiración y el mio cantante favoritu per munchos años. Ye una bendición que me presentaren esti proyeutu".<ref>{{cita web |url=http://www.eldiariony.com/2013/05/30/charlie-cruz-llanza-tributu-a-frankie-ruiz-video/|títulu=Charlie Cruz llanza tributu a Frankie Ruiz}}</ref> * [[Jerry Rivera]] y [[Julio Voltiu]] interpretaron la tema ''La mio Llibertá'' y nun conciertu mentaron que foi un pequeñu homenaxe al artista que siguieron por enforma tiempu, en referencia a Ruiz. * Frankie Ruiz Jr., fíu del recordáu "''Pá del Mueyu''", sígue-y los pasos yá que ye cantante y n'ocasiones realiza homenaxes al so padre. Tamién canta mueyu. == Discografía == {{AP| Discografía de Frankie Ruiz}}<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia1.aspx|títulu=Discografia de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia2.aspx|títulu=Compilaciones y Otres Grabaciones de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia1.aspx|títulu=Frankie Ruiz Discografía 1}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia2.aspx|títulu=Frankie Ruiz Discografía 2}}</ref> === Álbumes d'estudio === {{Columnes}} ;Con Charlie López * 1971: ''Charlie López y l'Orquesta Nueva'' ;Con Orquesta La Solución * 1979: ''Roberto Rivera y la Solución''<br /> (reeditáu como ''Frankie Ruiz y la Solución'')<ref name="frankieruizylasolucion"/> * 1980: ''Orquesta La Solución'' ;Con Tommy Olivencia * 1981: ''[[Un Triángulu de Trunfu]]'' * 1983: ''Canten: Frankie Ruiz y Carlos Alexis'' * 1985: ''Celebrando Otru Aniversariu'' {{Nueva columna}} ;Como solista * 1985: ''[[Solista... Pero Non Solo]]'' * 1987: ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'' * 1988: ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]]'' * 1989: ''[[Más Grande Que Nunca]]'' * 1992: ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'' * 1993: ''[[Puertu Ricu Soi To]]'' * 1994: ''[[Mirándote (álbum)|Mirándote]]'' * 1996: ''[[Tranquil (álbum)|Sele]]'' |} === Álbumes especiales === {{Columnes}} ;Collaboraciones * 1981: «Viaxera» <small>(con [[Tommy Olivencia]])</small> del álbum ''Primer Conciertu de la Familia TH'' * 1983: «Que Se Muerran D'Envidia» <small>(con [[Tommy Olivencia]])</small> del álbum ''Segundu Conciertu de la Familia TH'' * 1998: «Una Cara Guapa» <small>(con [[Viti Ruiz]])</small> - del álbum ''Una Cara Guapa'' ;Otres grabaciones * 1996: «[[(I Can't Get Non) Satisfaction]]» del álbum ''La Rodven Machine - Caliente'' * 1998: «Vuelvo Nacer» del álbum recopilatorio ''[[Nacencia Y Alcordances]]'' * 2003: «Que Siga La Fiesta» del álbum recopilatorio ''Ésitos Eternos'' |} === Álbumes en direutu === {{Columnes}} ;En direuto * 2000: ''Mueyu Live, Vol. 1'' |} === Álbumes recopilatorios === {{Columnes}} ;Compilaciones * 1987: ''Historia Musical De Frankie Ruiz'' * 1992: ''La Historia Continua'' * 1992: ''Realcuentru'' * 1995: ''Oru Salsero: 20 Ésitos Vol.1'' * 1996: ''Oru Salsero: 20 Ésitos Vol.2'' * 1996: ''Show (Edición Especial)'' * 1997: ''Coleición La mio Hestoria'' * 1998: ''[[Nacencia Y Alcordances]]'' * 1998: ''Serie 32'' * 1999: ''Frankie Ruiz: La Lleenda'' * 1999: ''Serie Platino'' {{Nueva columna}} * 2000: ''La Sensación de Frankie Ruiz'' * 2000: ''Lleendes D'El Mueyu - Frankie Ruiz'' * 2002: ''Edición Llindada: Frankie Ruiz'' * 2003: ''Ésitos Eternos'' * 2006: ''Puru Mueyu: Frankie Ruiz'' * 2007: ''La Hestoria... Los mios Ésitos - Frankie Ruiz'' * 2008: ''Frankie Ruiz: The Greatest Mueyu Ever, Vol.1'' * 2008: ''Frankie Ruiz: The Greatest Mueyu Ever, Vol.2'' * 2008: ''Serie Cinco Estrelles d'Oru - Frankie Ruiz'' * 2008: ''El Papa D'El Mueyu'' * 2012: ''Frankie Ruiz - La mio Xeneración, Los Clásicos'' * 2013: ''Frankie Ruiz – 25 Ésitos'' {{Final columnes}} == Videografía == === DVD === * ''Frankie Ruiz: La Lleenda'' (1999) === Videos musicales === *1993: «Fáltesme» *1994: «Mirándote» *1996: «Ironía» *1998: «Vuelvo Nacer» == Bibliografía == * ''Frankie Ruiz: La Lleenda D'Un Sonero'' (1999) * ''"Vuelvo Nacer", ¡Que Ricu!'' (2002) == Referencies == {{llistaref|3}} {{llistaref|group=n.}} == Enllaces esternos == * [http://www.salsaengrande.com/frankie-ruiz/ * [http://salsaclasica.com/frankieruiz/indice.asp Frankie Ruiz en Mueyu Clásicu] * [http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz.aspx Frankie Ruiz en old.latinastereo.com] * [http://salsaclasica.com/frankieruiz/discography.asp Discografía Completa] * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=6868437 Frankie Ruiz (1958 - 1998)] en [[Find a Grave]] ([[idioma inglés|inglés]]] {{NF|1958|1998|Ruiz, Frankie}} {{Tradubot|Frankie Ruiz}} [[Categoría:Artistes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Artistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Músicos y músiques de Puertu Ricu]] [[Categoría:Músicos y músiques d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes de Nueva Jersey]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Direutores d'orquesta de Puertu Ricu]] [[Categoría:Direutores d'orquesta d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Compositores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Compositores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 6vkdhyyqai1t7rei12l820cpnn74ah5 3713277 3713267 2022-08-25T09:56:09Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{persona}} '''José Antonio Torresola Ruiz''' ([[Paterson]], [[Nueva Jersey]], 10 de marzu de 1958 - [[Newark (Nueva Jersey)|Newark]], [[Nueva Jersey]], 9 d'agostu de 1998), conocíu artísticamente como '''Frankie Ruiz''', foi un [[cantante]], [[compositor]] y [[direutor musical]] de [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[puertorriqueñu|portorricana]]. Ye unu de los más grandes esponentes del mueyu, cuantimás del xéneru [[Salsa románticu|románticu]], el so carisma nel escenariu, estilu, personalidá ya inconfundible voz fizo que se ganara'l ciñu y el respetu de la xente y que la so carrera rellumara nos [[años 1970]], [[años 1980|1980]] y [[años 1990|1990]], dexando una gran buelga na [[música llatina]]. Conocíu nel mundu artísticu como "El Pá del Salsa", "El Loquito" y "El Tártaru del Salsa". Tuvo tres hermanos llamaos ''Juan Félix Ruiz'' '''(Junito Ruiz)''', ''Víctor Pinto Ruiz'' '''(Viti Ruiz)''' y '''Nelson Ruiz'''. Empecipió como cantante na orquesta de Charlie López cantando les temes «Borinquen» y «Salsa Bonu», esti postreru de la so autoría. Depués integró [[Orquesta La Solución|La Solución]] de Roberto Rivera, con ellos grabó dos álbumes y empezó a ganar fama internacional coles temes «La Rueda», «La Fiesta nun ye Pa Feos», «La Vecina» y más. Dende 1981, pasó a formar parte de la orquesta de [[Tommy Olivencia]], "''La Primerísima''", grabando tres álbumes con cantares como «Primero Fui Yo», «Viaxera», «Como Lo Faen», «Pancuco», «Duldar» y otres, onde confirmaría la popularidá ganada unos años tras. Pa 1985 vuélvese cantante solista y graba pal sellu [[Rodven Records|TH Rodven Records]], álbumes como ''[[Solista... Pero Non Solo]]'', ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'', ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'', ''[[Puertu Ricu Soi To]]'' y más; onde llogró diversos premios y la reconocencia mundial. Les temes «La Cura», «Voi Pa' Enriba», «Ironía», «La mio Llibertá», «Mirándote», «Pa Date Fueu» son solo dalgunos de los sos ésitos como solista. En 1998, publicóse'l so senciellu «Vuelvo Nacer» y dirixó la producción musical del so hermanu [[Viti Ruiz]], ''Una Cara Guapa'' collaborando na tema homónima del álbum. La so última apaición pública foi nel [[Madison Square Garden]], el 11 de xunetu d'esi añu onde participó'l so hermanu [[Viti Ruiz]] y amigos como [[Héctor Tricoche]], [[Tito Nieves]], Los Hermanos Moreno y más artistes. Finó'l 9 d'agostu de 1998, en [[Nueva Jersey]] a los 40 años d'edá por cuenta de la [[cirrosis hepática]] que-y aquexaba dende diba un tiempu.<ref name="youtube_1">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BGMT5Oea-PE|títulu=DOCUMENTAL FRANKIE RUIZ - DIA NACIONAL DEL MUEYU 2012 (Min 8:40)}}</ref><ref name="youtube_2">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=B2ZLw4hszzg|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Min.7:55}}</ref> El so cuerpu fuelga anguaño nel [[Fair Lawn Memorial Cemetery]] en [[Paterson]], [[Nueva Jersey]], a pocos metros del so hermanu Junito Ruiz, fináu en 1995.<ref>{{cita web |url=http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=6868437|títulu=Frankie Ruiz en findagrave.com}}</ref> == Biografía == === Primeros años y entamos na música (1958-1973) === '''Frankie Ruiz''' nació'l 10 de marzu de 1958 nel [[Saint John Hospital]] de [[Paterson]], [[Nueva Jersey]], en dellos testos puede atopase que'l so verdaderu nome foi ''José Antonio Ruiz Negrón'', yá que creció colos apellíos de los sos güelos, Emilio Ruiz y Concepción Negrón, dos puertorriqueños que lo roblaron cuando la so ma Hilda Estrella Ruiz, con tan solo 15 años, tener con un señor llamáu Francisco Torresola, qu'abandonó a Frankie al nacer,<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Cronologia.aspx|títulu=frankie ruiz cronoloxía en latinstereo.com}}</ref> el so hermanu, Víctor Rolando Pinto Ruiz, más conocíu como [[Viti Ruiz]] cuenta nuna entrevista, que la so güela xunto a la so madre fueron quien criaron a Frankie: {{cita|"Porque'l mio ma tener cuando tenía 15 años, por eso caltuvo l'apellíu Ruiz, porque ella yera menor. Tenemos l'apellíu de la nuesa madre "Ruiz" porque ella foi la que nos crio a Frankie, Junito y a mi, ella fixo de padre y de madre y quiero que-y dean l'honor a la mio madre Hilda Estrella Ruiz".|Viti Ruiz falando sobre la crianza de Frankie.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=A073Ajj3oIo|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 7 Min.1:15}}</ref>}} Viti Ruiz tamién menta que Frankie empezó a cantar boleros y a tocar los cazos de la güela a los siete años, mientres el so hermanu Junito Ruiz tocaba les tumbadoras: {{cita|"Frankie se crio nos [[Nueva Jersey|nuyores]], cuando la [[Fania All-Stars|Fania]] taba nel so apoxéu. Esa vena, con eso nacimos… Nel parque Roberto Clemente de Paterson, New Jersey, los domingos faía rumba y tolos díes ensayábase, yera sabrosu".|Viti Ruiz falando sobre los primeros años de Frankie.<ref>{{cita web |url=http://www.mayaguezsabeamango.com/archivos/histories-final/274-frankie-ruiz|títulu=historia de Frankie Ruiz-mayaguezsabeamango.com}}</ref>}} Frankie asistió a la [[25 School]] en [[Paterson]], gustába-y el [[baloncestu]], el [[béisbol]] y entreteníase viendo televisión. Pero la percusión y l'interpretación de boleros yeren la so gran pasión. Dende'l so niñez empieza a cantar [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] y demuestra un talentu precoz que lo ayuda a entrar en rellación con músicos profesionales. Dende los siete años empieza cantando na escena llocal y pa esa dómina yá escuchaba la música d'[[Ismael Rivera]] con Cortixu y tamién a los mozos Héctor Lavoe, Ismael Miranda, [[Ismael Quintana]] y más salseros de la dómina, estos influyeron na so carrera como cantante. Con 9 años, tuvo la so primer oportunidá profesional en cantando con [[Johnny Albino]] (primer voz de [[Los Panchos]] y del [[Trío San Juan]]) nel club Montecarlo de Nueva Jersey.<ref name="La Lleenda">Frankie Ruiz La Lleenda d'un Sonero (Llibru Biográficu Ilustráu de 34 páxines)</ref> El so precoz talentu pa la música, nesi entós la percusión, fizo que Frankie fuera xubíu como convidáu a la tarima nuna presentación de [[Tito Puente]], ende llegó a impresionar al reconocíu ''Rei del Timbal'', polo qu'esti regaló-y los sos timbales.<ref name="La Lleenda"/> Una nueche de 1969, Frankie asistió a Minar Bar d'[[Union City (Nueva Jersey)|Union City]] para audicionar como bongosero nun ensayu pa la Orquesta Nueva del pianista Charlie López, pero ante l'ausencia de la voz principal d'esta orquesta, llogra la so oportunidá como cantante interpretando la tema ''Muñeca'' compuestu por [[Eddie Palmieri]] y orixinalmente cantáu por [[Ismael Quintana]]. Tres esto, Charlie asitiar como cantante de la banda, empecipiando asina la so carrera musical.<ref name="La Lleenda"/> En 1971 y con 13 años, Frankie al llau de ''Charlie López y l'Orquesta Nueva'', graba en [[45 RPM]] les temes «Borinquen» y «Salsa Bonu» (únicu cantar compuestu por Frankie a lo llargo de la so carrera), en dambes temes non solo canta, sinón tamién fai coros y toca maraques. Pa 1972, Frankie solo algamó a completar la secundaria, encegoláu, introducir al mundu de la música a tiempu completu presentándose con "La Orquesta Nueva" a lo llargo de 1972 y 1973; a l'agrupación de Charlie López resultóse-y difícil consiguir un contratu de grabación, debíu al boom musical de la [[Fania All Stars]], pero la orquesta permaneció xunida tocando en dellos centros nocherniegos.<ref name="La Lleenda"/> === Viaxe a Puertu Ricu y etapa con Orquesta La Solución (1974-1980) === En 1974, camudar xunto a la so madre y hermanu Viti a [[Puertu Ricu]], estableciéndose na residencia de la so güela nel barriu Balboa de [[Mayagüez]]. Col tiempu convertir en fíu de la ciudá (a pesar de ser de Nueva Jersey).<ref>{{cita web |url=http://www.elnuevodiario.com.ni/turismo/355382-mayaguez-sultana-oeste/|títulu=Frankie Ruiz en Mayagüez-elnuevodiario.com.nin}}</ref> Ente 1975 y 1976, Frankie integró los grupos "La Dictadura" y "La Moderna Vibración", en dambes agrupaciones realizó funciones de corista y cantante.<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz.aspx|títulu=Salseru del mes: "Frankie" Ruiz El Pá del Salsa}}</ref> [[Ficheru:Orq. La Solucion with Frankie Ruiz.jpg|thumb|250px|[[Orquesta La Solución]] con Frankie Ruiz.]] Ye en [[Puertu Ricu]], onde Frankie Ruiz consolida la so carrera musical integrando en 1977 la [[Orquesta La Solución]] de Roberto Rivera onde s'atopa como cantante co-líder con tan solo 19 años; la so madre Hilda Estrella yera una fanática del grupu y sofitó a Frankie cola so idea d'integrar esta agrupación.<ref name="La Lleenda"/> {{cita|"''La so ma (Hilda Estrella Ruiz) acompañar a un baille, presentar y pidióme que lo dexara cantar. Yo díxi-y que nun se podía porque'l nene nun sabía los númberos de la Solución, pero aportunó tanto la señora que la dexé engatar nos coros. Cuando yo escuchar gustóme enforma'l timbre y la tonalidá de la so voz. Dende esi día quedar con nós''".|Roberto Rivera nuna entrevista sobre como conoció a Frankie Ruiz.<ref name="lasolucion">{{cita web |url=http://www.mayaguezsabeamango.com/histories/historias-final/161-la-solucion|títulu=La Solución, mueyu mayagüezana}}</ref>}} Con [[Orquesta La Solución|La Solución]] graba la so primer producción, ''Roberto Rivera y La Solución'' publicáu en 1979 so la producción de Rafael Viera "La Enciclopedia del Salsa" pa la compañía discográfica Performance Records, siendo reeditáu darréu como ''Frankie Ruiz y La Solución'', por cuenta de la rápida fama que Frankie Ruiz taba llogrando.<ref name="frankieruizylasolucion">{{cita web |url=http://fevmusical.blogspot.pe/2013/10/1979-roberto-rivera-y-la-solucion.html|títulu=1979 - Roberto Rivera y La Solucion (Performance)}}</ref> Esti álbum foi remasterizado y volvió ser publicáu nel añu 1996 col títulu de ''Salsa Bonu''. En 1980 publicóse'l so segundu álbum ''Orquesta La Solución'', esti discu, al igual que l'anterior convertir nun ésitu, destacando les temes «La Fiesta Nun Ye Pa Feos», «Salsa Bonu» (orixinalmente grabáu en 1971 con ''Charlie López y l'Orquesta Nueva''), «''Dixebremos Les nueses Vides''», «''La Vecina''» y «''La Rueda''»; con estos cantares empezó a ganar fama internacional, empecipiando viaxes alredor del mundu promocionando dambos álbumes. Nesi mesmu añu (1980) y viviendo en Mayagüez, Hilda Estrella y Viti Ruiz sufren un accidente automovilísticu onde la madre del salseru pierde la vida. Tres la inesperada muerte de la so madre Hilda Estrella, Frankie introducir al mundu de les drogues, esti sucesu foi una de les desgracies que más dolor trescaló na vida del cantante.<ref>{{cita web |url=http://www.univision.com/musica/recordaren-al-fináu-salseru-boricua-frankie-ruiz-el papa-de-el mueyu|títulu=Recuerden al salseru boricua Frankie Ruiz en univision.com}}</ref><ref name="La Lleenda"/> L'estilu de Frankie foi tan esitosu que l'otru cantante de "La Solución", [[Jaime “Megüi” Rivera]], cantó la tema «Una Canita Al Aire» al estilu de Ruiz, nel álbum tituláu ''¡La Solución!,'' pal sellu [[LAD]] nel añu 1981. Munchos piensen que ye Frankie quien canta dicha cantar, yá que la so semeya apaez na portada posterior del [[LP]], pero la verdadera razón ye que la compañía llanzó irresponsablemente la portada cola semeya de Frankie Ruiz; él taba supuestu a cantar nesti álbum pero nun lu fixo yá que, según cuenta Roberto Rivera, Frankie empezó a tomar atribuciones de "direutor d'orquesta" polo que foi dixebráu de dicha agrupación:<ref>{{cita web|url=http://especiales.primerahora.com/frankieruiz/eleternopapadelasalsa.php#|títulu=primerahora.com Frankie Ruiz(Entamu)|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120625063850/http://especiales.primerahora.com/frankieruiz/eleternopapadelasalsa.php|fechaarchivu=25 de xunu de 2012}}</ref> {{cita|"''Había enforma trabayu y Frankie tenía moliciones de ser solista, entós quería faelo a la so manera, dirixir él la orquesta y eso nun podía ser. Entós falóse cola compañía, dixebrámonos ya incorporamos a Papo Sánchez a La Solución con Megui Rivera, el mio hermanu qu'antes tocaba congues y pegó La Canita al Aire''".|Roberto Rivera nuna entrevista sobre como Frankie Ruiz dixebrar de [[Orquesta La Solución|La Solución]].<ref name="lasolucion"/>}} === Etapa con Tommy Olivencia y la so orquesta (1981-1985) === [[Ficheru:Tommy Olivencia & Frankie Ruiz.jpg|thumb|left|250px|Frankie Ruiz con [[Tommy Olivencia]] depués d'una presentación en [[Mayagüez, Puertu Ricu]] (1996).]] Yá en 1981, ingresa a la reconocida orquesta de [[Tommy Olivencia]]: La Primerísima, grabando'l discu ''[[Un Triángulu de Trunfu]]'' al llau del cantante [[Carlos Alexis]], cuntando colos arreglos de Ray Santos y Máximu Torres; nesti álbum destaquen los cantares «Fantasía d'un Carpinteru», «Primero Fui Yo» y «Coses Natives», na voz de Frankie Ruiz ente que «Misteriosa Muyer» y «Los Golpes Enseñen» son cantaos por Carlos Alexis. Ente 1981 y 1983, el sellu musical [[Rodven Records|TH Rodven]] publicó dos discos titulaos ''Primer Conciertu de la Familia TH'' y ''Segundu Conciertu de la Familia TH'', que cuntó colos meyores artistes del sellu discográficu. La orquesta de Tommy Olivencia interpretó les temes Viaxera» y «Que Se Muerran d'Envidia» respeutivamente, na voz de Frankie Ruiz. Estes temes convirtiéronse rápido n'ésitos musicales. En 1983, Olivencia publica'l [[LP]] tituláu ''Canten: Frankie Ruiz & Carlos Alexis'', del cual esprender los ésitos «Como Una Estrella», «Non Que Non» y «''Cómo Lo Faen''» d'autoría del reconocíu cantante y [[compositor]] [[boricua]], Raúl Marrero. Pa 1985, llanza l'álbum ''Celebrando Otru Aniversariu'' con temes como «Pancuco», «Te Toi Estudiando», «Alloñar De La mio», el merengue «Aha-Uhum» y Duldar», siendo esta postrera la que más ésitu consiguió. En 1986, publicóse l'álbum ''Ayeri, Güei, Mañana y Siempres'', que ye cantáu por [[Héctor Tricoche]] y [[Paquito Acosta]], esti álbum taba supuestu a ser cantáu por Frankie Ruiz y los otros artistes mentaos, pero Frankie empecipió la so carrera como solista un añu antes. Inclusive se diz que los cantares yá taben grabaes cola voz de Frankie, pero preferir a les nueves voces col fin de promocionar dichu álbum; en dellos videos puede vese a Frankie cantando la tema «Fiesta de Besos» que nel álbum ye interpretáu por Héctor Tricoche.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/ayeri-güei-manana-y-siempres-mw0000121213|títulu=álbum ayeri, güei, mañana y siempres en allmusic.com}}</ref> === Etapa como solista (1985-1998) === ==== 1985-1989: Primeros discos como solista y consagración ==== En 1985 vuélvese solista y graba pal sellu TH Rodven, el so primer discu ''[[Solista... Pero Non Solo|Solista...Pero Non Solo]]'', esti asítiase nos meyores llugares de los hits puertorriqueños y llatinoamericanos con toes los cantares del álbum, d'acá destaquen temes como «Agora tócame a mi», «Esta cobardía», «''Tu con él''» y «La Cura escritu por [[Tite Curet Alonso|"Tite" Curet Alonso]]. Frankie Ruiz convertir nel primera artista en solitariu n'algamar el númberu unu na [[llista d'ésitos musicales]] de la revista americana [[Billboard]] col so álbum debú ''[[Solista... Pero Non Solo]],''<ref>{{cita web |url=https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_number-one_Billboard_Tropical_Albums_from_the_1980s|títulu=wikipedia n'inglés Tropical Albums(Frankie Ruiz)}}</ref> en 1986 gana'l títulu de "Meyor Discu" nos [[Premios Billboard de la música llatina|Latin Music Awards de Billboard]], convirtiéndose n'unu de los discos llatinos más vendíos de los años 1980. En 1987 confirma'l so ascensu col álbum ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'', del que se vienden 300&nbsp;000 exemplares nos [[Estaos Xuníos]] y [[Puertu Ricu]], hasta cruciar l'[[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] pa sonar n'[[España]] col mundialmente conocíu «Esnúdate Muyer», esti álbum convertir nun ésitu nes llistes tropicales al igual que lu fixo l'álbum anterior. Frankie ye escoyíu artista del añu 1987 pola revista [[Billboard]] na categoría ''Tropical/Salsa'' (anguaño conocíu como Tropical Songs y Tropical Albums). Un añu más tarde, publicóse l'álbum ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]]'', discu nel que, pa munchos críticos, empezó a proyeutar l'escenariu de desorde y desconciertu qu'allugaba la vida del artista pol usu del alcohol y les drogues. Pa 1989 Frankie traviesa un problema xudicial que lu lleva a prisión, nesi mesmu añu y tando na cárcel apaez l'álbum ''[[Más Grande Que Nunca]]'', que llega a los niveles más altos en venta, con hits como:"Deseyándote","Tu yes","Dexóme", ente otros; tamién se llega a llograr 200,000 ventes del álbum ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]].''<ref>{{cita web |url=http://www.americasalsa.com/biografias/frankie_ruiz.html|títulu=Frankie Ruiz biografias}}</ref> y cantares como:"Acostuméme","Di-y a él" y "Si te apurres a mi" asítiense como ésitos. ==== 1989-1992: Problemes xudiciales ==== [[Ficheru:Frankie Ruiz & Salsipuedes.jpg|thumb|left|255px|Frankie Ruiz (de camiseta negra) y la so orquesta "Salsipuedes".]] A finales de los 80 en 1989 esautamente, hubo una posa forzosa na vida y carrera de Frankie Ruiz al ser acusáu d'afrellar a un auxiliar de vuelu, nun vuelu domésticu nos Estaos Xuníos, por esta acusación enfrentó un xuiciu y foi topáu culpable. Nun sabía que cutir a un auxiliar de vuelu yera delitu federal, pol cual podía ser acusáu hasta de terrorismu, Tres esto foi sentenciáu a cuatro años de prisión en [[Tallahassee (Florida)]] Paralelu a esto, la so casa discográfica Rodven records llanzó'l so nuevu álbum, Más Grande Que Nunca, que contenía'l hit "Deseyándote". L'álbum algamo discu de platinum poles sos ventes lo cual ayudo a caltener a la so familia coles regalías. mientres taba na cárcel, Frankie cumplió'l procesu de desintosicación. Frankie llogró que la so estadía na cárcel nun fuera tan llarga faciendo que'l xuez determinara otra sentencia: que durmiera en llares de camín y que nel día trabaye en cuestiones comuñales, Al foi-y dexáu tornar a Puertu Ricu, temporalmente onde'l pudo volver grabar con Vinny Urrutia.. Mientres s'atopaba na cárcel, Frankie someter a un procesu de desintosicación y empezó a curiar el so cuerpu llevantando peses y alimentándose de manera saludable.<ref name="un nuevu frankie">[https://archive.is/20160327083409/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=67723&year=1992&month=10 UN `NUEVU' FRANKIE RUIZ en adendi.com] El Nuevu Día</ref><ref name="frankie 90">[https://archive.is/20160327083316/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=61590&year=1992&month=3 FRANKIE RUIZ: A LA OPORTUNIDÁ DE LA SO VIDA en adendi.com] El Nuevu Día</ref> Él tamién empezó a dar clases de percusión a dalgunos de los internos.<ref name="frankie 90"/> Más tarde dexóse-y tornar a [[Puertu Ricu]], lo que-y dexó faer unes grabaciones.<ref name="un nuevu frankie"/> En marzu de 1992, empecipióse'l procesu de lliberación de Frankie, los meses finales de la so sentencia cumplir nun centru de tratamientu en [[Trujillo Alto]], ente que él empezó a trabayar con Vinny Urrutia na so próxima producción.<ref name="frankie 90"/> Sicasí, en xunu, foi devueltu a la prisión de [[Tallahassee (Florida)|Tallahassee]] anque salió rápido. Averándose a la so lliberación, Ruiz quería proyeutar una imaxe distinta y satisfaer a les sos fans. En prisión creó un grupu de mueyu llamáu "Salsipuedes", por cuenta de la so gran fama y a la cantidá de llatinos que s'atopaben en prisión, foi reconocíu.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BpGxhIKcn1g|títulu=Entrevista a Frankie Ruiz Despues De Salir De La Carcel 92}}</ref> {{cita|Tengo una bandita nel penal. A munchos enseñé-yos a tocar la percusión. Los díes feriaos axuntamos. Quiérenme enforma, ye como si yo fuera un dios pa ellos|Frankie Ruiz sobre la so agrupación musical creada na cárcel.<ref name="frankie 90"/>}} ==== 1992-1996: El Regresu y años de gloria ==== El so contratu con [[Rodven Records|TH-Rodven]] expiró mientres el so tiempu en prisión, pero per alcuerdu de dambes partes, amplióse'l contratu y Frankie volvió roblar cola discográfica.<ref name="Vuelve'l Sonero">[https://archive.is/20160327083444/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=61255&year=1992&month=3 VUELVE EL SONERO FRANKIE RUIZ] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> El so productor Vinny Urrutia completó los arreglos pa una serie de cantares, incluyendo «Fálame», «Amor a medies», «Soi Culpable», «Obsesión», «Suañu Dormíu», «Ella Tien que Saber que ye Ella», «Soledad» y «Nos Sorprendio l'Amanecer», que sirviría como base pal siguiente álbum de Ruiz. El miércoles 29 d'abril de 1992, salió de prisión y darréu viaxó al estudiu del so productor Vinny Urrutia, ''V.O. Recordings Studios'' en [[Carolina, Puertu Ricu]]. Dos meses dempués sale l'álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'',<ref name="La Lleenda"/> con cantares que rellaten la so estadía en prisión, esti álbum cunta con un gran conteníu social, la dedicatoria del discu diz lo siguiente: {{cita|''Dedico esti discu a la mio querida familia, al mio pueblu y bien especialmente a la mio xente d'adientro. A tola mocedá polo xeneral... tenemos d'afitar metes na vida y lluchar con tesón p'algamar, van presentase obstáculo pero cola nuesa mente bien clara y positiva vamos llograr salvanos y siguir escontra alantre, nun dexen que nada tronce les sos vides, a los que por una o otra razón nun topen teníu la oportunidá de desenvolvese como ciudadanos de provechu a la comunidá, encamiénto-yos a superase.'' ''Piensa que güei ye'l to día pa lluchar, vencer, reparar y amar.'' ''Quierlos Frankie Ruiz''|Dedicatoria de Frankie Ruiz na contraportada del álbum [[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]].<ref>{{cita web |url=https://lh5.googleusercontent.com/-P-0SEByE1fk/TYOayUDQHGI/AAAAAAAAGY8/FjyozeHLrJA/s1600/1992.Frankie+Ruiz+-+La mio Llibertá Trasera.jpg|títulu=Contraportada de La mio Llibertá}}</ref>}} L'álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'' atropó una preventa de cuasi 50 mil unidad, con temes rellacionaes a la so estadía en prisión.<ref>[https://archive.is/20160327083553/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=72337&year=1992&month=6 "Vivencial" Ruiz en adendi.com] El Nuevu Día</ref> Los cantares promocionales del álbum, «Baillando» y «La mio Llibertá», algamaron la posición diez na llista d'ésitos musicales de la revista Billboard na categoría ''Hot Latin Songs'';<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/302409/frankie+ruiz/chart|títulu=Frankie Ruiz chart billboard}}</ref> ente que «Baillando» foi nomáu na categoría de ''cantar tropical del añu'' nos [[Premiu Lo Nueso]] de [[1993]].<ref>[https://books.google.com.mx/books?id=0w8EAAAAMBAJ&pg=PA10&dq=non+se+el to+lluis+miguel&hl=es-419&sa=X&ei=_PzlUJ3QOcKsjALfhYEQ#v=onepage&q=non%20se%20el to%20lluis%20miguel&f=false Revista Billboard del 13 de marzu de 1993] Páxina web n'inglés; Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> La compañía [[Rodven Records|TH-Rodven]] apúrro-y un [[Discu de Platín]] a Frankie Ruiz por vender más de 100.000 copies del álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'', superando a artistes como [[Sergio Vargas (cantante)|Sergio Vargas]], [[Gilberto Santa Rosa]], Xavier, [[Juan Luis Guerra]], [[Jerry Rivera]] y [[Rey Ruiz]].<ref>[https://archive.is/20160327082844/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=93082&year=1992&month=12 RUIZ PRIMERO EN BILLBOARD] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> Nesi tiempu, Frankie espresó'l so interés n'ayudar a la xente con problemes de drogues, ufiertando conferencies en [[Llares CREA]] , una cadena de centros de tratamientu d'adicción a les drogues con sede en [[Puertu Ricu]].<ref name="un nuevu frankie"/> En 1993 publicóse ''[[Puertu Ricu Soi To]]'',<ref name="Vuelve'l Sonero"/> equí destáquense les temes «La to Vuélveme Llocu», «Puertu Ricu» y Fáltesme». Pa 1994 sale ''[[Mirándote (álbum)|Mirándote]]'', les temes «Mas Allá de la Piel», «Nun Duldar de La mio», «Tenete», «La Que Me Quitar y Nun Me Da», «Obsesión», «Por amate Tantu» y «El mio Formula d'Amor devolviéronlo a les primeres posiciones de les llistes llatines; «Mirándote» algamó la posición númberu unu na llista d'ésitos musicales [[Billboard]] na categoría ''Tropical Songs''.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/frankie-ruiz-mn0000169578/awards|títulu=Frankie Ruiz en allmusic.com}}</ref> Yá en 1995, Frankie realizó presentaciones en diversos países del mundu, pero una vegada más empezó a abusar de les drogues y l'alcohol. El 14 de febreru de 1996, Frankie presentar nel [[Madison Square Garden]] celebrando'l [[día de San Valentín]]. Nesi mesmu añu, graba'l cantar «[[(I Can't Get Non) Satisfaction]]» de los [[Rolling stones|Rolling Stones]] en versión mueyu pal discu ''[[La Rodven Machine Caliente]]'' y tamién publica l'álbum ''[[Tranquil (álbum)|Sele]]'' onde llogró una nueva reconocencia nos ''Latin Music Awards de Billboard de 1997''. === Últimos años y Fallecimientu (1996-1998) === ==== 1996-1997: Problemes de salú ==== Los problemes que tuvo col alcohol y les drogues fixeron que la so salú viérase afeutada dende finales de 1996, el so fégadu empezó sufrir problemes dando llugar a una hospitalización y darréu a una coma temporal, mientres el cual les sos cuerdes vocales estropiar tres un procesu de intubación.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer">"Vuelvo Nacer", ¡Que Ricu!</ref> Endelgazó y perdió les sos enerxíes polo que tuvo que ser internáu en diversos hospitales d'[[Estaos Xuníos]]. Nun principiu Ruiz yera incapaz de falar y taba esmolecíu pola so carrera.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> El salseru mentó en delles entrevistes indignar que taba al oyer rumores alrodiu del so salú. {{cita|''Toi bien disgustáu. Nun sé por qué equí a los artistes de la Isla (Puertu Ricu), cuando pasa daqué, nun traten de pescudar lo que pasó en verdá. Tuvi problemes col fégadu. Eso saber tol mundu''.|Frankie Ruiz nuna entrevista (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} A entamos de 1997, Frankie dexa de dar conciertos pa faese cargu del so salú, yá n'abril d'esi añu, Frankie asistió a la Conferencia de Música Llatina y recibió un homenaxe, ellí comprometióse a endrechar la so vida ante una ensame que lu vio nun estáu de vulnerabilidá causada polos sos problemes de salú.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Nesi mesmu añu la salú de Frankie siguió menguando como productu del so estilu de vida, siendo diagnosticáu con [[cirrosis hepática]] n'avanzáu estáu, lo que traxo de resultes tres hospitalizaciones que s'enllargaron mientres meses y estendiéronse a lo llargo d'agostu.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Darréu foi internáu nun [[hospital]] de [[Miami]] por entueyos pulmonares pero les coses complicáronse y tuvo nuna coma temporal, obligándolo a alendar con una mázcara d'osíxenu.<ref>{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-737158|títulu=Lloru y música pa Frankie Ruiz-eltiempo.com}}</ref><ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> A pesar de lo dicho polos médicu, Frankie recuperóse ya introducióse na santería por encamientu d'un amigu que-y suxurió probar lo como una opción de cura al so salú.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Anque s'atopaba llixeramente recuperáu, foi imposible realizar un [[tresplante de fégadu]] o daqué que pudiera salvar la so vida, yá que el so cuerpu nun soportaría dalgún tipu d'operación.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=FnYuI0eyy6s|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 1 (Min 2:35)}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=B2ZLw4hszzg|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 2 (Min 1:31)}}</ref> A mediaos de 1997, los xerentes de Frankie ufiérten-y presentase nuevamente y en [[payares]] d'esi añu, aceptó formalmente cantar nun llocal de [[North Bergen|North Bergen, Nueva Jersey]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Magar, agora tenía una voz más aspra, l'actuación consideróse un ésitu y llueu empezó una xira en dellos clubes del [[Bronx, New York|Bronx]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> El restu del añu siguió dando presentaciones cola so orquesta y tamién, al llau de [[Tommy Olivencia]].<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=ve4bLvjN9iY|títulu=Frankie Ruiz Con Tommy Olivencia - Pancuco (En San Juan P.R 97)}}</ref> Pa finales de payares y depués d'una conversación con dellos amigos onde s'aldericó l'orixe de la vida y otres coses más, Frankie Ruiz convertir al [[cristianismu]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> ==== 1998: Últimes grabaciones y fallecimientu ==== Yá en 1998, viaxó a [[Puertu Ricu]] pa grabar un nuevu álbum con cantares que demostraríen la so nueva vida apurrida al [[cristianismu]] y temes de corte sensual (como los que lo llanzaron a la fama n'años anteriores), pero solo llegó a grabar tres canciones, esto por cuenta de la dificultá que tenía al cantar dada l'afección pulmonar qu'empezó a estropiar la so voz un añu antes. Unu de les temes foi «Vuelvo Nacer» qu'apaeció nel álbum ''[[Nacencia Y Alcordances]]''. Nesi mesmu añu, el cantante que yá yera consideráu fíu de la ciudá de Mayagüez, dirixó la orquesta de la producción musical de [[Viti Ruiz]], ''Una Cara Guapa''; equí Frankie Ruiz canta de volao al llau del so hermanu na tema homónima. En dambes temes, la so voz yá s'atopa cansada y nun ye la mesma que llogró la reconocencia mundial nos [[años 1970]], [[años 1980|1980]] y [[años 1990|90]]. El siguiría faciendo presentaciones cola so orquesta y el so hermanu Viti Ruiz, que cuntaben d'un gran aforu debíu al ciñu que-y teníen al cantante. La so última apaición pública foi nel [[Madison Square Garden]], el 11 de xunetu de 1998, nuna presentación qu'empezó a les 8:00 de la nueche y acabó a les 3:00 de la mañana. Equí tuvieron amigos como [[Viti Ruiz]], [[Héctor Tricoche]], [[Tito Nieves]], [[Frankie Negrón]], [[Los Hermanos Moreno]], [[Los Hermanos Lebrón]] y más salseros conocíos, nesti show Frankie recibió un homenaxe y solo pudo cantar la primer estrofa de la tema «Vuelvo Nacer», esta cantar terminar d'interpretar el so hermanu [[Viti Ruiz]].<ref>{{cita web |url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=679314055442665&id=282535861787155|títulu=FRANKIE RUIZ FB trivia}}</ref> Permaneció hospitalizáu 25 díes antes del so fallecimientu nel [[Sammy Davis Junior National Liver Institute]], n'allegando a una cita médica dada l'anemia que carecía y pola cual precisó dos transfusión sanguínees. Tamién recibió un tratamientu de vitamines y tuvo en dieta, la salú del cantante yá se deteriorara nos últimos díes, anque en dellos momentos paecía ameyorar.<ref name="eltiempo"/> De magar, empieza a correr el rumor de que Frankie finara pero'l mesmu salió a desmentilo en delles ocasiones. Una emisora radial tresmitió una entrevista na que'l cantante dicía atopase bien:{{cita|''Siéntome perbién, yá nun par de díes toi na mio casa de nuevu y munches gracies a la mio fanaticada. Doilu gracies a Xesucristu y nun s'esmolezan que yo toi de lo más bien''.|Frankie Ruiz a una [[emisora radial]] de [[Nueva York]] pa 1998.<ref name="eltiempo">[http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-737158 eltiempo.com-Frankie Ruiz](archivu del 11 d'agostu de 1998)</ref>}} La nueche del llunes 3 d'agostu, dende'l [[University Hospital]] de [[Nueva Jersey]], el cantante que fizo baillar a muncha xente del mundu, Frankie Ruiz despidir de la so xente nun mensaxe tresmitíu por una emisora de Puertu Ricu:{{cita|"''Pal mio Puertu Ricu queríu: Quiero face-yos saber qu'ustedes, el mio Puertu Ricu queríu, fueron para mi una gran inspiración y que a pesar de ser como soi, llevar nel mio corazón. A les mios panes, a los mios amigos y a tolos mios seres queríos, querer enforma. Doi-yos les gracies per tol sofitu dau en tola mio carrera. Que tou Puertu Ricu ayudóme a tar nel visu del ésitu, que nun hai pallabres pa espresar tola mio allegría y tol mio agradecimientu. Gracies a toos aquellos que me sofitaron en tou momentu. Querer enforma. Suerte, que Dios bendicir y al mio llindu Puertu Ricu y a la mio bella xente del Barriu. Con ustedes voi nel corazón y con ustedes queda la mio música que ye lo más que pudi dalos. Gracies Puerto Ricu. Con ustedes de corazón y que viva'l mueyu y que suene'l timbal y nun pare de sonar. Querer enforma. Hasta depués''"|Frankie Ruiz a una emisora de Puertu Ricu (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} El domingu 9 d'agostu de 1998, fina nel [[University Hospital]] de [[Newark, Nueva Jersey]] a los 40 años d'edá por cuenta de la [[cirrosis hepática]] que-y aquexaba dende diba un tiempu.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=fH_n-2EQRm8|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 4 (Min 3:46)}}</ref><ref name="youtube_1"/><ref name="youtube_2"/> La so esposa Judith Ruiz cuntó nuna entrevista que Frankie Ruiz tuvo arrodiáu de los sos familiares y amigos al momentu de la so muerte, tamién mentó que se foi en paz, morrió tranquil. [[Ficheru:Grave of Frankie Ruiz.jpg|thumb|Balta de Frankie Ruiz nel campusantu Fair Lawn Memorial de [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson]].]] Los restos del cantante fueron velaos en priváu en [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson, Nueva Jersey]] y depués fueron llevaos a la funeraria Ortiz, nel [[Bronx]], por que'l públicu pudiera despidise del cantante.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BTrtU_1Bf88|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 3 (Min 3:53)}}</ref> El 14 d'agostu foi lleváu a [[Puertu Ricu]], miles d'almiradores rexuntar na [[Aeropuertu Internacional Luis Muñoz Marín|Base Aérea Muñoz Marín]] d'Isla Verde pa escoltar al cortexu aciagu hasta [[Mayagüez, Puertu Ricu|Mayagüez]] metanes música, aplausos y berros como ¡Vas Siguir siendo'l meyor cantante!, ¡Yes el meyor! y ¡Frankie, siempres vas vivir en nós! Al llegar, tuvo espuestu al públicu na Funeraria Martínez del barriu Balboa y en Casar Alcaldía. El velorio tuvo acompañáu cola música en direuto de la [[Sonora Ponceña]], [[Tommy Olivencia|Tommy Olivencia y La Primerísima]], [[Raphy Leavitt|Raphy Leavitt y La Selecta]], [[Paquito Guzmán]], [[Tito Rojas]], [[Ismael Miranda]], [[Viti Ruiz]], [[Orquesta La Solución]] y más artistes. Depués de los homenaxes recibíos per parte d'amigos, almiradores y altos cargos de [[Puertu Ricu]], el cuerpu foi devueltu a [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson, Nueva Jersey]], onde recibió cristiana sepultura la tarde del domingu 16 d'agostu de 1998. Los sos restos fuelguen nel [[Fair Lawn Memorial Cemetery]], a pocos metros del so hermanu Junito Ruiz, fináu en 1995.<ref name="La Lleenda"/> == Proyeutos inconclusos == L'álbum ''Que Siga La Fiesta'' taba previstu pa 1998 y cuntara colos cantares «Vuelvo Nacer» y «Que Siga La Fiesta», que salieron a la lluz en 1998 y 2003 respeutivamente. Los otros cantares que Frankie dexó ensin grabar por causa del so fallecimientu fueron «Rindo», «Hai Que Siguir Pa' Lante», «Llocos Como Yo» y «Llabios De Púrpura», estes temes finalmente salieron nel añu 2013, nel discu ''Buelgues'' del [[salseru]] [[boricua]] [[Charlie Cruz]], el mentó nuna entrevista sentise emocionáu en recibiendo esti proyeutu. Tamién esplica qu'hai otros cuatro cantares inéditos, que posiblemente grabe [[Frankie Ruiz Jr.]] (Fíu del recordáu "''Pá del Salsa"''), y qu'al pie de les yá grabaes, taba previstu a que s'incluyeren na producción que preparaba'l míticu salseru antes de finar.<ref>{{cita web |url=http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/charlie-cruz-llanzara-discu-con-tributu-a-cantares-ineditas-de-frankie-ruiz,0f76bfc217eee310VgnCLD2000000dc6eb0aRCRD.html|títulu=Charlie Cruz llanza caniones inédites de Frankie Ruiz en terra.com}}</ref> Otru proyeutu que nunca pudo salir foi'l discu homenaxe a [[Héctor Lavoe]].<ref>[http://articles.latimes.com/1999/oct/03/entertainment/ca-18006 Reevaluating the Legacy of a Salsa Pioneer] Páxina web n'inglés, consultáu'l 10 de marzu de 2016.</ref> La compañía discográfica y el so productor Vicente "Vinny" Urrutia escoyeren les siguientes temes: «Piraña», «El Toupoderosu», «Periódicu d'Ayeri», «Un Amor de la Cai», «El Cantante», «Paraísu de Dulzura», «Suañando Despiertu» y otres más que Frankie deseyaba grabar n'homenaxe al artista col que compartiera tarima en munches ocasiones y consideraba como un hermanu. El tenía pensáu sacar el discu de cara al añu [[2000]] y contribuyir al mueyu bravu a poder asitialos nos primeros llugares de popularidá. {{cita|"''Tenemos que terminar esti discu pa dempués grabar el del difuntu Héctor. Va Ser un honor bien grande pal mio porque esi foi'l mio hermanito. Cuando él yera'l númberu unu en Nueva York, yo yera'l primeru en Puertu Ricu. Cuando nos xuntábamos, yera como un mano a mano ente Puertu Ricu y Nueva York. Yo quiero grabar los ésitos d'Héctor pero al mio estilu. El mueyu nunca muerre. Naide dir a baltar. Ye la música de nós. El mueyu de monte adientro tener nós, Hai munchos cantante mecánicos, pero la llave tener los que somos caleyeros. Nós somos los bravos''."|Frankie Ruiz en referencia al discu homenaxe a [[Héctor Lavoe]] (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} == Mandáu == {{Caxa de cita |alliniación=esquierda | ''Frankie foi un tipu de bon corazón, chévere, colos sos problemes que tol mundu conoz y abondo humilde... El pegó a nivel mundial. Fuimos a presentanos a Europa y Llatinoamérica... Foi un ídolu ente los salseros.'' — Willie Sotelo, pianista y ex-direutor musical de la orquesta de Frankie Ruiz ente 1985 y 1995.<ref>{{cita web |url=http://www.artistalibre.com/noticia/153/15-anos-de-la muerte-de-frankie-ruiz-n'artista llibre-recordar-/|títulu=15 años de la muerte de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://rpp.pe/musica/conciertos/frankie-ruiz-y-un legáu-que-vive-15-anos-despues-de-la so-muerte-noticia-620432|títulu=Frankie Ruiz y un legáu que vive 15 años dempués de la so muerte}}</ref> }} El legáu dexáu por Frankie Ruiz fixo qu'artistes de diversos xéneros musicales, cuantimás la [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] y el [[Reggueton|reggaeton]], mentar como una influencia musical. Artistes como [[Frankie Ruiz Jr.]], [[Jerry Rivera]], [[Charlie Cruz]], [[Alexis & Fido]], [[Frankie Negrón]], [[Julio Voltiu]], [[Wisin & Yandel]], [[Melvin Martínez]], [[Servando y Florentino]] son solo dellos artistes que citaron, n'entrevistes o conciertos, a Frankie Ruiz como influencia musical. Los sos ésitos musicales, pimpana voz y carisma, dientro y fora del escenariu, fixo posible que'l recordáu "''Pá del Salsa''", gánese'l ciñu de la xente que sigue la so música. Col pasar de los años, Frankie Ruiz recibió homenaxe per parte de la xente: * El '''Palaciu de Recreación y Deportes''' allugáu en [[Mayagüez, Puertu Ricu]], cuenta con una zona acústica esterior llamada ''Concha Acústica Frankie Ruiz''.<ref>{{cita web |url=http://www.mayaguezdefiesta.com/index.php/ruta-yagueka/167-ruta-yagueeka|títulu=Mayaguez de fiesta(Frankie Ruiz homenaxes)}}</ref> *El cantante [[Cheo Feliciano]] homenaxó a Frankie interpretando'l cantar «El Camioneru» pal so álbum ''Una Voz Mil Recuerdo'' de 1999. * Nel añu 2000, apaez de manera póstuma nel álbum d'estudiu ''El Terrorista De La Llírica'' del raperu y reggaetonero [[Eddie Dee]] cantando los coros del cantar "Quiero", la so voz foi sacada del cantar "Quiero enllenate" del álbum ''Voi Pa' Enriba'' de 1987. * El [[cantante]] [[puertorriqueñu]] [[Jerry Rivera]], llanzó'l 2003 "''Cantar al mio Ídolu ... Frankie Ruiz''", álbum que tien na portada a Frankie Ruiz acompañando a un mozu Jerry Rivera de 13 años, el mentó nuna entrevista, lo siguiente: "Yo taba col mio pá n'Isla Verde y él (Frankie Ruiz) taba presentándose. Como tou rapazu traviesu, terminé nel escenariu con él. Fixi unos coritos y tomé una semeya. Te xuro que yo sentía como si tocara'l cielu. Dempués, colos años fiximos Cantar al mio ídolu...Frankie Ruiz".<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/jerry-rivera-solo-piensa-en-ti|títulu=Jerry Rivera entrevista, fala de Frankie Ruiz}}</ref> * Nel 2004 salió a la venta otru álbum tributo llamáu ''Va por Ti, Frankie'', este foi un conciertu nel que participaron: [[Tommy Olivencia]], [[Adalberto Santiago]], [[Paquito Guzmán]], [[Luis Enrique (cantante)|Luis Enrique]], [[Lalo Rodríguez]], [[Servando y Florentino]] y más artistes.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/va-por-ti-frankie!-mw0000327686|títulu=Álbum Va por ti, Frankie en AllMusic}}</ref> * Nel 2009, entamóse la xira "Recordando al Pá del Salsa: Frankie Ruiz", na que participaron salseros como [[Viti Ruiz]], [[Héctor Tricoche]], [[Tito Rojas]], [[Rei Sepúlveda]], [[Charlie Cruz]] y [[Frankie Negrón]].<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/musica/130531/charlie-cruz-rinde-tributu-a-frankie-ruiz|títulu=Charlie Cruz rinde tributu a Frankie Ruiz(xira "Recordando al Pá del Salsa")}}</ref> * Pal añu 2012, realizar en Puertu Ricu y de manera póstuma'l ''Día Nacional del Salsa'' n'homenaxe a Frankie Ruiz.<ref>{{cita web |url=http://www.radioelsalsero.com/2012/03/resume-del-dia-nacional-de-la-zalsa.html|títulu=Dia Nacional del Salsa a Frankie Ruiz}}</ref> * El salseru [[boricua]] [[Charlie Cruz]], tamién rindió tributu nel 2013, al interpretar nel so discu ''Buelgues'', cuatro tarrezas inéditos, que taben supuestos a salir nel últimu álbum de Frankie Ruiz, "''Que Siga la Fiesta''" pa 1998, el señaló nuna entrevista: "Siempres foi la mio inspiración y el mio cantante favoritu per munchos años. Ye una bendición que me presentaren esti proyeutu".<ref>{{cita web |url=http://www.eldiariony.com/2013/05/30/charlie-cruz-llanza-tributu-a-frankie-ruiz-video/|títulu=Charlie Cruz llanza tributu a Frankie Ruiz}}</ref> * [[Jerry Rivera]] y [[Julio Voltiu]] interpretaron la tema ''La mio Llibertá'' y nun conciertu mentaron que foi un pequeñu homenaxe al artista que siguieron por enforma tiempu, en referencia a Ruiz. * Frankie Ruiz Jr., fíu del recordáu "''Pá del Salsa''", sígue-y los pasos yá que ye cantante y n'ocasiones realiza homenaxes al so padre. Tamién canta mueyu. == Discografía == {{AP| Discografía de Frankie Ruiz}}<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia1.aspx|títulu=Discografia de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia2.aspx|títulu=Compilaciones y Otres Grabaciones de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia1.aspx|títulu=Frankie Ruiz Discografía 1}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia2.aspx|títulu=Frankie Ruiz Discografía 2}}</ref> === Álbumes d'estudio === {{Columnes}} ;Con Charlie López * 1971: ''Charlie López y l'Orquesta Nueva'' ;Con Orquesta La Solución * 1979: ''Roberto Rivera y la Solución''<br /> (reeditáu como ''Frankie Ruiz y la Solución'')<ref name="frankieruizylasolucion"/> * 1980: ''Orquesta La Solución'' ;Con Tommy Olivencia * 1981: ''[[Un Triángulu de Trunfu]]'' * 1983: ''Canten: Frankie Ruiz y Carlos Alexis'' * 1985: ''Celebrando Otru Aniversariu'' {{Nueva columna}} ;Como solista * 1985: ''[[Solista... Pero Non Solo]]'' * 1987: ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'' * 1988: ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]]'' * 1989: ''[[Más Grande Que Nunca]]'' * 1992: ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'' * 1993: ''[[Puertu Ricu Soi To]]'' * 1994: ''[[Mirándote (álbum)|Mirándote]]'' * 1996: ''[[Tranquil (álbum)|Sele]]'' |} === Álbumes especiales === {{Columnes}} ;Collaboraciones * 1981: «Viaxera» <small>(con [[Tommy Olivencia]])</small> del álbum ''Primer Conciertu de la Familia TH'' * 1983: «Que Se Muerran D'Envidia» <small>(con [[Tommy Olivencia]])</small> del álbum ''Segundu Conciertu de la Familia TH'' * 1998: «Una Cara Guapa» <small>(con [[Viti Ruiz]])</small> - del álbum ''Una Cara Guapa'' ;Otres grabaciones * 1996: «[[(I Can't Get Non) Satisfaction]]» del álbum ''La Rodven Machine - Caliente'' * 1998: «Vuelvo Nacer» del álbum recopilatorio ''[[Nacencia Y Alcordances]]'' * 2003: «Que Siga La Fiesta» del álbum recopilatorio ''Ésitos Eternos'' |} === Álbumes en direutu === {{Columnes}} ;En direuto * 2000: ''Salsa Live, Vol. 1'' |} === Álbumes recopilatorios === {{Columnes}} ;Compilaciones * 1987: ''Historia Musical De Frankie Ruiz'' * 1992: ''La Historia Continua'' * 1992: ''Realcuentru'' * 1995: ''Oru Salsero: 20 Ésitos Vol.1'' * 1996: ''Oru Salsero: 20 Ésitos Vol.2'' * 1996: ''Show (Edición Especial)'' * 1997: ''Coleición La mio Hestoria'' * 1998: ''[[Nacencia Y Alcordances]]'' * 1998: ''Serie 32'' * 1999: ''Frankie Ruiz: La Lleenda'' * 1999: ''Serie Platino'' {{Nueva columna}} * 2000: ''La Sensación de Frankie Ruiz'' * 2000: ''Lleendes D'El Salsa - Frankie Ruiz'' * 2002: ''Edición Llindada: Frankie Ruiz'' * 2003: ''Ésitos Eternos'' * 2006: ''Puru Salsa: Frankie Ruiz'' * 2007: ''La Hestoria... Los mios Ésitos - Frankie Ruiz'' * 2008: ''Frankie Ruiz: The Greatest Salsa Ever, Vol.1'' * 2008: ''Frankie Ruiz: The Greatest Salsa Ever, Vol.2'' * 2008: ''Serie Cinco Estrelles d'Oru - Frankie Ruiz'' * 2008: ''El Papa D'El Salsa'' * 2012: ''Frankie Ruiz - La mio Xeneración, Los Clásicos'' * 2013: ''Frankie Ruiz – 25 Ésitos'' {{Final columnes}} == Videografía == === DVD === * ''Frankie Ruiz: La Lleenda'' (1999) === Videos musicales === *1993: «Fáltesme» *1994: «Mirándote» *1996: «Ironía» *1998: «Vuelvo Nacer» == Bibliografía == * ''Frankie Ruiz: La Lleenda D'Un Sonero'' (1999) * ''"Vuelvo Nacer", ¡Que Ricu!'' (2002) == Referencies == {{llistaref|3}} {{llistaref|group=n.}} == Enllaces esternos == * [http://www.salsaengrande.com/frankie-ruiz/ * [http://salsaclasica.com/frankieruiz/indice.asp Frankie Ruiz en Salsa Clásicu] * [http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz.aspx Frankie Ruiz en old.latinastereo.com] * [http://salsaclasica.com/frankieruiz/discography.asp Discografía Completa] * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=6868437 Frankie Ruiz (1958 - 1998)] en [[Find a Grave]] ([[idioma inglés|inglés]]] {{NF|1958|1998|Ruiz, Frankie}} {{Tradubot|Frankie Ruiz}} [[Categoría:Artistes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Artistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Músicos y músiques de Puertu Ricu]] [[Categoría:Músicos y músiques d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes de Nueva Jersey]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Direutores d'orquesta de Puertu Ricu]] [[Categoría:Direutores d'orquesta d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Compositores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Compositores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] rxko8iqzr6q7q9xcdcth4psz5xdwdvu 3713314 3713277 2022-08-25T10:12:20Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''José Antonio Torresola Ruiz''' {{nym}}, conocíu artísticamente como '''Frankie Ruiz''', foi un [[cantante]], [[compositor]] y [[direutor musical]] de [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] d'[[Estaos Xuníos]] d'ascendencia [[puertorriqueñu|portorricana]]. Ye unu de los más grandes esponentes de la salsa, cuantimás del xéneru [[Salsa románticu|románticu]], el so carisma nel escenariu, estilu, personalidá ya inconfundible voz fizo que se ganara'l ciñu y el respetu de la xente y que la so carrera rellumara nos [[años 1970]], [[años 1980|1980]] y [[años 1990|1990]], dexando una gran buelga na [[música llatina]]. Conocíu nel mundu artísticu como "El Pá del Salsa", "El Loquito" y "El Tártaru del Salsa". Tuvo tres hermanos llamaos ''Juan Félix Ruiz'' '''(Junito Ruiz)''', ''Víctor Pinto Ruiz'' '''(Viti Ruiz)''' y '''Nelson Ruiz'''. Empecipió como cantante na orquesta de Charlie López cantando les temes «Borinquen» y «Salsa Bonu», esti postreru de la so autoría. Depués integró [[Orquesta La Solución|La Solución]] de Roberto Rivera, con ellos grabó dos álbumes y empezó a ganar fama internacional coles temes «La Rueda», «La Fiesta nun ye Pa Feos», «La Vecina» y más. Dende 1981, pasó a formar parte de la orquesta de [[Tommy Olivencia]], "''La Primerísima''", grabando tres álbumes con cantares como «Primero Fui Yo», «Viaxera», «Como Lo Faen», «Pancuco», «Duldar» y otres, onde confirmaría la popularidá ganada unos años tras. Pa 1985 vuélvese cantante solista y graba pal sellu [[Rodven Records|TH Rodven Records]], álbumes como ''[[Solista... Pero Non Solo]]'', ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'', ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'', ''[[Puertu Ricu Soi To]]'' y más; onde llogró diversos premios y la reconocencia mundial. Les temes «La Cura», «Voi Pa' Enriba», «Ironía», «La mio Llibertá», «Mirándote», «Pa Date Fueu» son solo dalgunos de los sos ésitos como solista. En 1998, publicóse'l so senciellu «Vuelvo Nacer» y dirixó la producción musical del so hermanu [[Viti Ruiz]], ''Una Cara Guapa'' collaborando na tema homónima del álbum. La so última apaición pública foi nel [[Madison Square Garden]], el 11 de xunetu d'esi añu onde participó'l so hermanu [[Viti Ruiz]] y amigos como [[Héctor Tricoche]], [[Tito Nieves]], Los Hermanos Moreno y más artistes. Finó'l 9 d'agostu de 1998, en [[Nueva Jersey]] a los 40 años d'edá por cuenta de la [[cirrosis hepática]] que-y aquexaba dende diba un tiempu.<ref name="youtube_1">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BGMT5Oea-PE|títulu=DOCUMENTAL FRANKIE RUIZ - DIA NACIONAL DE LA SALSA 2012 (Min 8:40)}}</ref><ref name="youtube_2">{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=B2ZLw4hszzg|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Min.7:55}}</ref> El so cuerpu fuelga anguaño nel [[Fair Lawn Memorial Cemetery]] en [[Paterson]], [[Nueva Jersey]], a pocos metros del so hermanu Junito Ruiz, fináu en 1995.<ref>{{cita web |url=http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=6868437|títulu=Frankie Ruiz en findagrave.com}}</ref> == Biografía == === Primeros años y entamos na música (1958-1973) === '''Frankie Ruiz''' nació'l 10 de marzu de 1958 nel [[Saint John Hospital]] de [[Paterson]], [[Nueva Jersey]], en dellos testos puede atopase que'l so verdaderu nome foi ''José Antonio Ruiz Negrón'', yá que creció colos apellíos de los sos güelos, Emilio Ruiz y Concepción Negrón, dos puertorriqueños que lo roblaron cuando la so ma Hilda Estrella Ruiz, con tan solo 15 años, tener con un señor llamáu Francisco Torresola, qu'abandonó a Frankie al nacer,<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Cronologia.aspx|títulu=frankie ruiz cronoloxía en latinstereo.com}}</ref> el so hermanu, Víctor Rolando Pinto Ruiz, más conocíu como [[Viti Ruiz]] cuenta nuna entrevista, que la so güela xunto a la so madre fueron quien criaron a Frankie: {{cita|"Porque'l mio ma tener cuando tenía 15 años, por eso caltuvo l'apellíu Ruiz, porque ella yera menor. Tenemos l'apellíu de la nuesa madre "Ruiz" porque ella foi la que nos crio a Frankie, Junito y a mi, ella fixo de padre y de madre y quiero que-y dean l'honor a la mio madre Hilda Estrella Ruiz".|Viti Ruiz falando sobre la crianza de Frankie.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=A073Ajj3oIo|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 7 Min.1:15}}</ref>}} Viti Ruiz tamién menta que Frankie empezó a cantar boleros y a tocar los cazos de la güela a los siete años, mientres el so hermanu Junito Ruiz tocaba les tumbadoras: {{cita|"Frankie se crio nos [[Nueva Jersey|nuyores]], cuando la [[Fania All-Stars|Fania]] taba nel so apoxéu. Esa vena, con eso nacimos… Nel parque Roberto Clemente de Paterson, New Jersey, los domingos faía rumba y tolos díes ensayábase, yera sabrosu".|Viti Ruiz falando sobre los primeros años de Frankie.<ref>{{cita web |url=http://www.mayaguezsabeamango.com/archivos/histories-final/274-frankie-ruiz|títulu=historia de Frankie Ruiz-mayaguezsabeamango.com}}</ref>}} Frankie asistió a la [[25 School]] en [[Paterson]], gustába-y el [[baloncestu]], el [[béisbol]] y entreteníase viendo televisión. Pero la percusión y l'interpretación de boleros yeren la so gran pasión. Dende'l so niñez empieza a cantar [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] y demuestra un talentu precoz que lo ayuda a entrar en rellación con músicos profesionales. Dende los siete años empieza cantando na escena llocal y pa esa dómina yá escuchaba la música d'[[Ismael Rivera]] con Cortixu y tamién a los mozos Héctor Lavoe, Ismael Miranda, [[Ismael Quintana]] y más salseros de la dómina, estos influyeron na so carrera como cantante. Con 9 años, tuvo la so primer oportunidá profesional en cantando con [[Johnny Albino]] (primer voz de [[Los Panchos]] y del [[Trío San Juan]]) nel club Montecarlo de Nueva Jersey.<ref name="La Lleenda">Frankie Ruiz La Lleenda d'un Sonero (Llibru Biográficu Ilustráu de 34 páxines)</ref> El so precoz talentu pa la música, nesi entós la percusión, fizo que Frankie fuera xubíu como convidáu a la tarima nuna presentación de [[Tito Puente]], ende llegó a impresionar al reconocíu ''Rei del Timbal'', polo qu'esti regaló-y los sos timbales.<ref name="La Lleenda"/> Una nueche de 1969, Frankie asistió a Minar Bar d'[[Union City (Nueva Jersey)|Union City]] para audicionar como bongosero nun ensayu pa la Orquesta Nueva del pianista Charlie López, pero ante l'ausencia de la voz principal d'esta orquesta, llogra la so oportunidá como cantante interpretando la tema ''Muñeca'' compuestu por [[Eddie Palmieri]] y orixinalmente cantáu por [[Ismael Quintana]]. Tres esto, Charlie asitiar como cantante de la banda, empecipiando asina la so carrera musical.<ref name="La Lleenda"/> En 1971 y con 13 años, Frankie al llau de ''Charlie López y l'Orquesta Nueva'', graba en [[45 RPM]] les temes «Borinquen» y «Salsa Bonu» (únicu cantar compuestu por Frankie a lo llargo de la so carrera), en dambes temes non solo canta, sinón tamién fai coros y toca maraques. Pa 1972, Frankie solo algamó a completar la secundaria, encegoláu, introducir al mundu de la música a tiempu completu presentándose con "La Orquesta Nueva" a lo llargo de 1972 y 1973; a l'agrupación de Charlie López resultóse-y difícil consiguir un contratu de grabación, debíu al boom musical de la [[Fania All Stars]], pero la orquesta permaneció xunida tocando en dellos centros nocherniegos.<ref name="La Lleenda"/> === Viaxe a Puertu Ricu y etapa con Orquesta La Solución (1974-1980) === En 1974, camudar xunto a la so madre y hermanu Viti a [[Puertu Ricu]], estableciéndose na residencia de la so güela nel barriu Balboa de [[Mayagüez]]. Col tiempu convertir en fíu de la ciudá (a pesar de ser de Nueva Jersey).<ref>{{cita web |url=http://www.elnuevodiario.com.ni/turismo/355382-mayaguez-sultana-oeste/|títulu=Frankie Ruiz en Mayagüez-elnuevodiario.com.nin}}</ref> Ente 1975 y 1976, Frankie integró los grupos "La Dictadura" y "La Moderna Vibración", en dambes agrupaciones realizó funciones de corista y cantante.<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz.aspx|títulu=Salseru del mes: "Frankie" Ruiz El Pá del Salsa}}</ref> [[Ficheru:Orq. La Solucion with Frankie Ruiz.jpg|thumb|250px|[[Orquesta La Solución]] con Frankie Ruiz.]] Ye en [[Puertu Ricu]], onde Frankie Ruiz consolida la so carrera musical integrando en 1977 la [[Orquesta La Solución]] de Roberto Rivera onde s'atopa como cantante co-líder con tan solo 19 años; la so madre Hilda Estrella yera una fanática del grupu y sofitó a Frankie cola so idea d'integrar esta agrupación.<ref name="La Lleenda"/> {{cita|"''La so ma (Hilda Estrella Ruiz) acompañar a un baille, presentar y pidióme que lo dexara cantar. Yo díxi-y que nun se podía porque'l nene nun sabía los númberos de la Solución, pero aportunó tanto la señora que la dexé engatar nos coros. Cuando yo escuchar gustóme enforma'l timbre y la tonalidá de la so voz. Dende esi día quedar con nós''".|Roberto Rivera nuna entrevista sobre como conoció a Frankie Ruiz.<ref name="lasolucion">{{cita web |url=http://www.mayaguezsabeamango.com/histories/historias-final/161-la-solucion|títulu=La Solución, salsa mayagüezana}}</ref>}} Con [[Orquesta La Solución|La Solución]] graba la so primer producción, ''Roberto Rivera y La Solución'' publicáu en 1979 so la producción de Rafael Viera "La Enciclopedia del Salsa" pa la compañía discográfica Performance Records, siendo reeditáu darréu como ''Frankie Ruiz y La Solución'', por cuenta de la rápida fama que Frankie Ruiz taba llogrando.<ref name="frankieruizylasolucion">{{cita web |url=http://fevmusical.blogspot.pe/2013/10/1979-roberto-rivera-y-la-solucion.html|títulu=1979 - Roberto Rivera y La Solucion (Performance)}}</ref> Esti álbum foi remasterizado y volvió ser publicáu nel añu 1996 col títulu de ''Salsa Bonu''. En 1980 publicóse'l so segundu álbum ''Orquesta La Solución'', esti discu, al igual que l'anterior convertir nun ésitu, destacando les temes «La Fiesta Nun Ye Pa Feos», «Salsa Bonu» (orixinalmente grabáu en 1971 con ''Charlie López y l'Orquesta Nueva''), «''Dixebremos Les nueses Vides''», «''La Vecina''» y «''La Rueda''»; con estos cantares empezó a ganar fama internacional, empecipiando viaxes alredor del mundu promocionando dambos álbumes. Nesi mesmu añu (1980) y viviendo en Mayagüez, Hilda Estrella y Viti Ruiz sufren un accidente automovilísticu onde la madre del salseru pierde la vida. Tres la inesperada muerte de la so madre Hilda Estrella, Frankie introducir al mundu de les drogues, esti sucesu foi una de les desgracies que más dolor trescaló na vida del cantante.<ref>{{cita web |url=http://www.univision.com/musica/recordaren-al-fináu-salseru-boricua-frankie-ruiz-el-papa-de-la-salsa|títulu=Recuerden al salseru boricua Frankie Ruiz en univision.com}}</ref><ref name="La Lleenda"/> L'estilu de Frankie foi tan esitosu que l'otru cantante de "La Solución", [[Jaime “Megüi” Rivera]], cantó la tema «Una Canita Al Aire» al estilu de Ruiz, nel álbum tituláu ''¡La Solución!,'' pal sellu [[LAD]] nel añu 1981. Munchos piensen que ye Frankie quien canta dicha cantar, yá que la so semeya apaez na portada posterior del [[LP]], pero la verdadera razón ye que la compañía llanzó irresponsablemente la portada cola semeya de Frankie Ruiz; él taba supuestu a cantar nesti álbum pero nun lu fixo yá que, según cuenta Roberto Rivera, Frankie empezó a tomar atribuciones de "direutor d'orquesta" polo que foi dixebráu de dicha agrupación:<ref>{{cita web|url=http://especiales.primerahora.com/frankieruiz/eleternopapadelasalsa.php#|títulu=primerahora.com Frankie Ruiz(Entamu)|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120625063850/http://especiales.primerahora.com/frankieruiz/eleternopapadelasalsa.php|fechaarchivu=25 de xunu de 2012}}</ref> {{cita|"''Había enforma trabayu y Frankie tenía moliciones de ser solista, entós quería faelo a la so manera, dirixir él la orquesta y eso nun podía ser. Entós falóse cola compañía, dixebrámonos ya incorporamos a Papo Sánchez a La Solución con Megui Rivera, el mio hermanu qu'antes tocaba congues y pegó La Canita al Aire''".|Roberto Rivera nuna entrevista sobre como Frankie Ruiz dixebrar de [[Orquesta La Solución|La Solución]].<ref name="lasolucion"/>}} === Etapa con Tommy Olivencia y la so orquesta (1981-1985) === [[Ficheru:Tommy Olivencia & Frankie Ruiz.jpg|thumb|left|250px|Frankie Ruiz con [[Tommy Olivencia]] depués d'una presentación en [[Mayagüez, Puertu Ricu]] (1996).]] Yá en 1981, ingresa a la reconocida orquesta de [[Tommy Olivencia]]: La Primerísima, grabando'l discu ''[[Un Triángulu de Trunfu]]'' al llau del cantante [[Carlos Alexis]], cuntando colos arreglos de Ray Santos y Máximu Torres; nesti álbum destaquen los cantares «Fantasía d'un Carpinteru», «Primero Fui Yo» y «Coses Natives», na voz de Frankie Ruiz ente que «Misteriosa Muyer» y «Los Golpes Enseñen» son cantaos por Carlos Alexis. Ente 1981 y 1983, el sellu musical [[Rodven Records|TH Rodven]] publicó dos discos titulaos ''Primer Conciertu de la Familia TH'' y ''Segundu Conciertu de la Familia TH'', que cuntó colos meyores artistes del sellu discográficu. La orquesta de Tommy Olivencia interpretó les temes Viaxera» y «Que Se Muerran d'Envidia» respeutivamente, na voz de Frankie Ruiz. Estes temes convirtiéronse rápido n'ésitos musicales. En 1983, Olivencia publica'l [[LP]] tituláu ''Canten: Frankie Ruiz & Carlos Alexis'', del cual esprender los ésitos «Como Una Estrella», «Non Que Non» y «''Cómo Lo Faen''» d'autoría del reconocíu cantante y [[compositor]] [[boricua]], Raúl Marrero. Pa 1985, llanza l'álbum ''Celebrando Otru Aniversariu'' con temes como «Pancuco», «Te Toi Estudiando», «Alloñar De La mio», el merengue «Aha-Uhum» y Duldar», siendo esta postrera la que más ésitu consiguió. En 1986, publicóse l'álbum ''Ayeri, Güei, Mañana y Siempres'', que ye cantáu por [[Héctor Tricoche]] y [[Paquito Acosta]], esti álbum taba supuestu a ser cantáu por Frankie Ruiz y los otros artistes mentaos, pero Frankie empecipió la so carrera como solista un añu antes. Inclusive se diz que los cantares yá taben grabaes cola voz de Frankie, pero preferir a les nueves voces col fin de promocionar dichu álbum; en dellos videos puede vese a Frankie cantando la tema «Fiesta de Besos» que nel álbum ye interpretáu por Héctor Tricoche.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/ayeri-güei-manana-y-siempres-mw0000121213|títulu=álbum ayeri, güei, mañana y siempres en allmusic.com}}</ref> === Etapa como solista (1985-1998) === ==== 1985-1989: Primeros discos como solista y consagración ==== En 1985 vuélvese solista y graba pal sellu TH Rodven, el so primer discu ''[[Solista... Pero Non Solo|Solista...Pero Non Solo]]'', esti asítiase nos meyores llugares de los hits puertorriqueños y llatinoamericanos con toes los cantares del álbum, d'acá destaquen temes como «Agora tócame a mi», «Esta cobardía», «''Tu con él''» y «La Cura escritu por [[Tite Curet Alonso|"Tite" Curet Alonso]]. Frankie Ruiz convertir nel primera artista en solitariu n'algamar el númberu unu na [[llista d'ésitos musicales]] de la revista americana [[Billboard]] col so álbum debú ''[[Solista... Pero Non Solo]],''<ref>{{cita web |url=https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_number-one_Billboard_Tropical_Albums_from_the_1980s|títulu=wikipedia n'inglés Tropical Albums(Frankie Ruiz)}}</ref> en 1986 gana'l títulu de "Meyor Discu" nos [[Premios Billboard de la música llatina|Latin Music Awards de Billboard]], convirtiéndose n'unu de los discos llatinos más vendíos de los años 1980. En 1987 confirma'l so ascensu col álbum ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'', del que se vienden 300&nbsp;000 exemplares nos [[Estaos Xuníos]] y [[Puertu Ricu]], hasta cruciar l'[[Océanu Atlánticu|Atlánticu]] pa sonar n'[[España]] col mundialmente conocíu «Esnúdate Muyer», esti álbum convertir nun ésitu nes llistes tropicales al igual que lu fixo l'álbum anterior. Frankie ye escoyíu artista del añu 1987 pola revista [[Billboard]] na categoría ''Tropical/Salsa'' (anguaño conocíu como Tropical Songs y Tropical Albums). Un añu más tarde, publicóse l'álbum ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]]'', discu nel que, pa munchos críticos, empezó a proyeutar l'escenariu de desorde y desconciertu qu'allugaba la vida del artista pol usu del alcohol y les drogues. Pa 1989 Frankie traviesa un problema xudicial que lu lleva a prisión, nesi mesmu añu y tando na cárcel apaez l'álbum ''[[Más Grande Que Nunca]]'', que llega a los niveles más altos en venta, con hits como:"Deseyándote","Tu yes","Dexóme", ente otros; tamién se llega a llograr 200,000 ventes del álbum ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]].''<ref>{{cita web |url=http://www.americasalsa.com/biografias/frankie_ruiz.html|títulu=Frankie Ruiz biografias}}</ref> y cantares como:"Acostuméme","Di-y a él" y "Si te apurres a mi" asítiense como ésitos. ==== 1989-1992: Problemes xudiciales ==== [[Ficheru:Frankie Ruiz & Salsipuedes.jpg|thumb|left|255px|Frankie Ruiz (de camiseta negra) y la so orquesta "Salsipuedes".]] A finales de los 80 en 1989 esautamente, hubo una posa forzosa na vida y carrera de Frankie Ruiz al ser acusáu d'afrellar a un auxiliar de vuelu, nun vuelu domésticu nos Estaos Xuníos, por esta acusación enfrentó un xuiciu y foi topáu culpable. Nun sabía que cutir a un auxiliar de vuelu yera delitu federal, pol cual podía ser acusáu hasta de terrorismu, Tres esto foi sentenciáu a cuatro años de prisión en [[Tallahassee (Florida)]] Paralelu a esto, la so casa discográfica Rodven records llanzó'l so nuevu álbum, Más Grande Que Nunca, que contenía'l hit "Deseyándote". L'álbum algamo discu de platinum poles sos ventes lo cual ayudo a caltener a la so familia coles regalías. mientres taba na cárcel, Frankie cumplió'l procesu de desintosicación. Frankie llogró que la so estadía na cárcel nun fuera tan llarga faciendo que'l xuez determinara otra sentencia: que durmiera en llares de camín y que nel día trabaye en cuestiones comuñales, Al foi-y dexáu tornar a Puertu Ricu, temporalmente onde'l pudo volver grabar con Vinny Urrutia.. Mientres s'atopaba na cárcel, Frankie someter a un procesu de desintosicación y empezó a curiar el so cuerpu llevantando peses y alimentándose de manera saludable.<ref name="un nuevu frankie">[https://archive.is/20160327083409/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=67723&year=1992&month=10 UN `NUEVU' FRANKIE RUIZ en adendi.com] El Nuevu Día</ref><ref name="frankie 90">[https://archive.is/20160327083316/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=61590&year=1992&month=3 FRANKIE RUIZ: A LA OPORTUNIDÁ DE LA SO VIDA en adendi.com] El Nuevu Día</ref> Él tamién empezó a dar clases de percusión a dalgunos de los internos.<ref name="frankie 90"/> Más tarde dexóse-y tornar a [[Puertu Ricu]], lo que-y dexó faer unes grabaciones.<ref name="un nuevu frankie"/> En marzu de 1992, empecipióse'l procesu de lliberación de Frankie, los meses finales de la so sentencia cumplir nun centru de tratamientu en [[Trujillo Alto]], ente que él empezó a trabayar con Vinny Urrutia na so próxima producción.<ref name="frankie 90"/> Sicasí, en xunu, foi devueltu a la prisión de [[Tallahassee (Florida)|Tallahassee]] anque salió rápido. Averándose a la so lliberación, Ruiz quería proyeutar una imaxe distinta y satisfaer a les sos fans. En prisión creó un grupu de salsa llamáu "Salsipuedes", por cuenta de la so gran fama y a la cantidá de llatinos que s'atopaben en prisión, foi reconocíu.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BpGxhIKcn1g|títulu=Entrevista a Frankie Ruiz Despues De Salir De La Carcel 92}}</ref> {{cita|Tengo una bandita nel penal. A munchos enseñé-yos a tocar la percusión. Los díes feriaos axuntamos. Quiérenme enforma, ye como si yo fuera un dios pa ellos|Frankie Ruiz sobre la so agrupación musical creada na cárcel.<ref name="frankie 90"/>}} ==== 1992-1996: El Regresu y años de gloria ==== El so contratu con [[Rodven Records|TH-Rodven]] expiró mientres el so tiempu en prisión, pero per alcuerdu de dambes partes, amplióse'l contratu y Frankie volvió roblar cola discográfica.<ref name="Vuelve'l Sonero">[https://archive.is/20160327083444/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=61255&year=1992&month=3 VUELVE EL SONERO FRANKIE RUIZ] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> El so productor Vinny Urrutia completó los arreglos pa una serie de cantares, incluyendo «Fálame», «Amor a medies», «Soi Culpable», «Obsesión», «Suañu Dormíu», «Ella Tien que Saber que ye Ella», «Soledad» y «Nos Sorprendio l'Amanecer», que sirviría como base pal siguiente álbum de Ruiz. El miércoles 29 d'abril de 1992, salió de prisión y darréu viaxó al estudiu del so productor Vinny Urrutia, ''V.O. Recordings Studios'' en [[Carolina, Puertu Ricu]]. Dos meses dempués sale l'álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'',<ref name="La Lleenda"/> con cantares que rellaten la so estadía en prisión, esti álbum cunta con un gran conteníu social, la dedicatoria del discu diz lo siguiente: {{cita|''Dedico esti discu a la mio querida familia, al mio pueblu y bien especialmente a la mio xente d'adientro. A tola mocedá polo xeneral... tenemos d'afitar metes na vida y lluchar con tesón p'algamar, van presentase obstáculo pero cola nuesa mente bien clara y positiva vamos llograr salvanos y siguir escontra alantre, nun dexen que nada tronce les sos vides, a los que por una o otra razón nun topen teníu la oportunidá de desenvolvese como ciudadanos de provechu a la comunidá, encamiénto-yos a superase.'' ''Piensa que güei ye'l to día pa lluchar, vencer, reparar y amar.'' ''Quierlos Frankie Ruiz''|Dedicatoria de Frankie Ruiz na contraportada del álbum [[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]].<ref>{{cita web |url=https://lh5.googleusercontent.com/-P-0SEByE1fk/TYOayUDQHGI/AAAAAAAAGY8/FjyozeHLrJA/s1600/1992.Frankie+Ruiz+-+La mio Llibertá Trasera.jpg|títulu=Contraportada de La mio Llibertá}}</ref>}} L'álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'' atropó una preventa de cuasi 50 mil unidad, con temes rellacionaes a la so estadía en prisión.<ref>[https://archive.is/20160327083553/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=72337&year=1992&month=6 "Vivencial" Ruiz en adendi.com] El Nuevu Día</ref> Los cantares promocionales del álbum, «Baillando» y «La mio Llibertá», algamaron la posición diez na llista d'ésitos musicales de la revista Billboard na categoría ''Hot Latin Songs'';<ref>{{cita web |url=http://www.billboard.com/artist/302409/frankie+ruiz/chart|títulu=Frankie Ruiz chart billboard}}</ref> ente que «Baillando» foi nomáu na categoría de ''cantar tropical del añu'' nos [[Premiu Lo Nueso]] de [[1993]].<ref>[https://books.google.com.mx/books?id=0w8EAAAAMBAJ&pg=PA10&dq=non+se+el to+lluis+miguel&hl=es-419&sa=X&ei=_PzlUJ3QOcKsjALfhYEQ#v=onepage&q=non%20se%20el to%20lluis%20miguel&f=false Revista Billboard del 13 de marzu de 1993] Páxina web n'inglés; Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> La compañía [[Rodven Records|TH-Rodven]] apúrro-y un [[Discu de Platín]] a Frankie Ruiz por vender más de 100.000 copies del álbum ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'', superando a artistes como [[Sergio Vargas (cantante)|Sergio Vargas]], [[Gilberto Santa Rosa]], Xavier, [[Juan Luis Guerra]], [[Jerry Rivera]] y [[Rey Ruiz]].<ref>[https://archive.is/20160327082844/http://www.adendi.com/archivo.asp?num=93082&year=1992&month=12 RUIZ PRIMERO EN BILLBOARD] Consultáu'l 23 de marzu de 2016.</ref> Nesi tiempu, Frankie espresó'l so interés n'ayudar a la xente con problemes de drogues, ufiertando conferencies en [[Llares CREA]] , una cadena de centros de tratamientu d'adicción a les drogues con sede en [[Puertu Ricu]].<ref name="un nuevu frankie"/> En 1993 publicóse ''[[Puertu Ricu Soi To]]'',<ref name="Vuelve'l Sonero"/> equí destáquense les temes «La to Vuélveme Llocu», «Puertu Ricu» y Fáltesme». Pa 1994 sale ''[[Mirándote (álbum)|Mirándote]]'', les temes «Mas Allá de la Piel», «Nun Duldar de La mio», «Tenete», «La Que Me Quitar y Nun Me Da», «Obsesión», «Por amate Tantu» y «El mio Formula d'Amor devolviéronlo a les primeres posiciones de les llistes llatines; «Mirándote» algamó la posición númberu unu na llista d'ésitos musicales [[Billboard]] na categoría ''Tropical Songs''.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/frankie-ruiz-mn0000169578/awards|títulu=Frankie Ruiz en allmusic.com}}</ref> Yá en 1995, Frankie realizó presentaciones en diversos países del mundu, pero una vegada más empezó a abusar de les drogues y l'alcohol. El 14 de febreru de 1996, Frankie presentar nel [[Madison Square Garden]] celebrando'l [[día de San Valentín]]. Nesi mesmu añu, graba'l cantar «[[(I Can't Get Non) Satisfaction]]» de los [[Rolling stones|Rolling Stones]] en versión salsa pal discu ''[[La Rodven Machine Caliente]]'' y tamién publica l'álbum ''[[Tranquil (álbum)|Sele]]'' onde llogró una nueva reconocencia nos ''Latin Music Awards de Billboard de 1997''. === Últimos años y Fallecimientu (1996-1998) === ==== 1996-1997: Problemes de salú ==== Los problemes que tuvo col alcohol y les drogues fixeron que la so salú viérase afeutada dende finales de 1996, el so fégadu empezó sufrir problemes dando llugar a una hospitalización y darréu a una coma temporal, mientres el cual les sos cuerdes vocales estropiar tres un procesu de intubación.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer">"Vuelvo Nacer", ¡Que Ricu!</ref> Endelgazó y perdió les sos enerxíes polo que tuvo que ser internáu en diversos hospitales d'[[Estaos Xuníos]]. Nun principiu Ruiz yera incapaz de falar y taba esmolecíu pola so carrera.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> El salseru mentó en delles entrevistes indignar que taba al oyer rumores alrodiu del so salú. {{cita|''Toi bien disgustáu. Nun sé por qué equí a los artistes de la Isla (Puertu Ricu), cuando pasa daqué, nun traten de pescudar lo que pasó en verdá. Tuvi problemes col fégadu. Eso saber tol mundu''.|Frankie Ruiz nuna entrevista (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} A entamos de 1997, Frankie dexa de dar conciertos pa faese cargu del so salú, yá n'abril d'esi añu, Frankie asistió a la Conferencia de Música Llatina y recibió un homenaxe, ellí comprometióse a endrechar la so vida ante una ensame que lu vio nun estáu de vulnerabilidá causada polos sos problemes de salú.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Nesi mesmu añu la salú de Frankie siguió menguando como productu del so estilu de vida, siendo diagnosticáu con [[cirrosis hepática]] n'avanzáu estáu, lo que traxo de resultes tres hospitalizaciones que s'enllargaron mientres meses y estendiéronse a lo llargo d'agostu.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Darréu foi internáu nun [[hospital]] de [[Miami]] por entueyos pulmonares pero les coses complicáronse y tuvo nuna coma temporal, obligándolo a alendar con una mázcara d'osíxenu.<ref>{{cita web |url=http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-737158|títulu=Lloru y música pa Frankie Ruiz-eltiempo.com}}</ref><ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> A pesar de lo dicho polos médicu, Frankie recuperóse ya introducióse na santería por encamientu d'un amigu que-y suxurió probar lo como una opción de cura al so salú.<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Anque s'atopaba llixeramente recuperáu, foi imposible realizar un [[tresplante de fégadu]] o daqué que pudiera salvar la so vida, yá que el so cuerpu nun soportaría dalgún tipu d'operación.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=FnYuI0eyy6s|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 1 (Min 2:35)}}</ref><ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=B2ZLw4hszzg|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 2 (Min 1:31)}}</ref> A mediaos de 1997, los xerentes de Frankie ufiérten-y presentase nuevamente y en [[payares]] d'esi añu, aceptó formalmente cantar nun llocal de [[North Bergen|North Bergen, Nueva Jersey]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> Magar, agora tenía una voz más aspra, l'actuación consideróse un ésitu y llueu empezó una xira en dellos clubes del [[Bronx, New York|Bronx]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> El restu del añu siguió dando presentaciones cola so orquesta y tamién, al llau de [[Tommy Olivencia]].<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=ve4bLvjN9iY|títulu=Frankie Ruiz Con Tommy Olivencia - Pancuco (En San Juan P.R 97)}}</ref> Pa finales de payares y depués d'una conversación con dellos amigos onde s'aldericó l'orixe de la vida y otres coses más, Frankie Ruiz convertir al [[cristianismu]].<ref name="frankie ruiz vuelvo nacer"/> ==== 1998: Últimes grabaciones y fallecimientu ==== Yá en 1998, viaxó a [[Puertu Ricu]] pa grabar un nuevu álbum con cantares que demostraríen la so nueva vida apurrida al [[cristianismu]] y temes de corte sensual (como los que lo llanzaron a la fama n'años anteriores), pero solo llegó a grabar tres canciones, esto por cuenta de la dificultá que tenía al cantar dada l'afección pulmonar qu'empezó a estropiar la so voz un añu antes. Unu de les temes foi «Vuelvo Nacer» qu'apaeció nel álbum ''[[Nacencia Y Alcordances]]''. Nesi mesmu añu, el cantante que yá yera consideráu fíu de la ciudá de Mayagüez, dirixó la orquesta de la producción musical de [[Viti Ruiz]], ''Una Cara Guapa''; equí Frankie Ruiz canta de volao al llau del so hermanu na tema homónima. En dambes temes, la so voz yá s'atopa cansada y nun ye la mesma que llogró la reconocencia mundial nos [[años 1970]], [[años 1980|1980]] y [[años 1990|90]]. El siguiría faciendo presentaciones cola so orquesta y el so hermanu Viti Ruiz, que cuntaben d'un gran aforu debíu al ciñu que-y teníen al cantante. La so última apaición pública foi nel [[Madison Square Garden]], el 11 de xunetu de 1998, nuna presentación qu'empezó a les 8:00 de la nueche y acabó a les 3:00 de la mañana. Equí tuvieron amigos como [[Viti Ruiz]], [[Héctor Tricoche]], [[Tito Nieves]], [[Frankie Negrón]], [[Los Hermanos Moreno]], [[Los Hermanos Lebrón]] y más salseros conocíos, nesti show Frankie recibió un homenaxe y solo pudo cantar la primer estrofa de la tema «Vuelvo Nacer», esta cantar terminar d'interpretar el so hermanu [[Viti Ruiz]].<ref>{{cita web |url=https://www.facebook.com/permalink.php?story_fbid=679314055442665&id=282535861787155|títulu=FRANKIE RUIZ FB trivia}}</ref> Permaneció hospitalizáu 25 díes antes del so fallecimientu nel [[Sammy Davis Junior National Liver Institute]], n'allegando a una cita médica dada l'anemia que carecía y pola cual precisó dos transfusión sanguínees. Tamién recibió un tratamientu de vitamines y tuvo en dieta, la salú del cantante yá se deteriorara nos últimos díes, anque en dellos momentos paecía ameyorar.<ref name="eltiempo"/> De magar, empieza a correr el rumor de que Frankie finara pero'l mesmu salió a desmentilo en delles ocasiones. Una emisora radial tresmitió una entrevista na que'l cantante dicía atopase bien:{{cita|''Siéntome perbién, yá nun par de díes toi na mio casa de nuevu y munches gracies a la mio fanaticada. Doilu gracies a Xesucristu y nun s'esmolezan que yo toi de lo más bien''.|Frankie Ruiz a una [[emisora radial]] de [[Nueva York]] pa 1998.<ref name="eltiempo">[http://www.eltiempo.com/archivo/documento/MAM-737158 eltiempo.com-Frankie Ruiz](archivu del 11 d'agostu de 1998)</ref>}} La nueche del llunes 3 d'agostu, dende'l [[University Hospital]] de [[Nueva Jersey]], el cantante que fizo baillar a muncha xente del mundu, Frankie Ruiz despidir de la so xente nun mensaxe tresmitíu por una emisora de Puertu Ricu:{{cita|"''Pal mio Puertu Ricu queríu: Quiero face-yos saber qu'ustedes, el mio Puertu Ricu queríu, fueron para mi una gran inspiración y que a pesar de ser como soi, llevar nel mio corazón. A les mios panes, a los mios amigos y a tolos mios seres queríos, querer enforma. Doi-yos les gracies per tol sofitu dau en tola mio carrera. Que tou Puertu Ricu ayudóme a tar nel visu del ésitu, que nun hai pallabres pa espresar tola mio allegría y tol mio agradecimientu. Gracies a toos aquellos que me sofitaron en tou momentu. Querer enforma. Suerte, que Dios bendicir y al mio llindu Puertu Ricu y a la mio bella xente del Barriu. Con ustedes voi nel corazón y con ustedes queda la mio música que ye lo más que pudi dalos. Gracies Puerto Ricu. Con ustedes de corazón y que viva la salsa y que suene'l timbal y nun pare de sonar. Querer enforma. Hasta depués''"|Frankie Ruiz a una emisora de Puertu Ricu (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} El domingu 9 d'agostu de 1998, fina nel [[University Hospital]] de [[Newark, Nueva Jersey]] a los 40 años d'edá por cuenta de la [[cirrosis hepática]] que-y aquexaba dende diba un tiempu.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=fH_n-2EQRm8|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 4 (Min 3:46)}}</ref><ref name="youtube_1"/><ref name="youtube_2"/> La so esposa Judith Ruiz cuntó nuna entrevista que Frankie Ruiz tuvo arrodiáu de los sos familiares y amigos al momentu de la so muerte, tamién mentó que se foi en paz, morrió tranquil. [[Ficheru:Grave of Frankie Ruiz.jpg|thumb|Balta de Frankie Ruiz nel campusantu Fair Lawn Memorial de [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson]].]] Los restos del cantante fueron velaos en priváu en [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson, Nueva Jersey]] y depués fueron llevaos a la funeraria Ortiz, nel [[Bronx]], por que'l públicu pudiera despidise del cantante.<ref>{{cita web |url=https://www.youtube.com/watch?v=BTrtU_1Bf88|títulu=Noticies Del Fallecimientu De Frankie Ruiz 1998 Parte 3 (Min 3:53)}}</ref> El 14 d'agostu foi lleváu a [[Puertu Ricu]], miles d'almiradores rexuntar na [[Aeropuertu Internacional Luis Muñoz Marín|Base Aérea Muñoz Marín]] d'Isla Verde pa escoltar al cortexu aciagu hasta [[Mayagüez, Puertu Ricu|Mayagüez]] metanes música, aplausos y berros como ¡Vas Siguir siendo'l meyor cantante!, ¡Yes el meyor! y ¡Frankie, siempres vas vivir en nós! Al llegar, tuvo espuestu al públicu na Funeraria Martínez del barriu Balboa y en Casar Alcaldía. El velorio tuvo acompañáu cola música en direuto de la [[Sonora Ponceña]], [[Tommy Olivencia|Tommy Olivencia y La Primerísima]], [[Raphy Leavitt|Raphy Leavitt y La Selecta]], [[Paquito Guzmán]], [[Tito Rojas]], [[Ismael Miranda]], [[Viti Ruiz]], [[Orquesta La Solución]] y más artistes. Depués de los homenaxes recibíos per parte d'amigos, almiradores y altos cargos de [[Puertu Ricu]], el cuerpu foi devueltu a [[Paterson (Nueva Jersey)|Paterson, Nueva Jersey]], onde recibió cristiana sepultura la tarde del domingu 16 d'agostu de 1998. Los sos restos fuelguen nel [[Fair Lawn Memorial Cemetery]], a pocos metros del so hermanu Junito Ruiz, fináu en 1995.<ref name="La Lleenda"/> == Proyeutos inconclusos == L'álbum ''Que Siga La Fiesta'' taba previstu pa 1998 y cuntara colos cantares «Vuelvo Nacer» y «Que Siga La Fiesta», que salieron a la lluz en 1998 y 2003 respeutivamente. Los otros cantares que Frankie dexó ensin grabar por causa del so fallecimientu fueron «Rindo», «Hai Que Siguir Pa' Lante», «Llocos Como Yo» y «Llabios De Púrpura», estes temes finalmente salieron nel añu 2013, nel discu ''Buelgues'' del [[salseru]] [[boricua]] [[Charlie Cruz]], el mentó nuna entrevista sentise emocionáu en recibiendo esti proyeutu. Tamién esplica qu'hai otros cuatro cantares inéditos, que posiblemente grabe [[Frankie Ruiz Jr.]] (Fíu del recordáu "''Pá del Salsa"''), y qu'al pie de les yá grabaes, taba previstu a que s'incluyeren na producción que preparaba'l míticu salseru antes de finar.<ref>{{cita web |url=http://entretenimiento.terra.com.pe/musica/charlie-cruz-llanzara-discu-con-tributu-a-cantares-ineditas-de-frankie-ruiz,0f76bfc217eee310VgnCLD2000000dc6eb0aRCRD.html|títulu=Charlie Cruz llanza caniones inédites de Frankie Ruiz en terra.com}}</ref> Otru proyeutu que nunca pudo salir foi'l discu homenaxe a [[Héctor Lavoe]].<ref>[http://articles.latimes.com/1999/oct/03/entertainment/ca-18006 Reevaluating the Legacy of a Salsa Pioneer] Páxina web n'inglés, consultáu'l 10 de marzu de 2016.</ref> La compañía discográfica y el so productor Vicente "Vinny" Urrutia escoyeren les siguientes temes: «Piraña», «El Toupoderosu», «Periódicu d'Ayeri», «Un Amor de la Cai», «El Cantante», «Paraísu de Dulzura», «Suañando Despiertu» y otres más que Frankie deseyaba grabar n'homenaxe al artista col que compartiera tarima en munches ocasiones y consideraba como un hermanu. El tenía pensáu sacar el discu de cara al añu [[2000]] y contribuyir a la salsa bravu a poder asitialos nos primeros llugares de popularidá. {{cita|"''Tenemos que terminar esti discu pa dempués grabar el del difuntu Héctor. Va Ser un honor bien grande pal mio porque esi foi'l mio hermanito. Cuando él yera'l númberu unu en Nueva York, yo yera'l primeru en Puertu Ricu. Cuando nos xuntábamos, yera como un mano a mano ente Puertu Ricu y Nueva York. Yo quiero grabar los ésitos d'Héctor pero al mio estilu. La salsa nunca muerre. Naide dir a baltar. Ye la música de nós. La salsa de monte adientro tener nós, Hai munchos cantante mecánicos, pero la llave tener los que somos caleyeros. Nós somos los bravos''."|Frankie Ruiz en referencia al discu homenaxe a [[Héctor Lavoe]] (La Lleenda d'un Sonero).<ref name="La Lleenda"/>}} == Mandáu == {{Caxa de cita |alliniación=esquierda | ''Frankie foi un tipu de bon corazón, chévere, colos sos problemes que tol mundu conoz y abondo humilde... El pegó a nivel mundial. Fuimos a presentanos a Europa y Llatinoamérica... Foi un ídolu ente los salseros.'' — Willie Sotelo, pianista y ex-direutor musical de la orquesta de Frankie Ruiz ente 1985 y 1995.<ref>{{cita web |url=http://www.artistalibre.com/noticia/153/15-anos-de-la muerte-de-frankie-ruiz-n'artista llibre-recordar-/|títulu=15 años de la muerte de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://rpp.pe/musica/conciertos/frankie-ruiz-y-un legáu-que-vive-15-anos-despues-de-la so-muerte-noticia-620432|títulu=Frankie Ruiz y un legáu que vive 15 años dempués de la so muerte}}</ref> }} El legáu dexáu por Frankie Ruiz fixo qu'artistes de diversos xéneros musicales, cuantimás la [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] y el [[Reggueton|reggaeton]], mentar como una influencia musical. Artistes como [[Frankie Ruiz Jr.]], [[Jerry Rivera]], [[Charlie Cruz]], [[Alexis & Fido]], [[Frankie Negrón]], [[Julio Voltiu]], [[Wisin & Yandel]], [[Melvin Martínez]], [[Servando y Florentino]] son solo dellos artistes que citaron, n'entrevistes o conciertos, a Frankie Ruiz como influencia musical. Los sos ésitos musicales, pimpana voz y carisma, dientro y fora del escenariu, fixo posible que'l recordáu "''Pá del Salsa''", gánese'l ciñu de la xente que sigue la so música. Col pasar de los años, Frankie Ruiz recibió homenaxe per parte de la xente: * El '''Palaciu de Recreación y Deportes''' allugáu en [[Mayagüez, Puertu Ricu]], cuenta con una zona acústica esterior llamada ''Concha Acústica Frankie Ruiz''.<ref>{{cita web |url=http://www.mayaguezdefiesta.com/index.php/ruta-yagueka/167-ruta-yagueeka|títulu=Mayaguez de fiesta(Frankie Ruiz homenaxes)}}</ref> *El cantante [[Cheo Feliciano]] homenaxó a Frankie interpretando'l cantar «El Camioneru» pal so álbum ''Una Voz Mil Recuerdo'' de 1999. * Nel añu 2000, apaez de manera póstuma nel álbum d'estudiu ''El Terrorista De La Llírica'' del raperu y reggaetonero [[Eddie Dee]] cantando los coros del cantar "Quiero", la so voz foi sacada del cantar "Quiero enllenate" del álbum ''Voi Pa' Enriba'' de 1987. * El [[cantante]] [[puertorriqueñu]] [[Jerry Rivera]], llanzó'l 2003 "''Cantar al mio Ídolu ... Frankie Ruiz''", álbum que tien na portada a Frankie Ruiz acompañando a un mozu Jerry Rivera de 13 años, el mentó nuna entrevista, lo siguiente: "Yo taba col mio pá n'Isla Verde y él (Frankie Ruiz) taba presentándose. Como tou rapazu traviesu, terminé nel escenariu con él. Fixi unos coritos y tomé una semeya. Te xuro que yo sentía como si tocara'l cielu. Dempués, colos años fiximos Cantar al mio ídolu...Frankie Ruiz".<ref>{{cita web |url=http://www.peopleenespanol.com/article/jerry-rivera-solo-piensa-en-ti|títulu=Jerry Rivera entrevista, fala de Frankie Ruiz}}</ref> * Nel 2004 salió a la venta otru álbum tributo llamáu ''Va por Ti, Frankie'', este foi un conciertu nel que participaron: [[Tommy Olivencia]], [[Adalberto Santiago]], [[Paquito Guzmán]], [[Luis Enrique (cantante)|Luis Enrique]], [[Lalo Rodríguez]], [[Servando y Florentino]] y más artistes.<ref>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/album/va-por-ti-frankie!-mw0000327686|títulu=Álbum Va por ti, Frankie en AllMusic}}</ref> * Nel 2009, entamóse la xira "Recordando al Pá del Salsa: Frankie Ruiz", na que participaron salseros como [[Viti Ruiz]], [[Héctor Tricoche]], [[Tito Rojas]], [[Rei Sepúlveda]], [[Charlie Cruz]] y [[Frankie Negrón]].<ref>{{cita web |url=http://www.eluniversal.com/arte-y-entretenimiento/musica/130531/charlie-cruz-rinde-tributu-a-frankie-ruiz|títulu=Charlie Cruz rinde tributu a Frankie Ruiz(xira "Recordando al Pá del Salsa")}}</ref> * Pal añu 2012, realizar en Puertu Ricu y de manera póstuma'l ''Día Nacional del Salsa'' n'homenaxe a Frankie Ruiz.<ref>{{cita web |url=http://www.radioelsalsero.com/2012/03/resume-del-dia-nacional-de-la-zalsa.html|títulu=Dia Nacional del Salsa a Frankie Ruiz}}</ref> * El salseru [[boricua]] [[Charlie Cruz]], tamién rindió tributu nel 2013, al interpretar nel so discu ''Buelgues'', cuatro tarrezas inéditos, que taben supuestos a salir nel últimu álbum de Frankie Ruiz, "''Que Siga la Fiesta''" pa 1998, el señaló nuna entrevista: "Siempres foi la mio inspiración y el mio cantante favoritu per munchos años. Ye una bendición que me presentaren esti proyeutu".<ref>{{cita web |url=http://www.eldiariony.com/2013/05/30/charlie-cruz-llanza-tributu-a-frankie-ruiz-video/|títulu=Charlie Cruz llanza tributu a Frankie Ruiz}}</ref> * [[Jerry Rivera]] y [[Julio Voltiu]] interpretaron la tema ''La mio Llibertá'' y nun conciertu mentaron que foi un pequeñu homenaxe al artista que siguieron por enforma tiempu, en referencia a Ruiz. * Frankie Ruiz Jr., fíu del recordáu "''Pá del Salsa''", sígue-y los pasos yá que ye cantante y n'ocasiones realiza homenaxes al so padre. Tamién canta salsa. == Discografía == {{AP| Discografía de Frankie Ruiz}}<ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia1.aspx|títulu=Discografia de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia2.aspx|títulu=Compilaciones y Otres Grabaciones de Frankie Ruiz}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia1.aspx|títulu=Frankie Ruiz Discografía 1}}</ref><ref>{{cita web |url=http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz/Discografia2.aspx|títulu=Frankie Ruiz Discografía 2}}</ref> === Álbumes d'estudio === {{Columnes}} ;Con Charlie López * 1971: ''Charlie López y l'Orquesta Nueva'' ;Con Orquesta La Solución * 1979: ''Roberto Rivera y la Solución''<br /> (reeditáu como ''Frankie Ruiz y la Solución'')<ref name="frankieruizylasolucion"/> * 1980: ''Orquesta La Solución'' ;Con Tommy Olivencia * 1981: ''[[Un Triángulu de Trunfu]]'' * 1983: ''Canten: Frankie Ruiz y Carlos Alexis'' * 1985: ''Celebrando Otru Aniversariu'' {{Nueva columna}} ;Como solista * 1985: ''[[Solista... Pero Non Solo]]'' * 1987: ''[[Voi Pa' Enriba (álbum)|Voi Pa' Enriba]]'' * 1988: ''[[En Vivu Y... A Tou Color..!]]'' * 1989: ''[[Más Grande Que Nunca]]'' * 1992: ''[[La mio Llibertá (álbum)|La mio Llibertá]]'' * 1993: ''[[Puertu Ricu Soi To]]'' * 1994: ''[[Mirándote (álbum)|Mirándote]]'' * 1996: ''[[Tranquil (álbum)|Sele]]'' |} === Álbumes especiales === {{Columnes}} ;Collaboraciones * 1981: «Viaxera» <small>(con [[Tommy Olivencia]])</small> del álbum ''Primer Conciertu de la Familia TH'' * 1983: «Que Se Muerran D'Envidia» <small>(con [[Tommy Olivencia]])</small> del álbum ''Segundu Conciertu de la Familia TH'' * 1998: «Una Cara Guapa» <small>(con [[Viti Ruiz]])</small> - del álbum ''Una Cara Guapa'' ;Otres grabaciones * 1996: «[[(I Can't Get Non) Satisfaction]]» del álbum ''La Rodven Machine - Caliente'' * 1998: «Vuelvo Nacer» del álbum recopilatorio ''[[Nacencia Y Alcordances]]'' * 2003: «Que Siga La Fiesta» del álbum recopilatorio ''Ésitos Eternos'' |} === Álbumes en direutu === {{Columnes}} ;En direuto * 2000: ''Salsa Live, Vol. 1'' |} === Álbumes recopilatorios === {{Columnes}} ;Compilaciones * 1987: ''Historia Musical De Frankie Ruiz'' * 1992: ''La Historia Continua'' * 1992: ''Realcuentru'' * 1995: ''Oru Salsero: 20 Ésitos Vol.1'' * 1996: ''Oru Salsero: 20 Ésitos Vol.2'' * 1996: ''Show (Edición Especial)'' * 1997: ''Coleición La mio Hestoria'' * 1998: ''[[Nacencia Y Alcordances]]'' * 1998: ''Serie 32'' * 1999: ''Frankie Ruiz: La Lleenda'' * 1999: ''Serie Platino'' {{Nueva columna}} * 2000: ''La Sensación de Frankie Ruiz'' * 2000: ''Lleendes D'El Salsa - Frankie Ruiz'' * 2002: ''Edición Llindada: Frankie Ruiz'' * 2003: ''Ésitos Eternos'' * 2006: ''Puru Salsa: Frankie Ruiz'' * 2007: ''La Hestoria... Los mios Ésitos - Frankie Ruiz'' * 2008: ''Frankie Ruiz: The Greatest Salsa Ever, Vol.1'' * 2008: ''Frankie Ruiz: The Greatest Salsa Ever, Vol.2'' * 2008: ''Serie Cinco Estrelles d'Oru - Frankie Ruiz'' * 2008: ''El Papa D'El Salsa'' * 2012: ''Frankie Ruiz - La mio Xeneración, Los Clásicos'' * 2013: ''Frankie Ruiz – 25 Ésitos'' {{Final columnes}} == Videografía == === DVD === * ''Frankie Ruiz: La Lleenda'' (1999) === Videos musicales === *1993: «Fáltesme» *1994: «Mirándote» *1996: «Ironía» *1998: «Vuelvo Nacer» == Bibliografía == * ''Frankie Ruiz: La Lleenda D'Un Sonero'' (1999) * ''"Vuelvo Nacer", ¡Que Ricu!'' (2002) == Referencies == {{llistaref|3}} {{llistaref|group=n.}} == Enllaces esternos == * [http://www.salsaengrande.com/frankie-ruiz/ * [http://salsaclasica.com/frankieruiz/indice.asp Frankie Ruiz en Salsa Clásicu] * [http://old.latinastereo.com/SalserodelMes/FrankieRuiz.aspx Frankie Ruiz en old.latinastereo.com] * [http://salsaclasica.com/frankieruiz/discography.asp Discografía Completa] * [http://www.findagrave.com/cgi-bin/fg.cgi?page=gr&GRid=6868437 Frankie Ruiz (1958 - 1998)] en [[Find a Grave]] ([[idioma inglés|inglés]]] {{NF|1958|1998|Ruiz, Frankie}} {{Tradubot|Frankie Ruiz}} [[Categoría:Artistes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Artistes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Músicos y músiques de Puertu Ricu]] [[Categoría:Músicos y músiques d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Cantantes de Puertu Ricu]] [[Categoría:Cantantes de Nueva Jersey]] [[Categoría:Cantantes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:cantantes en castellanu]] [[Categoría:Cantantes n'inglés]] [[Categoría:Direutores d'orquesta de Puertu Ricu]] [[Categoría:Direutores d'orquesta d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Compositores de Puertu Ricu]] [[Categoría:Compositores d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] rx6p5wm3emur1z7omhmzsndh6uda8ih 0 156796 3713178 3683794 2022-08-24T15:38:24Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Flag of the President of Poland.svg|thumb|300px|Pabellón del Presidente de la República de Polonia.]] L''''Estandarte o Pabellón del Presidente de la República de Polonia''', – el xefe supremu de les Fuercies Armaes Polaques – (en [[Idioma polacu|polacu]] ''Proporzec Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej'') ye un pabellón utilizáu poles Fuercies Armaes d'aquel país pa indicar la presencia y rindir honores al [[Presidente de la República de Polonia|xefe del Estáu Polacu]], qu'ostenta ''ex officio'' la xefatura de les Fuercies Armaes. El pabellón presidencial ye izado pola [[Armada]] de Polonia nos sos buques cuando'l presidente de la República embarca en dalgún d'ellos de forma oficial. Tamién ye utilizáu en tierra pa señalar la presencia del xefe del Estáu. Esta bandera ta basada nel conocíu como ''Pablellón de la República de Polonia''. Una [[Bandera|enseña]] histórica que foi utilizada nel [[Enteguerres|Periodu d'enteguerres]]. == Regulación == [[Ficheru:Presidential jack unknown soldier.jpg|thumb|120px|L'estandarte presidencial xuntu al Monumentu al Soldáu Desconocíu, en Varsovia, mientres la celebración del Día de la [[Constitución del 3 de mayo|Constitución Polaca del 3 de Mayu]].]] L'estandarte presidencial atópase reguláu na ''Ordenanza del Ministeriu de Defensa Nacional sobre l'usu d'insinies nes Fuercies Armaes, de 26 de xineru de 1996'' que foi oxetu d'enmiendes posteriores. La ordenanza establez que'l pabellón presidencial ye "''un cachu de pañu coloráu cola figura de l'águila del Estáu Polacu'' (la popularmente conocida como Águila Blanca que figura nel [[Escudu de Polonia|escudo del país]]) ''nel so centru, bordiáu con una trama ondulada (wężyk generalskique) que ye utilizada como acolumbra de los [[xeneral]]es polacos ''. Les proporciones del estandarte son de 5:6. El tamañu de la figura de l'águila ye de 3:5 en rellación col llargor del llau del mástil del pabellón.<ref> name=ordinance ''Zarządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 stycznia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad ożywania znaków Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustalenia innych znaków ożywanych w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej'' ([http://www.abc.com.pl/serwis/mp/1996/0178.htm M.P.96.14.178] {{Wayback|url=http://www.abc.com.pl/serwis/mp/1996/0178.htm |date=20070930015219 }})</ref> == Usu == En Polonia, l'estandarte presidencial tien un usu castrense. Ye emplegáu como guión nes ceremonies militares a les qu'allega'l presidente como ''comandate en xefe de les Fuercies Armaes''. Les ceremonies más destacaes nes que puede trate l'estandarte presidencial son el Día de la [[Constitución del 3 de mayo|Constitución Polaca del 3 de Mayu]]; el Día de les Fuercies Armaes de Polonia, [[15 d'agostu]]; y el Día de la Independencia, [[11 de payares]]. Mientres la gran parada militar que celebró'l [[15 d'agostu]] de [[2007]] en [[Varsovia]], el presidente [[Lech Kaczyński]] utilizó un touterrén precedíu por un oficial de la caballería polaca, con [[caballo|montura]], que portaba'l pabellón presidencial usáu como guión.<ref> {{cita noticia |títulu = Tanks roll in Warsaw as Poles celebrate military victory |obra = International Herald Tribune |fecha = 08-15-2007 |url = http://www.iht.com/articles/ap/2007/08/15/europe/EU-GEN-Poland-Military-Parade.php |fechaaccesu = 19 d'agostu de 2007 |urlarchivu = https://archive.is/20130125231438/http://global.nytimes.com/?iht |fechaarchivu = 25 de xineru de 2013 }}</ref> <ref>[http://wiadomosci.onet.pl/61604,21,22,0,1,pokaz.html ] Fotografía del pabellón presidencial, utilizáu como guión castrense, xuntu al touterrén en que se movió'l presidente.</ref> == Historia == [[Ficheru:Banner of Poland.jpg|thumb|left|100px|Pabellón de la República de Polonia, amosáu nel [[Castillo Real de Varsovia]].]] Polonia cuntó dende'l sieglu XI con un pabellón como enseña los sos monarques y otru xefes d'Estáu. Anque varió col tiempu siempres hai cosistido nuna bandera [[heráldica]] coles [[blasón|armes]] de Polonia (''una águila de [[Argén|plata]] coronada d'[[Oru (heráldica)|oru]] sobre [[gules]] o colloráu''). En 1919, el ''Sejm'' (cámara baxa del Parllamentu Polacu) estableció que l'usu del Pabellón de la República quedaba reserváu al xefe del Estáu, conocíu como ''Líder de la Nación (Naczelnik Państwa)'' y, darréu, polos Presidentes de la República. En 1927, foi modificáu por que recoyera los cambeos adoptaos nel diseñu del escudu nacional. Dende aquel añu'l Pabellón de la República de Polonia foi práuticamente idénticu al estandarte presidencial actual.<ref name=znamier> {{cita llibru | apellíos = Znamierowski | nome = Alfred | enllaceautor = | títulu = Stworzony do chwały | editorial = Eds. Spotkania | añu = 1995 | allugamientu = Warsaw | páxines = 299 | isbn = 83-71-15055-5}}</ref> Dempués de la [[II Guerra Mundial]], el Pabellón de la República de Polonia siguió siendo usáu polos presidentes del Gobiernu Polacu nel exiliu. Coles mesmes, nel interior, les autoridaes [[Comunismu|comunistes]] emplegaron una versión bien asemeyada con una águila ensin coronar. En 1955, el Pabellón de la República dexó de tener calter oficial pero'l primer ministru y, mientres los años 60 el Conseyu d'Estáu, siguieron utilizándolo.<ref name=znamier /> L'actual pabellón presidencial foi creáu pol Ministru de la Defensa Nacional el [[29 de xineru]] de [[1996]] col enfotu de que fora izado namái nos buques de l'Armada Polaca cuando embarcara nellos el ''xefe supremu de les Fuercies Armaes''.<ref>Ordinance ''Zarządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 29 stycznia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad ożywania znaków Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustalenia innych znaków ożywanych w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej'' ([http://www.abc.com.pl/serwis/mp/1996/0178.htm M.P.96.14.178] {{Wayback|url=http://www.abc.com.pl/serwis/mp/1996/0178.htm |date=20070930015219 }})</ref> Dende'l [[14 d'avientu]] de [[2005]], estendióse'l so usu al conxuntu de les Fuercies Armaes Polaques.<ref> ''Zarządzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 14 grudnia 2005 r. zmieniające zarządzenie w sprawie szczegółowych zasad ożywania znaków Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustalenia innych znaków ożywanych w Siłach Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej'' ([http://www.abc.com.pl/serwis/mp/2005/1165.htm M.P.05.82.1165] {{Wayback|url=http://www.abc.com.pl/serwis/mp/2005/1165.htm |date=20070930033325 }})</ref> El pabellón presidencial foi vistu en tierra per primer vegada mientres la ceremonia del Día de la Constitución, el [[3 de mayu]] de [[2005]], xuntu al Monumentu al Soldáu Desconocíu de Polonia. == Ver tamién == * [[Bandera de Polonia]] * [[Escudu de Polonia]] * [[Estandarte Presidencial]] * [[Presidente de la República de Polonia]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * {{cita web | apellíu = Kromer | nome = Adam | títulu = Polskie flagi i chorągwie | obra = Flagi rangowe i funkcyjne Marynarki Wojennej | url = http://www.akromer.republika.pl/flagi_rangowe.html |fechaaccesu=2 de xineru de 2012 }} * {{cita web | títulu = Flags of the World | obra = Estandartes Presidenciales de Polonia | url = http://www.fotw.net/flags/pl-pres.html |fechaaccesu=2 de xineru de 2012 }} {{Tradubot|Estandarte Presidencial de Polonia}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes de Polonia]] [[Categoría:Estandarte Presidencial|Polonia]] [[Categoría:Presidentes de Polonia| ]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ad1zy9l5awsnwx8ewfcvschac9qfr7y 0 157310 3713251 3628036 2022-08-25T09:12:53Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Columbus Globe 1945.jpg|thumb|Militares rusos posen xunto a un Globu Columbus dempués de tomar de Berlín en 1945, tres el fin de la [[Segunda Guerra Mundial]] n'Europa]] [[Ficheru:Dictator charlie5.jpg|thumb|right|Asonsaña del Globu terráqueo Columbus pa líderes d'Estáu y de la Industria na película ''[[The Great Dictator]]''.]] [[Ficheru:Bundesarchiv Bild 183-M1204-316, Berlin, im Garten der Reichskanzlei.jpg|thumb|Dos neños sentaos nel xardín de la [[Cancillería del Reich]] sobre los restos del globu de Hitler (1945)]] El '''globu terráqueo Columbus pa líderes d'Estáu y de la Industria''' (tamién denomináu'l '''globu terráqueo de Hitler''') foi un [[globu terráqueo]] especialmente diseñáu para [[Adolf Hitler]] y el [[partíu Nazi]]. Foi construyíu en [[Berlín]] mientres la década de 1930, y permaneció na oficina de Hitler la mayor parte del tiempu. El globu terráqueo algamó gran notoriedá n'Estaos Xuníos dempués de que'l comediante [[Charlie Chaplin]] moflar del mesmu na so película ''[[The Great Dictator]]'' de 1940. Tamién el grupu de comediantes [[Los Trés Chiflados]] burllar del globu en dos de les sos obres teatrales curties. Una de les ediciones llindaes del globu foi recoyida por John Barsamia, un soldáu del exércitu norteamericanu, nel abellugu veraniegu de Hitler a pocu de rematar la guerra y vender 60 años dempués nuna puya en [[San Francisco (California)|San Francisco]] por 100&nbsp;000 dólares. ==Orixe== Solo fabricáronse dos ediciones del globu terráqueo en Berlín a mediaos de la década de 1930, unu pal partíu Nazi y otru pal mesmu Hitler.{{sfn|Kimmelman|2007}} El globu que se fabricó pal [[Führer]] tenía casi'l tamañu d'un [[Volkswagen]] y la so fabricación foi bien costosa. Nel mesmu, Abisinia (l'actual [[Etiopía]]) yera denominada [[África Oriental Italiana]]. L'otru fabricar con madera común ensin nengún detalle especial.{{sfn|Kimmelman|2007}} El númberu total de globos terráqueos que se fabricaron nun pudo ser acotáu cola fábrica, una y bones la mesma y los sos archivos fueron destruyíos mientres los bombardeos de 1943.{{sfn|Kimmelman|2007}} Wolfram Pobanz, un historiador polaco y entusiasta de los globos terráqueos, considera qu'anque'l globu terráqueo atopar na oficina de Hitler, probablemente'l Fuhrer nun tuviera una especial considerancia pol globu, declarando que: {{cita|Probablemente Hitler nun guardaba nenguna considerancia especial pol globu. Nun esiste nenguna fotografía de Hitler posando al llau del globu. Hitler controlaba personalmente toles fotografíes que lu tomaben. Si'l globu fuera d'importancia pa Hitler, con seguridá apaecería en dalguna fotografía so.{{sfn|Kimmelman|2007}} }} En 1938, Hitler decidió que l'[[Cancillería del Reich|antigua Cancillería del Reich]] nun yera lo suficientemente amplia como p'agospiar los ministerios del [[Tercer Reich]], y designó al so arquiteutu preferíu, [[Albert Speer]], por que construyera la nueva cancillería.{{sfn|BBC 2015}} Dempués de qu'en 1939 rematar coles grandes remodelaciones, Hitler aportunó en que'l globu fuera treslladáu a la oficina del Führer allugada nel corazón de la nueva Cancillería, onde permaneció hasta que los soviéticos ocuparon l'edificiu n'abril de 1945.{{sfn|BBC 2015}} ==Historia posterior== Esisten numberosos globos terráqueos en distintos sitios de los cualos dizse que fueron propiedá de Hitler, anque seya dudosa l'autenticidá de munchos d'ellos.{{sfn|Kimmelman|2007}} Hai trés en Berlín, unu nun institutu xeográficu, otru nel [[Märkisches Museum|muséu Marcher]], y el terceru nel [[Deutsches Historisches Museum|Muséu Históricu Alemán]].{{sfn|Kimmelman|2007}} Otros dos atopar en coleiciones públiques en [[Munich]].{{sfn|Kimmelman|2007}} Munchos d'estos globos tienen un furacu de bala onde s'atopa Alemaña o Alemaña foi borrada del mapa, un vandalismo probablemente obra de soldaos soviéticos o norteamericanos.{{sfn|de Quetteville|2007}} D'alcuerdu al analís d'evidencia fotográfica, puede afirmase que nengún d'estos globos terráqueos ye'l que tuvo na oficina de Hitler na Cancillería.{{sfn|Kimmelman|2007}} <!-- En mayu de 1945, one globe allegedly owned by Hitler was found by American soldier John Barsamia among the ruins of the ''[[Kehlsteinhaus]]'' ("El Nial de l'Águila"), a personal retreat near the alpes de Baviera used by Hitler on several occasions before the war. The complex had been nearly completely looted by the time Barsamia arrived. He took the globe home and kept it for 60 years before selling it at an auction in [[San Francisco]] in 2007. [[Bob Pritikin]], an entrepreneur from San Francisco, bought the globe for $100,000, cinco veces el preciu orixinal envaloráu nunos 20,000 dólares.{{sfn|The Daily Mail 2007}}{{sfn|Rubenstein|2007}} ==Legáu== The globe is regarded as an iconic representation of Adolf Hitler's [[megalomania]]cal desire for world conquest.{{sfn|Kimmelman|2007}} British comedian [[Charlie Chaplin]] parodied the globe in his filme ''[[The Great Dictator]]'' from 1940.{{sfn|Kimmelman|2007}} In ''[[I'll Never Heil Again]]'' and ''[[You Nazty Spy!]]'' (made by the American comedy team [[The Three Stooges]]), as well as in ''The Great Dictator'', it is the focus of parody. In Chaplin's filme, the globe is portrayed as a beach ball that bursts in front of the face of dictator "Adenoid Hynkel".{{sfn|Kimmelman|2007}} Similarly, in ''I'll Never Heil Again'', the "Axel" partners of Moronikan dictator "[[Moe Howard|Moe Hailstone]]" play a game of "keep-away" with the globe. Hailstone's military commander, [[Curly Howard|"Field Marshal Herring"]], eventually smashes the globe over Hailstone's head.{{sfn|Kimmelman|2007}} --> == Referencies == {{llistaref}} ==Bibliografía== * {{cita web | apellíu = de Quetteville | nome = Harry | fecha = 21 de setiembre de 2007 | títulu = Globe made for Hitler is missing, says historien | editorial=''[[The Daily Telegraph]]'' | url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/1563777/Globe-made-for-Hitler-is-missing-says-historien.html | fechaaccesu = 10 d'abril de 2015 | ref = harv }} * {{cita web | apellíu = Rubenstein | nome = Steve | fecha = 18 d'ochobre de 2007 | títulu = Hitler's Globe Turns Up In Oakland Rumpus Room | editorial=''[[San Francisco Chronicle]]'' | url=http://www.sfgate.com/bayarea/article/Hitler-s-globe-turns-up-in-Oakland-rumpus-room-2496713.php | fechaaccesu = 10 d'abril de 2015 | ref = harv }} * {{cita web | títulu = Sold: Hitler's Globe Fetches 50,000 At Auction – Five times Its Estimate | editorial = ''[[The Daily Mail]]'' | url = http://www.dailymail.co.uk/news/article-493523/Sold-Hitlers-globe-fetches-50-000-auction--times-estimate.html | fechaaccesu = 10 d'abril de 2015 | ref = {{sfnRef|The Daily Mail 2007}} }} * {{cita web | apellíu = Kimmelman | nome = Michael | fecha = 18 de setiembre de 2007 | títulu = The Mystery of Hitler's Globe Goes Round and Round | editorial=''[[New York Times]]'' | url=http://www.nytimes.com/2007/09/18/arts/design/18globe.html?_r=0 | fechaaccesu = 30 d'abril de 2010 | ref = harv }} {{Tradubot|Globo terráqueo Columbus para líderes de Estado y de la Industria}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Mapes]] [[Categoría:Wikipedia:Correxir/Revisar títulu]] 6r3bqsanpax8jyv7ie5udiv3j5fmha4 0 157544 3713270 3688130 2022-08-25T09:55:08Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{otrosusos}} {{llocalidá}} El '''Callao''' ye una [[ciudá]] portuaria asitiada na [[provincia constitucional del Callao]]<ref name="El_Callao"/> la cual allúgase nel centru-oeste de [[Perú]] y de la mesma na mariña central de la mariña peruana y na zona central occidental d'[[América del Sur]]. Tando a veres del [[océanu Pacíficu]] desenvolver al oeste de la [[provincia de Lima]] y a 15 quilómetros del [[Centru Históricu de Lima]], ciudá cola cual atópase [[conurbación|conurbada]].<ref>Vease: ''[[Lima Metropolitana]]''.</ref> La mayor parte del so territoriu estender nuna amplia [[Badea del Callao|badea]] protexía poles islla [[Islla San Llorienzo (Perú)|San Llorienzo]], [[Islla El Frontón|El Frontón]], [[Islles Cavinzas|Cavinzas]] y el castru Redondo, al sur de la [[desaguada]] del [[ríu&nbsp;Rímac]], pero tamién algama la parte más norteña de la badea de Lima. Dambes badees tán dixebraes por una península conocida como La Punta. La so estensión ye de 148,57&nbsp;km², incluyíos 17,63&nbsp;km² insulares. Atopar a 5&nbsp;[[msnm]].<ref>{{cita web |autor=Municipalidá del Callao |títulu=Ubicación Xeográfica |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/ubicacion.jsp |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120831075713/http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/ubicacion.jsp |fechaarchivu=31 d'agostu de 2012 }}</ref> Dende la dómina colonial, el [[puertu del Callao]] foi'l mayor puertu marítimu, el más importante de [[Perú]] y unu de los más importantes d'[[América]].<ref>{{cita web |autor=PUCP |títulu=El puertu del Callao na dómina colonial |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/104347/el-callao-depués-del terremotu-de-1746 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012}}</ref> Anguaño tien na so circunscripción el principal [[Puertu (navegación)|puertu]] del país y l'[[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], polo que se constitúi na principal puerta d'entrada al [[Perú]]. Estos de la mesma son el [[puertu]] y [[aeropuertu]] 'naturales' de la ciudá de Lima. Por población, El Callao vendría ser la '''tercera urbe''' del país allugando a más de 800&nbsp;000 habitantes.<ref name="inei">{{cita web |autor=INEI |títulu=Carauterístiques de la población |url=http://www.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0838/llibru14/cap01.pdf |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130120004608/http://www.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0838/llibru14/cap01.pdf |fechaarchivu=20 de xineru de 2013 }}</ref> Amás, siendo parte de la [[conurbación]] xunto a [[Lima Metropolitana]], tien una [[población flotante]] averada de 500&nbsp;000 habitantes que lu visiten diariamente por motivos familiares, turísticos, educativos y empresariales, ente otros. El Callao siempres tuvo'l privilexu de recibir a visitantes [[militares]] —n'especial marinos—, [[comerciantes]], [[inmigrantes]], [[turistes]] y otros tipos de corrientes sociales. El pueblu chalaco<ref>Natural del Callao, provincia constitucional y puertu de Perú.</ref> foi siempres protagonista de munchos acontecimientos históricos nacionales. Por casu, ye nesta ciudá, ente otres, onde'l [[Perú]] xugóse la [[independencia]] o onde tuvo que defender la so [[soberanía]] nacional, por citar los más destacaos. Precisamente, ye nestes paraxes onde a El&nbsp;Callao concédese-y el títulu de Provincia Constitucional», títulu que sicasí nun reviste nenguna diferencia coles demás provincies peruana (sacante'l nun pertenecer a nengún [[departamentu de Perú]]). Ye más bien un títulu honorariu que se-y concedió al momentu de la so constitución pola so importancia histórica y pola so importancia comercial como «primer puertu» peruanu. Hai que mentar que la [[Provincia Constitucional del Callao]] entiende la mesma área territorial que la [[Rexón Callao]], sicasí son circunscripciones distintes con distintes competencies polítiques. Variando añalmente la población dando un envaloráu bien averáu. (Deereck) == Toponimia == [[Archivu:Detalle mapa de Peru de Blauew.jpg|miniatura|280px|Villa del Callao. Acercamientu del mapa "Perv: Mar del Zvr" de Guiljelmus Blaeuw (1635).]] Mientres enforma tiempu, créese qu'El&nbsp;Callao foi una población amiesta a la [[Lima|Ciudá de los Reis]] ensin toponimia oficial, polo que nun tenía otra denominación que "puertu de Lima" (''Lima'' referir a tol valle del [[ríu Rímac]], d'onde provién el nome de [[Lima|la ciudá]]). Sicasí, [[Felipe Huamán Poma de Ayala]], afirma que Callao foi "más primeru que Lima". Interprétase, paleográficamente:<ref>[[Felipe Huamán Poma de Ayala]], Reseña Histórica del Callao, Biblioteca INEI (https://web.archive.org/web/20111213204757/http://www1.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0275/cap-01.htm)</ref> {{cita|Qu'esta villa de ''Callau'' y puertu de la [[Lima|Ciudá de los Reis de Lima]] foi fundada más primeru que la dicha ciudá en tiempu del [[Papa Paulo III|Papa Paulo]] y del rei-emperador [[Carlos I d'España|Don Carlos]].}} Nel antiguu llinguaxe marineru hispanu, ''callao'' significaba "quixarru" y "sablera con piedres" (como son les sableres chalacas), por estensión —esti usu ye entá común nes [[Islles Canaries]]. Escontra entamos del [[sieglu XVII]], esti pequeñu centru urbanu yá recibía dicha denominación, como lo atestigua ilustración escrita pol [[cronista]] [[jesuíta]] [[Bernabé Cobo]], ''Descripciones del Callao'':<ref>[[Bernabé Cobo]], Reseña Histórica del Callao, Biblioteca INEI (https://web.archive.org/web/20111213204757/http://www1.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0275/cap-01.htm)</ref> {{cita|A dos llegües de la ciudá de [[Lima]] al poniente xaz el famosu [[puertu del Callao]], Plaza d'Armes y llave del reinu peruanu, a quien sirve de boca por onde comunica les sos grandes ayalgues a [[España]] y pola so mano a tol orbe.}} En [[1616]], un documentu escritu pol [[cronista]] [[Martín de Murúa]], amiesta: {{cita|...dichu El Callao por causa de les munches piedres qu'hai nél.}} Más tarde, en [[1667]], el padre [[Orde de San Agustín|agustino]] '''Bernabé Torres''' escribe diciendo con al respeutive de El&nbsp;Callao una acepción que se consideró decisiva pa la etimoloxía de la pallabra CALLAO: {{cita|La so sablera llimpia, cascayosa, bien útil pa lastrar les naves qu'entren y salen del continente.}} En [[1885]] promovióse una investigación pa esclariar el [[orixe]] o [[etimoloxía]] de la pallabra ''callao'' y del vocablu ''chalaco''. La campaña foi entamada con altu criteriu [[científicu]] y espíritu rexonalista pol '''diariu El Callao''', tal emprendimiento cuntó cola collaboración de distinguíos personaxes y eruditos de la dómina. [[Ricardo Palma]] espresó lo que foi para él artículu de fe, que la pallabra ''callao'' venía de la voz indíxena ''calla'' o ''chalhua'', que'l so significáu sería [[mariña]] o [[pesca]]. Vigorizó la so creencia na circunstancia de dase'l nome de ''cala'' al actu de la [[pesca]] y que, por que pueda ser lóxicu, tenía que reconocese'l mesmu orixe a la pallabra ''chalaco''. Denominando ''chala'' al [[puertu]], habría que designar al home nacíu nel puertu: ''challahaque'' que depués, por corrupción, sería ''chalaco''. Nin la pallabra ''callao'' nin la pallabra ''chalaco'', amiesta Ricardo Palma, pertenecíen nin al [[quechua]], nin al [[chinchaysuyo]], nin al [[yunga]]. Pa reforzar la so posición, cita al [[xesuita]] '''Giandomenico Coleti''', qu'en [[1771]] dicía:<ref>{{cita web |url= https://books.google.co.ve/books?id=Ajs1AAAAIAAJ&pg=PA173&dq=%22Golfu+de+venezuela%22&hl=es#v=onepage&q=callao%20%28callaum%2C%20Calavia%29&f=false |títulu= Diccionariu Históricu - Xeográficu de l'América Meridional |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |autor= Giandomenico Coleti |páxines= páxines 86 |fecha=1771 }}</ref> {{cita|''Callao'' (''Callaum-calavia''). ''Calavia'' ye una voz con que la marinería de la [[mariña italiana]] designa al [[llastre]]. Pa los [[Idioma francés|franceses]] la voz ''caillou'' significa [[quixarru]], [[zahorra]] o [[llastre]].}} [[Pedro Paz Soldán y Unanue]] manifiesta na so ''Diccionariu de peruanismos''<ref>''Diccionariu de peruanismos''. [[Buenos Aires]], [[1882]] - [[Lima]], [[1883]]. Edición de Estuardo Núñez, [[Lima]], [[Peisa]], [[1974]] (facsímil de la edición de [[Ventura García Calderón]] de [[1937]]).</ref> que'l diccionariu de [[Fernández Cuesta]] trai la pallabra ''callao'' na acepción d'[[arbeya]], peladilla de ríu, [[zahorra]], [[llastre]], amestando que'l términu de [[náutica|marina]] ''callao'' quier espresar una de les cualidaes del fondu y de la sablera. La voz [[Idioma portugués|portuguesa]] ''calhao'' quier dicir tamién [[quixarru]]. Mientres enforma tiempu, El&nbsp;Callao nun tuvo un xentiliciu establecíu, anque dende va munchos años, a los naturales d'El&nbsp;Callao denominar ''chalacos''. La pallabra ''chalaco'' designa a toles persones que viven na mariña, una y bones esa pallabra deriva del vocablu [[llingües quechues|quechua]] ''chala'' ([[rexón Chala|chala]], como rexón natural de Perú) o, n'español, ''mariña'', y "aco" (pescador) esto ye pescador de la mariña, como los antiguos pobladores de la zona los '''Piti Piti''', anguaño estinguíos. Pero, pa efeutos de que se uniformice un xentiliciu pal primer puertu de Perú, l'[[Academia Peruana de la Llingua]] y la [[Real Academia Española]] establecieron como xentiliciu pa El&nbsp;Callao a la pallabra chalaco.<ref>{{cita web |autor=RAI |títulu=chalaco |url=http://lema.rae.es/drae/?val=chalaco}}</ref> Una alternativa ye que llingua en variantes del quechua ye ''qallu'' o ''kallu'' y ''kalluq''<ref>Diccionariu quechua -español de l'Academia Mayor de la Llingua Quechua del Cusco</ref> ye introducir llingua, y la Punta ye una llingua de tierra qu'entra al mar y la secuencia ye 'kalluq' > 'kallaw' > kallao. Y chalaco procede del quechua Q.I. ''chalakuq'' o'l que recueye chala.<ref>Francisco Carranza Romero. Diccionariu Quechua Ancashino- Castellanu ISBN 3-89354-618-9 (Vervuert) 8200))</ref>'' == Historia == === Dómina Prehispánica === [[Archivu:Atlas-heliche-callao-01.png|280px|miniatura|left|Mapa d'El&nbsp;Callao (1655).]] Desconozse la fecha exacta de fundación de la ciudá del ''Callao''. Sicasí, yá nos primeres [[Perú nos mapes históricos|mapes]] de Perú apaez esta ciudá portuaria. Nel mapa de [[1635]] del [[cartógrafu]] [[Guiljelmus Blaeuw]] (1571-1638), conséñase-y como “V. Del Callao” (Villa del Callao), según [[Lima]], figura como “V. Lima” o “Los Reis”. Pola cercanía a la capital peruana, mientres el [[Virreinatu de Perú]] foi coloquialmente conocíu como'l ''Puertu de Lima'' o'l ''Callao de Lima''. Según el cronista indíxena [[Felipe Guamán Poma de Ayala]], yá dende esa dómina yera El&nbsp;Callao el puertu principal, non yá de Perú, sinón de tola mariña occidental de [[Hispanoamérica]].<ref>{{cita web |url= http://www.mintra.gob.pe/archivos/file/estadisticas/peel/estadisticas/diagnostico_socioeconomico_osel_callao.pdf |títulu= Diagnósticu Sociu Económicu Llaboral de la Rexón Callao |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |autor= Mintra (Ministeriu de Trabayu y Promoción del Emplegu), Universidá Nacional del Callao y OSEL (Observatoriu Sociu Económicu Llaboral - See Callao). |páxines= páxines 8 |fecha=2010 |mes = Febreru }}</ref>. === Dómina Virreinal === El Callao fuera pobláu por españoles en 1535, cuando en xineru d'esi añu desembarcaron nel puertu, los navíos que'l conquistador Pedro de Alvarado vendió a Pizarro y Almagro. El 6 de marzu de [[1537]] l'español Diego Ruiz llogró llicencia pa inaugurar un tambo nel puertu de Lima.<ref>Carlos Huerta,''Cronoloxía de la conquista de los Reinos de Perú (1524 - 1572)'', páx.41</ref> En 1555 empecípiase la construcción del primer barriu español, al añu siguiente'l [[virréi]] [[Andrés Hurtado de Mendoza]] noma como primer alcalde del puertu a don Francisco López. El cabildru de Lima reconocer apurriéndo-y varar de la xusticia, signu de la so autoridá municipal. Sicasí, la primer autoridá edilicia del puertu foi [[Cristóbal Garzón]], quien foi “Alguacil de Puertu” siendo nomáu pol Alguacil mayor de Lima” don [[Juan Astudillo Montenegro]]. Por cuenta de la so calidá como puertu principal de les colonies, yera blancu permanente d'ataques de [[pirata|pirates]] y [[corsariu|corsarios]], como amuesa d'ellos sábese qu'en 1579, el corsariu inglés [[Francis Drake]] atacó violentamente'l puertu, y en 1624 fai lo propio'l corsariu holandés [[Jacobo Hermita Clerk|Jacobo Clerck]] moteyáu ''L'Hermite''. Ante esta situación, el gobiernu de la metrópolis ordenó que se construyeren [[muralla|muralles]] de defensa de la ciudá, les que fueron llevantaes ente los años 1634 y 1647. Estes instalaciones defensives tuvieron el so puntu culminante cuando n'ochobre de [[1747]], empecípiase la construcción de la [[Fortaleza del Real Felipe]], que la so primer etapa terminar nel añu [[1773]]. [[Archivu: Plano del El Callao en 1744 - AHG.jpg|miniatura|280px|Planu qu'ilustra'l Puertu del Callao (1744).]] [[Archivu:Situationsplan von Lima.jpg|miniatura|280px|Mapa Históricu ([[1888]]).]] [[Archivu:Callao POMA1041v.jpg|left|miniaturadeimagen|242x242px|LA VILLA DE CALLAV, puertu de los Reys de Lima ([[Primer nueva corónica y bon gobiernu|Nueva Corónica y Bon Gobiernu]] de [[Felipe Guamán Poma de Ayala|Guamán Poma]], 1615)]] Recién nel añu [[1671]] el puertu d'El&nbsp;Callao de Lima foi alzáu a la categoría de ciudá. Los desastres naturales cobraron delles vides y causaron munches estroces nel puertu, los mayores desastres naturales fueron, ente otros, el [[Terremotu de Lima de 1746|terremotu del 28 d'ochobre de 1746]] que vieno apareyáu con un tarrecible [[maremotu]] y destruyó la ciudá, abrasando a los sos habitantes. De cinco mil persones que vivíen n'El&nbsp;Callao, solo sobrevivieron 200. Como reacción a esti desastre y buscando evitar que se vuelva a repitir, el virréi [[José Antonio Manso de Velasco]] funda la ciudá de ''Bellavista'', nuna planicie alloñada del mar y a una distancia de tres quilómetros de la ciudá d'El&nbsp;Callao. Sicasí eso nun causó que los ''chalacos'' dexaren de vivir na llocalización orixinal a veres del mar. Mientres la guerra d'independencia, El&nbsp;Callao foi una plaza de gran importancia, porque non yá controlaba'l tráficu de mercaderías sinón tamién l'usu de la flota militar, nesi sentíu camudó de manes delles vegaes, siendo nel añu [[1821]] que se realiza la primera toma del Castiellu del [[Fortaleza del Real Felipe|Real Felipe]] per parte del exércitu independentista al mandu del Xeneral [[José de San Martín]]. Yá mientres la república, el [[Congresu Constituyente de Perú (1822)|primer Congresu Constituyente]] túvose que treslladar de Lima ya instalase na [[Fortaleza del Real Felipe]], por cuenta de que les tropes realistes tomaron la ciudá capital. El [[1 d'ochobre]] de [[1823]], [[Simón Bolívar]] llegó a El&nbsp;Callao pa completar la independencia de Perú. En camudando de manes una vegada más, en [[1826]] retirar de la Fortaleza del Real Felipe l'últimu exércitu español comandado pol xeneral [[José Ramón Rodil]] depués d'un cruentu asediu naval y terrestre lideráu pol xeneral venezolanu [[Bartolomé Salom]]. === Dómina Republicana === Nuna sesión del [[8 de marzu]] de [[1834]], la Convención Nacional presidida por [[Francisco Xavier de Luna Pizarro]] condecora a El&nbsp;Callao como “La Fiel y Arrogante Ciudá del Callao, Asilu de les Lleis y de la Llibertá”, como premiu por defender al gobiernu del xeneral [[Luis José de Orbegoso]] contra les pretensiones golpistes del xeneral [[Pedro Bermúdez]]. Ente los años de [[1850]] y de [[1851]] empieza a operar el [[ferrocarril]] Lima-Callao, el segundu de Suramérica. Esti ferrocarril salía del mesmu puertu y xubía por tola [[Avenida Óscar R. Benavides|Avenida Colonial]] hasta la mesma Plaza San Martín. Tamién esistió otru más pequeñu, al que llamaben "El Urbanito", que solo treslladaba xente nel mesmu puertu. El Callao foi pioneru en materia de sanidá y seguridá urbana, inaugurándose na so xurisdicción, el [[5 d'avientu]] de [[1860]], la primer compañía de [[bomberu|bomberos]] de Perú: la Unión Chalaca Nᵘnbsp;1. El [[2 de mayu]] de [[1866]] realizóse'l llamáu [[Combate del 2 de mayu|Combati del Dos de Mayu]] ente l'[[Armada Española]] al mandu d'Almirante [[Castu Méndez Núñez]] y les bateríes peruanes de tierra al mandu del Ministru de Guerra [[José Gálvez Egúsquiza|José Gálvez]] (quien morrería nel alcuentru y que'l so nome quedaría dende entós venceyáu a la tradición chalaca) nel marcu de la [[Guerra Hispanu-Suramericana]]. [[Archivu:CombateDosdeMayo.jpg|280px|miniatura|El Combate del 2 de mayu, pintura peruana.]] El Callao ye un pueblu llenu de tradición, de fervor relixosu, amante del deporte, qu'a pesar de ser destruyíu por terremotos y maremotos nos años 1586, 1678, 1687 y 1746, resucitó de les sos ruines, pa convertise anguaño, nel primera [[Puertu (navegación)|puertu]] de Perú y la segunda ciudá más industrializada del país. Anguaño ye la [[base naval]] más importante del país y l'estelleru naval más importante (Servicios Industriales de la Marina – TORCA) atopar nesti puertu. ;El por qué'l Presidente Castilla facer constitucional: Va un tiempu lleí unes precisiones feches por [[Jorge Basadre]], les mesmes que terminen per esplicar nos meyor la xénesis del asuntu, afirmando que tol asuntu aníciase cuando Manuel Ignacio de Vivanco en 1856 entamó una rebelión contra la presidencia provisoria de Ramón Castilla (1855-1858), n'unu de que los sos episodios intentó desembarcar n'El&nbsp;Callao pa tomar Lima. Diz Basadre: {{cita|Vivanco y el so exércitu amanecieron un día frente a El&nbsp;Callao. Nun se produció na capital el movimientu prometíu. Vivanco escareció de la capacidá ofensiva necesaria pa desembarcar y los rebeldes dirixir al norte. Castilla, nun xestu ardigosu, embarcar na so busca nun vieyu barcu mercante y escorrer hasta Lambayeque y Piura. Los barcos rebalbos Lloa y Baltes fixeron un rexistru nun mercante inglés embargando'l so cargamentu que contenía armes y municiones; pero la flotilla inglesa que xixilaba les costes del Pacíficu prindar. Embarcar de nuevu Vivanco y les sos tropes nos buques restantes ya intentaron un desembarcu n'El&nbsp;Callao el 22 d'abril. El vecinderu d'esi puertu pudo refugalos, y na alcordanza de la xornada, El&nbsp;Callao recibió'l nome de provincia constitucional», porque, frente al reaccionarismo de Vivanco, Castilla enarboló nesta guerra civil, la bandera de la constitucionalidá. (Basadre, PI, 159)}} == Xeografía == === Allugamientu === [[Archivu:Callao.jpg|280px|miniatura|Vista del puertu.]] La [[Provincia Constitucional del Callao]] ta asitiada na rexón central y [[occidental]] del territoriu peruanu tomando zones de la mariña. Les sos coordenaes xeográfiques atopar ente los 10°&nbsp;15' de latitud sur y los 75°&nbsp;38' y 77°&nbsp;47' de llargor al oeste del [[meridianu de Greenwich]]. El so suelu de llanu y nidiu pindiu, inclinar hasta la mesma vera del mar, lo que da llugar a la formación d'una estensa [[badea]] nel so puertu. N'El&nbsp;Callao atópase'l puertu del mesmu nome, el más importante del país y ye consideráu unu de los meyores de la mariña suramericana del Pacíficu. Les sos llendes son cola ciudá de [[Lima]] y el [[Océanu Pacíficu]]: pel norte, colos distritos de [[Distritu de Santa Rosa (Lima)|Santa Rosa]] y [[Distritu de Puente Piedra|Puente Piedra]]; pel este, colos distritos de [[Distritu de San Martín de Porres|San Martín]], [[Corralada de Lima]], [[Argañal]], y [[Madalena Vieya]]; pel sur con [[Distritu de San Miguel|San Miguel]]; y pel oeste, col [[Océanu Pacíficu]]. === Clima === [[Archivu:Beach of Callao, Peru.jpg|miniaturadeimagen|Sablera d'El&nbsp;Callao.]] Pol so bien [[baxa altitú]] la [[Callao (Perú)|ciudá portuaria]] tendría de tener un [[clima templáu]], sicasí, por cuenta de les agües fríes del mar de la [[Corriente de Humboldt]] fórmense nubes [[estratu]]; esto fai qu'El&nbsp;Callao tenga un clima templáu, húmedu y bien nublu en [[iviernu]], templáu en [[branu]], y semicálido en [[primavera]], similar al de la ciudá de [[Lima]]. Los díes más fríos raspien los 13&nbsp;°C y los más templaos los 30&nbsp;°C, a lo llargo de too l'añu. Dende fines d'avientu hasta empiezos d'abril, coincidente col [[solsticiu]] de [[branu]] [[Hemisferiu Austral|austral]], la temperatura bordia los 30&nbsp;°C, l'oral marín faise bien bultable peles tardes al anochecerín, anque esto ye bien frecuente en tol añu puede percibise con más claridá nesta dómina. D'abril a mediaos de setiembre, el [[puertu marítimu|puertu]] cuasi siempres ta so un techu de nubes, una y bones la Corriente Peruana proveniente del Antárticu fai que les agües del mar esfrézanse más de lo normal aumentando'l mugor, que s'avera, la mayor parte de los díes, a un 100% de [[mugor|saturación]]. Dende mediaos de setiembre, coincidente col [[equinocciu]] de setiembre, hasta fines d'avientu, véncese llugar al [[equinocciu vernal]]. Nesta dómina la ciudá presenta una alternanza de rellumu solar y díes llevemente borrinosos. La [[temperatura]] promediu ye de 25&nbsp;°C, aproximao. A pesar de la cercanía con [[Lima]], El&nbsp;Callao suel ―n'ocasiones― presentar tiempos distintos a los distritos de Lima Esti, como [[San Juan de Lurigancho]] o [[Distritu d'Ate|Ate]], por casu, onde'l vientu ye, dacuando, más persistente y el sol de [[branu]] tien una estancia más enllargada. [[Archivu:NASA Tº 1960 2009 Callao Lima.gif|miniatura|400px|center|Termometría diaria promediu del aire en caxellu, de 1960 a 2009. NASA.]] {{Clima |metric_first = yes |single_line = yes |llugar = Callao |xin_max = 26 |xin_min = 18.5 |feb_max = 26.9 |feb_min = 19.2 |mar_max = 26.7 |mar_min = 18.8 |abr_max = 24.9 |abr_min = 17.2 |may_max = 22.3 |may_min = 15.9 |xun_max = 19.9 |xun_min = 14.8 |xnt_max = 19 |xnt_min = 14.1 |ago_max = 18.9 |ago_min = 13.7 |set_max = 19.4 |set_min = 13.8 |och_max = 20.7 |och_min = 14.5 |pay_max = 22.5 |pay_min = 15.7 |avi_max = 24.4 |avi_min = 16.1 |añal_max = |añal_min = |Xin mean C = 22.2 |Feb mean C = 23 |Mar mean C = 22.7 |Abr mean C = 21 |May mean C = 19.1 |Xun mean C = 17.3 |Xnt mean C = 16.5 |Ago mean C = 16.3 |Set mean C = 16.6 |Och mean C = 17.6 |Pay mean C = 19.1 |Avi mean C = 20.2 |year mean C = <!--Díes con agües--> |Jan rain days = |Feb rain days = |Mar rain days = |Apr rain days = |May rain days = |Jun rain days = |Jul rain days = |Aug rain days = |Sep rain days = |Oct rain days = |Nov rain days = |Dec rain days = |year rain days = <!--Precipitación total (mm)--> |xin_precip_mm = 2 |feb_precip_mm = 0 |mar_precip_mm = 0 |apr_precip_mm = 0 |may_precip_mm = 1 |xun_precip_mm = 1 |xnt_precip_mm = 1 |Aug_Precip_mm = 2 |Sep_Precip_mm = 2 |Oct_Precip_mm = 1 |Nov_Precip_mm = 0 |Dec_Precip_mm = 0 |fonte = climate-data.org<ref>{{cita web |url=https://ye.climate-data.org/location/875403/|títulu=Clima: Callao|editorial=climate-data.org |fechaaccesu=20 de xunu de 2017}}</ref> }} == Demografía == La medría de la población, midíu pola [[tasa]] de [[crecedera]] [[promediu]] [[añal]], indica que la población total de la ciudá hai presentó una medría de 2,3% añal pal periodu 1993–2007, lo cual confirma l'enclín decreciente reparada nos postreros 46 años. Ente los censos de 1981 y 1993, la crecedera poblacional foi de 3,0% per añu; esti nivel foi mayor nel periodu intercensal 1972–1981 (3,5% añal).<ref name="Censos Nacionales_1">Censos Nacionales 2007: XI de población y VI de Vivienda, Perfil Sociodemográfico de la Provincia Constitucional del Callao {{Enllaz rotu|1=[ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf] |2=ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Acordies con el [[INEI|Censo 2007]],<ref name="Censos Nacionales_1"/> la [[población]] [[Ciudá|urbanu]]a censada amontar en 37,2%, ente 1993 y 2007, esto ye, un promediu de 16&nbsp;975 persones per añu, lo que representa una tasa promediu añal de 2,2%. En cifres absolutes, la población del [[área urbana]] creció; pero la so velocidá de medría vien menguando dende la década del 60. Ente los censos de 1961 y 1972, l'aumentu de la población urbana foi de 4,0% per añu. Esti ritmu menguó a 3,8% añal nel periodu intercensal 1972–1981; a 3,2% nel periodu 1981–1993 y a 2,2% nel periodu 1993–2007. Puede dicise que la Provincia Constitucional del Callao ye urbana na so totalidá. Los distritos con mayor población ya importancia relativa son el [[distritu del Callao|Callao]] con 415&nbsp;888 habitantes, que concentra cerca de la metá de la población de la provincia (47,4%) y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] con 277&nbsp;895 habitantes (31,7%). Nel Censu de 1993, estos dos distritos tamién teníen los mayores volumes de población ya importancia relativa, asina [[distritu del Callao|Callao]] tenía 369&nbsp;768 habitantes (57,8%) y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] 94&nbsp;497 habitantes (14,8%).<ref name="Censos Nacionales_1"/> Otra manera, los distritos menos poblaos nel añu 2007 son: [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] 75&nbsp;163 habitantes (8,6%), [[Distritu de La Perla|La Perla]] 61&nbsp;698 habitantes (7,0%), [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] 41&nbsp;863 habitantes (4,8%) y [[Distritu de La Punta|La Punta]] con 4&nbsp;370 habitantes (0,5%). Por númberu d'habitantes, El&nbsp;Callao ye la segunda urbe del país allugando a 969&nbsp;170 habitantes<ref>INEI, proyeición 2012 censu 2007.</ref> per delantre de la ciudá d'[[Arequipa]]. Sicasí, al ser parte del [[Lima Metropolitana|Área Metropolitana Lima-Callao]] tien amás una población flotante de 500 mil habitantes aproximao que visiten diariamente El&nbsp;Callao. === Fecundidá y Natalidá === La población de muyeres en [[edá]] [[fértil]] (MEF), xube a 249&nbsp;680 muyeres,<ref name="Censos Nacionales_1"/> que representa'l 55,9% del total de muyeres de la [[Provincia Constitucional del Callao]]. Nel 2007, el promediu de fíos per muyer ye de 1,4. Esta cifra ye menor a la reparada nel Censu de 1993 que foi de 1,6, esto ye, hai un amenorgamientu de 0,2 fíos per muyer. Ello revela l'amenorgamientu de la [[fecundidá]] que se vien presentando nes últimes décades. El distritu que presenta la paridez media de les muyeres más alta ye [[Distritu de Ventanu|Ventanu]] con 1,6 fíos per muyer, síguelu [[Distritu del Callao|Callao]] con 1,3 fíos, [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] cada unu con 1,2 fíos, [[Distritu de La Perla|La Perla]] con 1,1 fíos y finalmente, [[Distritu de La Punta|La Punta]] con 1,0 fíu per muyer. === Mortalidá === El total de '''fíos nacíos vivos''' de les muyeres de 12 y de más años d'edá xube a 662&nbsp;96, correspondiendo na so totalidá al [[área urbana]], pos esta Provincia, yá nun cunta con área rural. Comparando coles resultaos del Censu de 1993, hubo una medría de 165&nbsp;744 [[nacíu|nacíos]] [[vivu|vivos]], esto ye, 33,4% nesti periodu intercensal. A nivel [[provincia]]l nel añu 2007, el númberu de [[fíu|fíos]] [[fináu|finaos]] ye 30&nbsp;122; ente qu'en 1993 fueron 36&nbsp;489, ye dicir hubo un amenorgamientu de 6&nbsp;367 fíos finaos, equivalente a un amenorgamientu porcentual de 17,4%, nesti periodu d'analís. Son dos los distritos que s'alluguen percima del [[porcentaxe]] [[promediu]] provincial (4,5%) de fíos finaos, [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] que presenta'l mayor porcentaxe (4,9%), siguíu por [[Distritu del Callao|Callao]] (4,7%); en cuantes que los distritos de [[Distritu de Ventanu|Ventanu]] (4,4%), [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de La Perla|La Perla]] (4,3% cada unu) y [[Distritu de La Punta|La Punta]] (3,4%) presenten porcentaxes menores al promediu provincial. Ye bultable la diferencia y distancia de los porcentaxes de los distritos de [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] con [[Distritu de La Punta|La Punta]] (1,4 puntos porcentuales), coles mesmes la semeyanza na proporción de fíos finaos, de los distritos de: [[Distritu de Ventanu|Ventanu]], [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de La Perla|La Perla]]. Ye precisu señalar que la proporción de fíos finaos non necesariamente guarda rellación col volume poblacional.<ref>Censos Nacionales 2007: XI de población y VI de Vivienda, perfil sociodemográfico de la Provincia Constitucional del Callao {{Enllaz rotu|1=[ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf] |2=ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> === Etnografía === El Callao, mientres tol periodu posterior a la independencia de Perú, convertir na principal puerta d'entrada de los inmigrantes [[europeos]] en Perú, polo que cunta con un gran númberu de descendientes d'españoles, [[ingleses]], [[franceses]], [[alemanes]], [[xaponeses]] y [[italianos]]. A mediaos del sieglu XX recibió migrantes rurales y a fines del sieglu XX a inmigrantes [[cubanos]], [[brasilanos]], [[arxentinos]] y [[venezolanos]]. amerindios: 19% (IM = 18 %, I = 1%) - mestizos 41% - blancos 18% (EM = 13%, C = 5%) - afros 21,4% (Mu = 13%, Z = 7%, N = 1,4 %) - asiáticos 0,6% (AM = 0,5%, A = 0,1%). P'amerindios: IM = Indo mestizu, I = Indíxena. Pa mestizu: Me (inclúi a tolos segmentos enriba citaos). Pa blancos: Medit = Tipu mediterraneu y Euru mestizu; NorC = Tipu nor-central européu. Pa afro descendientes: N = Negru, Z = Zambo, M = Mulatu. P'asiáticu descendientes: AM = Asiáticu mestizu, A = Asiáticu. Cabo destacar qu'en tolos departamentos topen toles races, sicasí, por cuenta de qu'en dellos casos son demográficamente bien amenorgaos, resalvóse la so proporción.<ref>{{cita web |url=http://espejodelperu.com.pe/Poblacion-del-Peru/Composicion-etnica-del-Peru.htm |títulu=http://espejodelperu.com.pe/Poblacion-del-Peru/Composicion-etnica-del-Peru.htm}}</ref> Hasta agora nun esiste una esplicación por qué'l xentiliciu d'El&nbsp;Callao quedó establecíu como «chalaco». Según tampoco queda claro por qué se bautizó con esi nome al puertu. [[Ricardo Palma]] escribió una tradición al respeutu. == Organización política-alministrativa == === Territoriu === La estensión territorial la Provincia Constitucional del Callao, tien una superficie de 146,98&nbsp;km² qu'inclúi 4,73&nbsp;km² de Superficie Insular Oceánica, que representa namá'l 0,4% en comparanza col departamentu de Lima. Amás cunta con 4 islles que son: [[Islla San Llorienzo (Perú)|San Llorienzo]] con una superficie de 16,48&nbsp;km², El Frontón con 1&nbsp;km² allugáu nel [[distritu de La Punta]], Covinzas con 0,08&nbsp;km² y Redonda que tien una estensión de 0,07&nbsp;km². === Gobiernu llocal === La ciudá, como capital de la [[Provincia Constitucional del Callao]], atópase gobernada pola '''Municipalidá Provincial del Callao''' que tien competencia en tol territoriu de la provincia. Nun esiste una autoridá acutada a la ciudá. Nesi sentíu, les municipalidaes distritales de [[distritu de Bellavista|Bellavista]], [[distritu de La Perla|La Perla]], [[distritu de La Punta|La Punta]], [[distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de la Llegua]], [[distritu d'El mio Perú|El mio Perú]] y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] tienen competencia en temes relatives a los sos propios distritos. La sede de la Municipalidá Provincial del Callao atopar nel distritu del [[distritu del Callao|Callao Corralada]], xusto a la banda de la [[Fortaleza Real Felipe]]. === Gobiernu rexonal === La ciudá, na so calidá de capital rexonal, ye sede del [[Gobiernu Rexonal del Callao]]. Coles mesmes cunta con un '''prefeutu''' con atribuciones polítiques nel ámbitu [[provincies de Perú|provincial]]. Finalmente, ye sede tamién de les distintes Direiciones Rexonales de los [[Conseyu de Ministros de Perú|ministerios]] que conformen l'[[Alministración Pública de Perú|Alministración Pública]]. Ye l'únicu órganu competente encargáu de faer usu de los ingresos productu del canon portuariu, aeroportuario y mineru. La sede del Gobiernu Rexonal del Callao atópase alcontrada na zona norte del [[Distritu del Callao]], mui cerca al [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]]. === Función xudicial === El Callao ye sede de la '''Corte Cimera de Xusticia del Callao''', ente rector del [[Distritu Xudicial del Callao]]. D'alcuerdu a la [[Poder Xudicial de Perú|organización xudicial]] del país, nel territoriu de la ciudá del Callao funcionen nueve [[Xulgaos de Paz nel Perú|xulgaos de paz]] (siete pertenecientes a tolos distritos de la provincia con esceición de [[distritu de Ventanu|Ventanu]] y dos a esti distritu). Trenta [[Xulgaos de primera instancia nel Perú|xulgaos especializaos]] (seis civiles, dolce penales, cinco de familia, cinco llaborales y trés mistos) y seis [[Salas cimeros de xusticia nel Perú|sales cimeros]] (trés penales, dos civiles y una mista). === División alministrativa === La provincia constitucional d'El&nbsp;Callao, ta conformada por 7 distritos que son: Callao, que s'atopa allugada a 7&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;08'&nbsp;40" de longitud oeste y 12°&nbsp;03'&nbsp;23" de latitud sur; el distritu de Bellavista atópase allugáu a 34&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;37" de longitud oeste y 12°&nbsp;03'&nbsp;&nbsp;31" de latitud sur; Carmen de la Llegua atópase allugada a 54&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;05'&nbsp;42" de longitud oeste y 12°&nbsp;02'&nbsp;34" de latitud sur; el distritu de La Punta atópase allugáu a 18&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;26" de longitud oeste y 12°&nbsp;04'&nbsp;03" de latitud sur; La Perla atópase allugada a 2&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;09'&nbsp;52" de longitud oeste y 12°&nbsp;04'&nbsp;04" de latitud sur; el distritu de Ventanu atópase allugáu a 21&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;27" de longitud oeste y 11°&nbsp;52'&nbsp;15" de latitud sur y el distritu d'El mio&nbsp;Perú atópase allugáu a 95&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;04'&nbsp;25" de llargor esti y 11°&nbsp;51'&nbsp;20" de latitud sur Los distritos que conformen la ciudá d'El&nbsp;Callao son: {|class="wikitable sortable" ! colspan= "9" style="background: #6688AA; color: white;" |Distritos d'El&nbsp;Callao<ref>{{cita web |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/distritos.jsp|títulu=El Callao - Distritos del Callao |fechaaccesu=21 d'avientu de 2012|autor=Municipalidad provincial del Callao|coautores=Gobierno Rexonal del Callao|fecha=2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130630213452/http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/distritos.jsp |fechaarchivu=30 de xunu de 2013}}</ref> |- ! style="background: #F0F0F0;" |Nᵘen<br />mapa!! style="background: #F0F0F0;" |Distritu!!style="background: #F0F0F0;" |Población!! style="background: #F0F0F0;" |Área<br />[[Quilómetru cuadráu|km²]]!! style="background: #F0F0F0;" |Densidá<br />(hab/km²)!! style="background: #F0F0F0;" |Mapa de los distritos<br /> del Callao !! Mapa |- |1||[[Distritu del Callao|Callao]]||align=right|415,888||align=right|45.65 ||align=right|9,147.60 |rowspan=11|[[Archivu:Location of the province Callao in Peru.png|180px|Callao big div num]] || rowspan="11" |[[File:Mapa del Callao y distritos.gif|180px]] |- |2||[[Distritu de Bellavista|Bellavista]]||align=right|75,163||align=right|4.56 ||align=right|16 483.11 |- |3||[[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua Reynoso]]||align=right|41,863||align=right|2.12 ||align=right| 19,746.7 |- |4||[[Distritu de La Perla|La Perla]]||align=right|61,698||align=right|2.75 ||align=right|22,435.64 |- |5||[[Distritu de La Punta|La Punta]]||align=right|4,370||align=right|0.75 ||align=right|5,826.67 |- |6||[[Distritu de Ventanu|Ventanu]]||align=right|277,895||align=right|73.52 ||align=right|3,779.86 |- |7||[[Distritu d'El mio Perú|El mio Perú]]||align=right|51,522||align=right|2.47 ||align=right|20,859.11 |- |*||Islles del Callao<ref>[[Islla San Llorienzo (Perú)|Islla de San Llorienzo]], [[Islla El Frontón]], [[Islla El Boquerón]], [[Islles Cavinzas]] y [[Islles Palomino]]</ref>||align=right|-||align=right|17.63 || align=right|0.00 |- |} == Ciudá == Debíu al procesu de [[conurbación]], les actividaes económiques, sociales y culturales d'El&nbsp;Callao atópense íntimamente rellacionaes coles de [[Lima Metropolitana]]. [[Archivu:Callao Perla del Pacífico.jpg|miniatura|600px|center|Mar del Callao, debíu a los color de les sos agües moteyáu como la [[Perlla del Pacíficu]] dende la dómina de la colonia.]] === Finxos urbanos === Les más importantes víes d'esta provincia son l'[[Avenida Sáenz Peña (Callao)|Avenida Sáenz Peña]], l'[[Avenida de La Marina]], [[Avenida Óscar R. Benavides|Avenida Colonial]] ente otres. Los sos principales templos son la Ilesia Matriz y la Ilesia de Santa Rosa, onde se venera al patronu d'El&nbsp;Callao: el [[Señor del Mar]]. Tamién ye importante'l Santuariu de [[Nuesa Señora del Carmen]] de la Llegua. Los campusantos Baquíjano y Británicu son los más antiguos de la zona. ==== Campusantu Británicu ==== Tratar d'un xardín de dos hectárees, Esti campusantu, abrió los sos servicios en 1834 cuando'l cónsul de Gran Bretaña na nuesa ciudá llogró l'autorización del gobiernu de [[Luis José de Orbegoso y Moncada|Luis José de Orbegoso]] pa la compra d'un terrén que sirviera como campusantu pa los súbditos británicos protestantes nel país. Pa l'alministración del campusantu, el [[Jorge IV del Reinu Xuníu|rey Jorge IV]] unvio dineru al traviés d'una acta del Parllamentu Británicu (1835) so la supervisión del Consuláu Británicu nel Perú; asina nació la British Burial Ground Society (Asociación del Campusantu Británicu) que funciona hasta güei.<ref>{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/35997/campusantos-de-llima-el campusantu-britanico-del-callao |títulu=Cementerio de llima, El campusantu Britanico, Blogue PUCP}}</ref> ==== Campusantu Baquíjano ==== Foi inauguráu pol presidente [[Ramón Castilla|Castilla]] en 1862 y nél xacen 120 mil persones, na so mayoría chalacos, Les cifres falen que nel so primer añu de funcionamientu, soterrar nel nuevu campusantu cuasi 12 mil cadáver, víctimes, nel so mayor parte, de la [[fiebre mariello]].<ref>{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/36006/campusantos-de-llima-el-baquijano-del-callao |títulu=Campusantu'l baquijano d'El&nbsp;Callao, Blogue PUCP}}</ref> == Economía == === Renta d'Aduanes: Canon Aduaneru === La Renta d'Aduanes ye un recursu que se tresfier a les [[municipalidaes provinciales]] y distritales d'una determinada provincia y correspuende al 2% de les rentes recaldaes por caúna de les [[Aduanes]] [[Marítimu|Marítima]]s, [[Aereu|Aérea]]s, [[Postal]]ye, [[Fluvial]]ye, [[Llacustre]]s y [[Terrestre]]s allugaes na xurisdicción respeutiva. Esta renta constitúi ingresu propiu de les mentaes municipalidaes. Namái nel casu de la [[Provincia Constitucional del Callao]], el [[Gobiernu Rexonal del Callao]] y el Fondu Educativu creáu cola Llei 27613 participen de les rentes recaldaes poles aduanes allugaes nesa Provincia. ==== Canon portuariu ==== N'El&nbsp;Callao atópase'l primera [[puertu marítimu]] del país y el más importante, el [[Puertu del Callao]]. A él apuerten buques de tol mundu. En consecuencia con esa realidá, les principales fontes d'ingresos provienen del terminal marítimu y la pesca, por cuenta de la gran variedá d'especies marines que s'atopen na so mariña. El terminal pesqueru de [[distritu de Ventanu|Ventanu]] ye bien variáu y económicu. Pel otru llau, al ser el principal puertu, El&nbsp;Callao arrexunta cuasi a la totalidá del universu d'Axencies d'Aduanes. ==== Canon Aeroportuario ==== Dempués de Lima, El&nbsp;Callao ye la ciudá más industrializada del país; una de les industries de magnitú ye la rellacionada col so terminal marítimu, alministráu pola [[Empresa Nacional de Puertos]] (ENAPU). Destaquen tamién la industria molinero que trata aproximao'l 80% del total del maíz peruanu. Tamién tien importantes fábriques de productos de lleldos, alimentos envasados, fideos, bebíes, postres y chocolates, y non menos importantes son les sos industries químiques y les de texíos. === Canon Pesqueru === Según l'Artículu 13 del Títulu VIII de la Llei Nᵘnbsp;27506, ''Llei de Canon'',<ref>{{cita web |url=http://www.mef.gob.pe/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=6055&Itemid=100598 |títulu=Ley de Canon, LLEI Nᵘ27506 |fechaaccesu=06 de mar de 2013 |autor=Congresu de la República de Perú}}</ref> el canon pesqueru créase cola cuenta de gravar a la esplotación de los [[recursos]] [[hidrobiológicos]]. Pa efeutos, el canon pesqueru componer del 50% del total de los [[Ingresos]] y [[Renta|Rentes]] que percibe'l [[Estáu]] de les empreses dedicaes a la [[estracción]] [[comerciu|comercial]] de [[pesca]] de [[mayor escala]], recursos hidrobiológicos d'[[agua|agues]] [[marítima|marítimes]], y [[Continental (tierra)|continental]]es [[llacustre]]s y [[fluvial]]ye. El Callao por ser el principal [[puertu]] del país alluga'l principal sindicatu de trabayadores dedicaos a la esplotación de recursos marinos, según tamién les principales empreses dedicaes a dichu fin, polo que'l canon pesqueru constitúi una de les principales fontes d'ingresu pa la ciudá. === Actividaes Económiques === ==== Industria ==== El Callao tien una llarga tradición industrial. La industria surdió acomuñada, nun primer momentu, a les actividaes portuaries propies de la ciudá, pero dende entós diversificóse hasta tomar una gran variedá de productos fabriles. Amás de la puxanza industrial, tamién se desenvolvieron les actividaes y les organizaciones obreres, lo cual dexó a los trabayadores del [[muelle]] y la dársena del Callao convertir nos primeros trabayadores de [[Perú]] que llograron la xornada de los ocho hores de trabayu, mientres el gobiernu del [[presidente]] [[Guillermo Billinghurst]], a principios de sieglu XX. Esta importante conquista llaboral, pilastra de les reivindicaciones obreres, estendióse darréu a tol territoriu nacional hasta adoptase como llei. Dende El&nbsp;Callao espórtense, amás de carga xeneral, [[cobre]], [[plomu]], [[cinc]], y [[farina de pescáu|farina]] y [[aceite]] de pexe. Ente les importaciones atópense [[fertilizante]]s, [[trigu]], [[maíz]], [[maquinaria|maquinaries]], [[manufactures]] y una gran variedá de mercaderías. Mención especial merez el [[Serviciu Industrial de la Marina]] (TORCA), dependiente de la [[Marina de Guerra de Perú]], onde se dan serviciu d'arreglu y caltenimientu a los buques del mundu; y non yá eso los talleres y graes d'esti inmensu estelleru fabrica naves de guerra como'l casu de les [[fragata|fragates]] lanzamisiles "Lupo" so patente [[italia]]na. ==== Comerciu ==== Naturalmente, la principal [[actividá económica]] del Callao ye'l [[comerciu]], gracies a que la ciudá alluga, de llueñe, el principal puertu de Perú, pos por esta transita la mayor parte de les esportaciones y les importaciones. El [[puertu d'El&nbsp;Callao]] asítiase na [[badea]] del mesmu nome, allugada al [[norte]] de [[Distritu de La Punta|La Punta]]. La so posición estratéxica a mediu camín del [[Pacíficu]] [[suramericanu]] y les sos importantes instalaciones son los factores que-y dexaron algamar tal importancia de puertu ''hub'' en [[Suramérica]], amás de la so cercanía a [[Lima]] y del centralismu, que concentró la mayor población del país na [[Lima|capital peruana]] y, poro, el mayor mercáu. La creciente importancia de la [[cuenca del Pacíficu]] nel panorama económicu mundial agora un bon porvenir al [[puertu d'El&nbsp;Callao]], gracies al so estratéxicu allugamientu. Nel [[puertu]] tópase la estación final del [[Ferrocarril Central de Perú|Ferrocarril Central]], que coneuta a El&nbsp;Callao coles zones mineres del centru del país. Esti mediu de tresporte esperimentó una grave crisis dende hai yá bon tiempu y rique d'una urxente modernización. Una de les soluciones contemplaes ye la [[privatización]] de '''ENAFER''', la empresa que la alministra; otra ye la construcción d'un metru que llegue hasta [[Chosica]] y qu'utilizaría los rieles del tren yá sentaos. El llugar del ferrocarril foi tomáu pol tresporte terrestre, que, al traviés de la [[Ruta nacional PE-22|Carretera Central]], ingresa los productos de la [[Andes peruanos|sierra]] y [[Selva Central de Perú|selva central]] escontra [[Lima Metropolitana|Lima y Callao]] pal so consumu o esportación. ==== Pesca ==== ===== El Boom pesqueru nos [[años 1960]] ===== La gran [[riqueza]] [[Ictioloxía|ictiolóxica]] del [[Mar de Grau]] foi aprovechada dende tiempos inmemoriales como invalorable fonte d'alimentu. Sicasí, la [[pesca]] nunca fuera una importante actividá económicu-industrial, nin el [[pexe]] importante productu d'esportación, hasta'l '''boom de la [[pesca]]''' nes décades de los cincuenta y sesenta del sieglu XX. La [[farina de pexe]], que s'ellabora mayormente d'[[anchoveta|anchovetes]], ye emplegada como alimentu pal [[ganáu]] y tamién como [[fertilizante]]. Güei anguaño l'actividá pesquera nacional, na qu'El&nbsp;Callao desempeña un papel fundamental, traviesa un momentu decisivu: ye tiempu d'anovar la flota y volver a la industria más consciente de la ecoloxía, pa evitar la contaminación del mar colos bagazos producíos pola fabricación de la farina de pexe, y establecer una cultura de respetu a les [[veda|vedes]]. D'esta manera, la [[industria pesquero]] volverá ser competitiva, coles mesmes que va evitar l'usu indiscrimináu de los recursos, como asocedió cola [[anchoveta]] que tuvo en riesgu d'estinción. Lo que ye güei, la pesca artesanal ye n'El&nbsp;Callao una fonte de xeneración d'ingresos y alimentos pa múltiples families, que se dediquen a esta actividá yá seya pa consumu propiu o pa la venta en mercaos minoristes artesanales. ==== Agricultura ==== Mientres el [[periodu colonial]], el territoriu que güei correspuende a la [[Provincia Constitucional del Callao]] allugaba delles faciendes qu'abastecíen de productos de pan llevar y azucre a [[Lima Metropolitana|Lima y Callao]], ente otros. Una de les más famoses yera la [[facienda]] Bocanegra, propiedá de la [[Compañía de Xesús]], la que foi darréu espropiada pol [[gobiernu]] [[Virreinatu|virreinal]] al ser espulsada la orde. Al ser El&nbsp;Callao puerta d'ingresu natural al país, les corrientes migratories –incluyendo les migraciones con fines esclavistes– necesariamente terminaben na ciudá. Munchos esclavos africanos na dómina colonial, y munchos otros, provenientes del Asia ente'l sieglu XIX y XX, asitiar nes principales faciendes allugaes na [[Provincia Constitucional del Callao|Provincia Constitucional]]. Anguaño queden bien pocos testimonios de lo que fueron los antiguos campos de cultivu; la zona ta en gran parte urbanizada y les poques árees de cultivu restantes, allugaes nes cercaníes del [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], escarecen de relevancia pa la economía chalaca. La [[ganadería]] concentrar na crianza de gochos, anque munchos d'estos centros operen de manera clandestina. Tamién se críen aves de corrolada y, en menor midida, ganaos vacunu y caprino. == Turismu == === Centru históricu d'El&nbsp;Callao === [[Archivu:Parque Miguel Grau.jpg|280px|miniatura|Plaza n'honor a [[Miguel Grau Seminario|Don Miguel Grau Seminario]].]] [[Archivu:Estatua de Miguel Grau.jpg|230px|miniatura|Estatua de bronce n'homenaxe al [[Miguel Grau Seminario|Caballero de los Mares]].]] El [[Centru Históricu del Callao]] ye un puntu obligatoriu a conocer si visita esta ciudá. Entiende un conxuntu arquiteutónicu republicanu y colonial que constitúi la zona histórica más antigua d'El&nbsp;Callao y cuenta con una arquiteutura diverso y similar a ciudad-puerto de dómines coloniales, entá caltién la guapura d'estreches cais empedriaes, pintoresques plazuelas, históriques places y adustos balcones de la dómina posterior al gran maremotu qu'afaró El&nbsp;Callao en 1746. Cubre 44 mazanes, y dende 1990 foi incluyida la zona de Chucuito (barriu de descendientes italianos que anguaño presenta una tremera de colores nes fachaes de les cases conformantes). Destaquen la '''Plaza José Gálvez''' (n'homenaxe al héroe del [[Combate del Callao|Combate del Dos de Mayu]]), la '''Plaza Independencia''' (nel atriu del [[Fortaleza del Real Felipe|Real Felipe]]), la '''Plaza Miguel Grau''' (iconu de la [[Marina de Guerra de Perú]]), la '''Plaza Bolognesi''' (llamáu tamién “L'Óvalu”, con una bella y moderna fonte ornamental), el Faru, el Pasaxe Ronald (con escaleres y bustos de mármol onde destaca la '''Casa Rosell''') y el formosu '''muelle Dársena'''. [[Archivu:Museonavaldelperu.jpg|miniatura|Muséu Naval de Perú.]] Tamién destaca la [[Ilesia Matriz del Callao]] que ye unu de los templos más antiguos del puertu a la que nos sos entamos llamóse '''Iglesia San Simón y San Judas''' d'El&nbsp;Callao, mientres dellos años tuvo al cargu de los sacerdotes franceses de la [[Inmaculada Concepción]]. Foi construyida en 1833, remocicada en 1876 y depués en 1966, dempués de que quedara n'estáu ruinosu de resultes del terremotu d'esi añu. El 16 de setiembre de 1995 foi reinaugurada y consagrada como '''Catedral d'El&nbsp;Callao'''. [[Archivu:Submarinoabtao callao.jpg|miniatura|Muséu Submarín Abtao.]] L'actual ilesia ye de la dómina de la colonia, d'estilu neoclásicu, construyida sobre la base de patrones greco-romanos; tien una campana d'oru y bronce que pesa más de 400 quilos, cuenta con una sola nave, con numberoses columnes y arcos, y una cúpula pequeña sobre l'altar mayor. El so frontis tien dos hornacina dende onde les imáxenes de [[San Judas Tadeo]] y [[Simón el Zelote|San Simón el Zelote]], santos patronos de los puertos, curien la [[badea del Callao]]. Ufierta una visión magnífica la so llixera y espigada torre, llevantada sobre'l frontis, que paez llexar sobre'l cuerpu de la nave. Dellos historiadores cunten que l'almirante [[Miguel Grau|Grau]] yera lo que primero acolumbraba cuando s'averaba a El&nbsp;Callao. Les últimes xestiones ediles implementaron una cadena de parques temáticos, como homenaxe a diverses instituciones del país, tales como la [[Marina de Guerra de Perú]], la [[Fuercia Aérea de Perú]], l'[[Exércitu de Perú]], la [[Policía Nacional de Perú]], por mentar dalgunos, que pueden ser apreciaos en distintes partes de la provincia-rexón. === Fortaleza del Real Felipe === [[Archivu:Realfelipe1.jpg|miniatura|[[Fortaleza del Real Felipe]].]] La '''Fortaleza del Real Felipe''' ye una [[Edificio|edificación]] [[militar]] d'estilu [[Vauban]] construyida nel [[sieglu XVIII]] na badea del Callao ([[Perú]]), mientres los gobiernos de los [[virréi]]s [[José Antonio Manso de Velasco]] y [[Manuel de Amat y Junient]], pa defender el puertu contra los ataques de [[Piratería|pirates]] y [[corsariu|corsarios]]. Ye una de les poques obres d'[[arquiteutura]] [[militar]] qu'esisten nel Perú y ye la más grande que construyeron los [[España|españoles]] n'[[América]].<ref>{{cita web |url = http://inc.perucultural.org.pe/testos/museoslima3.doc |títulu = Guía de Museos de Perú |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |autor = Institutu Nacional de Cultura |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040621061619/http://inc.perucultural.org.pe/testos/museoslima3.doc |fechaarchivu=21 de xunu de 2004 }} </ref> Foi conocida mientres la [[Virreinatu de Perú|dómina virreinal]], en xunto colos fuertes «San Rafael» y «San Miguel», como los «[[Castiellos del Callao]]». El so nome foi escoyíu n'honor del rei [[Felipe V d'España|Felipe V]] de la [[Casa de Borbón]], que finara en [[1746]]. Darréu foi renombrada por [[José de San Martín]] como «Castiellu de la Independencia» al empecipiase la [[Historia republicana de Perú|etapa republicana]], retomando'l so nome orixinal en [[1925]]. Yá nel [[sieglu XIX]], esta fortificación y El&nbsp;Callao desempeñaron un papel destacáu nes batalles pola [[independencia de Perú]]. Tien la forma d'un [[pentágonu]] irregular ocupando un [[área]] de 70&nbsp;000&nbsp;[[metru cuadráu|m²]], con un [[Bastión|baluarte]] en cada unu de los sos cinco [[Vértiz (xeometría)|vértices]]. Los baluartes lleven el nome del Rei, la Reina o la Patria, el Príncipe, Jonte o San Felipe, la Princesa, la Tapia o San Carlos y San José o la Natividá. Amás d'ellos dispón de dos torrexones: el Rei y la Reina (esti últimu torrexón mira escontra'l mar, en direición oeste), según cinco muralles: la del Camín Real, de la Marina, Camín de Chucuito, la Marcelosa y la de camín de la Madalena. Tien dos puertes: la Principal, que ta na muralla del Camín Real, y la del Perdón, que ta na muralla Camino de Chucuito. En direición norte dende la fortaleza topaba'l Fuerte San Miguel y al sur atopaba'l Fuerte San Rafael. Anguaño'l so usu ye [[Turismu|turísticu]], sirviendo como sede del [[Muséu]] del [[Exércitu de Perú]].<ref>{{cita web |url= http://www.chimpum-callao.com/historia/realfelipe.html |títulu= Historia, Xente y Tradición: La Fortaleza del Real Felipe |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |autor= Humberto Cotos }}</ref> === Distritu de La Punta === [[Archivu:Lapunta.jpg|miniatura|Malecón de La Punta.]] El '''[[distritu de La Punta]]''', ye'l más pequeñu de los siete distritos que conformen la [[Provincia Constitucional del Callao]], nel [[Perú]]. Llinda al norte, sur y oeste col [[Océanu Pacíficu]] y al este col [[distritu del Callao]] nel sector del balneariu de Chucuito. Como fai referencia'l so nome, ye una península en forma de punta que sobresal d'El&nbsp;Callao. La islla San Llorienzo nunca tuvo ocupación humana permanente pola so ausencia de fontes d'agua duce. Foi visitada costantemente por habitantes del [[Historia de Perú|Antiguu Perú]] quien la usaron como campusantu. De fechu na mitoloxía de l'antigua [[Xeografía de Perú|mariña central peruana]] les islles marines taben rellacionaes cola vida d'[[ultratumba]]. La islla foi parte importante en delles etapes de la historia peruana [[Virreinatu de Perú|colonial]], y mientres l'afitamientu de la [[independencia de Perú]] y la [[guerra Hispanu-Suramericana]]. Mientres los tiempos coloniales, dende los sos [[cantera|canteres]] estrayxéronse les [[piedra|piedres]] que fueron usaes pa construyir diverses edificaciones como l'antiguu ''[[Presidiu]] d'El&nbsp;Callao'' y la [[Fortaleza del Real Felipe]].<ref>{{cita llibru | apellíos = Regal |nome=Alberto |títulu= Historia del Real Felipe del Callao (1746-1900). |añu= 1961 |id= {{OCLC|1291826}} }}</ref> Tamién foi, eventualmente, base d'operaciones de dellos [[pirata|pirates]] [[Inglaterra|ingleses]] y [[Países Baxos|holandeses]] qu'asaltaron El Callao, como [[Francis Drake]] y [[Jacobo Hermita Clerk|Jacob Clerk]]<ref>{{cita web |autor=PUCP |títulu=La espedición holandesa de Jacques L'Hermite al Perú |url=http://blog.pucp.edu.pe/index.php?itemid=68082 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140202105153/http://blog.pucp.edu.pe/index.php?itemid=68082 |fechaarchivu=2 de febreru de 2014 }}</ref> respeutivamente. Esti postreru finó de peste al pie de dalgunos de los sos homes y foi soterráu na islla. La Punta ye un distritu eminentemente residencial de clase media-alta qu'históricamente, allugó a les families de mayor sonadía d'El&nbsp;Callao, prueba d'esto puédese visitar les casones de significativu valor históricu y arquiteutónicu qu'entá caltién –como la conocida casona de la familia Rospigliosi,<ref>{{cita web |añu=2010 |url= http://blog.pucp.edu.pe/item/120573/la casona-rospigliosi-un-rincon-tradicional-de-la punta |títulu= La casona Rospigliosi: un rincón tradicional de La Punta |editor= La Biblioteca Marquense |fechaaccesu=6 d'agostu de 2011}}</ref> d'aires moriscos–. Les sos principales víes d'accesu son les aveníes Grau y Bolognesi, que escurren en sentíu este y oeste respeutivamente. Tamién un puntu obligáu ye'l so malecón nel cual puede acolumbrase nel horizonte parte del archipiélagu d'El&nbsp;Callao. Por ser distritu balneariu, tien les instalaciones d'importantes [[Clubes peruanos|clubes sociales peruanos]] ente los que destaquen l'[[Academia Cantolao]], el [[Club Universitariu de Regatas]], el Club de Regatas Unión, la [[Circolo Sportivo Italiano (fútbol)|Società Canottieri Italia]], el [[Circolo Sportivo Italiano (baloncestu)|Circolo Sportivo Italiano]], [[La Punta Racing Club]] y el [[Regatas Lima|Club de Regatas Lima]]. Cuasi un terciu del so territoriu ye ocupáu pola Escuela Naval. El distritio tien 3 sableres, al norte Cantolao, correspondiente al Malecón Figueredo; al sur Malecón, correspondiente al Malecón Pardo y Arenuces correspondiente al "Malecón Wiese". [[Archivu:Plaza José Galvez.jpg|miniatura|center|Plaza n'honor a [[José Gálvez Egúsquiza|José Gálvez]].|400x400px]] === Balneariu de Chucuito === [[Archivu:Chucuito La Punta.jpg|250px|miniatura|Vieya casona nel barriu de Chucuito, en [[Distritu del Callao|Callao Corralada]], mui cerca a [[Distritu de La Punta|La Punta]].]] El [[barriu de Chucuito]] ye un pintorescu barriu-balneariu apocayá remocicáu que cunta con un gran númberu de construcciones d'estilu republicanu, allugáu nel [[distritu del Callao|distritu d'El&nbsp;Callao]]. Forma la cintura de la península de La Punta yá que ye la puerta d'entrada al distritu, equí estableciéronse una gran cantidá d'inmigrantes italianos ente'l sieglu XIX y XX, quien se dedicaben mayormente a la pesca. La so arquiteutura ye predominantemente civil, la mayoría de les sos construcciones son viviendes d'entamos del sieglu XX en madera y otres feches sobre la base de quincha y adobe. Foi un barriu de pescadores dende'l virreinatu hasta entráu'l presente sieglu XXI. Nel so actual allugamientu esistió –mientres el sieglu XVIII– una pequeña ranchería llamada Pitipiti poblada por aboríxenes [[Collas]] que se dedicaben a la pesca. Esta ranchería estendíase fora de les muralles d'El&nbsp;Callao en direición a La Punta. El llugar foi conocíu tamién como '''Pueblu de San Miguel de Mancera''', y más tarde, vio surdir otru pueblu al pie de él, más cercanu a les muralles d'El&nbsp;Callao. De cuenta que esistíen dos caseríos conocíos, unu como '''Pitipiti el Viejo''' y l'otru, '''Pitipiti el Nuevu'''. El primeru foi afaráu pol terremotu de 1746. Tien una tremera de sableres y malecones; la so sablera más preciosa ye la Sablera de la Ribera, tien otres sableres; una d'elles, "El Carpallo" y tamién cunta con un grupu d'edificios llamaos "La Residencial Chucuito". Ye sede de l'Aduana d'El&nbsp;Callao, de la Escuela Nacional de Marina Mercante y de la Direición de Navegación ya Hidrografía de la [[Marina de Guerra de Perú|MGP]]. === Archipiélagu d'El&nbsp;Callao === [[Archivu:Islaspalomino.jpg|miniatura|Llobos marinos nes islles Palomino.]] Frente a El&nbsp;Callao atópense un conxuntu de cinco islles siendo la principal, y de mayor estensión, la histórica [[Islla San Llorienzo (Perú)|islla San Llorienzo]], la mayor islla de la mariña peruana. Foi incorporada pol [[presidente]] [[Andrés Avelino Cáceres]] al territoriu de la [[Provincia Constitucional del Callao]] por llei dictada'l [[18 de payares]] de [[1899]]. La islla siempres tuvo despoblada pero anguaño esiste ellí una pequeña base naval. Ye una islla d'agües cristalines formada por cuetos y sableres bien belles de carauterística desértica. La parte posterior de la islla nun puede apreciase visualmente dende [[distritu de La Punta|La Punta]] pero al averase per mar acolúmbrense munchos [[Otaria flavescens|llobos marinos]]. [[Charles Darwin]] esploró la islla en [[1835]] reparando la so xeoloxía y naturaleza.<ref>{{cita web |url=http://mgar.net/exp/darwin2.htm |títulu=Darwin en Perú: El Beagle en Suramérica (1832-1835)}}</ref> Darréu, ente [[1906]] y [[1907]], [[Max Uhle]] realizó les primeres escavaciones nel estremu sur de la islla topando oxetos de metal y fardos funerarios nel [[campusantu]] [[prehispánicu]] de Caleta de la Cruz que corresponderíen a finales del [[Entemediu Tardíu |Entemediu]] y [[Horizonte Tardíu]] (900-1532&nbsp;d.C.). Parte de la islla ta controlada pola [[Marina de Guerra de Perú]] y ye una zona militar; otres zones tán declaraes como patrimoniu arqueolóxicu y/o históricu nacional; nelles hai muertes restos de cultures preincaiques, d'entierros de [[pirata|pirates]] como ye'l casu del [[Países Baxos|holandés]] Jacques L'Hermite y muertes del [[Bloquéu del Callao|bloquéu naval d'El&nbsp;Callao]] del [[10 d'abril]] de [[1880]] hasta'l [[17 de xineru]] de [[1881]], per parte de la [[Armada de Chile|escuadra chilena]] mientres la [[guerra del Pacíficu]]. Tamién podemos atopar la islla [[El Frontón]], antigua islla prisión; la islla El Camotal, les [[Islles Cavinzas]], un par de castros abelugo d'[[aves]] [[guanu|guaneras]]; y les [[Islles Palomino]], onde habiten miles de llobos marinos nel so estáu natural, lo que les convirtieron nuna importante atraición [[turismu|ecoturística]]. === Güelgues de Ventanu === Ye una área de 653.22 hectárees cubiertes per agües non fondes que provienen del ríu Chillón y del mar. Ye'l llugar d'abelugu de 62 especies animales, dalgunos en peligru d'estinción, y otra variedá de vexetales. D'esta estensión, 366 hectárees fueron declaraes pola municipalidá de Ventanu como área de reserva ecolóxica intanxible por aciu alcuerdu del conceyu N.016-98/MDV. De los estudios desenvueltos por alternativa mientres los años 1997, 1998, 1999 y 2000 pudiéronse rexistrar los siguientes: * Flora Fanerogamica: Identificáronse 53 especies de flora, que tán entendíes en 49 xéneros y 22 families botánica.El 54% de la flora vascular de los estragales de ventanu correspuenden a especies de que crecen en forma natural nesti tipu ecosistemes costeros y inclusive altu andinos o amazónicos; el 46% restante constituyir especies cultivaes (11%) y plantes invasores de cultivos (35%), dalgunes de les cualos yá naturalizar nes güelgues de la mariña peruana. * Plancton y Peces: El volume hídrico de les güelgues de ventanu regularmente significativu y les condiciones natureológicas esistentes na zona, favorecen la proliferación d'organismos que conformen el fitoplancton y zooplancton, que pueden atopase nos espeyos d'agua; a pesar d'eso hanse atopáu una baxa diversidá d'especies acuátiques. * Avifauna: La diversidá de la avifauna, ta compuesta de 62 especies ente residentes (37%), migratories llocales (37%), migratories alto andines (3%), migratories del norte del país (2%), migratories del Norteamérica (19%) (2%), siendo les especies residentes, migratories llocales y de Norteamérica les de mayor representatividá en númberu d'especies ya individuos. == Cultura == === Gastronomía === [[Archivu:Choritos a la chalaca.JPG|miniatura|300px|Choritos a la chalaca, platu típicu del primer puertu.]] '''El Callao''', al ser una ciudá costera y bien rellacionada a les actividaes de la pesca, tien nel mar los principales insumos pa los sos platos típicos más emblemáticos. La riqueza del mar d'El&nbsp;Callao ye proverbial. Dende la [[Dómina colonial|dómina de la colonia]], cronistes, viaxeros y cures dexaron testimoniu d'ello. El carmelita [[Antonio Vázquez d'Espinosa]], por casu, quien visitó'l puertu de la ciudá a entamos del sieglu XVII, y non cabo dulda qu'esfrutó de los manxares paisanos, dexónos una sibarítica descripción:<ref>Crónica del carmelita [[Antonio Vázquez d'Espinosa]], quien visitó'l puertu a entamos del sieglu [[XVII]].</ref> {{cita|"...El puertu del Callao ye abundantísimo y regaláu de pexe, por lo muncho que se pesca nél y en tola mariña, polo cual entren toles tardes munchos barcos de pescadores, asina d'españoles, como indios y negros cargaos de diferencies de pexes regalaos como son pejerreyes, anchovetas, que son sardines, besugos, dentonos, mojarras y otres especies de pexes regaladísimos...".}} Como asocede en toles poblaciones de la mariña peruana, el pexe y los mariscos son elementos esenciales de l'alimentación popular; ente les comíes qu'algamaron carta de ciudadanía n'El&nbsp;Callao destaquen el [[cebiche]]; la '''parigüela chalaca'''; el '''chupín'''; los '''[[choritos a la chalaca|choros a la chalaca]]''', que ye usáu na mayoría de xuntes y llacuaes yá que tien una simple preparación y sirve como prestosa aperitivo: sobre la conchita col choro entemezse [[cebolla]], [[tomate]], [[culantro]], [[zusmiu de llimón]], [[sal]] y [[choclo]]; el chicharrón de calamar en [[mueyu tártaru]]; la '''corvina a la chalaca''' y el [[Cocina ítalo-peruana|pan con pescao]] o [[Cocina ítalo-peruana|pan con chimbombo]], que ye un [[sánguche]] tradicional d'El&nbsp;Callao; consiste n'acompañar [[pexe]] al [[pan]], de preferencia ''pejerrey arrebosado''. Un platu que tuvo cierta popularidá ye'l '''muchame''', en que la so preparación emplegar [[delfín]] ensugáu en [[salmoria]], sicasí al ser una especie protexida acutóse la so preparación y comercialización. La influencia [[china]] na [[gastronomía peruana]] ta bien presente, y na gastronomía d'El&nbsp;Callao nun ye la esceición, un [[Arroz chaufa|'''chaufa de mariscos''']] ye un platu bien consumíu na ciudá, que'l so ingrediente principal ye'l [[arroz]]. Amás de [[Gastronomía de Perú|gastronomía marina]], al igual qu'en [[Lima]], n'El&nbsp;Callao puede atopase una tremera de [[chifa|chifes]] y pollerías. === Música === El Callao, culturalmente, foi'l crisol onde se recibió una de les corrientes culturales más importantes del [[sieglu XX]]. La so situación de [[puertu]] condicionó la introducción de la música [[Salsa (xéneru musical)|Salsa]] direutamente del [[Caribe (rexón)|Caribe]]. La [[mueyu (xéneru musical)|Salsa]] y tou lo que concierne a esta cultura nel [[Perú]] tien qu'unviar necesariamente al Callao, onde ye'l xéneru más espublizáu y predominante, y define el calter mesmu d'esta ciudá. Un personaxe queríu y fíu pernomáu de la ciudá foi ya inda ye [[Héctor Lavoe]] el cual tien un monumentu a la so memoria en plenu corazón del Callao. ==== Festival Internacional del Salsa "Chim Pum Callao" ==== El Festival Internacional del Salsa "Chim Pum Callao" entámase cada añu col auspicio del Gobiernu Rexonal d'El&nbsp;Callao. ==== Festival Internacional "Chucuito Fiesta del Mar" ==== == Educación == [[Archivu:FIARN1.jpg|250px|miniatura|Facultá d'Inxeniería Ambiental y de Recursos Naturales de la [[Universidá Nacional del Callao|UNAC]] (Universidá Nacional d'El&nbsp;Callao).]] La ufierta educativa chalaca ye amplia, considerando que ye la tercer ciudá más poblada del país. Sicasí, al ser una urbe conurbanada con [[Lima]], los servicios educativos non yá bríndense pa los chalacos sinón tamién pa los limeños y de la mesma manera, munchos chalacos reciben servicios educativos en Lima. El Callao acueye instituciones educatives en tolos niveles, dende inicial hasta posgraos. La ciudá alluga 997 centros educativos ente públicos y privaos. D'esi númberu, 399 correspuenden a centros educativos de nivel inicial, 390 de nivel primariu y 208 de nivel secundariu cuntando inclusive con un colexu d'instrucción Militar [[Colexu Militar Leoncio Prau]], onde estudió'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]] [[Mario Vargas Llosa]] y que foi'l cortil que la inspiró a escribir la so mundialmente famosa obra "[[La ciudá y los perros]]"; amás d'instituciones educatives navales como'l [[Licéu Naval Teniente Clavero|Licéu Naval Capitán de Corbeta Manuel Clavero Muga]] y el [[Licéu Naval Capitán de Navío Germán Astete]]. El Callao amás cunta con distintes alternatives educatives en dellos casos amestaos a congregaciones relixoses, estos son: Los Salesianos (Colexu Salesianu Don Bosco pa los neños y Fíes de María Auxiliadora pa les neñes), La Congregación d'Hermanos Maristes (San José Hnos. Maristes), la Congregación Marianista, [[Colexu San Antonio Marianistas]], El Centenariu colexu "[[America Callao High School]]", que foi pioneru nel continente na educación mista y l'enseñanza del idioma inglés como segunda llingua y la congregación IHM "Colexu San Antonio de Muyeres". En 2012, inauguróse la "Escuela de Talentos", un centru educativu p'alumnos del nivel Secundaria, que caracterízase por una educación de mayor calidá y l'usu ampliu de la teunoloxía pa les clases (por casu, l'usu de [[Ordenador portátil|laptops]] en cuenta de cuadiernos). Precísense ciertos requisitos pa estudiar ende, como estudiar nun colexu d'El&nbsp;Callao y tener un altu rendimientu. Coles mesmes, cuenta con centros d'estudios cimeros, ente los que resalten: * [[Universidá Nacional del Callao]] * [[Universidá César Vallina]]<ref>{{cita web |url=http://www.ucvlima.edu.pe/detalle_noticia.aspx?id=1898 |títulu=http://www.ucvlima.edu.pe/detalle_noticia.aspx?id=1898}}</ref> * Universidá Marítima de Perú.<ref>{{cita web |url=http://www.larepublica.pe/02-05-2013/universidá-maritima-del-peru-formara-profesionales-pa-los puertos-del-peru |títulu=http://www.larepublica.pe/02-05-2013/universidá-maritima-del-peru-formara-profesionales-pa-los puertos-del-peru}}</ref> * [[Escuela Naval de Perú]] * Escuela nacional de Marina Mercante == Problemes sociales == El Callao ye considerada anguaño una de les ciudaes más peligroses de Perú, por cuenta del so altu índiz de criminalidad, xeneralmente por actos d'asesinatu, sicariato y robu agraváu. N'avientu de 2015, el [[Estáu de Perú|Gobierno]] declaró a El&nbsp;Callao en "estáu d'emerxencia" pa tomar midíes más drástiques contra la inseguridá na rexón y este foi prorrogáu en xineru y abril de 2016.<ref>{{cita web |url=http://rpp.pe/peru/callao/amplian-por-45-dias-l'estáu-de-emerxencia-en-el-callao-noticia-953688 |títulu=Amplíen por 45 díes l'estáu d'emerxencia nel Callao |fechaaccesu=21 d'abril de 2016 |sitiuweb=rpp.pe}}</ref> Sicasí, más de 30 persones fueron asesinaes mientres esti periodu.<ref>{{cita web |url=http://larepublica.pe/impresa/sociedad/751875-callao-yá-van-30-asesinatos-mientres-estáu-de-emergencia |títulu=Callao: yá van 30 asesinatos mientres estáu d'emerxencia |fechaaccesu=21 d'abril de 2016 |fecha=28 de marzu de 2016 |sitiuweb=larepublica.pe}}</ref> == Personaxes destacaos == * [[Pedro Suárez-Vértiz]], músicu, cantante, compositor, productor y escritor. * [[Óscar Avilés]], guitarrista, compositor, arreglista y cantante peruanu, que recibió de los sos amigos y comentaristes de la música criolla el seudónimu "La Primer Guitarra de Perú". * [[Luis Bedoya Reyes]], abogáu y políticu, fundador del [[Partíu Popular Cristianu]]. * [[César Altamirano]], cantante peruanu de [[nueva fola]] y [[balaes]], quien tuvo muncha popularidá y formó parte del movimientu xuvenil de la nueva fola en Perú na [[Años 1960|década de los 60]] participando en películes y grabando esitoses temes.<ref>{{cita web |url=https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9sar_Altamirano |títulu=Cesar Altamirano}}</ref> * [[Emma McBride]], reina de guapura peruana; foi la primera Miss Perú. * [[Néstor Gambetta Bonatti]], militar, políticu y promotor cultural peruanu reconocíu polos sos servicios a la patria y nel campu de les lletres. * [[Felipe Mac Gregor]], filósofu, sacerdote y profesor. * [[José Boterín]], marín peruanu que lluchó nel bandu patriota mientres la guerra d'independencia y depués sirvió a los primeros gobiernos republicanos de Perú. * [[Javier Alvarado (políticu)]], políticu peruanu; na historia de Perú ye l'únicu líder políticu qu'ocupó tres cargo públicos consecutivos: alcalde distrital de Lunahuaná, alcalde provincial de Cañete, y presidente rexonal de Lima. * [[Felipe de la Barra]], militar, historiador y políticu peruanu. * [[Llucho Barrios]], popular cantante peruanu de boleros, que aportó a bien popular en dellos países de Llatinoamérica, especialmente en Chile. * [[Luis Giusti La Rosa]], médicu y políticu peruanu, detractor de los métodos anticonceutivos. Miembru fundador del Partíu Popular Cristianu. * [[Alberto Flores Galindo]], historiador, científicu social y ensayista peruanu, fundador de SUR Casa d'Estudios del Socialismu. * [[Claudio Pizarro]], futbolista peruanu, goliador históricu de la [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]]. Fixo 20 goles cola [[Seleición de fútbol de Perú|seleición nacional]]. * [[Alexander Callens]], futbolista [[defensa central]] del equipu norteamericanu [[New York City Football Club|New York City F.C.]] y de la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición nacional]]. === Visita de Charles Darwin === Dende abril de 1832 hasta xunetu de 1835 Darwin viaxaría poles costes de Suramérica, que incluyó una visita a la islla San Llorienzo n'El&nbsp;Callao. Darwin referir a El&nbsp;Callao de la siguiente manera:<ref>{{cita web |url=http://mgar.net/exp/darwin2.htm |títulu=Darwin en Perú}}</ref> [[Archivu:Charles Darwin 01.jpg|miniaturadeimagen|Darwin.]] {{cita|La islla manera de San Llorienzo, qu'arrodia'l puertu, yera l'únicu puntu en que podía pasiase con dalguna seguridá. La parte cimera d'esta isla, que s'alza a un altor de más de 1.000 pies, atopar mientres esta estación (iviernu) na llende de les nubes; polo cual hai nella munches criptógames y delles flores. Les llombes inmediates a Lima, asitiaes a mayor altor, tán cubiertes por una verdadera alfombra de mofu y grupos de preciosos llirios mariellos llamaos amancaes. Esto indica un grau de mugor enforma mayor que'l de la contorna de Iquique. Si avanzar escontra'l norte, dende Lima fai'l clima cada vez más húmedu, hasta que nes riberes del Guayaquil, cuasi nel Ecuador, atópense los más frondosos montes. Sicasí, dixéronme que se fai bien sópito la transición de les costes maneres de Perú a eses tierres fértiles, so la llatitú del Cabu Blanco, dos graos al sur de Guayaquil.}} {{cita|El Callao ye un puertecillo puercu y mal construyíu; los sos habitantes, como los de Lima, presenten tolos tintes entemedios ente l'européu, el negru y l'indiu. Paecióme esti pueblu bien malváu y bien dau a la embriaguez. Siempres ta l'atmósfera cargada de malos golores: el golor particular de cuasi toles poblaciones d'estos países intertropicales ye equí extraordinariamente fuerte. La fortaleza que sostuvo, ensin rindise, el llargu sitiu de lord Cochrane tien un aspeutu pimpanu; pero mientres la nuesa permanencia nel puertu, vendía los presidente los cañones de bronce que lo defendíen y ordenó la so baltadera. Por única razón xustificativa d'esta midida dicía que nun había nengún oficial a quien poder encargar la defensa de puestu tan importante. Y había munchos motivos pa creelo; yá que él llegara a proclamase presidente llevantando bandera d'insurrección cuando mandaba la mesma fortaleza. Dempués de salir nós d'América meridional asocedió-y a esti lo qu'a toos; foi derrotáu, fechu prisioneru y fusiláu.}} == Deportes == [[Archivu:Tapa El Grafico Segundo Castillo.jpg|170px|miniatura|[[Segundu Castillo Varela|Segundu Castillo]], unu de los "Olímpicos de Berlín".]] === Fútbol === Gracies a la so posición como puertu estratéxicu nel [[Océanu Pacíficu]], una gran cantidá de comerciantes estranxeros aniciar nel Callao dende la segunda década del [[sieglu XIX]], siendo los [[Inmigración británica nel Perú|inmigrantes británicos]] quien introducieron dellos deportes na ciudá. Los primeros alcuentros en [[Perú]] de [[críquet]], [[tenis]], [[bádminton]], [[rugbi]], [[golf]], [[ḥoquei]] y [[fútbol]] tuvieron llugar n'El&nbsp;Callao. El [[fútbol]] foi introducíu nel [[Perú]] a finales del [[sieglu XIX]] polos [[marín]]s [[Inglaterra|ingleses]] mientres les sos frecuentes visites al [[puertu del Callao]]. Mientres el so tiempu llibre, los marinos practicaben fútbol y convidaben a los «chalacos» a participar. El fútbol creció gracies a la so práutica polos residentes británicos nel Perú y a la so adopción per parte de los peruanos que tornaben d'[[Inglaterra]]. Llueu, la rivalidá deportiva que se desenvolvió ente los visitantes estranxeros y los llocales empezó a ganar l'atención de los peruanos residentes n'otres ciudaes, anque nun principiu el deporte apostóse fora de la organización formal, tales como clubes deportivos o lligues. Los primeros clubes fueron fundaos a empiezos del [[sieglu XX]] col fin de siguir cola práutica del deporte. La popularidá del fútbol empezó a crecer pasu ente pasu y formáronse dellos otros equipos na ciudá, yá non yá de británicos, sinón que tamién de criollos como'l [[Atlético Chalaco]], fundáu en [[1902]] por estudiantes del Institutu Chalaco y ye unu de los más antiguos equipos peruanos de [[fútbol]], y el [[Sport Boys]] fundáu en [[1927]] por un grupu d'entusiastes alumnos del Colexu [[Maristes]] d'El&nbsp;Callao, ye la institución deportiva más popular y quería ente'l pueblu chalaco. El clásicu más importante d'El&nbsp;Callao ye l'alcuentru qu'apuesten [[Sport Boys Association|Sport Boys]] y [[Club Atlético Chalaco|Atlético Chalaco]]. Esti duelu ye tamién conocíu como'l [[Clásicu Porteño (Perú)|Clásicu Porteño]]. El primer alcuentru oficial apostóse'l [[6 de xunu]] de [[1937]], pol Tornéu Amateur. La ciudá foi trubiecu y formador de grandes futbolistes na historia del fútbol peruano, ente los que resalten amás de [[Segundu Castillo Varela|Segundu ''"Titina"'' Castillo]] y [[Valeriano López]], [[Oswaldo Ramírez|Oswaldo ''"Cachito"'' Ramírez]], [[Marcos Calderón Medrano|Marcos ''"el chueco"'' Calderón]], [[Julio Meléndez Calderón]], [[Guillermo Barbadillo Alvarado|Guillermo Barbadillo]], ente otros; y más apocayá al yá retiráu [[Nolberto Solano|''"Ñol"'' Solano]]. Coles mesmes pa les eliminatories al mundial de Brasil 2014 apurrió con un importante númberu de xugadores ente los que resalten [[Santiago Acasiete]], [[Yoshimar Yotún]], [[Carlos Augusto Zambrano|Carlos Zambrano]], [[Claudio Pizarro]], ente otros. <center> {| width=47% border=1 cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=660px |- bgcolor="SkyBlue" style="color:Yellow;" | align="center" colspan="4" | '''Clubes de Fútbol''' |- |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Equipu''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Fundación''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Estadiu''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Lliga''' |- | [[Archivu:600px vertical stripes Red HEX-FF0000 White.svg|30px]] [[Club Atlético Chalaco|Atlético Chalaco]] | {{fecha d'entamu|9|6|1902}} | [[Estadiu Telmo Carbajo|Telmo Carbajo]] | [[Copa Perú]] |- | [[Archivu:600px Rosa e Nero.png|30px]] [[Sport Boys Association|Sport Boys]] | {{fecha d'entamu|28|7|1927}} | [[Estadio Miguel Grau (Callao)|Miguel Grau]] | [[Primer División de Perú|Primer División]] |} </center> === Instalaciones deportives === [[Archivu:Club Regatas.jpg|miniatura|360px|[[Club de Regatas Lima|Club Regatas]] con sede en [[Distritu de La Punta|La Punta]].]] La principal cortil deportiva pa la práutica d'esti deporte ye'l [[Estadio Miguel Grau (El Callao)|Estadio Miguel Grau]], inauguráu'l [[16 de xunu]] de [[1996]] y que cunta con una capacidá máxima pa 18 mil espectadores. Otros estadios de fútbol d'importancia son [[Estadiu Telmo Carbajo|Telmo Carbajo]] con capacidá pa 5 mil espectadores, actual sede del Club [[Atlético Chalaco]] pa los partíos apostaos pola [[Copa Perú]]. === Otros deportes === N'otres disciplines deportives destacaron d'antiguo Atlético fiel en [[baloncestu]], Los Tigres en [[béisbol]] y Old Boys en [[water-polo]] y [[natación]]. Anguaño, la ciudá d'El&nbsp;Callao cunta cola Villa Deportiva Rexonal onde s'ufierta catorce disciplines gratuitamente, estes son: Axedrez, yudu, atletismu, balonmano, baloncestu, futsal, natación, tenis de mesa, tenis de campu, voleyball, box, ximnasia, karate y tae-kwon-do, que ta disponible pa población de toles edaes. El complexu ta allugáu nos que otrora foi'l [[Parque Zonal Yahuar Huaca]] ya inclúi tamién les instalaciones del [[Estadio Miguel Grau (Callao)|Estadio Miguel Grau]]. == Tresporte == El Callao, al igual que [[Lima]], al formar parte del [[Lima Metropolitana|Área Metropolitana]] de la capital de la república axunta toles ufiertes de tresporte qu'esisten nel país menos la fluvial. === Tresporte aereu === [[Archivu:Limaairportaerial.jpg|miniatura|360px|Fotografía aérea (circa 2005).]] N'El Callao atópase'l [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], principal terminal pa vuelos internacionales del país y puntu de partida de la mayoría de los vuelos y conexones nacionales ya internacionales tantu ente Suramérica y el restu d'América como ''Hub'' de Conexones ente l'Asia-Pacíficu, sirviendo a cerca de 11&nbsp;800&nbsp;000<ref>Estadístiques oficiales 2011 de Lima Airport Partners, empresa concesinaria del aeropuertu. (http://www.lap.com.pe/lap_portal/acercalap.html)</ref> pasaxeros per añu. A pesar d'atopase xeográficamente na [[Provincia del Callao|Provincia Constitucional]], ye l'aeropuertu 'natural' de [[Lima]]. Foi concebíu en 1960 pa reemplazar al antiguu [[Aeropuertu de Limatambo]], allugáu nel distritu de San Isidro, na ciudá capital por cuenta de qu'había quedáu arrodiáu peles nuevu árees residenciales. Apocayá y per cuartu añu consecutivu foi escoyíu pal añu [[2012]] como'l '''Meyor Aeropuertu d'América del Sur''', asitiándose nos primeros puestos del ranking mundial, según [[Skytrax|Skytrax Research]] una consultora d'estudios de mercáu especializada en temes aeroportuarios con sede en Londres, que tolos años realiza una encuesta vía Internet a más de 12 millones de pasaxeros de 108 nacionalidaes, y usuarios d'a lo menos 388 terminales aéreos alredor del mundu, que escueyen a los sos aeropuertos favoritos.<ref>Reconocen per cuarta vegada al aeropuertu Jorge Chávez como'l meyor de Suramérica (http://www.andina.com.pe/Espanol/noticia-reconocen-cuarta-vegada-al aeropuertu-jorge-chavez-como-meyor-sudamerica-409046.aspx {{Wayback|url=http://www.andina.com.pe/Espanol/noticia-reconocen-cuarta-vegada-al aeropuertu-jorge-chavez-como-meyor-sudamerica-409046.aspx |fecha=20120421185423 }}).</ref> === Tresporte marítimu === {{AP|Puertu del Callao}} [[Archivu:Puerto de Callao.jpg|miniatura|280px|[[Puertu d'El&nbsp;Callao]] (Muelle Sur).]] El puertu d'El&nbsp;Callao, oficialmente'l '''Terminal Portuariu del Callao''', ye'l principal [[puertu marítimu]] de [[Perú]], en tráficu y capacidá d'almacenaxe, concentra'l 90% del tresporte marítimu del país tantu mercante como militar yá que nel so territoriu estiende'l terminal marítimu y la base naval de la [[Marina de Guerra de Perú]]. Magar el tresporte civil marítimu nel Perú nun ufierta servicios comerciales con regularidá, dellos [[Cruceru (buque de pasaxeros)|cruceros]] fondien n'El Callao con regularidá. Atópase hermanáu colos siguientes [[puertu|puertos]]: * {{bandera|CHI}} [[Puertu de Valparaíso|Valparaíso]]: robláu'l [[29 de payares]] del [[2002]] pola Empresa Nacional de Puertos (ENAPU) de [[Perú]] y l'Empresa Portuaria Valparaíso de [[Chile]].<ref>{{cita web |url=http://www.puertovalparaiso.cl/contenido/info_xeneral/puertos_hermanos.asp |títulu=Empresa Portuaria Valparaíso - Puertos hermanos |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080614021958/http://www.puertovalparaiso.cl/contenido/info_xeneral/puertos_hermanos.asp |fechaarchivu=14 de xunu de 2008 }}</ref> * {{bandera|URU}} [[Puertu de Montevideo|Montevideo]]: robláu'l [[25 de xineru]] del [[2011]] pola Autoridá Portuaria Nacional de [[Perú]] y l'[[Alministración Nacional de Puertos]] d'[[Uruguái]].<ref>{{cita web |url=http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=Laz5emyQBhE= |títulu=Presidentes García y Mujica guardaron firma de convenios ente Perú y Uruguái |fechaaccesu=2 de payares de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120127230130/http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=Laz5emyQBhE= |fechaarchivu=27 de xineru de 2012 }}</ref> === Tresporte terrestre === El Callao foi'l destín del segundu [[ferrocarril]] de [[Suramérica]].<ref>El primeru foi'l que construyó la [[Demerara-Berbice Railway]] y que xunió'l tramu Georgetown-Plaisance na [[Guyana Británica]] en 1848.</ref> El [[tren]] que xunía Lima con El Callao foi inauguráu n'abril de [[1851]], anque anguaño yá nun circula pa viaxes ente dambes ciudaes, sicasí, anguaño, utilizar pal tresporte de carga procedente de la sierra central del país, especialmente minerales d'esportación. El tresporte interprovincial de la ciudá (que ye la conexón vía terrestre coles demás provincies del país por aciu autobuses) depende puramente de la ciudá de [[Lima]] onde s'atopen los terminales terrestres que sirven a dambes ciudaes conurbadas (Lima y El Callao). De la mesma manera, el tresporte urbanu ye totalmente similar ya integráu al de [[Lima]] yá que formen una sola [[conurbación]]. == Ciudaes hermanes == El Callao atópase [[Hermanamientu de ciudaes|hermanáu]] coles siguientes [[ciudá|ciudaes]]: * {{Bandera|Perú}} [[Paita]], [[Perú]], <small>''(dende 1821)''</small> * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Siux City]], [[Estaos Xuníos]] <small>''(dende 1964)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://siouxcityjournal.com/lifestyles/siux-city-forged-relationships-with-cities-in-peru-norway/article_3b9y2140-b799-5054-b3f8-1c3b3eef3ac5.html |títulu=Siux City forged relationships with cities in Peru, Norway}}</ref> * {{bandera|Arxentina}} [[Santa Fe (capital)|Santa Fe]], [[Arxentina]], <small>''(dende 1997)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://www.cancilleria.gov.ar/portal/seree/dirfe/hermanamientos2.html |títulu=Ciudad y Provincies arxentines hermanaes con contrapartes estranxeres |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120527172830/http://www.cancilleria.gov.ar/portal/seree/dirfe/hermanamientos2.html |fechaarchivu=27 de mayu de 2012 }}</ref> * {{bandera|Méxicu}} [[Veracruz]], [[Méxicu]], <small>''(dende 1999)''</small>.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://portal2.sre.gob.mx/enllaz/images/STORIES/llocales/raipdf/ver/ver8.pdf |títulu=Rexistro de los alcuerdos interinstitucionales de los gobiernos llocales de México }} |2=http://portal2.sre.gob.mx/enllaz/images/STORIES/llocales/raipdf/ver/ver8.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Chile}} [[Valparaíso]], [[Chile]], <small>''(dende 2002)''</small>. * {{bandera|Panamá}} [[Panamá (ciudá)|Panamá]], [[Panamá]], <small>''(dende 2011)''</small>.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/Menu?opcion=noticia&idNoticia=10000066 |títulu=Ciudad Panamá Y El Callao hermánense y anuncien cooperación comercial }} |2=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/Menu?opcion=noticia&idNoticia=10000066 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Oakland (California)|Oakland]] ([[California]]), [[Estaos Xuníos]].<ref>{{cita web |url=http://www.consuladoperu.com/userfiles/file/inf/571.pdf |títulu=Páxina en www.consuladoperu.com<!-- títulu xeneráu--> |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140416180122/http://www.consuladoperu.com/userfiles/file/inf/571.pdf |fechaarchivu=16 d'abril de 2014 }}</ref> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Mayagüez]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1">{{cita web |url=http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |títulu=http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141031024320/http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2014 }}</ref> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[San Germán (Puertu Ricu)|San Germán]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Quebradillas (Puertu Ricu)|Quebradillas]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Comerío]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Méxicu}} [[Acapulco de Juárez|Acapulco]], [[Méxicu]], <small>''(dende 2014)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://www.novedadesacapulco.mx/el-callao-ciudá-hermana |títulu=http://www.novedadesacapulco.mx/el-callao-ciudá-hermana}}</ref> == Ver tamién == * [[Provincia Constitucional del Callao]] * [[Distritu del Callao]] (Corralada). * [[Sport Boys Association]] * [[Atlético Chalaco]] * [[Clásicu Porteño (Perú)|Clásicu Porteño]] * [[Universidá Nacional del Callao]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} * [https://web.archive.org/web/20121112100402/http://www.enapu.com.pe/spn/terminal_portcallao.htm Ficha en ENAPU] * [http://www.municallao.gob.pe Municipalidá Provincial del Callao] * [http://www.regioncallao.gob.pe Gobierno Rexonal del Callao] * [https://web.archive.org/web/20120323215324/http://www.gmcweb.net/todocallao/ Tou Callao] * [http://fce.unac.edu.pe/Files/0112Y.pdf Diagnósticu Sociu Económicu Llaboral] {{Wayback|url=http://fce.unac.edu.pe/Files/0112Y.pdf |fecha=20160304131919 }} {{Allugamientu xeográficu | Noroeste = [[Océanu Pacíficu]] | Norte = [[Distritu de Santa Rosa (Lima)|Santa Rosa]] | Nordeste = [[Distritu de San Martín de Porres|San Martín de Porres]] | Oeste = [[Océanu Pacíficu]] | Centru = Callao | Este = [[Corralada de Lima]] | Suroeste = [[Océanu Pacíficu]] | Sur = [[Océanu Pacíficu]] | Sureste = [[Distritu de San Miguel|San Miguel]] }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Perú]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] tpswv8z3g63lk8eit4lve1n15rebd3b 3713271 3713270 2022-08-25T09:55:32Z YoaR 37624 /* Festival Internacional del Salsa "Chim Pum Callao" */ wikitext text/x-wiki {{otrosusos}} {{llocalidá}} El '''Callao''' ye una [[ciudá]] portuaria asitiada na [[provincia constitucional del Callao]]<ref name="El_Callao"/> la cual allúgase nel centru-oeste de [[Perú]] y de la mesma na mariña central de la mariña peruana y na zona central occidental d'[[América del Sur]]. Tando a veres del [[océanu Pacíficu]] desenvolver al oeste de la [[provincia de Lima]] y a 15 quilómetros del [[Centru Históricu de Lima]], ciudá cola cual atópase [[conurbación|conurbada]].<ref>Vease: ''[[Lima Metropolitana]]''.</ref> La mayor parte del so territoriu estender nuna amplia [[Badea del Callao|badea]] protexía poles islla [[Islla San Llorienzo (Perú)|San Llorienzo]], [[Islla El Frontón|El Frontón]], [[Islles Cavinzas|Cavinzas]] y el castru Redondo, al sur de la [[desaguada]] del [[ríu&nbsp;Rímac]], pero tamién algama la parte más norteña de la badea de Lima. Dambes badees tán dixebraes por una península conocida como La Punta. La so estensión ye de 148,57&nbsp;km², incluyíos 17,63&nbsp;km² insulares. Atopar a 5&nbsp;[[msnm]].<ref>{{cita web |autor=Municipalidá del Callao |títulu=Ubicación Xeográfica |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/ubicacion.jsp |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120831075713/http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/ubicacion.jsp |fechaarchivu=31 d'agostu de 2012 }}</ref> Dende la dómina colonial, el [[puertu del Callao]] foi'l mayor puertu marítimu, el más importante de [[Perú]] y unu de los más importantes d'[[América]].<ref>{{cita web |autor=PUCP |títulu=El puertu del Callao na dómina colonial |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/104347/el-callao-depués-del terremotu-de-1746 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012}}</ref> Anguaño tien na so circunscripción el principal [[Puertu (navegación)|puertu]] del país y l'[[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], polo que se constitúi na principal puerta d'entrada al [[Perú]]. Estos de la mesma son el [[puertu]] y [[aeropuertu]] 'naturales' de la ciudá de Lima. Por población, El Callao vendría ser la '''tercera urbe''' del país allugando a más de 800&nbsp;000 habitantes.<ref name="inei">{{cita web |autor=INEI |títulu=Carauterístiques de la población |url=http://www.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0838/llibru14/cap01.pdf |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130120004608/http://www.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0838/llibru14/cap01.pdf |fechaarchivu=20 de xineru de 2013 }}</ref> Amás, siendo parte de la [[conurbación]] xunto a [[Lima Metropolitana]], tien una [[población flotante]] averada de 500&nbsp;000 habitantes que lu visiten diariamente por motivos familiares, turísticos, educativos y empresariales, ente otros. El Callao siempres tuvo'l privilexu de recibir a visitantes [[militares]] —n'especial marinos—, [[comerciantes]], [[inmigrantes]], [[turistes]] y otros tipos de corrientes sociales. El pueblu chalaco<ref>Natural del Callao, provincia constitucional y puertu de Perú.</ref> foi siempres protagonista de munchos acontecimientos históricos nacionales. Por casu, ye nesta ciudá, ente otres, onde'l [[Perú]] xugóse la [[independencia]] o onde tuvo que defender la so [[soberanía]] nacional, por citar los más destacaos. Precisamente, ye nestes paraxes onde a El&nbsp;Callao concédese-y el títulu de Provincia Constitucional», títulu que sicasí nun reviste nenguna diferencia coles demás provincies peruana (sacante'l nun pertenecer a nengún [[departamentu de Perú]]). Ye más bien un títulu honorariu que se-y concedió al momentu de la so constitución pola so importancia histórica y pola so importancia comercial como «primer puertu» peruanu. Hai que mentar que la [[Provincia Constitucional del Callao]] entiende la mesma área territorial que la [[Rexón Callao]], sicasí son circunscripciones distintes con distintes competencies polítiques. Variando añalmente la población dando un envaloráu bien averáu. (Deereck) == Toponimia == [[Archivu:Detalle mapa de Peru de Blauew.jpg|miniatura|280px|Villa del Callao. Acercamientu del mapa "Perv: Mar del Zvr" de Guiljelmus Blaeuw (1635).]] Mientres enforma tiempu, créese qu'El&nbsp;Callao foi una población amiesta a la [[Lima|Ciudá de los Reis]] ensin toponimia oficial, polo que nun tenía otra denominación que "puertu de Lima" (''Lima'' referir a tol valle del [[ríu Rímac]], d'onde provién el nome de [[Lima|la ciudá]]). Sicasí, [[Felipe Huamán Poma de Ayala]], afirma que Callao foi "más primeru que Lima". Interprétase, paleográficamente:<ref>[[Felipe Huamán Poma de Ayala]], Reseña Histórica del Callao, Biblioteca INEI (https://web.archive.org/web/20111213204757/http://www1.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0275/cap-01.htm)</ref> {{cita|Qu'esta villa de ''Callau'' y puertu de la [[Lima|Ciudá de los Reis de Lima]] foi fundada más primeru que la dicha ciudá en tiempu del [[Papa Paulo III|Papa Paulo]] y del rei-emperador [[Carlos I d'España|Don Carlos]].}} Nel antiguu llinguaxe marineru hispanu, ''callao'' significaba "quixarru" y "sablera con piedres" (como son les sableres chalacas), por estensión —esti usu ye entá común nes [[Islles Canaries]]. Escontra entamos del [[sieglu XVII]], esti pequeñu centru urbanu yá recibía dicha denominación, como lo atestigua ilustración escrita pol [[cronista]] [[jesuíta]] [[Bernabé Cobo]], ''Descripciones del Callao'':<ref>[[Bernabé Cobo]], Reseña Histórica del Callao, Biblioteca INEI (https://web.archive.org/web/20111213204757/http://www1.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0275/cap-01.htm)</ref> {{cita|A dos llegües de la ciudá de [[Lima]] al poniente xaz el famosu [[puertu del Callao]], Plaza d'Armes y llave del reinu peruanu, a quien sirve de boca por onde comunica les sos grandes ayalgues a [[España]] y pola so mano a tol orbe.}} En [[1616]], un documentu escritu pol [[cronista]] [[Martín de Murúa]], amiesta: {{cita|...dichu El Callao por causa de les munches piedres qu'hai nél.}} Más tarde, en [[1667]], el padre [[Orde de San Agustín|agustino]] '''Bernabé Torres''' escribe diciendo con al respeutive de El&nbsp;Callao una acepción que se consideró decisiva pa la etimoloxía de la pallabra CALLAO: {{cita|La so sablera llimpia, cascayosa, bien útil pa lastrar les naves qu'entren y salen del continente.}} En [[1885]] promovióse una investigación pa esclariar el [[orixe]] o [[etimoloxía]] de la pallabra ''callao'' y del vocablu ''chalaco''. La campaña foi entamada con altu criteriu [[científicu]] y espíritu rexonalista pol '''diariu El Callao''', tal emprendimiento cuntó cola collaboración de distinguíos personaxes y eruditos de la dómina. [[Ricardo Palma]] espresó lo que foi para él artículu de fe, que la pallabra ''callao'' venía de la voz indíxena ''calla'' o ''chalhua'', que'l so significáu sería [[mariña]] o [[pesca]]. Vigorizó la so creencia na circunstancia de dase'l nome de ''cala'' al actu de la [[pesca]] y que, por que pueda ser lóxicu, tenía que reconocese'l mesmu orixe a la pallabra ''chalaco''. Denominando ''chala'' al [[puertu]], habría que designar al home nacíu nel puertu: ''challahaque'' que depués, por corrupción, sería ''chalaco''. Nin la pallabra ''callao'' nin la pallabra ''chalaco'', amiesta Ricardo Palma, pertenecíen nin al [[quechua]], nin al [[chinchaysuyo]], nin al [[yunga]]. Pa reforzar la so posición, cita al [[xesuita]] '''Giandomenico Coleti''', qu'en [[1771]] dicía:<ref>{{cita web |url= https://books.google.co.ve/books?id=Ajs1AAAAIAAJ&pg=PA173&dq=%22Golfu+de+venezuela%22&hl=es#v=onepage&q=callao%20%28callaum%2C%20Calavia%29&f=false |títulu= Diccionariu Históricu - Xeográficu de l'América Meridional |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |autor= Giandomenico Coleti |páxines= páxines 86 |fecha=1771 }}</ref> {{cita|''Callao'' (''Callaum-calavia''). ''Calavia'' ye una voz con que la marinería de la [[mariña italiana]] designa al [[llastre]]. Pa los [[Idioma francés|franceses]] la voz ''caillou'' significa [[quixarru]], [[zahorra]] o [[llastre]].}} [[Pedro Paz Soldán y Unanue]] manifiesta na so ''Diccionariu de peruanismos''<ref>''Diccionariu de peruanismos''. [[Buenos Aires]], [[1882]] - [[Lima]], [[1883]]. Edición de Estuardo Núñez, [[Lima]], [[Peisa]], [[1974]] (facsímil de la edición de [[Ventura García Calderón]] de [[1937]]).</ref> que'l diccionariu de [[Fernández Cuesta]] trai la pallabra ''callao'' na acepción d'[[arbeya]], peladilla de ríu, [[zahorra]], [[llastre]], amestando que'l términu de [[náutica|marina]] ''callao'' quier espresar una de les cualidaes del fondu y de la sablera. La voz [[Idioma portugués|portuguesa]] ''calhao'' quier dicir tamién [[quixarru]]. Mientres enforma tiempu, El&nbsp;Callao nun tuvo un xentiliciu establecíu, anque dende va munchos años, a los naturales d'El&nbsp;Callao denominar ''chalacos''. La pallabra ''chalaco'' designa a toles persones que viven na mariña, una y bones esa pallabra deriva del vocablu [[llingües quechues|quechua]] ''chala'' ([[rexón Chala|chala]], como rexón natural de Perú) o, n'español, ''mariña'', y "aco" (pescador) esto ye pescador de la mariña, como los antiguos pobladores de la zona los '''Piti Piti''', anguaño estinguíos. Pero, pa efeutos de que se uniformice un xentiliciu pal primer puertu de Perú, l'[[Academia Peruana de la Llingua]] y la [[Real Academia Española]] establecieron como xentiliciu pa El&nbsp;Callao a la pallabra chalaco.<ref>{{cita web |autor=RAI |títulu=chalaco |url=http://lema.rae.es/drae/?val=chalaco}}</ref> Una alternativa ye que llingua en variantes del quechua ye ''qallu'' o ''kallu'' y ''kalluq''<ref>Diccionariu quechua -español de l'Academia Mayor de la Llingua Quechua del Cusco</ref> ye introducir llingua, y la Punta ye una llingua de tierra qu'entra al mar y la secuencia ye 'kalluq' > 'kallaw' > kallao. Y chalaco procede del quechua Q.I. ''chalakuq'' o'l que recueye chala.<ref>Francisco Carranza Romero. Diccionariu Quechua Ancashino- Castellanu ISBN 3-89354-618-9 (Vervuert) 8200))</ref>'' == Historia == === Dómina Prehispánica === [[Archivu:Atlas-heliche-callao-01.png|280px|miniatura|left|Mapa d'El&nbsp;Callao (1655).]] Desconozse la fecha exacta de fundación de la ciudá del ''Callao''. Sicasí, yá nos primeres [[Perú nos mapes históricos|mapes]] de Perú apaez esta ciudá portuaria. Nel mapa de [[1635]] del [[cartógrafu]] [[Guiljelmus Blaeuw]] (1571-1638), conséñase-y como “V. Del Callao” (Villa del Callao), según [[Lima]], figura como “V. Lima” o “Los Reis”. Pola cercanía a la capital peruana, mientres el [[Virreinatu de Perú]] foi coloquialmente conocíu como'l ''Puertu de Lima'' o'l ''Callao de Lima''. Según el cronista indíxena [[Felipe Guamán Poma de Ayala]], yá dende esa dómina yera El&nbsp;Callao el puertu principal, non yá de Perú, sinón de tola mariña occidental de [[Hispanoamérica]].<ref>{{cita web |url= http://www.mintra.gob.pe/archivos/file/estadisticas/peel/estadisticas/diagnostico_socioeconomico_osel_callao.pdf |títulu= Diagnósticu Sociu Económicu Llaboral de la Rexón Callao |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |autor= Mintra (Ministeriu de Trabayu y Promoción del Emplegu), Universidá Nacional del Callao y OSEL (Observatoriu Sociu Económicu Llaboral - See Callao). |páxines= páxines 8 |fecha=2010 |mes = Febreru }}</ref>. === Dómina Virreinal === El Callao fuera pobláu por españoles en 1535, cuando en xineru d'esi añu desembarcaron nel puertu, los navíos que'l conquistador Pedro de Alvarado vendió a Pizarro y Almagro. El 6 de marzu de [[1537]] l'español Diego Ruiz llogró llicencia pa inaugurar un tambo nel puertu de Lima.<ref>Carlos Huerta,''Cronoloxía de la conquista de los Reinos de Perú (1524 - 1572)'', páx.41</ref> En 1555 empecípiase la construcción del primer barriu español, al añu siguiente'l [[virréi]] [[Andrés Hurtado de Mendoza]] noma como primer alcalde del puertu a don Francisco López. El cabildru de Lima reconocer apurriéndo-y varar de la xusticia, signu de la so autoridá municipal. Sicasí, la primer autoridá edilicia del puertu foi [[Cristóbal Garzón]], quien foi “Alguacil de Puertu” siendo nomáu pol Alguacil mayor de Lima” don [[Juan Astudillo Montenegro]]. Por cuenta de la so calidá como puertu principal de les colonies, yera blancu permanente d'ataques de [[pirata|pirates]] y [[corsariu|corsarios]], como amuesa d'ellos sábese qu'en 1579, el corsariu inglés [[Francis Drake]] atacó violentamente'l puertu, y en 1624 fai lo propio'l corsariu holandés [[Jacobo Hermita Clerk|Jacobo Clerck]] moteyáu ''L'Hermite''. Ante esta situación, el gobiernu de la metrópolis ordenó que se construyeren [[muralla|muralles]] de defensa de la ciudá, les que fueron llevantaes ente los años 1634 y 1647. Estes instalaciones defensives tuvieron el so puntu culminante cuando n'ochobre de [[1747]], empecípiase la construcción de la [[Fortaleza del Real Felipe]], que la so primer etapa terminar nel añu [[1773]]. [[Archivu: Plano del El Callao en 1744 - AHG.jpg|miniatura|280px|Planu qu'ilustra'l Puertu del Callao (1744).]] [[Archivu:Situationsplan von Lima.jpg|miniatura|280px|Mapa Históricu ([[1888]]).]] [[Archivu:Callao POMA1041v.jpg|left|miniaturadeimagen|242x242px|LA VILLA DE CALLAV, puertu de los Reys de Lima ([[Primer nueva corónica y bon gobiernu|Nueva Corónica y Bon Gobiernu]] de [[Felipe Guamán Poma de Ayala|Guamán Poma]], 1615)]] Recién nel añu [[1671]] el puertu d'El&nbsp;Callao de Lima foi alzáu a la categoría de ciudá. Los desastres naturales cobraron delles vides y causaron munches estroces nel puertu, los mayores desastres naturales fueron, ente otros, el [[Terremotu de Lima de 1746|terremotu del 28 d'ochobre de 1746]] que vieno apareyáu con un tarrecible [[maremotu]] y destruyó la ciudá, abrasando a los sos habitantes. De cinco mil persones que vivíen n'El&nbsp;Callao, solo sobrevivieron 200. Como reacción a esti desastre y buscando evitar que se vuelva a repitir, el virréi [[José Antonio Manso de Velasco]] funda la ciudá de ''Bellavista'', nuna planicie alloñada del mar y a una distancia de tres quilómetros de la ciudá d'El&nbsp;Callao. Sicasí eso nun causó que los ''chalacos'' dexaren de vivir na llocalización orixinal a veres del mar. Mientres la guerra d'independencia, El&nbsp;Callao foi una plaza de gran importancia, porque non yá controlaba'l tráficu de mercaderías sinón tamién l'usu de la flota militar, nesi sentíu camudó de manes delles vegaes, siendo nel añu [[1821]] que se realiza la primera toma del Castiellu del [[Fortaleza del Real Felipe|Real Felipe]] per parte del exércitu independentista al mandu del Xeneral [[José de San Martín]]. Yá mientres la república, el [[Congresu Constituyente de Perú (1822)|primer Congresu Constituyente]] túvose que treslladar de Lima ya instalase na [[Fortaleza del Real Felipe]], por cuenta de que les tropes realistes tomaron la ciudá capital. El [[1 d'ochobre]] de [[1823]], [[Simón Bolívar]] llegó a El&nbsp;Callao pa completar la independencia de Perú. En camudando de manes una vegada más, en [[1826]] retirar de la Fortaleza del Real Felipe l'últimu exércitu español comandado pol xeneral [[José Ramón Rodil]] depués d'un cruentu asediu naval y terrestre lideráu pol xeneral venezolanu [[Bartolomé Salom]]. === Dómina Republicana === Nuna sesión del [[8 de marzu]] de [[1834]], la Convención Nacional presidida por [[Francisco Xavier de Luna Pizarro]] condecora a El&nbsp;Callao como “La Fiel y Arrogante Ciudá del Callao, Asilu de les Lleis y de la Llibertá”, como premiu por defender al gobiernu del xeneral [[Luis José de Orbegoso]] contra les pretensiones golpistes del xeneral [[Pedro Bermúdez]]. Ente los años de [[1850]] y de [[1851]] empieza a operar el [[ferrocarril]] Lima-Callao, el segundu de Suramérica. Esti ferrocarril salía del mesmu puertu y xubía por tola [[Avenida Óscar R. Benavides|Avenida Colonial]] hasta la mesma Plaza San Martín. Tamién esistió otru más pequeñu, al que llamaben "El Urbanito", que solo treslladaba xente nel mesmu puertu. El Callao foi pioneru en materia de sanidá y seguridá urbana, inaugurándose na so xurisdicción, el [[5 d'avientu]] de [[1860]], la primer compañía de [[bomberu|bomberos]] de Perú: la Unión Chalaca Nᵘnbsp;1. El [[2 de mayu]] de [[1866]] realizóse'l llamáu [[Combate del 2 de mayu|Combati del Dos de Mayu]] ente l'[[Armada Española]] al mandu d'Almirante [[Castu Méndez Núñez]] y les bateríes peruanes de tierra al mandu del Ministru de Guerra [[José Gálvez Egúsquiza|José Gálvez]] (quien morrería nel alcuentru y que'l so nome quedaría dende entós venceyáu a la tradición chalaca) nel marcu de la [[Guerra Hispanu-Suramericana]]. [[Archivu:CombateDosdeMayo.jpg|280px|miniatura|El Combate del 2 de mayu, pintura peruana.]] El Callao ye un pueblu llenu de tradición, de fervor relixosu, amante del deporte, qu'a pesar de ser destruyíu por terremotos y maremotos nos años 1586, 1678, 1687 y 1746, resucitó de les sos ruines, pa convertise anguaño, nel primera [[Puertu (navegación)|puertu]] de Perú y la segunda ciudá más industrializada del país. Anguaño ye la [[base naval]] más importante del país y l'estelleru naval más importante (Servicios Industriales de la Marina – TORCA) atopar nesti puertu. ;El por qué'l Presidente Castilla facer constitucional: Va un tiempu lleí unes precisiones feches por [[Jorge Basadre]], les mesmes que terminen per esplicar nos meyor la xénesis del asuntu, afirmando que tol asuntu aníciase cuando Manuel Ignacio de Vivanco en 1856 entamó una rebelión contra la presidencia provisoria de Ramón Castilla (1855-1858), n'unu de que los sos episodios intentó desembarcar n'El&nbsp;Callao pa tomar Lima. Diz Basadre: {{cita|Vivanco y el so exércitu amanecieron un día frente a El&nbsp;Callao. Nun se produció na capital el movimientu prometíu. Vivanco escareció de la capacidá ofensiva necesaria pa desembarcar y los rebeldes dirixir al norte. Castilla, nun xestu ardigosu, embarcar na so busca nun vieyu barcu mercante y escorrer hasta Lambayeque y Piura. Los barcos rebalbos Lloa y Baltes fixeron un rexistru nun mercante inglés embargando'l so cargamentu que contenía armes y municiones; pero la flotilla inglesa que xixilaba les costes del Pacíficu prindar. Embarcar de nuevu Vivanco y les sos tropes nos buques restantes ya intentaron un desembarcu n'El&nbsp;Callao el 22 d'abril. El vecinderu d'esi puertu pudo refugalos, y na alcordanza de la xornada, El&nbsp;Callao recibió'l nome de provincia constitucional», porque, frente al reaccionarismo de Vivanco, Castilla enarboló nesta guerra civil, la bandera de la constitucionalidá. (Basadre, PI, 159)}} == Xeografía == === Allugamientu === [[Archivu:Callao.jpg|280px|miniatura|Vista del puertu.]] La [[Provincia Constitucional del Callao]] ta asitiada na rexón central y [[occidental]] del territoriu peruanu tomando zones de la mariña. Les sos coordenaes xeográfiques atopar ente los 10°&nbsp;15' de latitud sur y los 75°&nbsp;38' y 77°&nbsp;47' de llargor al oeste del [[meridianu de Greenwich]]. El so suelu de llanu y nidiu pindiu, inclinar hasta la mesma vera del mar, lo que da llugar a la formación d'una estensa [[badea]] nel so puertu. N'El&nbsp;Callao atópase'l puertu del mesmu nome, el más importante del país y ye consideráu unu de los meyores de la mariña suramericana del Pacíficu. Les sos llendes son cola ciudá de [[Lima]] y el [[Océanu Pacíficu]]: pel norte, colos distritos de [[Distritu de Santa Rosa (Lima)|Santa Rosa]] y [[Distritu de Puente Piedra|Puente Piedra]]; pel este, colos distritos de [[Distritu de San Martín de Porres|San Martín]], [[Corralada de Lima]], [[Argañal]], y [[Madalena Vieya]]; pel sur con [[Distritu de San Miguel|San Miguel]]; y pel oeste, col [[Océanu Pacíficu]]. === Clima === [[Archivu:Beach of Callao, Peru.jpg|miniaturadeimagen|Sablera d'El&nbsp;Callao.]] Pol so bien [[baxa altitú]] la [[Callao (Perú)|ciudá portuaria]] tendría de tener un [[clima templáu]], sicasí, por cuenta de les agües fríes del mar de la [[Corriente de Humboldt]] fórmense nubes [[estratu]]; esto fai qu'El&nbsp;Callao tenga un clima templáu, húmedu y bien nublu en [[iviernu]], templáu en [[branu]], y semicálido en [[primavera]], similar al de la ciudá de [[Lima]]. Los díes más fríos raspien los 13&nbsp;°C y los más templaos los 30&nbsp;°C, a lo llargo de too l'añu. Dende fines d'avientu hasta empiezos d'abril, coincidente col [[solsticiu]] de [[branu]] [[Hemisferiu Austral|austral]], la temperatura bordia los 30&nbsp;°C, l'oral marín faise bien bultable peles tardes al anochecerín, anque esto ye bien frecuente en tol añu puede percibise con más claridá nesta dómina. D'abril a mediaos de setiembre, el [[puertu marítimu|puertu]] cuasi siempres ta so un techu de nubes, una y bones la Corriente Peruana proveniente del Antárticu fai que les agües del mar esfrézanse más de lo normal aumentando'l mugor, que s'avera, la mayor parte de los díes, a un 100% de [[mugor|saturación]]. Dende mediaos de setiembre, coincidente col [[equinocciu]] de setiembre, hasta fines d'avientu, véncese llugar al [[equinocciu vernal]]. Nesta dómina la ciudá presenta una alternanza de rellumu solar y díes llevemente borrinosos. La [[temperatura]] promediu ye de 25&nbsp;°C, aproximao. A pesar de la cercanía con [[Lima]], El&nbsp;Callao suel ―n'ocasiones― presentar tiempos distintos a los distritos de Lima Esti, como [[San Juan de Lurigancho]] o [[Distritu d'Ate|Ate]], por casu, onde'l vientu ye, dacuando, más persistente y el sol de [[branu]] tien una estancia más enllargada. [[Archivu:NASA Tº 1960 2009 Callao Lima.gif|miniatura|400px|center|Termometría diaria promediu del aire en caxellu, de 1960 a 2009. NASA.]] {{Clima |metric_first = yes |single_line = yes |llugar = Callao |xin_max = 26 |xin_min = 18.5 |feb_max = 26.9 |feb_min = 19.2 |mar_max = 26.7 |mar_min = 18.8 |abr_max = 24.9 |abr_min = 17.2 |may_max = 22.3 |may_min = 15.9 |xun_max = 19.9 |xun_min = 14.8 |xnt_max = 19 |xnt_min = 14.1 |ago_max = 18.9 |ago_min = 13.7 |set_max = 19.4 |set_min = 13.8 |och_max = 20.7 |och_min = 14.5 |pay_max = 22.5 |pay_min = 15.7 |avi_max = 24.4 |avi_min = 16.1 |añal_max = |añal_min = |Xin mean C = 22.2 |Feb mean C = 23 |Mar mean C = 22.7 |Abr mean C = 21 |May mean C = 19.1 |Xun mean C = 17.3 |Xnt mean C = 16.5 |Ago mean C = 16.3 |Set mean C = 16.6 |Och mean C = 17.6 |Pay mean C = 19.1 |Avi mean C = 20.2 |year mean C = <!--Díes con agües--> |Jan rain days = |Feb rain days = |Mar rain days = |Apr rain days = |May rain days = |Jun rain days = |Jul rain days = |Aug rain days = |Sep rain days = |Oct rain days = |Nov rain days = |Dec rain days = |year rain days = <!--Precipitación total (mm)--> |xin_precip_mm = 2 |feb_precip_mm = 0 |mar_precip_mm = 0 |apr_precip_mm = 0 |may_precip_mm = 1 |xun_precip_mm = 1 |xnt_precip_mm = 1 |Aug_Precip_mm = 2 |Sep_Precip_mm = 2 |Oct_Precip_mm = 1 |Nov_Precip_mm = 0 |Dec_Precip_mm = 0 |fonte = climate-data.org<ref>{{cita web |url=https://ye.climate-data.org/location/875403/|títulu=Clima: Callao|editorial=climate-data.org |fechaaccesu=20 de xunu de 2017}}</ref> }} == Demografía == La medría de la población, midíu pola [[tasa]] de [[crecedera]] [[promediu]] [[añal]], indica que la población total de la ciudá hai presentó una medría de 2,3% añal pal periodu 1993–2007, lo cual confirma l'enclín decreciente reparada nos postreros 46 años. Ente los censos de 1981 y 1993, la crecedera poblacional foi de 3,0% per añu; esti nivel foi mayor nel periodu intercensal 1972–1981 (3,5% añal).<ref name="Censos Nacionales_1">Censos Nacionales 2007: XI de población y VI de Vivienda, Perfil Sociodemográfico de la Provincia Constitucional del Callao {{Enllaz rotu|1=[ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf] |2=ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Acordies con el [[INEI|Censo 2007]],<ref name="Censos Nacionales_1"/> la [[población]] [[Ciudá|urbanu]]a censada amontar en 37,2%, ente 1993 y 2007, esto ye, un promediu de 16&nbsp;975 persones per añu, lo que representa una tasa promediu añal de 2,2%. En cifres absolutes, la población del [[área urbana]] creció; pero la so velocidá de medría vien menguando dende la década del 60. Ente los censos de 1961 y 1972, l'aumentu de la población urbana foi de 4,0% per añu. Esti ritmu menguó a 3,8% añal nel periodu intercensal 1972–1981; a 3,2% nel periodu 1981–1993 y a 2,2% nel periodu 1993–2007. Puede dicise que la Provincia Constitucional del Callao ye urbana na so totalidá. Los distritos con mayor población ya importancia relativa son el [[distritu del Callao|Callao]] con 415&nbsp;888 habitantes, que concentra cerca de la metá de la población de la provincia (47,4%) y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] con 277&nbsp;895 habitantes (31,7%). Nel Censu de 1993, estos dos distritos tamién teníen los mayores volumes de población ya importancia relativa, asina [[distritu del Callao|Callao]] tenía 369&nbsp;768 habitantes (57,8%) y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] 94&nbsp;497 habitantes (14,8%).<ref name="Censos Nacionales_1"/> Otra manera, los distritos menos poblaos nel añu 2007 son: [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] 75&nbsp;163 habitantes (8,6%), [[Distritu de La Perla|La Perla]] 61&nbsp;698 habitantes (7,0%), [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] 41&nbsp;863 habitantes (4,8%) y [[Distritu de La Punta|La Punta]] con 4&nbsp;370 habitantes (0,5%). Por númberu d'habitantes, El&nbsp;Callao ye la segunda urbe del país allugando a 969&nbsp;170 habitantes<ref>INEI, proyeición 2012 censu 2007.</ref> per delantre de la ciudá d'[[Arequipa]]. Sicasí, al ser parte del [[Lima Metropolitana|Área Metropolitana Lima-Callao]] tien amás una población flotante de 500 mil habitantes aproximao que visiten diariamente El&nbsp;Callao. === Fecundidá y Natalidá === La población de muyeres en [[edá]] [[fértil]] (MEF), xube a 249&nbsp;680 muyeres,<ref name="Censos Nacionales_1"/> que representa'l 55,9% del total de muyeres de la [[Provincia Constitucional del Callao]]. Nel 2007, el promediu de fíos per muyer ye de 1,4. Esta cifra ye menor a la reparada nel Censu de 1993 que foi de 1,6, esto ye, hai un amenorgamientu de 0,2 fíos per muyer. Ello revela l'amenorgamientu de la [[fecundidá]] que se vien presentando nes últimes décades. El distritu que presenta la paridez media de les muyeres más alta ye [[Distritu de Ventanu|Ventanu]] con 1,6 fíos per muyer, síguelu [[Distritu del Callao|Callao]] con 1,3 fíos, [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] cada unu con 1,2 fíos, [[Distritu de La Perla|La Perla]] con 1,1 fíos y finalmente, [[Distritu de La Punta|La Punta]] con 1,0 fíu per muyer. === Mortalidá === El total de '''fíos nacíos vivos''' de les muyeres de 12 y de más años d'edá xube a 662&nbsp;96, correspondiendo na so totalidá al [[área urbana]], pos esta Provincia, yá nun cunta con área rural. Comparando coles resultaos del Censu de 1993, hubo una medría de 165&nbsp;744 [[nacíu|nacíos]] [[vivu|vivos]], esto ye, 33,4% nesti periodu intercensal. A nivel [[provincia]]l nel añu 2007, el númberu de [[fíu|fíos]] [[fináu|finaos]] ye 30&nbsp;122; ente qu'en 1993 fueron 36&nbsp;489, ye dicir hubo un amenorgamientu de 6&nbsp;367 fíos finaos, equivalente a un amenorgamientu porcentual de 17,4%, nesti periodu d'analís. Son dos los distritos que s'alluguen percima del [[porcentaxe]] [[promediu]] provincial (4,5%) de fíos finaos, [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] que presenta'l mayor porcentaxe (4,9%), siguíu por [[Distritu del Callao|Callao]] (4,7%); en cuantes que los distritos de [[Distritu de Ventanu|Ventanu]] (4,4%), [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de La Perla|La Perla]] (4,3% cada unu) y [[Distritu de La Punta|La Punta]] (3,4%) presenten porcentaxes menores al promediu provincial. Ye bultable la diferencia y distancia de los porcentaxes de los distritos de [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] con [[Distritu de La Punta|La Punta]] (1,4 puntos porcentuales), coles mesmes la semeyanza na proporción de fíos finaos, de los distritos de: [[Distritu de Ventanu|Ventanu]], [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de La Perla|La Perla]]. Ye precisu señalar que la proporción de fíos finaos non necesariamente guarda rellación col volume poblacional.<ref>Censos Nacionales 2007: XI de población y VI de Vivienda, perfil sociodemográfico de la Provincia Constitucional del Callao {{Enllaz rotu|1=[ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf] |2=ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> === Etnografía === El Callao, mientres tol periodu posterior a la independencia de Perú, convertir na principal puerta d'entrada de los inmigrantes [[europeos]] en Perú, polo que cunta con un gran númberu de descendientes d'españoles, [[ingleses]], [[franceses]], [[alemanes]], [[xaponeses]] y [[italianos]]. A mediaos del sieglu XX recibió migrantes rurales y a fines del sieglu XX a inmigrantes [[cubanos]], [[brasilanos]], [[arxentinos]] y [[venezolanos]]. amerindios: 19% (IM = 18 %, I = 1%) - mestizos 41% - blancos 18% (EM = 13%, C = 5%) - afros 21,4% (Mu = 13%, Z = 7%, N = 1,4 %) - asiáticos 0,6% (AM = 0,5%, A = 0,1%). P'amerindios: IM = Indo mestizu, I = Indíxena. Pa mestizu: Me (inclúi a tolos segmentos enriba citaos). Pa blancos: Medit = Tipu mediterraneu y Euru mestizu; NorC = Tipu nor-central européu. Pa afro descendientes: N = Negru, Z = Zambo, M = Mulatu. P'asiáticu descendientes: AM = Asiáticu mestizu, A = Asiáticu. Cabo destacar qu'en tolos departamentos topen toles races, sicasí, por cuenta de qu'en dellos casos son demográficamente bien amenorgaos, resalvóse la so proporción.<ref>{{cita web |url=http://espejodelperu.com.pe/Poblacion-del-Peru/Composicion-etnica-del-Peru.htm |títulu=http://espejodelperu.com.pe/Poblacion-del-Peru/Composicion-etnica-del-Peru.htm}}</ref> Hasta agora nun esiste una esplicación por qué'l xentiliciu d'El&nbsp;Callao quedó establecíu como «chalaco». Según tampoco queda claro por qué se bautizó con esi nome al puertu. [[Ricardo Palma]] escribió una tradición al respeutu. == Organización política-alministrativa == === Territoriu === La estensión territorial la Provincia Constitucional del Callao, tien una superficie de 146,98&nbsp;km² qu'inclúi 4,73&nbsp;km² de Superficie Insular Oceánica, que representa namá'l 0,4% en comparanza col departamentu de Lima. Amás cunta con 4 islles que son: [[Islla San Llorienzo (Perú)|San Llorienzo]] con una superficie de 16,48&nbsp;km², El Frontón con 1&nbsp;km² allugáu nel [[distritu de La Punta]], Covinzas con 0,08&nbsp;km² y Redonda que tien una estensión de 0,07&nbsp;km². === Gobiernu llocal === La ciudá, como capital de la [[Provincia Constitucional del Callao]], atópase gobernada pola '''Municipalidá Provincial del Callao''' que tien competencia en tol territoriu de la provincia. Nun esiste una autoridá acutada a la ciudá. Nesi sentíu, les municipalidaes distritales de [[distritu de Bellavista|Bellavista]], [[distritu de La Perla|La Perla]], [[distritu de La Punta|La Punta]], [[distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de la Llegua]], [[distritu d'El mio Perú|El mio Perú]] y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] tienen competencia en temes relatives a los sos propios distritos. La sede de la Municipalidá Provincial del Callao atopar nel distritu del [[distritu del Callao|Callao Corralada]], xusto a la banda de la [[Fortaleza Real Felipe]]. === Gobiernu rexonal === La ciudá, na so calidá de capital rexonal, ye sede del [[Gobiernu Rexonal del Callao]]. Coles mesmes cunta con un '''prefeutu''' con atribuciones polítiques nel ámbitu [[provincies de Perú|provincial]]. Finalmente, ye sede tamién de les distintes Direiciones Rexonales de los [[Conseyu de Ministros de Perú|ministerios]] que conformen l'[[Alministración Pública de Perú|Alministración Pública]]. Ye l'únicu órganu competente encargáu de faer usu de los ingresos productu del canon portuariu, aeroportuario y mineru. La sede del Gobiernu Rexonal del Callao atópase alcontrada na zona norte del [[Distritu del Callao]], mui cerca al [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]]. === Función xudicial === El Callao ye sede de la '''Corte Cimera de Xusticia del Callao''', ente rector del [[Distritu Xudicial del Callao]]. D'alcuerdu a la [[Poder Xudicial de Perú|organización xudicial]] del país, nel territoriu de la ciudá del Callao funcionen nueve [[Xulgaos de Paz nel Perú|xulgaos de paz]] (siete pertenecientes a tolos distritos de la provincia con esceición de [[distritu de Ventanu|Ventanu]] y dos a esti distritu). Trenta [[Xulgaos de primera instancia nel Perú|xulgaos especializaos]] (seis civiles, dolce penales, cinco de familia, cinco llaborales y trés mistos) y seis [[Salas cimeros de xusticia nel Perú|sales cimeros]] (trés penales, dos civiles y una mista). === División alministrativa === La provincia constitucional d'El&nbsp;Callao, ta conformada por 7 distritos que son: Callao, que s'atopa allugada a 7&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;08'&nbsp;40" de longitud oeste y 12°&nbsp;03'&nbsp;23" de latitud sur; el distritu de Bellavista atópase allugáu a 34&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;37" de longitud oeste y 12°&nbsp;03'&nbsp;&nbsp;31" de latitud sur; Carmen de la Llegua atópase allugada a 54&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;05'&nbsp;42" de longitud oeste y 12°&nbsp;02'&nbsp;34" de latitud sur; el distritu de La Punta atópase allugáu a 18&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;26" de longitud oeste y 12°&nbsp;04'&nbsp;03" de latitud sur; La Perla atópase allugada a 2&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;09'&nbsp;52" de longitud oeste y 12°&nbsp;04'&nbsp;04" de latitud sur; el distritu de Ventanu atópase allugáu a 21&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;27" de longitud oeste y 11°&nbsp;52'&nbsp;15" de latitud sur y el distritu d'El mio&nbsp;Perú atópase allugáu a 95&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;04'&nbsp;25" de llargor esti y 11°&nbsp;51'&nbsp;20" de latitud sur Los distritos que conformen la ciudá d'El&nbsp;Callao son: {|class="wikitable sortable" ! colspan= "9" style="background: #6688AA; color: white;" |Distritos d'El&nbsp;Callao<ref>{{cita web |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/distritos.jsp|títulu=El Callao - Distritos del Callao |fechaaccesu=21 d'avientu de 2012|autor=Municipalidad provincial del Callao|coautores=Gobierno Rexonal del Callao|fecha=2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130630213452/http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/distritos.jsp |fechaarchivu=30 de xunu de 2013}}</ref> |- ! style="background: #F0F0F0;" |Nᵘen<br />mapa!! style="background: #F0F0F0;" |Distritu!!style="background: #F0F0F0;" |Población!! style="background: #F0F0F0;" |Área<br />[[Quilómetru cuadráu|km²]]!! style="background: #F0F0F0;" |Densidá<br />(hab/km²)!! style="background: #F0F0F0;" |Mapa de los distritos<br /> del Callao !! Mapa |- |1||[[Distritu del Callao|Callao]]||align=right|415,888||align=right|45.65 ||align=right|9,147.60 |rowspan=11|[[Archivu:Location of the province Callao in Peru.png|180px|Callao big div num]] || rowspan="11" |[[File:Mapa del Callao y distritos.gif|180px]] |- |2||[[Distritu de Bellavista|Bellavista]]||align=right|75,163||align=right|4.56 ||align=right|16 483.11 |- |3||[[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua Reynoso]]||align=right|41,863||align=right|2.12 ||align=right| 19,746.7 |- |4||[[Distritu de La Perla|La Perla]]||align=right|61,698||align=right|2.75 ||align=right|22,435.64 |- |5||[[Distritu de La Punta|La Punta]]||align=right|4,370||align=right|0.75 ||align=right|5,826.67 |- |6||[[Distritu de Ventanu|Ventanu]]||align=right|277,895||align=right|73.52 ||align=right|3,779.86 |- |7||[[Distritu d'El mio Perú|El mio Perú]]||align=right|51,522||align=right|2.47 ||align=right|20,859.11 |- |*||Islles del Callao<ref>[[Islla San Llorienzo (Perú)|Islla de San Llorienzo]], [[Islla El Frontón]], [[Islla El Boquerón]], [[Islles Cavinzas]] y [[Islles Palomino]]</ref>||align=right|-||align=right|17.63 || align=right|0.00 |- |} == Ciudá == Debíu al procesu de [[conurbación]], les actividaes económiques, sociales y culturales d'El&nbsp;Callao atópense íntimamente rellacionaes coles de [[Lima Metropolitana]]. [[Archivu:Callao Perla del Pacífico.jpg|miniatura|600px|center|Mar del Callao, debíu a los color de les sos agües moteyáu como la [[Perlla del Pacíficu]] dende la dómina de la colonia.]] === Finxos urbanos === Les más importantes víes d'esta provincia son l'[[Avenida Sáenz Peña (Callao)|Avenida Sáenz Peña]], l'[[Avenida de La Marina]], [[Avenida Óscar R. Benavides|Avenida Colonial]] ente otres. Los sos principales templos son la Ilesia Matriz y la Ilesia de Santa Rosa, onde se venera al patronu d'El&nbsp;Callao: el [[Señor del Mar]]. Tamién ye importante'l Santuariu de [[Nuesa Señora del Carmen]] de la Llegua. Los campusantos Baquíjano y Británicu son los más antiguos de la zona. ==== Campusantu Británicu ==== Tratar d'un xardín de dos hectárees, Esti campusantu, abrió los sos servicios en 1834 cuando'l cónsul de Gran Bretaña na nuesa ciudá llogró l'autorización del gobiernu de [[Luis José de Orbegoso y Moncada|Luis José de Orbegoso]] pa la compra d'un terrén que sirviera como campusantu pa los súbditos británicos protestantes nel país. Pa l'alministración del campusantu, el [[Jorge IV del Reinu Xuníu|rey Jorge IV]] unvio dineru al traviés d'una acta del Parllamentu Británicu (1835) so la supervisión del Consuláu Británicu nel Perú; asina nació la British Burial Ground Society (Asociación del Campusantu Británicu) que funciona hasta güei.<ref>{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/35997/campusantos-de-llima-el campusantu-britanico-del-callao |títulu=Cementerio de llima, El campusantu Britanico, Blogue PUCP}}</ref> ==== Campusantu Baquíjano ==== Foi inauguráu pol presidente [[Ramón Castilla|Castilla]] en 1862 y nél xacen 120 mil persones, na so mayoría chalacos, Les cifres falen que nel so primer añu de funcionamientu, soterrar nel nuevu campusantu cuasi 12 mil cadáver, víctimes, nel so mayor parte, de la [[fiebre mariello]].<ref>{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/36006/campusantos-de-llima-el-baquijano-del-callao |títulu=Campusantu'l baquijano d'El&nbsp;Callao, Blogue PUCP}}</ref> == Economía == === Renta d'Aduanes: Canon Aduaneru === La Renta d'Aduanes ye un recursu que se tresfier a les [[municipalidaes provinciales]] y distritales d'una determinada provincia y correspuende al 2% de les rentes recaldaes por caúna de les [[Aduanes]] [[Marítimu|Marítima]]s, [[Aereu|Aérea]]s, [[Postal]]ye, [[Fluvial]]ye, [[Llacustre]]s y [[Terrestre]]s allugaes na xurisdicción respeutiva. Esta renta constitúi ingresu propiu de les mentaes municipalidaes. Namái nel casu de la [[Provincia Constitucional del Callao]], el [[Gobiernu Rexonal del Callao]] y el Fondu Educativu creáu cola Llei 27613 participen de les rentes recaldaes poles aduanes allugaes nesa Provincia. ==== Canon portuariu ==== N'El&nbsp;Callao atópase'l primera [[puertu marítimu]] del país y el más importante, el [[Puertu del Callao]]. A él apuerten buques de tol mundu. En consecuencia con esa realidá, les principales fontes d'ingresos provienen del terminal marítimu y la pesca, por cuenta de la gran variedá d'especies marines que s'atopen na so mariña. El terminal pesqueru de [[distritu de Ventanu|Ventanu]] ye bien variáu y económicu. Pel otru llau, al ser el principal puertu, El&nbsp;Callao arrexunta cuasi a la totalidá del universu d'Axencies d'Aduanes. ==== Canon Aeroportuario ==== Dempués de Lima, El&nbsp;Callao ye la ciudá más industrializada del país; una de les industries de magnitú ye la rellacionada col so terminal marítimu, alministráu pola [[Empresa Nacional de Puertos]] (ENAPU). Destaquen tamién la industria molinero que trata aproximao'l 80% del total del maíz peruanu. Tamién tien importantes fábriques de productos de lleldos, alimentos envasados, fideos, bebíes, postres y chocolates, y non menos importantes son les sos industries químiques y les de texíos. === Canon Pesqueru === Según l'Artículu 13 del Títulu VIII de la Llei Nᵘnbsp;27506, ''Llei de Canon'',<ref>{{cita web |url=http://www.mef.gob.pe/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=6055&Itemid=100598 |títulu=Ley de Canon, LLEI Nᵘ27506 |fechaaccesu=06 de mar de 2013 |autor=Congresu de la República de Perú}}</ref> el canon pesqueru créase cola cuenta de gravar a la esplotación de los [[recursos]] [[hidrobiológicos]]. Pa efeutos, el canon pesqueru componer del 50% del total de los [[Ingresos]] y [[Renta|Rentes]] que percibe'l [[Estáu]] de les empreses dedicaes a la [[estracción]] [[comerciu|comercial]] de [[pesca]] de [[mayor escala]], recursos hidrobiológicos d'[[agua|agues]] [[marítima|marítimes]], y [[Continental (tierra)|continental]]es [[llacustre]]s y [[fluvial]]ye. El Callao por ser el principal [[puertu]] del país alluga'l principal sindicatu de trabayadores dedicaos a la esplotación de recursos marinos, según tamién les principales empreses dedicaes a dichu fin, polo que'l canon pesqueru constitúi una de les principales fontes d'ingresu pa la ciudá. === Actividaes Económiques === ==== Industria ==== El Callao tien una llarga tradición industrial. La industria surdió acomuñada, nun primer momentu, a les actividaes portuaries propies de la ciudá, pero dende entós diversificóse hasta tomar una gran variedá de productos fabriles. Amás de la puxanza industrial, tamién se desenvolvieron les actividaes y les organizaciones obreres, lo cual dexó a los trabayadores del [[muelle]] y la dársena del Callao convertir nos primeros trabayadores de [[Perú]] que llograron la xornada de los ocho hores de trabayu, mientres el gobiernu del [[presidente]] [[Guillermo Billinghurst]], a principios de sieglu XX. Esta importante conquista llaboral, pilastra de les reivindicaciones obreres, estendióse darréu a tol territoriu nacional hasta adoptase como llei. Dende El&nbsp;Callao espórtense, amás de carga xeneral, [[cobre]], [[plomu]], [[cinc]], y [[farina de pescáu|farina]] y [[aceite]] de pexe. Ente les importaciones atópense [[fertilizante]]s, [[trigu]], [[maíz]], [[maquinaria|maquinaries]], [[manufactures]] y una gran variedá de mercaderías. Mención especial merez el [[Serviciu Industrial de la Marina]] (TORCA), dependiente de la [[Marina de Guerra de Perú]], onde se dan serviciu d'arreglu y caltenimientu a los buques del mundu; y non yá eso los talleres y graes d'esti inmensu estelleru fabrica naves de guerra como'l casu de les [[fragata|fragates]] lanzamisiles "Lupo" so patente [[italia]]na. ==== Comerciu ==== Naturalmente, la principal [[actividá económica]] del Callao ye'l [[comerciu]], gracies a que la ciudá alluga, de llueñe, el principal puertu de Perú, pos por esta transita la mayor parte de les esportaciones y les importaciones. El [[puertu d'El&nbsp;Callao]] asítiase na [[badea]] del mesmu nome, allugada al [[norte]] de [[Distritu de La Punta|La Punta]]. La so posición estratéxica a mediu camín del [[Pacíficu]] [[suramericanu]] y les sos importantes instalaciones son los factores que-y dexaron algamar tal importancia de puertu ''hub'' en [[Suramérica]], amás de la so cercanía a [[Lima]] y del centralismu, que concentró la mayor población del país na [[Lima|capital peruana]] y, poro, el mayor mercáu. La creciente importancia de la [[cuenca del Pacíficu]] nel panorama económicu mundial agora un bon porvenir al [[puertu d'El&nbsp;Callao]], gracies al so estratéxicu allugamientu. Nel [[puertu]] tópase la estación final del [[Ferrocarril Central de Perú|Ferrocarril Central]], que coneuta a El&nbsp;Callao coles zones mineres del centru del país. Esti mediu de tresporte esperimentó una grave crisis dende hai yá bon tiempu y rique d'una urxente modernización. Una de les soluciones contemplaes ye la [[privatización]] de '''ENAFER''', la empresa que la alministra; otra ye la construcción d'un metru que llegue hasta [[Chosica]] y qu'utilizaría los rieles del tren yá sentaos. El llugar del ferrocarril foi tomáu pol tresporte terrestre, que, al traviés de la [[Ruta nacional PE-22|Carretera Central]], ingresa los productos de la [[Andes peruanos|sierra]] y [[Selva Central de Perú|selva central]] escontra [[Lima Metropolitana|Lima y Callao]] pal so consumu o esportación. ==== Pesca ==== ===== El Boom pesqueru nos [[años 1960]] ===== La gran [[riqueza]] [[Ictioloxía|ictiolóxica]] del [[Mar de Grau]] foi aprovechada dende tiempos inmemoriales como invalorable fonte d'alimentu. Sicasí, la [[pesca]] nunca fuera una importante actividá económicu-industrial, nin el [[pexe]] importante productu d'esportación, hasta'l '''boom de la [[pesca]]''' nes décades de los cincuenta y sesenta del sieglu XX. La [[farina de pexe]], que s'ellabora mayormente d'[[anchoveta|anchovetes]], ye emplegada como alimentu pal [[ganáu]] y tamién como [[fertilizante]]. Güei anguaño l'actividá pesquera nacional, na qu'El&nbsp;Callao desempeña un papel fundamental, traviesa un momentu decisivu: ye tiempu d'anovar la flota y volver a la industria más consciente de la ecoloxía, pa evitar la contaminación del mar colos bagazos producíos pola fabricación de la farina de pexe, y establecer una cultura de respetu a les [[veda|vedes]]. D'esta manera, la [[industria pesquero]] volverá ser competitiva, coles mesmes que va evitar l'usu indiscrimináu de los recursos, como asocedió cola [[anchoveta]] que tuvo en riesgu d'estinción. Lo que ye güei, la pesca artesanal ye n'El&nbsp;Callao una fonte de xeneración d'ingresos y alimentos pa múltiples families, que se dediquen a esta actividá yá seya pa consumu propiu o pa la venta en mercaos minoristes artesanales. ==== Agricultura ==== Mientres el [[periodu colonial]], el territoriu que güei correspuende a la [[Provincia Constitucional del Callao]] allugaba delles faciendes qu'abastecíen de productos de pan llevar y azucre a [[Lima Metropolitana|Lima y Callao]], ente otros. Una de les más famoses yera la [[facienda]] Bocanegra, propiedá de la [[Compañía de Xesús]], la que foi darréu espropiada pol [[gobiernu]] [[Virreinatu|virreinal]] al ser espulsada la orde. Al ser El&nbsp;Callao puerta d'ingresu natural al país, les corrientes migratories –incluyendo les migraciones con fines esclavistes– necesariamente terminaben na ciudá. Munchos esclavos africanos na dómina colonial, y munchos otros, provenientes del Asia ente'l sieglu XIX y XX, asitiar nes principales faciendes allugaes na [[Provincia Constitucional del Callao|Provincia Constitucional]]. Anguaño queden bien pocos testimonios de lo que fueron los antiguos campos de cultivu; la zona ta en gran parte urbanizada y les poques árees de cultivu restantes, allugaes nes cercaníes del [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], escarecen de relevancia pa la economía chalaca. La [[ganadería]] concentrar na crianza de gochos, anque munchos d'estos centros operen de manera clandestina. Tamién se críen aves de corrolada y, en menor midida, ganaos vacunu y caprino. == Turismu == === Centru históricu d'El&nbsp;Callao === [[Archivu:Parque Miguel Grau.jpg|280px|miniatura|Plaza n'honor a [[Miguel Grau Seminario|Don Miguel Grau Seminario]].]] [[Archivu:Estatua de Miguel Grau.jpg|230px|miniatura|Estatua de bronce n'homenaxe al [[Miguel Grau Seminario|Caballero de los Mares]].]] El [[Centru Históricu del Callao]] ye un puntu obligatoriu a conocer si visita esta ciudá. Entiende un conxuntu arquiteutónicu republicanu y colonial que constitúi la zona histórica más antigua d'El&nbsp;Callao y cuenta con una arquiteutura diverso y similar a ciudad-puerto de dómines coloniales, entá caltién la guapura d'estreches cais empedriaes, pintoresques plazuelas, históriques places y adustos balcones de la dómina posterior al gran maremotu qu'afaró El&nbsp;Callao en 1746. Cubre 44 mazanes, y dende 1990 foi incluyida la zona de Chucuito (barriu de descendientes italianos que anguaño presenta una tremera de colores nes fachaes de les cases conformantes). Destaquen la '''Plaza José Gálvez''' (n'homenaxe al héroe del [[Combate del Callao|Combate del Dos de Mayu]]), la '''Plaza Independencia''' (nel atriu del [[Fortaleza del Real Felipe|Real Felipe]]), la '''Plaza Miguel Grau''' (iconu de la [[Marina de Guerra de Perú]]), la '''Plaza Bolognesi''' (llamáu tamién “L'Óvalu”, con una bella y moderna fonte ornamental), el Faru, el Pasaxe Ronald (con escaleres y bustos de mármol onde destaca la '''Casa Rosell''') y el formosu '''muelle Dársena'''. [[Archivu:Museonavaldelperu.jpg|miniatura|Muséu Naval de Perú.]] Tamién destaca la [[Ilesia Matriz del Callao]] que ye unu de los templos más antiguos del puertu a la que nos sos entamos llamóse '''Iglesia San Simón y San Judas''' d'El&nbsp;Callao, mientres dellos años tuvo al cargu de los sacerdotes franceses de la [[Inmaculada Concepción]]. Foi construyida en 1833, remocicada en 1876 y depués en 1966, dempués de que quedara n'estáu ruinosu de resultes del terremotu d'esi añu. El 16 de setiembre de 1995 foi reinaugurada y consagrada como '''Catedral d'El&nbsp;Callao'''. [[Archivu:Submarinoabtao callao.jpg|miniatura|Muséu Submarín Abtao.]] L'actual ilesia ye de la dómina de la colonia, d'estilu neoclásicu, construyida sobre la base de patrones greco-romanos; tien una campana d'oru y bronce que pesa más de 400 quilos, cuenta con una sola nave, con numberoses columnes y arcos, y una cúpula pequeña sobre l'altar mayor. El so frontis tien dos hornacina dende onde les imáxenes de [[San Judas Tadeo]] y [[Simón el Zelote|San Simón el Zelote]], santos patronos de los puertos, curien la [[badea del Callao]]. Ufierta una visión magnífica la so llixera y espigada torre, llevantada sobre'l frontis, que paez llexar sobre'l cuerpu de la nave. Dellos historiadores cunten que l'almirante [[Miguel Grau|Grau]] yera lo que primero acolumbraba cuando s'averaba a El&nbsp;Callao. Les últimes xestiones ediles implementaron una cadena de parques temáticos, como homenaxe a diverses instituciones del país, tales como la [[Marina de Guerra de Perú]], la [[Fuercia Aérea de Perú]], l'[[Exércitu de Perú]], la [[Policía Nacional de Perú]], por mentar dalgunos, que pueden ser apreciaos en distintes partes de la provincia-rexón. === Fortaleza del Real Felipe === [[Archivu:Realfelipe1.jpg|miniatura|[[Fortaleza del Real Felipe]].]] La '''Fortaleza del Real Felipe''' ye una [[Edificio|edificación]] [[militar]] d'estilu [[Vauban]] construyida nel [[sieglu XVIII]] na badea del Callao ([[Perú]]), mientres los gobiernos de los [[virréi]]s [[José Antonio Manso de Velasco]] y [[Manuel de Amat y Junient]], pa defender el puertu contra los ataques de [[Piratería|pirates]] y [[corsariu|corsarios]]. Ye una de les poques obres d'[[arquiteutura]] [[militar]] qu'esisten nel Perú y ye la más grande que construyeron los [[España|españoles]] n'[[América]].<ref>{{cita web |url = http://inc.perucultural.org.pe/testos/museoslima3.doc |títulu = Guía de Museos de Perú |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |autor = Institutu Nacional de Cultura |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040621061619/http://inc.perucultural.org.pe/testos/museoslima3.doc |fechaarchivu=21 de xunu de 2004 }} </ref> Foi conocida mientres la [[Virreinatu de Perú|dómina virreinal]], en xunto colos fuertes «San Rafael» y «San Miguel», como los «[[Castiellos del Callao]]». El so nome foi escoyíu n'honor del rei [[Felipe V d'España|Felipe V]] de la [[Casa de Borbón]], que finara en [[1746]]. Darréu foi renombrada por [[José de San Martín]] como «Castiellu de la Independencia» al empecipiase la [[Historia republicana de Perú|etapa republicana]], retomando'l so nome orixinal en [[1925]]. Yá nel [[sieglu XIX]], esta fortificación y El&nbsp;Callao desempeñaron un papel destacáu nes batalles pola [[independencia de Perú]]. Tien la forma d'un [[pentágonu]] irregular ocupando un [[área]] de 70&nbsp;000&nbsp;[[metru cuadráu|m²]], con un [[Bastión|baluarte]] en cada unu de los sos cinco [[Vértiz (xeometría)|vértices]]. Los baluartes lleven el nome del Rei, la Reina o la Patria, el Príncipe, Jonte o San Felipe, la Princesa, la Tapia o San Carlos y San José o la Natividá. Amás d'ellos dispón de dos torrexones: el Rei y la Reina (esti últimu torrexón mira escontra'l mar, en direición oeste), según cinco muralles: la del Camín Real, de la Marina, Camín de Chucuito, la Marcelosa y la de camín de la Madalena. Tien dos puertes: la Principal, que ta na muralla del Camín Real, y la del Perdón, que ta na muralla Camino de Chucuito. En direición norte dende la fortaleza topaba'l Fuerte San Miguel y al sur atopaba'l Fuerte San Rafael. Anguaño'l so usu ye [[Turismu|turísticu]], sirviendo como sede del [[Muséu]] del [[Exércitu de Perú]].<ref>{{cita web |url= http://www.chimpum-callao.com/historia/realfelipe.html |títulu= Historia, Xente y Tradición: La Fortaleza del Real Felipe |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |autor= Humberto Cotos }}</ref> === Distritu de La Punta === [[Archivu:Lapunta.jpg|miniatura|Malecón de La Punta.]] El '''[[distritu de La Punta]]''', ye'l más pequeñu de los siete distritos que conformen la [[Provincia Constitucional del Callao]], nel [[Perú]]. Llinda al norte, sur y oeste col [[Océanu Pacíficu]] y al este col [[distritu del Callao]] nel sector del balneariu de Chucuito. Como fai referencia'l so nome, ye una península en forma de punta que sobresal d'El&nbsp;Callao. La islla San Llorienzo nunca tuvo ocupación humana permanente pola so ausencia de fontes d'agua duce. Foi visitada costantemente por habitantes del [[Historia de Perú|Antiguu Perú]] quien la usaron como campusantu. De fechu na mitoloxía de l'antigua [[Xeografía de Perú|mariña central peruana]] les islles marines taben rellacionaes cola vida d'[[ultratumba]]. La islla foi parte importante en delles etapes de la historia peruana [[Virreinatu de Perú|colonial]], y mientres l'afitamientu de la [[independencia de Perú]] y la [[guerra Hispanu-Suramericana]]. Mientres los tiempos coloniales, dende los sos [[cantera|canteres]] estrayxéronse les [[piedra|piedres]] que fueron usaes pa construyir diverses edificaciones como l'antiguu ''[[Presidiu]] d'El&nbsp;Callao'' y la [[Fortaleza del Real Felipe]].<ref>{{cita llibru | apellíos = Regal |nome=Alberto |títulu= Historia del Real Felipe del Callao (1746-1900). |añu= 1961 |id= {{OCLC|1291826}} }}</ref> Tamién foi, eventualmente, base d'operaciones de dellos [[pirata|pirates]] [[Inglaterra|ingleses]] y [[Países Baxos|holandeses]] qu'asaltaron El Callao, como [[Francis Drake]] y [[Jacobo Hermita Clerk|Jacob Clerk]]<ref>{{cita web |autor=PUCP |títulu=La espedición holandesa de Jacques L'Hermite al Perú |url=http://blog.pucp.edu.pe/index.php?itemid=68082 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140202105153/http://blog.pucp.edu.pe/index.php?itemid=68082 |fechaarchivu=2 de febreru de 2014 }}</ref> respeutivamente. Esti postreru finó de peste al pie de dalgunos de los sos homes y foi soterráu na islla. La Punta ye un distritu eminentemente residencial de clase media-alta qu'históricamente, allugó a les families de mayor sonadía d'El&nbsp;Callao, prueba d'esto puédese visitar les casones de significativu valor históricu y arquiteutónicu qu'entá caltién –como la conocida casona de la familia Rospigliosi,<ref>{{cita web |añu=2010 |url= http://blog.pucp.edu.pe/item/120573/la casona-rospigliosi-un-rincon-tradicional-de-la punta |títulu= La casona Rospigliosi: un rincón tradicional de La Punta |editor= La Biblioteca Marquense |fechaaccesu=6 d'agostu de 2011}}</ref> d'aires moriscos–. Les sos principales víes d'accesu son les aveníes Grau y Bolognesi, que escurren en sentíu este y oeste respeutivamente. Tamién un puntu obligáu ye'l so malecón nel cual puede acolumbrase nel horizonte parte del archipiélagu d'El&nbsp;Callao. Por ser distritu balneariu, tien les instalaciones d'importantes [[Clubes peruanos|clubes sociales peruanos]] ente los que destaquen l'[[Academia Cantolao]], el [[Club Universitariu de Regatas]], el Club de Regatas Unión, la [[Circolo Sportivo Italiano (fútbol)|Società Canottieri Italia]], el [[Circolo Sportivo Italiano (baloncestu)|Circolo Sportivo Italiano]], [[La Punta Racing Club]] y el [[Regatas Lima|Club de Regatas Lima]]. Cuasi un terciu del so territoriu ye ocupáu pola Escuela Naval. El distritio tien 3 sableres, al norte Cantolao, correspondiente al Malecón Figueredo; al sur Malecón, correspondiente al Malecón Pardo y Arenuces correspondiente al "Malecón Wiese". [[Archivu:Plaza José Galvez.jpg|miniatura|center|Plaza n'honor a [[José Gálvez Egúsquiza|José Gálvez]].|400x400px]] === Balneariu de Chucuito === [[Archivu:Chucuito La Punta.jpg|250px|miniatura|Vieya casona nel barriu de Chucuito, en [[Distritu del Callao|Callao Corralada]], mui cerca a [[Distritu de La Punta|La Punta]].]] El [[barriu de Chucuito]] ye un pintorescu barriu-balneariu apocayá remocicáu que cunta con un gran númberu de construcciones d'estilu republicanu, allugáu nel [[distritu del Callao|distritu d'El&nbsp;Callao]]. Forma la cintura de la península de La Punta yá que ye la puerta d'entrada al distritu, equí estableciéronse una gran cantidá d'inmigrantes italianos ente'l sieglu XIX y XX, quien se dedicaben mayormente a la pesca. La so arquiteutura ye predominantemente civil, la mayoría de les sos construcciones son viviendes d'entamos del sieglu XX en madera y otres feches sobre la base de quincha y adobe. Foi un barriu de pescadores dende'l virreinatu hasta entráu'l presente sieglu XXI. Nel so actual allugamientu esistió –mientres el sieglu XVIII– una pequeña ranchería llamada Pitipiti poblada por aboríxenes [[Collas]] que se dedicaben a la pesca. Esta ranchería estendíase fora de les muralles d'El&nbsp;Callao en direición a La Punta. El llugar foi conocíu tamién como '''Pueblu de San Miguel de Mancera''', y más tarde, vio surdir otru pueblu al pie de él, más cercanu a les muralles d'El&nbsp;Callao. De cuenta que esistíen dos caseríos conocíos, unu como '''Pitipiti el Viejo''' y l'otru, '''Pitipiti el Nuevu'''. El primeru foi afaráu pol terremotu de 1746. Tien una tremera de sableres y malecones; la so sablera más preciosa ye la Sablera de la Ribera, tien otres sableres; una d'elles, "El Carpallo" y tamién cunta con un grupu d'edificios llamaos "La Residencial Chucuito". Ye sede de l'Aduana d'El&nbsp;Callao, de la Escuela Nacional de Marina Mercante y de la Direición de Navegación ya Hidrografía de la [[Marina de Guerra de Perú|MGP]]. === Archipiélagu d'El&nbsp;Callao === [[Archivu:Islaspalomino.jpg|miniatura|Llobos marinos nes islles Palomino.]] Frente a El&nbsp;Callao atópense un conxuntu de cinco islles siendo la principal, y de mayor estensión, la histórica [[Islla San Llorienzo (Perú)|islla San Llorienzo]], la mayor islla de la mariña peruana. Foi incorporada pol [[presidente]] [[Andrés Avelino Cáceres]] al territoriu de la [[Provincia Constitucional del Callao]] por llei dictada'l [[18 de payares]] de [[1899]]. La islla siempres tuvo despoblada pero anguaño esiste ellí una pequeña base naval. Ye una islla d'agües cristalines formada por cuetos y sableres bien belles de carauterística desértica. La parte posterior de la islla nun puede apreciase visualmente dende [[distritu de La Punta|La Punta]] pero al averase per mar acolúmbrense munchos [[Otaria flavescens|llobos marinos]]. [[Charles Darwin]] esploró la islla en [[1835]] reparando la so xeoloxía y naturaleza.<ref>{{cita web |url=http://mgar.net/exp/darwin2.htm |títulu=Darwin en Perú: El Beagle en Suramérica (1832-1835)}}</ref> Darréu, ente [[1906]] y [[1907]], [[Max Uhle]] realizó les primeres escavaciones nel estremu sur de la islla topando oxetos de metal y fardos funerarios nel [[campusantu]] [[prehispánicu]] de Caleta de la Cruz que corresponderíen a finales del [[Entemediu Tardíu |Entemediu]] y [[Horizonte Tardíu]] (900-1532&nbsp;d.C.). Parte de la islla ta controlada pola [[Marina de Guerra de Perú]] y ye una zona militar; otres zones tán declaraes como patrimoniu arqueolóxicu y/o históricu nacional; nelles hai muertes restos de cultures preincaiques, d'entierros de [[pirata|pirates]] como ye'l casu del [[Países Baxos|holandés]] Jacques L'Hermite y muertes del [[Bloquéu del Callao|bloquéu naval d'El&nbsp;Callao]] del [[10 d'abril]] de [[1880]] hasta'l [[17 de xineru]] de [[1881]], per parte de la [[Armada de Chile|escuadra chilena]] mientres la [[guerra del Pacíficu]]. Tamién podemos atopar la islla [[El Frontón]], antigua islla prisión; la islla El Camotal, les [[Islles Cavinzas]], un par de castros abelugo d'[[aves]] [[guanu|guaneras]]; y les [[Islles Palomino]], onde habiten miles de llobos marinos nel so estáu natural, lo que les convirtieron nuna importante atraición [[turismu|ecoturística]]. === Güelgues de Ventanu === Ye una área de 653.22 hectárees cubiertes per agües non fondes que provienen del ríu Chillón y del mar. Ye'l llugar d'abelugu de 62 especies animales, dalgunos en peligru d'estinción, y otra variedá de vexetales. D'esta estensión, 366 hectárees fueron declaraes pola municipalidá de Ventanu como área de reserva ecolóxica intanxible por aciu alcuerdu del conceyu N.016-98/MDV. De los estudios desenvueltos por alternativa mientres los años 1997, 1998, 1999 y 2000 pudiéronse rexistrar los siguientes: * Flora Fanerogamica: Identificáronse 53 especies de flora, que tán entendíes en 49 xéneros y 22 families botánica.El 54% de la flora vascular de los estragales de ventanu correspuenden a especies de que crecen en forma natural nesti tipu ecosistemes costeros y inclusive altu andinos o amazónicos; el 46% restante constituyir especies cultivaes (11%) y plantes invasores de cultivos (35%), dalgunes de les cualos yá naturalizar nes güelgues de la mariña peruana. * Plancton y Peces: El volume hídrico de les güelgues de ventanu regularmente significativu y les condiciones natureológicas esistentes na zona, favorecen la proliferación d'organismos que conformen el fitoplancton y zooplancton, que pueden atopase nos espeyos d'agua; a pesar d'eso hanse atopáu una baxa diversidá d'especies acuátiques. * Avifauna: La diversidá de la avifauna, ta compuesta de 62 especies ente residentes (37%), migratories llocales (37%), migratories alto andines (3%), migratories del norte del país (2%), migratories del Norteamérica (19%) (2%), siendo les especies residentes, migratories llocales y de Norteamérica les de mayor representatividá en númberu d'especies ya individuos. == Cultura == === Gastronomía === [[Archivu:Choritos a la chalaca.JPG|miniatura|300px|Choritos a la chalaca, platu típicu del primer puertu.]] '''El Callao''', al ser una ciudá costera y bien rellacionada a les actividaes de la pesca, tien nel mar los principales insumos pa los sos platos típicos más emblemáticos. La riqueza del mar d'El&nbsp;Callao ye proverbial. Dende la [[Dómina colonial|dómina de la colonia]], cronistes, viaxeros y cures dexaron testimoniu d'ello. El carmelita [[Antonio Vázquez d'Espinosa]], por casu, quien visitó'l puertu de la ciudá a entamos del sieglu XVII, y non cabo dulda qu'esfrutó de los manxares paisanos, dexónos una sibarítica descripción:<ref>Crónica del carmelita [[Antonio Vázquez d'Espinosa]], quien visitó'l puertu a entamos del sieglu [[XVII]].</ref> {{cita|"...El puertu del Callao ye abundantísimo y regaláu de pexe, por lo muncho que se pesca nél y en tola mariña, polo cual entren toles tardes munchos barcos de pescadores, asina d'españoles, como indios y negros cargaos de diferencies de pexes regalaos como son pejerreyes, anchovetas, que son sardines, besugos, dentonos, mojarras y otres especies de pexes regaladísimos...".}} Como asocede en toles poblaciones de la mariña peruana, el pexe y los mariscos son elementos esenciales de l'alimentación popular; ente les comíes qu'algamaron carta de ciudadanía n'El&nbsp;Callao destaquen el [[cebiche]]; la '''parigüela chalaca'''; el '''chupín'''; los '''[[choritos a la chalaca|choros a la chalaca]]''', que ye usáu na mayoría de xuntes y llacuaes yá que tien una simple preparación y sirve como prestosa aperitivo: sobre la conchita col choro entemezse [[cebolla]], [[tomate]], [[culantro]], [[zusmiu de llimón]], [[sal]] y [[choclo]]; el chicharrón de calamar en [[mueyu tártaru]]; la '''corvina a la chalaca''' y el [[Cocina ítalo-peruana|pan con pescao]] o [[Cocina ítalo-peruana|pan con chimbombo]], que ye un [[sánguche]] tradicional d'El&nbsp;Callao; consiste n'acompañar [[pexe]] al [[pan]], de preferencia ''pejerrey arrebosado''. Un platu que tuvo cierta popularidá ye'l '''muchame''', en que la so preparación emplegar [[delfín]] ensugáu en [[salmoria]], sicasí al ser una especie protexida acutóse la so preparación y comercialización. La influencia [[china]] na [[gastronomía peruana]] ta bien presente, y na gastronomía d'El&nbsp;Callao nun ye la esceición, un [[Arroz chaufa|'''chaufa de mariscos''']] ye un platu bien consumíu na ciudá, que'l so ingrediente principal ye'l [[arroz]]. Amás de [[Gastronomía de Perú|gastronomía marina]], al igual qu'en [[Lima]], n'El&nbsp;Callao puede atopase una tremera de [[chifa|chifes]] y pollerías. === Música === El Callao, culturalmente, foi'l crisol onde se recibió una de les corrientes culturales más importantes del [[sieglu XX]]. La so situación de [[puertu]] condicionó la introducción de la música [[Salsa (xéneru musical)|Salsa]] direutamente del [[Caribe (rexón)|Caribe]]. La [[mueyu (xéneru musical)|Salsa]] y tou lo que concierne a esta cultura nel [[Perú]] tien qu'unviar necesariamente al Callao, onde ye'l xéneru más espublizáu y predominante, y define el calter mesmu d'esta ciudá. Un personaxe queríu y fíu pernomáu de la ciudá foi ya inda ye [[Héctor Lavoe]] el cual tien un monumentu a la so memoria en plenu corazón del Callao. ==== Festival Internacional de la Salsa "Chim Pum Callao" ==== El Festival Internacional de la Salsa "Chim Pum Callao" entámase cada añu col auspicio del Gobiernu Rexonal d'El&nbsp;Callao. ==== Festival Internacional "Chucuito Fiesta del Mar" ==== == Educación == [[Archivu:FIARN1.jpg|250px|miniatura|Facultá d'Inxeniería Ambiental y de Recursos Naturales de la [[Universidá Nacional del Callao|UNAC]] (Universidá Nacional d'El&nbsp;Callao).]] La ufierta educativa chalaca ye amplia, considerando que ye la tercer ciudá más poblada del país. Sicasí, al ser una urbe conurbanada con [[Lima]], los servicios educativos non yá bríndense pa los chalacos sinón tamién pa los limeños y de la mesma manera, munchos chalacos reciben servicios educativos en Lima. El Callao acueye instituciones educatives en tolos niveles, dende inicial hasta posgraos. La ciudá alluga 997 centros educativos ente públicos y privaos. D'esi númberu, 399 correspuenden a centros educativos de nivel inicial, 390 de nivel primariu y 208 de nivel secundariu cuntando inclusive con un colexu d'instrucción Militar [[Colexu Militar Leoncio Prau]], onde estudió'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]] [[Mario Vargas Llosa]] y que foi'l cortil que la inspiró a escribir la so mundialmente famosa obra "[[La ciudá y los perros]]"; amás d'instituciones educatives navales como'l [[Licéu Naval Teniente Clavero|Licéu Naval Capitán de Corbeta Manuel Clavero Muga]] y el [[Licéu Naval Capitán de Navío Germán Astete]]. El Callao amás cunta con distintes alternatives educatives en dellos casos amestaos a congregaciones relixoses, estos son: Los Salesianos (Colexu Salesianu Don Bosco pa los neños y Fíes de María Auxiliadora pa les neñes), La Congregación d'Hermanos Maristes (San José Hnos. Maristes), la Congregación Marianista, [[Colexu San Antonio Marianistas]], El Centenariu colexu "[[America Callao High School]]", que foi pioneru nel continente na educación mista y l'enseñanza del idioma inglés como segunda llingua y la congregación IHM "Colexu San Antonio de Muyeres". En 2012, inauguróse la "Escuela de Talentos", un centru educativu p'alumnos del nivel Secundaria, que caracterízase por una educación de mayor calidá y l'usu ampliu de la teunoloxía pa les clases (por casu, l'usu de [[Ordenador portátil|laptops]] en cuenta de cuadiernos). Precísense ciertos requisitos pa estudiar ende, como estudiar nun colexu d'El&nbsp;Callao y tener un altu rendimientu. Coles mesmes, cuenta con centros d'estudios cimeros, ente los que resalten: * [[Universidá Nacional del Callao]] * [[Universidá César Vallina]]<ref>{{cita web |url=http://www.ucvlima.edu.pe/detalle_noticia.aspx?id=1898 |títulu=http://www.ucvlima.edu.pe/detalle_noticia.aspx?id=1898}}</ref> * Universidá Marítima de Perú.<ref>{{cita web |url=http://www.larepublica.pe/02-05-2013/universidá-maritima-del-peru-formara-profesionales-pa-los puertos-del-peru |títulu=http://www.larepublica.pe/02-05-2013/universidá-maritima-del-peru-formara-profesionales-pa-los puertos-del-peru}}</ref> * [[Escuela Naval de Perú]] * Escuela nacional de Marina Mercante == Problemes sociales == El Callao ye considerada anguaño una de les ciudaes más peligroses de Perú, por cuenta del so altu índiz de criminalidad, xeneralmente por actos d'asesinatu, sicariato y robu agraváu. N'avientu de 2015, el [[Estáu de Perú|Gobierno]] declaró a El&nbsp;Callao en "estáu d'emerxencia" pa tomar midíes más drástiques contra la inseguridá na rexón y este foi prorrogáu en xineru y abril de 2016.<ref>{{cita web |url=http://rpp.pe/peru/callao/amplian-por-45-dias-l'estáu-de-emerxencia-en-el-callao-noticia-953688 |títulu=Amplíen por 45 díes l'estáu d'emerxencia nel Callao |fechaaccesu=21 d'abril de 2016 |sitiuweb=rpp.pe}}</ref> Sicasí, más de 30 persones fueron asesinaes mientres esti periodu.<ref>{{cita web |url=http://larepublica.pe/impresa/sociedad/751875-callao-yá-van-30-asesinatos-mientres-estáu-de-emergencia |títulu=Callao: yá van 30 asesinatos mientres estáu d'emerxencia |fechaaccesu=21 d'abril de 2016 |fecha=28 de marzu de 2016 |sitiuweb=larepublica.pe}}</ref> == Personaxes destacaos == * [[Pedro Suárez-Vértiz]], músicu, cantante, compositor, productor y escritor. * [[Óscar Avilés]], guitarrista, compositor, arreglista y cantante peruanu, que recibió de los sos amigos y comentaristes de la música criolla el seudónimu "La Primer Guitarra de Perú". * [[Luis Bedoya Reyes]], abogáu y políticu, fundador del [[Partíu Popular Cristianu]]. * [[César Altamirano]], cantante peruanu de [[nueva fola]] y [[balaes]], quien tuvo muncha popularidá y formó parte del movimientu xuvenil de la nueva fola en Perú na [[Años 1960|década de los 60]] participando en películes y grabando esitoses temes.<ref>{{cita web |url=https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9sar_Altamirano |títulu=Cesar Altamirano}}</ref> * [[Emma McBride]], reina de guapura peruana; foi la primera Miss Perú. * [[Néstor Gambetta Bonatti]], militar, políticu y promotor cultural peruanu reconocíu polos sos servicios a la patria y nel campu de les lletres. * [[Felipe Mac Gregor]], filósofu, sacerdote y profesor. * [[José Boterín]], marín peruanu que lluchó nel bandu patriota mientres la guerra d'independencia y depués sirvió a los primeros gobiernos republicanos de Perú. * [[Javier Alvarado (políticu)]], políticu peruanu; na historia de Perú ye l'únicu líder políticu qu'ocupó tres cargo públicos consecutivos: alcalde distrital de Lunahuaná, alcalde provincial de Cañete, y presidente rexonal de Lima. * [[Felipe de la Barra]], militar, historiador y políticu peruanu. * [[Llucho Barrios]], popular cantante peruanu de boleros, que aportó a bien popular en dellos países de Llatinoamérica, especialmente en Chile. * [[Luis Giusti La Rosa]], médicu y políticu peruanu, detractor de los métodos anticonceutivos. Miembru fundador del Partíu Popular Cristianu. * [[Alberto Flores Galindo]], historiador, científicu social y ensayista peruanu, fundador de SUR Casa d'Estudios del Socialismu. * [[Claudio Pizarro]], futbolista peruanu, goliador históricu de la [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]]. Fixo 20 goles cola [[Seleición de fútbol de Perú|seleición nacional]]. * [[Alexander Callens]], futbolista [[defensa central]] del equipu norteamericanu [[New York City Football Club|New York City F.C.]] y de la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición nacional]]. === Visita de Charles Darwin === Dende abril de 1832 hasta xunetu de 1835 Darwin viaxaría poles costes de Suramérica, que incluyó una visita a la islla San Llorienzo n'El&nbsp;Callao. Darwin referir a El&nbsp;Callao de la siguiente manera:<ref>{{cita web |url=http://mgar.net/exp/darwin2.htm |títulu=Darwin en Perú}}</ref> [[Archivu:Charles Darwin 01.jpg|miniaturadeimagen|Darwin.]] {{cita|La islla manera de San Llorienzo, qu'arrodia'l puertu, yera l'únicu puntu en que podía pasiase con dalguna seguridá. La parte cimera d'esta isla, que s'alza a un altor de más de 1.000 pies, atopar mientres esta estación (iviernu) na llende de les nubes; polo cual hai nella munches criptógames y delles flores. Les llombes inmediates a Lima, asitiaes a mayor altor, tán cubiertes por una verdadera alfombra de mofu y grupos de preciosos llirios mariellos llamaos amancaes. Esto indica un grau de mugor enforma mayor que'l de la contorna de Iquique. Si avanzar escontra'l norte, dende Lima fai'l clima cada vez más húmedu, hasta que nes riberes del Guayaquil, cuasi nel Ecuador, atópense los más frondosos montes. Sicasí, dixéronme que se fai bien sópito la transición de les costes maneres de Perú a eses tierres fértiles, so la llatitú del Cabu Blanco, dos graos al sur de Guayaquil.}} {{cita|El Callao ye un puertecillo puercu y mal construyíu; los sos habitantes, como los de Lima, presenten tolos tintes entemedios ente l'européu, el negru y l'indiu. Paecióme esti pueblu bien malváu y bien dau a la embriaguez. Siempres ta l'atmósfera cargada de malos golores: el golor particular de cuasi toles poblaciones d'estos países intertropicales ye equí extraordinariamente fuerte. La fortaleza que sostuvo, ensin rindise, el llargu sitiu de lord Cochrane tien un aspeutu pimpanu; pero mientres la nuesa permanencia nel puertu, vendía los presidente los cañones de bronce que lo defendíen y ordenó la so baltadera. Por única razón xustificativa d'esta midida dicía que nun había nengún oficial a quien poder encargar la defensa de puestu tan importante. Y había munchos motivos pa creelo; yá que él llegara a proclamase presidente llevantando bandera d'insurrección cuando mandaba la mesma fortaleza. Dempués de salir nós d'América meridional asocedió-y a esti lo qu'a toos; foi derrotáu, fechu prisioneru y fusiláu.}} == Deportes == [[Archivu:Tapa El Grafico Segundo Castillo.jpg|170px|miniatura|[[Segundu Castillo Varela|Segundu Castillo]], unu de los "Olímpicos de Berlín".]] === Fútbol === Gracies a la so posición como puertu estratéxicu nel [[Océanu Pacíficu]], una gran cantidá de comerciantes estranxeros aniciar nel Callao dende la segunda década del [[sieglu XIX]], siendo los [[Inmigración británica nel Perú|inmigrantes británicos]] quien introducieron dellos deportes na ciudá. Los primeros alcuentros en [[Perú]] de [[críquet]], [[tenis]], [[bádminton]], [[rugbi]], [[golf]], [[ḥoquei]] y [[fútbol]] tuvieron llugar n'El&nbsp;Callao. El [[fútbol]] foi introducíu nel [[Perú]] a finales del [[sieglu XIX]] polos [[marín]]s [[Inglaterra|ingleses]] mientres les sos frecuentes visites al [[puertu del Callao]]. Mientres el so tiempu llibre, los marinos practicaben fútbol y convidaben a los «chalacos» a participar. El fútbol creció gracies a la so práutica polos residentes británicos nel Perú y a la so adopción per parte de los peruanos que tornaben d'[[Inglaterra]]. Llueu, la rivalidá deportiva que se desenvolvió ente los visitantes estranxeros y los llocales empezó a ganar l'atención de los peruanos residentes n'otres ciudaes, anque nun principiu el deporte apostóse fora de la organización formal, tales como clubes deportivos o lligues. Los primeros clubes fueron fundaos a empiezos del [[sieglu XX]] col fin de siguir cola práutica del deporte. La popularidá del fútbol empezó a crecer pasu ente pasu y formáronse dellos otros equipos na ciudá, yá non yá de británicos, sinón que tamién de criollos como'l [[Atlético Chalaco]], fundáu en [[1902]] por estudiantes del Institutu Chalaco y ye unu de los más antiguos equipos peruanos de [[fútbol]], y el [[Sport Boys]] fundáu en [[1927]] por un grupu d'entusiastes alumnos del Colexu [[Maristes]] d'El&nbsp;Callao, ye la institución deportiva más popular y quería ente'l pueblu chalaco. El clásicu más importante d'El&nbsp;Callao ye l'alcuentru qu'apuesten [[Sport Boys Association|Sport Boys]] y [[Club Atlético Chalaco|Atlético Chalaco]]. Esti duelu ye tamién conocíu como'l [[Clásicu Porteño (Perú)|Clásicu Porteño]]. El primer alcuentru oficial apostóse'l [[6 de xunu]] de [[1937]], pol Tornéu Amateur. La ciudá foi trubiecu y formador de grandes futbolistes na historia del fútbol peruano, ente los que resalten amás de [[Segundu Castillo Varela|Segundu ''"Titina"'' Castillo]] y [[Valeriano López]], [[Oswaldo Ramírez|Oswaldo ''"Cachito"'' Ramírez]], [[Marcos Calderón Medrano|Marcos ''"el chueco"'' Calderón]], [[Julio Meléndez Calderón]], [[Guillermo Barbadillo Alvarado|Guillermo Barbadillo]], ente otros; y más apocayá al yá retiráu [[Nolberto Solano|''"Ñol"'' Solano]]. Coles mesmes pa les eliminatories al mundial de Brasil 2014 apurrió con un importante númberu de xugadores ente los que resalten [[Santiago Acasiete]], [[Yoshimar Yotún]], [[Carlos Augusto Zambrano|Carlos Zambrano]], [[Claudio Pizarro]], ente otros. <center> {| width=47% border=1 cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=660px |- bgcolor="SkyBlue" style="color:Yellow;" | align="center" colspan="4" | '''Clubes de Fútbol''' |- |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Equipu''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Fundación''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Estadiu''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Lliga''' |- | [[Archivu:600px vertical stripes Red HEX-FF0000 White.svg|30px]] [[Club Atlético Chalaco|Atlético Chalaco]] | {{fecha d'entamu|9|6|1902}} | [[Estadiu Telmo Carbajo|Telmo Carbajo]] | [[Copa Perú]] |- | [[Archivu:600px Rosa e Nero.png|30px]] [[Sport Boys Association|Sport Boys]] | {{fecha d'entamu|28|7|1927}} | [[Estadio Miguel Grau (Callao)|Miguel Grau]] | [[Primer División de Perú|Primer División]] |} </center> === Instalaciones deportives === [[Archivu:Club Regatas.jpg|miniatura|360px|[[Club de Regatas Lima|Club Regatas]] con sede en [[Distritu de La Punta|La Punta]].]] La principal cortil deportiva pa la práutica d'esti deporte ye'l [[Estadio Miguel Grau (El Callao)|Estadio Miguel Grau]], inauguráu'l [[16 de xunu]] de [[1996]] y que cunta con una capacidá máxima pa 18 mil espectadores. Otros estadios de fútbol d'importancia son [[Estadiu Telmo Carbajo|Telmo Carbajo]] con capacidá pa 5 mil espectadores, actual sede del Club [[Atlético Chalaco]] pa los partíos apostaos pola [[Copa Perú]]. === Otros deportes === N'otres disciplines deportives destacaron d'antiguo Atlético fiel en [[baloncestu]], Los Tigres en [[béisbol]] y Old Boys en [[water-polo]] y [[natación]]. Anguaño, la ciudá d'El&nbsp;Callao cunta cola Villa Deportiva Rexonal onde s'ufierta catorce disciplines gratuitamente, estes son: Axedrez, yudu, atletismu, balonmano, baloncestu, futsal, natación, tenis de mesa, tenis de campu, voleyball, box, ximnasia, karate y tae-kwon-do, que ta disponible pa población de toles edaes. El complexu ta allugáu nos que otrora foi'l [[Parque Zonal Yahuar Huaca]] ya inclúi tamién les instalaciones del [[Estadio Miguel Grau (Callao)|Estadio Miguel Grau]]. == Tresporte == El Callao, al igual que [[Lima]], al formar parte del [[Lima Metropolitana|Área Metropolitana]] de la capital de la república axunta toles ufiertes de tresporte qu'esisten nel país menos la fluvial. === Tresporte aereu === [[Archivu:Limaairportaerial.jpg|miniatura|360px|Fotografía aérea (circa 2005).]] N'El Callao atópase'l [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], principal terminal pa vuelos internacionales del país y puntu de partida de la mayoría de los vuelos y conexones nacionales ya internacionales tantu ente Suramérica y el restu d'América como ''Hub'' de Conexones ente l'Asia-Pacíficu, sirviendo a cerca de 11&nbsp;800&nbsp;000<ref>Estadístiques oficiales 2011 de Lima Airport Partners, empresa concesinaria del aeropuertu. (http://www.lap.com.pe/lap_portal/acercalap.html)</ref> pasaxeros per añu. A pesar d'atopase xeográficamente na [[Provincia del Callao|Provincia Constitucional]], ye l'aeropuertu 'natural' de [[Lima]]. Foi concebíu en 1960 pa reemplazar al antiguu [[Aeropuertu de Limatambo]], allugáu nel distritu de San Isidro, na ciudá capital por cuenta de qu'había quedáu arrodiáu peles nuevu árees residenciales. Apocayá y per cuartu añu consecutivu foi escoyíu pal añu [[2012]] como'l '''Meyor Aeropuertu d'América del Sur''', asitiándose nos primeros puestos del ranking mundial, según [[Skytrax|Skytrax Research]] una consultora d'estudios de mercáu especializada en temes aeroportuarios con sede en Londres, que tolos años realiza una encuesta vía Internet a más de 12 millones de pasaxeros de 108 nacionalidaes, y usuarios d'a lo menos 388 terminales aéreos alredor del mundu, que escueyen a los sos aeropuertos favoritos.<ref>Reconocen per cuarta vegada al aeropuertu Jorge Chávez como'l meyor de Suramérica (http://www.andina.com.pe/Espanol/noticia-reconocen-cuarta-vegada-al aeropuertu-jorge-chavez-como-meyor-sudamerica-409046.aspx {{Wayback|url=http://www.andina.com.pe/Espanol/noticia-reconocen-cuarta-vegada-al aeropuertu-jorge-chavez-como-meyor-sudamerica-409046.aspx |fecha=20120421185423 }}).</ref> === Tresporte marítimu === {{AP|Puertu del Callao}} [[Archivu:Puerto de Callao.jpg|miniatura|280px|[[Puertu d'El&nbsp;Callao]] (Muelle Sur).]] El puertu d'El&nbsp;Callao, oficialmente'l '''Terminal Portuariu del Callao''', ye'l principal [[puertu marítimu]] de [[Perú]], en tráficu y capacidá d'almacenaxe, concentra'l 90% del tresporte marítimu del país tantu mercante como militar yá que nel so territoriu estiende'l terminal marítimu y la base naval de la [[Marina de Guerra de Perú]]. Magar el tresporte civil marítimu nel Perú nun ufierta servicios comerciales con regularidá, dellos [[Cruceru (buque de pasaxeros)|cruceros]] fondien n'El Callao con regularidá. Atópase hermanáu colos siguientes [[puertu|puertos]]: * {{bandera|CHI}} [[Puertu de Valparaíso|Valparaíso]]: robláu'l [[29 de payares]] del [[2002]] pola Empresa Nacional de Puertos (ENAPU) de [[Perú]] y l'Empresa Portuaria Valparaíso de [[Chile]].<ref>{{cita web |url=http://www.puertovalparaiso.cl/contenido/info_xeneral/puertos_hermanos.asp |títulu=Empresa Portuaria Valparaíso - Puertos hermanos |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080614021958/http://www.puertovalparaiso.cl/contenido/info_xeneral/puertos_hermanos.asp |fechaarchivu=14 de xunu de 2008 }}</ref> * {{bandera|URU}} [[Puertu de Montevideo|Montevideo]]: robláu'l [[25 de xineru]] del [[2011]] pola Autoridá Portuaria Nacional de [[Perú]] y l'[[Alministración Nacional de Puertos]] d'[[Uruguái]].<ref>{{cita web |url=http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=Laz5emyQBhE= |títulu=Presidentes García y Mujica guardaron firma de convenios ente Perú y Uruguái |fechaaccesu=2 de payares de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120127230130/http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=Laz5emyQBhE= |fechaarchivu=27 de xineru de 2012 }}</ref> === Tresporte terrestre === El Callao foi'l destín del segundu [[ferrocarril]] de [[Suramérica]].<ref>El primeru foi'l que construyó la [[Demerara-Berbice Railway]] y que xunió'l tramu Georgetown-Plaisance na [[Guyana Británica]] en 1848.</ref> El [[tren]] que xunía Lima con El Callao foi inauguráu n'abril de [[1851]], anque anguaño yá nun circula pa viaxes ente dambes ciudaes, sicasí, anguaño, utilizar pal tresporte de carga procedente de la sierra central del país, especialmente minerales d'esportación. El tresporte interprovincial de la ciudá (que ye la conexón vía terrestre coles demás provincies del país por aciu autobuses) depende puramente de la ciudá de [[Lima]] onde s'atopen los terminales terrestres que sirven a dambes ciudaes conurbadas (Lima y El Callao). De la mesma manera, el tresporte urbanu ye totalmente similar ya integráu al de [[Lima]] yá que formen una sola [[conurbación]]. == Ciudaes hermanes == El Callao atópase [[Hermanamientu de ciudaes|hermanáu]] coles siguientes [[ciudá|ciudaes]]: * {{Bandera|Perú}} [[Paita]], [[Perú]], <small>''(dende 1821)''</small> * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Siux City]], [[Estaos Xuníos]] <small>''(dende 1964)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://siouxcityjournal.com/lifestyles/siux-city-forged-relationships-with-cities-in-peru-norway/article_3b9y2140-b799-5054-b3f8-1c3b3eef3ac5.html |títulu=Siux City forged relationships with cities in Peru, Norway}}</ref> * {{bandera|Arxentina}} [[Santa Fe (capital)|Santa Fe]], [[Arxentina]], <small>''(dende 1997)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://www.cancilleria.gov.ar/portal/seree/dirfe/hermanamientos2.html |títulu=Ciudad y Provincies arxentines hermanaes con contrapartes estranxeres |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120527172830/http://www.cancilleria.gov.ar/portal/seree/dirfe/hermanamientos2.html |fechaarchivu=27 de mayu de 2012 }}</ref> * {{bandera|Méxicu}} [[Veracruz]], [[Méxicu]], <small>''(dende 1999)''</small>.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://portal2.sre.gob.mx/enllaz/images/STORIES/llocales/raipdf/ver/ver8.pdf |títulu=Rexistro de los alcuerdos interinstitucionales de los gobiernos llocales de México }} |2=http://portal2.sre.gob.mx/enllaz/images/STORIES/llocales/raipdf/ver/ver8.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Chile}} [[Valparaíso]], [[Chile]], <small>''(dende 2002)''</small>. * {{bandera|Panamá}} [[Panamá (ciudá)|Panamá]], [[Panamá]], <small>''(dende 2011)''</small>.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/Menu?opcion=noticia&idNoticia=10000066 |títulu=Ciudad Panamá Y El Callao hermánense y anuncien cooperación comercial }} |2=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/Menu?opcion=noticia&idNoticia=10000066 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Oakland (California)|Oakland]] ([[California]]), [[Estaos Xuníos]].<ref>{{cita web |url=http://www.consuladoperu.com/userfiles/file/inf/571.pdf |títulu=Páxina en www.consuladoperu.com<!-- títulu xeneráu--> |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140416180122/http://www.consuladoperu.com/userfiles/file/inf/571.pdf |fechaarchivu=16 d'abril de 2014 }}</ref> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Mayagüez]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1">{{cita web |url=http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |títulu=http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141031024320/http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2014 }}</ref> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[San Germán (Puertu Ricu)|San Germán]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Quebradillas (Puertu Ricu)|Quebradillas]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Comerío]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Méxicu}} [[Acapulco de Juárez|Acapulco]], [[Méxicu]], <small>''(dende 2014)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://www.novedadesacapulco.mx/el-callao-ciudá-hermana |títulu=http://www.novedadesacapulco.mx/el-callao-ciudá-hermana}}</ref> == Ver tamién == * [[Provincia Constitucional del Callao]] * [[Distritu del Callao]] (Corralada). * [[Sport Boys Association]] * [[Atlético Chalaco]] * [[Clásicu Porteño (Perú)|Clásicu Porteño]] * [[Universidá Nacional del Callao]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} * [https://web.archive.org/web/20121112100402/http://www.enapu.com.pe/spn/terminal_portcallao.htm Ficha en ENAPU] * [http://www.municallao.gob.pe Municipalidá Provincial del Callao] * [http://www.regioncallao.gob.pe Gobierno Rexonal del Callao] * [https://web.archive.org/web/20120323215324/http://www.gmcweb.net/todocallao/ Tou Callao] * [http://fce.unac.edu.pe/Files/0112Y.pdf Diagnósticu Sociu Económicu Llaboral] {{Wayback|url=http://fce.unac.edu.pe/Files/0112Y.pdf |fecha=20160304131919 }} {{Allugamientu xeográficu | Noroeste = [[Océanu Pacíficu]] | Norte = [[Distritu de Santa Rosa (Lima)|Santa Rosa]] | Nordeste = [[Distritu de San Martín de Porres|San Martín de Porres]] | Oeste = [[Océanu Pacíficu]] | Centru = Callao | Este = [[Corralada de Lima]] | Suroeste = [[Océanu Pacíficu]] | Sur = [[Océanu Pacíficu]] | Sureste = [[Distritu de San Miguel|San Miguel]] }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Perú]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] c15olh8vfde9ju0hvy5z555n9x4xs9r 3713296 3713271 2022-08-25T10:09:18Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{otrosusos}} {{llocalidá}} El '''Callao''' ye una [[ciudá]] portuaria asitiada na [[provincia constitucional del Callao]]<ref name="El_Callao"/> la cual allúgase nel centru-oeste de [[Perú]] y de la mesma na mariña central de la mariña peruana y na zona central occidental d'[[América del Sur]]. Tando a veres del [[océanu Pacíficu]] desenvolver al oeste de la [[provincia de Lima]] y a 15 quilómetros del [[Centru Históricu de Lima]], ciudá cola cual atópase [[conurbación|conurbada]].<ref>Vease: ''[[Lima Metropolitana]]''.</ref> La mayor parte del so territoriu estender nuna amplia [[Badea del Callao|badea]] protexía poles islla [[Islla San Llorienzo (Perú)|San Llorienzo]], [[Islla El Frontón|El Frontón]], [[Islles Cavinzas|Cavinzas]] y el castru Redondo, al sur de la [[desaguada]] del [[ríu&nbsp;Rímac]], pero tamién algama la parte más norteña de la badea de Lima. Dambes badees tán dixebraes por una península conocida como La Punta. La so estensión ye de 148,57&nbsp;km², incluyíos 17,63&nbsp;km² insulares. Atopar a 5&nbsp;[[msnm]].<ref>{{cita web |autor=Municipalidá del Callao |títulu=Ubicación Xeográfica |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/ubicacion.jsp |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120831075713/http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/ubicacion.jsp |fechaarchivu=31 d'agostu de 2012 }}</ref> Dende la dómina colonial, el [[puertu del Callao]] foi'l mayor puertu marítimu, el más importante de [[Perú]] y unu de los más importantes d'[[América]].<ref>{{cita web |autor=PUCP |títulu=El puertu del Callao na dómina colonial |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/104347/el-callao-depués-del terremotu-de-1746 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012}}</ref> Anguaño tien na so circunscripción el principal [[Puertu (navegación)|puertu]] del país y l'[[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], polo que se constitúi na principal puerta d'entrada al [[Perú]]. Estos de la mesma son el [[puertu]] y [[aeropuertu]] 'naturales' de la ciudá de Lima. Por población, El Callao vendría ser la '''tercera urbe''' del país allugando a más de 800&nbsp;000 habitantes.<ref name="inei">{{cita web |autor=INEI |títulu=Carauterístiques de la población |url=http://www.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0838/llibru14/cap01.pdf |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130120004608/http://www.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0838/llibru14/cap01.pdf |fechaarchivu=20 de xineru de 2013 }}</ref> Amás, siendo parte de la [[conurbación]] xunto a [[Lima Metropolitana]], tien una [[población flotante]] averada de 500&nbsp;000 habitantes que lu visiten diariamente por motivos familiares, turísticos, educativos y empresariales, ente otros. El Callao siempres tuvo'l privilexu de recibir a visitantes [[militares]] —n'especial marinos—, [[comerciantes]], [[inmigrantes]], [[turistes]] y otros tipos de corrientes sociales. El pueblu chalaco<ref>Natural del Callao, provincia constitucional y puertu de Perú.</ref> foi siempres protagonista de munchos acontecimientos históricos nacionales. Por casu, ye nesta ciudá, ente otres, onde'l [[Perú]] xugóse la [[independencia]] o onde tuvo que defender la so [[soberanía]] nacional, por citar los más destacaos. Precisamente, ye nestes paraxes onde a El&nbsp;Callao concédese-y el títulu de Provincia Constitucional», títulu que sicasí nun reviste nenguna diferencia coles demás provincies peruana (sacante'l nun pertenecer a nengún [[departamentu de Perú]]). Ye más bien un títulu honorariu que se-y concedió al momentu de la so constitución pola so importancia histórica y pola so importancia comercial como «primer puertu» peruanu. Hai que mentar que la [[Provincia Constitucional del Callao]] entiende la mesma área territorial que la [[Rexón Callao]], sicasí son circunscripciones distintes con distintes competencies polítiques. Variando añalmente la población dando un envaloráu bien averáu. (Deereck) == Toponimia == [[Archivu:Detalle mapa de Peru de Blauew.jpg|miniatura|280px|Villa del Callao. Acercamientu del mapa "Perv: Mar del Zvr" de Guiljelmus Blaeuw (1635).]] Mientres enforma tiempu, créese qu'El&nbsp;Callao foi una población amiesta a la [[Lima|Ciudá de los Reis]] ensin toponimia oficial, polo que nun tenía otra denominación que "puertu de Lima" (''Lima'' referir a tol valle del [[ríu Rímac]], d'onde provién el nome de [[Lima|la ciudá]]). Sicasí, [[Felipe Huamán Poma de Ayala]], afirma que Callao foi "más primeru que Lima". Interprétase, paleográficamente:<ref>[[Felipe Huamán Poma de Ayala]], Reseña Histórica del Callao, Biblioteca INEI (https://web.archive.org/web/20111213204757/http://www1.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0275/cap-01.htm)</ref> {{cita|Qu'esta villa de ''Callau'' y puertu de la [[Lima|Ciudá de los Reis de Lima]] foi fundada más primeru que la dicha ciudá en tiempu del [[Papa Paulo III|Papa Paulo]] y del rei-emperador [[Carlos I d'España|Don Carlos]].}} Nel antiguu llinguaxe marineru hispanu, ''callao'' significaba "quixarru" y "sablera con piedres" (como son les sableres chalacas), por estensión —esti usu ye entá común nes [[Islles Canaries]]. Escontra entamos del [[sieglu XVII]], esti pequeñu centru urbanu yá recibía dicha denominación, como lo atestigua ilustración escrita pol [[cronista]] [[jesuíta]] [[Bernabé Cobo]], ''Descripciones del Callao'':<ref>[[Bernabé Cobo]], Reseña Histórica del Callao, Biblioteca INEI (https://web.archive.org/web/20111213204757/http://www1.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0275/cap-01.htm)</ref> {{cita|A dos llegües de la ciudá de [[Lima]] al poniente xaz el famosu [[puertu del Callao]], Plaza d'Armes y llave del reinu peruanu, a quien sirve de boca por onde comunica les sos grandes ayalgues a [[España]] y pola so mano a tol orbe.}} En [[1616]], un documentu escritu pol [[cronista]] [[Martín de Murúa]], amiesta: {{cita|...dichu El Callao por causa de les munches piedres qu'hai nél.}} Más tarde, en [[1667]], el padre [[Orde de San Agustín|agustino]] '''Bernabé Torres''' escribe diciendo con al respeutive de El&nbsp;Callao una acepción que se consideró decisiva pa la etimoloxía de la pallabra CALLAO: {{cita|La so sablera llimpia, cascayosa, bien útil pa lastrar les naves qu'entren y salen del continente.}} En [[1885]] promovióse una investigación pa esclariar el [[orixe]] o [[etimoloxía]] de la pallabra ''callao'' y del vocablu ''chalaco''. La campaña foi entamada con altu criteriu [[científicu]] y espíritu rexonalista pol '''diariu El Callao''', tal emprendimiento cuntó cola collaboración de distinguíos personaxes y eruditos de la dómina. [[Ricardo Palma]] espresó lo que foi para él artículu de fe, que la pallabra ''callao'' venía de la voz indíxena ''calla'' o ''chalhua'', que'l so significáu sería [[mariña]] o [[pesca]]. Vigorizó la so creencia na circunstancia de dase'l nome de ''cala'' al actu de la [[pesca]] y que, por que pueda ser lóxicu, tenía que reconocese'l mesmu orixe a la pallabra ''chalaco''. Denominando ''chala'' al [[puertu]], habría que designar al home nacíu nel puertu: ''challahaque'' que depués, por corrupción, sería ''chalaco''. Nin la pallabra ''callao'' nin la pallabra ''chalaco'', amiesta Ricardo Palma, pertenecíen nin al [[quechua]], nin al [[chinchaysuyo]], nin al [[yunga]]. Pa reforzar la so posición, cita al [[xesuita]] '''Giandomenico Coleti''', qu'en [[1771]] dicía:<ref>{{cita web |url= https://books.google.co.ve/books?id=Ajs1AAAAIAAJ&pg=PA173&dq=%22Golfu+de+venezuela%22&hl=es#v=onepage&q=callao%20%28callaum%2C%20Calavia%29&f=false |títulu= Diccionariu Históricu - Xeográficu de l'América Meridional |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |autor= Giandomenico Coleti |páxines= páxines 86 |fecha=1771 }}</ref> {{cita|''Callao'' (''Callaum-calavia''). ''Calavia'' ye una voz con que la marinería de la [[mariña italiana]] designa al [[llastre]]. Pa los [[Idioma francés|franceses]] la voz ''caillou'' significa [[quixarru]], [[zahorra]] o [[llastre]].}} [[Pedro Paz Soldán y Unanue]] manifiesta na so ''Diccionariu de peruanismos''<ref>''Diccionariu de peruanismos''. [[Buenos Aires]], [[1882]] - [[Lima]], [[1883]]. Edición de Estuardo Núñez, [[Lima]], [[Peisa]], [[1974]] (facsímil de la edición de [[Ventura García Calderón]] de [[1937]]).</ref> que'l diccionariu de [[Fernández Cuesta]] trai la pallabra ''callao'' na acepción d'[[arbeya]], peladilla de ríu, [[zahorra]], [[llastre]], amestando que'l términu de [[náutica|marina]] ''callao'' quier espresar una de les cualidaes del fondu y de la sablera. La voz [[Idioma portugués|portuguesa]] ''calhao'' quier dicir tamién [[quixarru]]. Mientres enforma tiempu, El&nbsp;Callao nun tuvo un xentiliciu establecíu, anque dende va munchos años, a los naturales d'El&nbsp;Callao denominar ''chalacos''. La pallabra ''chalaco'' designa a toles persones que viven na mariña, una y bones esa pallabra deriva del vocablu [[llingües quechues|quechua]] ''chala'' ([[rexón Chala|chala]], como rexón natural de Perú) o, n'español, ''mariña'', y "aco" (pescador) esto ye pescador de la mariña, como los antiguos pobladores de la zona los '''Piti Piti''', anguaño estinguíos. Pero, pa efeutos de que se uniformice un xentiliciu pal primer puertu de Perú, l'[[Academia Peruana de la Llingua]] y la [[Real Academia Española]] establecieron como xentiliciu pa El&nbsp;Callao a la pallabra chalaco.<ref>{{cita web |autor=RAI |títulu=chalaco |url=http://lema.rae.es/drae/?val=chalaco}}</ref> Una alternativa ye que llingua en variantes del quechua ye ''qallu'' o ''kallu'' y ''kalluq''<ref>Diccionariu quechua -español de l'Academia Mayor de la Llingua Quechua del Cusco</ref> ye introducir llingua, y la Punta ye una llingua de tierra qu'entra al mar y la secuencia ye 'kalluq' > 'kallaw' > kallao. Y chalaco procede del quechua Q.I. ''chalakuq'' o'l que recueye chala.<ref>Francisco Carranza Romero. Diccionariu Quechua Ancashino- Castellanu ISBN 3-89354-618-9 (Vervuert) 8200))</ref>'' == Historia == === Dómina Prehispánica === [[Archivu:Atlas-heliche-callao-01.png|280px|miniatura|left|Mapa d'El&nbsp;Callao (1655).]] Desconozse la fecha exacta de fundación de la ciudá del ''Callao''. Sicasí, yá nos primeres [[Perú nos mapes históricos|mapes]] de Perú apaez esta ciudá portuaria. Nel mapa de [[1635]] del [[cartógrafu]] [[Guiljelmus Blaeuw]] (1571-1638), conséñase-y como “V. Del Callao” (Villa del Callao), según [[Lima]], figura como “V. Lima” o “Los Reis”. Pola cercanía a la capital peruana, mientres el [[Virreinatu de Perú]] foi coloquialmente conocíu como'l ''Puertu de Lima'' o'l ''Callao de Lima''. Según el cronista indíxena [[Felipe Guamán Poma de Ayala]], yá dende esa dómina yera El&nbsp;Callao el puertu principal, non yá de Perú, sinón de tola mariña occidental de [[Hispanoamérica]].<ref>{{cita web |url= http://www.mintra.gob.pe/archivos/file/estadisticas/peel/estadisticas/diagnostico_socioeconomico_osel_callao.pdf |títulu= Diagnósticu Sociu Económicu Llaboral de la Rexón Callao |fechaaccesu=31 d'avientu de 2012 |autor= Mintra (Ministeriu de Trabayu y Promoción del Emplegu), Universidá Nacional del Callao y OSEL (Observatoriu Sociu Económicu Llaboral - See Callao). |páxines= páxines 8 |fecha=2010 |mes = Febreru }}</ref>. === Dómina Virreinal === El Callao fuera pobláu por españoles en 1535, cuando en xineru d'esi añu desembarcaron nel puertu, los navíos que'l conquistador Pedro de Alvarado vendió a Pizarro y Almagro. El 6 de marzu de [[1537]] l'español Diego Ruiz llogró llicencia pa inaugurar un tambo nel puertu de Lima.<ref>Carlos Huerta,''Cronoloxía de la conquista de los Reinos de Perú (1524 - 1572)'', páx.41</ref> En 1555 empecípiase la construcción del primer barriu español, al añu siguiente'l [[virréi]] [[Andrés Hurtado de Mendoza]] noma como primer alcalde del puertu a don Francisco López. El cabildru de Lima reconocer apurriéndo-y varar de la xusticia, signu de la so autoridá municipal. Sicasí, la primer autoridá edilicia del puertu foi [[Cristóbal Garzón]], quien foi “Alguacil de Puertu” siendo nomáu pol Alguacil mayor de Lima” don [[Juan Astudillo Montenegro]]. Por cuenta de la so calidá como puertu principal de les colonies, yera blancu permanente d'ataques de [[pirata|pirates]] y [[corsariu|corsarios]], como amuesa d'ellos sábese qu'en 1579, el corsariu inglés [[Francis Drake]] atacó violentamente'l puertu, y en 1624 fai lo propio'l corsariu holandés [[Jacobo Hermita Clerk|Jacobo Clerck]] moteyáu ''L'Hermite''. Ante esta situación, el gobiernu de la metrópolis ordenó que se construyeren [[muralla|muralles]] de defensa de la ciudá, les que fueron llevantaes ente los años 1634 y 1647. Estes instalaciones defensives tuvieron el so puntu culminante cuando n'ochobre de [[1747]], empecípiase la construcción de la [[Fortaleza del Real Felipe]], que la so primer etapa terminar nel añu [[1773]]. [[Archivu: Plano del El Callao en 1744 - AHG.jpg|miniatura|280px|Planu qu'ilustra'l Puertu del Callao (1744).]] [[Archivu:Situationsplan von Lima.jpg|miniatura|280px|Mapa Históricu ([[1888]]).]] [[Archivu:Callao POMA1041v.jpg|left|miniaturadeimagen|242x242px|LA VILLA DE CALLAV, puertu de los Reys de Lima ([[Primer nueva corónica y bon gobiernu|Nueva Corónica y Bon Gobiernu]] de [[Felipe Guamán Poma de Ayala|Guamán Poma]], 1615)]] Recién nel añu [[1671]] el puertu d'El&nbsp;Callao de Lima foi alzáu a la categoría de ciudá. Los desastres naturales cobraron delles vides y causaron munches estroces nel puertu, los mayores desastres naturales fueron, ente otros, el [[Terremotu de Lima de 1746|terremotu del 28 d'ochobre de 1746]] que vieno apareyáu con un tarrecible [[maremotu]] y destruyó la ciudá, abrasando a los sos habitantes. De cinco mil persones que vivíen n'El&nbsp;Callao, solo sobrevivieron 200. Como reacción a esti desastre y buscando evitar que se vuelva a repitir, el virréi [[José Antonio Manso de Velasco]] funda la ciudá de ''Bellavista'', nuna planicie alloñada del mar y a una distancia de tres quilómetros de la ciudá d'El&nbsp;Callao. Sicasí eso nun causó que los ''chalacos'' dexaren de vivir na llocalización orixinal a veres del mar. Mientres la guerra d'independencia, El&nbsp;Callao foi una plaza de gran importancia, porque non yá controlaba'l tráficu de mercaderías sinón tamién l'usu de la flota militar, nesi sentíu camudó de manes delles vegaes, siendo nel añu [[1821]] que se realiza la primera toma del Castiellu del [[Fortaleza del Real Felipe|Real Felipe]] per parte del exércitu independentista al mandu del Xeneral [[José de San Martín]]. Yá mientres la república, el [[Congresu Constituyente de Perú (1822)|primer Congresu Constituyente]] túvose que treslladar de Lima ya instalase na [[Fortaleza del Real Felipe]], por cuenta de que les tropes realistes tomaron la ciudá capital. El [[1 d'ochobre]] de [[1823]], [[Simón Bolívar]] llegó a El&nbsp;Callao pa completar la independencia de Perú. En camudando de manes una vegada más, en [[1826]] retirar de la Fortaleza del Real Felipe l'últimu exércitu español comandado pol xeneral [[José Ramón Rodil]] depués d'un cruentu asediu naval y terrestre lideráu pol xeneral venezolanu [[Bartolomé Salom]]. === Dómina Republicana === Nuna sesión del [[8 de marzu]] de [[1834]], la Convención Nacional presidida por [[Francisco Xavier de Luna Pizarro]] condecora a El&nbsp;Callao como “La Fiel y Arrogante Ciudá del Callao, Asilu de les Lleis y de la Llibertá”, como premiu por defender al gobiernu del xeneral [[Luis José de Orbegoso]] contra les pretensiones golpistes del xeneral [[Pedro Bermúdez]]. Ente los años de [[1850]] y de [[1851]] empieza a operar el [[ferrocarril]] Lima-Callao, el segundu de Suramérica. Esti ferrocarril salía del mesmu puertu y xubía por tola [[Avenida Óscar R. Benavides|Avenida Colonial]] hasta la mesma Plaza San Martín. Tamién esistió otru más pequeñu, al que llamaben "El Urbanito", que solo treslladaba xente nel mesmu puertu. El Callao foi pioneru en materia de sanidá y seguridá urbana, inaugurándose na so xurisdicción, el [[5 d'avientu]] de [[1860]], la primer compañía de [[bomberu|bomberos]] de Perú: la Unión Chalaca Nᵘnbsp;1. El [[2 de mayu]] de [[1866]] realizóse'l llamáu [[Combate del 2 de mayu|Combati del Dos de Mayu]] ente l'[[Armada Española]] al mandu d'Almirante [[Castu Méndez Núñez]] y les bateríes peruanes de tierra al mandu del Ministru de Guerra [[José Gálvez Egúsquiza|José Gálvez]] (quien morrería nel alcuentru y que'l so nome quedaría dende entós venceyáu a la tradición chalaca) nel marcu de la [[Guerra Hispanu-Suramericana]]. [[Archivu:CombateDosdeMayo.jpg|280px|miniatura|El Combate del 2 de mayu, pintura peruana.]] El Callao ye un pueblu llenu de tradición, de fervor relixosu, amante del deporte, qu'a pesar de ser destruyíu por terremotos y maremotos nos años 1586, 1678, 1687 y 1746, resucitó de les sos ruines, pa convertise anguaño, nel primera [[Puertu (navegación)|puertu]] de Perú y la segunda ciudá más industrializada del país. Anguaño ye la [[base naval]] más importante del país y l'estelleru naval más importante (Servicios Industriales de la Marina – TORCA) atopar nesti puertu. ;El por qué'l Presidente Castilla facer constitucional: Va un tiempu lleí unes precisiones feches por [[Jorge Basadre]], les mesmes que terminen per esplicar nos meyor la xénesis del asuntu, afirmando que tol asuntu aníciase cuando Manuel Ignacio de Vivanco en 1856 entamó una rebelión contra la presidencia provisoria de Ramón Castilla (1855-1858), n'unu de que los sos episodios intentó desembarcar n'El&nbsp;Callao pa tomar Lima. Diz Basadre: {{cita|Vivanco y el so exércitu amanecieron un día frente a El&nbsp;Callao. Nun se produció na capital el movimientu prometíu. Vivanco escareció de la capacidá ofensiva necesaria pa desembarcar y los rebeldes dirixir al norte. Castilla, nun xestu ardigosu, embarcar na so busca nun vieyu barcu mercante y escorrer hasta Lambayeque y Piura. Los barcos rebalbos Lloa y Baltes fixeron un rexistru nun mercante inglés embargando'l so cargamentu que contenía armes y municiones; pero la flotilla inglesa que xixilaba les costes del Pacíficu prindar. Embarcar de nuevu Vivanco y les sos tropes nos buques restantes ya intentaron un desembarcu n'El&nbsp;Callao el 22 d'abril. El vecinderu d'esi puertu pudo refugalos, y na alcordanza de la xornada, El&nbsp;Callao recibió'l nome de provincia constitucional», porque, frente al reaccionarismo de Vivanco, Castilla enarboló nesta guerra civil, la bandera de la constitucionalidá. (Basadre, PI, 159)}} == Xeografía == === Allugamientu === [[Archivu:Callao.jpg|280px|miniatura|Vista del puertu.]] La [[Provincia Constitucional del Callao]] ta asitiada na rexón central y [[occidental]] del territoriu peruanu tomando zones de la mariña. Les sos coordenaes xeográfiques atopar ente los 10°&nbsp;15' de latitud sur y los 75°&nbsp;38' y 77°&nbsp;47' de llargor al oeste del [[meridianu de Greenwich]]. El so suelu de llanu y nidiu pindiu, inclinar hasta la mesma vera del mar, lo que da llugar a la formación d'una estensa [[badea]] nel so puertu. N'El&nbsp;Callao atópase'l puertu del mesmu nome, el más importante del país y ye consideráu unu de los meyores de la mariña suramericana del Pacíficu. Les sos llendes son cola ciudá de [[Lima]] y el [[Océanu Pacíficu]]: pel norte, colos distritos de [[Distritu de Santa Rosa (Lima)|Santa Rosa]] y [[Distritu de Puente Piedra|Puente Piedra]]; pel este, colos distritos de [[Distritu de San Martín de Porres|San Martín]], [[Corralada de Lima]], [[Argañal]], y [[Madalena Vieya]]; pel sur con [[Distritu de San Miguel|San Miguel]]; y pel oeste, col [[Océanu Pacíficu]]. === Clima === [[Archivu:Beach of Callao, Peru.jpg|miniaturadeimagen|Sablera d'El&nbsp;Callao.]] Pol so bien [[baxa altitú]] la [[Callao (Perú)|ciudá portuaria]] tendría de tener un [[clima templáu]], sicasí, por cuenta de les agües fríes del mar de la [[Corriente de Humboldt]] fórmense nubes [[estratu]]; esto fai qu'El&nbsp;Callao tenga un clima templáu, húmedu y bien nublu en [[iviernu]], templáu en [[branu]], y semicálido en [[primavera]], similar al de la ciudá de [[Lima]]. Los díes más fríos raspien los 13&nbsp;°C y los más templaos los 30&nbsp;°C, a lo llargo de too l'añu. Dende fines d'avientu hasta empiezos d'abril, coincidente col [[solsticiu]] de [[branu]] [[Hemisferiu Austral|austral]], la temperatura bordia los 30&nbsp;°C, l'oral marín faise bien bultable peles tardes al anochecerín, anque esto ye bien frecuente en tol añu puede percibise con más claridá nesta dómina. D'abril a mediaos de setiembre, el [[puertu marítimu|puertu]] cuasi siempres ta so un techu de nubes, una y bones la Corriente Peruana proveniente del Antárticu fai que les agües del mar esfrézanse más de lo normal aumentando'l mugor, que s'avera, la mayor parte de los díes, a un 100% de [[mugor|saturación]]. Dende mediaos de setiembre, coincidente col [[equinocciu]] de setiembre, hasta fines d'avientu, véncese llugar al [[equinocciu vernal]]. Nesta dómina la ciudá presenta una alternanza de rellumu solar y díes llevemente borrinosos. La [[temperatura]] promediu ye de 25&nbsp;°C, aproximao. A pesar de la cercanía con [[Lima]], El&nbsp;Callao suel ―n'ocasiones― presentar tiempos distintos a los distritos de Lima Esti, como [[San Juan de Lurigancho]] o [[Distritu d'Ate|Ate]], por casu, onde'l vientu ye, dacuando, más persistente y el sol de [[branu]] tien una estancia más enllargada. [[Archivu:NASA Tº 1960 2009 Callao Lima.gif|miniatura|400px|center|Termometría diaria promediu del aire en caxellu, de 1960 a 2009. NASA.]] {{Clima |metric_first = yes |single_line = yes |llugar = Callao |xin_max = 26 |xin_min = 18.5 |feb_max = 26.9 |feb_min = 19.2 |mar_max = 26.7 |mar_min = 18.8 |abr_max = 24.9 |abr_min = 17.2 |may_max = 22.3 |may_min = 15.9 |xun_max = 19.9 |xun_min = 14.8 |xnt_max = 19 |xnt_min = 14.1 |ago_max = 18.9 |ago_min = 13.7 |set_max = 19.4 |set_min = 13.8 |och_max = 20.7 |och_min = 14.5 |pay_max = 22.5 |pay_min = 15.7 |avi_max = 24.4 |avi_min = 16.1 |añal_max = |añal_min = |Xin mean C = 22.2 |Feb mean C = 23 |Mar mean C = 22.7 |Abr mean C = 21 |May mean C = 19.1 |Xun mean C = 17.3 |Xnt mean C = 16.5 |Ago mean C = 16.3 |Set mean C = 16.6 |Och mean C = 17.6 |Pay mean C = 19.1 |Avi mean C = 20.2 |year mean C = <!--Díes con agües--> |Jan rain days = |Feb rain days = |Mar rain days = |Apr rain days = |May rain days = |Jun rain days = |Jul rain days = |Aug rain days = |Sep rain days = |Oct rain days = |Nov rain days = |Dec rain days = |year rain days = <!--Precipitación total (mm)--> |xin_precip_mm = 2 |feb_precip_mm = 0 |mar_precip_mm = 0 |apr_precip_mm = 0 |may_precip_mm = 1 |xun_precip_mm = 1 |xnt_precip_mm = 1 |Aug_Precip_mm = 2 |Sep_Precip_mm = 2 |Oct_Precip_mm = 1 |Nov_Precip_mm = 0 |Dec_Precip_mm = 0 |fonte = climate-data.org<ref>{{cita web |url=https://ye.climate-data.org/location/875403/|títulu=Clima: Callao|editorial=climate-data.org |fechaaccesu=20 de xunu de 2017}}</ref> }} == Demografía == La medría de la población, midíu pola [[tasa]] de [[crecedera]] [[promediu]] [[añal]], indica que la población total de la ciudá hai presentó una medría de 2,3% añal pal periodu 1993–2007, lo cual confirma l'enclín decreciente reparada nos postreros 46 años. Ente los censos de 1981 y 1993, la crecedera poblacional foi de 3,0% per añu; esti nivel foi mayor nel periodu intercensal 1972–1981 (3,5% añal).<ref name="Censos Nacionales_1">Censos Nacionales 2007: XI de población y VI de Vivienda, Perfil Sociodemográfico de la Provincia Constitucional del Callao {{Enllaz rotu|1=[ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf] |2=ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> Acordies con el [[INEI|Censo 2007]],<ref name="Censos Nacionales_1"/> la [[población]] [[Ciudá|urbanu]]a censada amontar en 37,2%, ente 1993 y 2007, esto ye, un promediu de 16&nbsp;975 persones per añu, lo que representa una tasa promediu añal de 2,2%. En cifres absolutes, la población del [[área urbana]] creció; pero la so velocidá de medría vien menguando dende la década del 60. Ente los censos de 1961 y 1972, l'aumentu de la población urbana foi de 4,0% per añu. Esti ritmu menguó a 3,8% añal nel periodu intercensal 1972–1981; a 3,2% nel periodu 1981–1993 y a 2,2% nel periodu 1993–2007. Puede dicise que la Provincia Constitucional del Callao ye urbana na so totalidá. Los distritos con mayor población ya importancia relativa son el [[distritu del Callao|Callao]] con 415&nbsp;888 habitantes, que concentra cerca de la metá de la población de la provincia (47,4%) y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] con 277&nbsp;895 habitantes (31,7%). Nel Censu de 1993, estos dos distritos tamién teníen los mayores volumes de población ya importancia relativa, asina [[distritu del Callao|Callao]] tenía 369&nbsp;768 habitantes (57,8%) y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] 94&nbsp;497 habitantes (14,8%).<ref name="Censos Nacionales_1"/> Otra manera, los distritos menos poblaos nel añu 2007 son: [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] 75&nbsp;163 habitantes (8,6%), [[Distritu de La Perla|La Perla]] 61&nbsp;698 habitantes (7,0%), [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] 41&nbsp;863 habitantes (4,8%) y [[Distritu de La Punta|La Punta]] con 4&nbsp;370 habitantes (0,5%). Por númberu d'habitantes, El&nbsp;Callao ye la segunda urbe del país allugando a 969&nbsp;170 habitantes<ref>INEI, proyeición 2012 censu 2007.</ref> per delantre de la ciudá d'[[Arequipa]]. Sicasí, al ser parte del [[Lima Metropolitana|Área Metropolitana Lima-Callao]] tien amás una población flotante de 500 mil habitantes aproximao que visiten diariamente El&nbsp;Callao. === Fecundidá y Natalidá === La población de muyeres en [[edá]] [[fértil]] (MEF), xube a 249&nbsp;680 muyeres,<ref name="Censos Nacionales_1"/> que representa'l 55,9% del total de muyeres de la [[Provincia Constitucional del Callao]]. Nel 2007, el promediu de fíos per muyer ye de 1,4. Esta cifra ye menor a la reparada nel Censu de 1993 que foi de 1,6, esto ye, hai un amenorgamientu de 0,2 fíos per muyer. Ello revela l'amenorgamientu de la [[fecundidá]] que se vien presentando nes últimes décades. El distritu que presenta la paridez media de les muyeres más alta ye [[Distritu de Ventanu|Ventanu]] con 1,6 fíos per muyer, síguelu [[Distritu del Callao|Callao]] con 1,3 fíos, [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] cada unu con 1,2 fíos, [[Distritu de La Perla|La Perla]] con 1,1 fíos y finalmente, [[Distritu de La Punta|La Punta]] con 1,0 fíu per muyer. === Mortalidá === El total de '''fíos nacíos vivos''' de les muyeres de 12 y de más años d'edá xube a 662&nbsp;96, correspondiendo na so totalidá al [[área urbana]], pos esta Provincia, yá nun cunta con área rural. Comparando coles resultaos del Censu de 1993, hubo una medría de 165&nbsp;744 [[nacíu|nacíos]] [[vivu|vivos]], esto ye, 33,4% nesti periodu intercensal. A nivel [[provincia]]l nel añu 2007, el númberu de [[fíu|fíos]] [[fináu|finaos]] ye 30&nbsp;122; ente qu'en 1993 fueron 36&nbsp;489, ye dicir hubo un amenorgamientu de 6&nbsp;367 fíos finaos, equivalente a un amenorgamientu porcentual de 17,4%, nesti periodu d'analís. Son dos los distritos que s'alluguen percima del [[porcentaxe]] [[promediu]] provincial (4,5%) de fíos finaos, [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] que presenta'l mayor porcentaxe (4,9%), siguíu por [[Distritu del Callao|Callao]] (4,7%); en cuantes que los distritos de [[Distritu de Ventanu|Ventanu]] (4,4%), [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de La Perla|La Perla]] (4,3% cada unu) y [[Distritu de La Punta|La Punta]] (3,4%) presenten porcentaxes menores al promediu provincial. Ye bultable la diferencia y distancia de los porcentaxes de los distritos de [[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua-Reynoso]] con [[Distritu de La Punta|La Punta]] (1,4 puntos porcentuales), coles mesmes la semeyanza na proporción de fíos finaos, de los distritos de: [[Distritu de Ventanu|Ventanu]], [[Distritu de Bellavista|Bellavista]] y [[Distritu de La Perla|La Perla]]. Ye precisu señalar que la proporción de fíos finaos non necesariamente guarda rellación col volume poblacional.<ref>Censos Nacionales 2007: XI de población y VI de Vivienda, perfil sociodemográfico de la Provincia Constitucional del Callao {{Enllaz rotu|1=[ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf] |2=ftp://190.12.66.154/POBLACION_DESENVUELVO/INEI/INEI_Perfiles_Sociodemograficos/INEI_Perfil_Sociodemografico_Callao.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> === Etnografía === El Callao, mientres tol periodu posterior a la independencia de Perú, convertir na principal puerta d'entrada de los inmigrantes [[europeos]] en Perú, polo que cunta con un gran númberu de descendientes d'españoles, [[ingleses]], [[franceses]], [[alemanes]], [[xaponeses]] y [[italianos]]. A mediaos del sieglu XX recibió migrantes rurales y a fines del sieglu XX a inmigrantes [[cubanos]], [[brasilanos]], [[arxentinos]] y [[venezolanos]]. amerindios: 19% (IM = 18 %, I = 1%) - mestizos 41% - blancos 18% (EM = 13%, C = 5%) - afros 21,4% (Mu = 13%, Z = 7%, N = 1,4 %) - asiáticos 0,6% (AM = 0,5%, A = 0,1%). P'amerindios: IM = Indo mestizu, I = Indíxena. Pa mestizu: Me (inclúi a tolos segmentos enriba citaos). Pa blancos: Medit = Tipu mediterraneu y Euru mestizu; NorC = Tipu nor-central européu. Pa afro descendientes: N = Negru, Z = Zambo, M = Mulatu. P'asiáticu descendientes: AM = Asiáticu mestizu, A = Asiáticu. Cabo destacar qu'en tolos departamentos topen toles races, sicasí, por cuenta de qu'en dellos casos son demográficamente bien amenorgaos, resalvóse la so proporción.<ref>{{cita web |url=http://espejodelperu.com.pe/Poblacion-del-Peru/Composicion-etnica-del-Peru.htm |títulu=http://espejodelperu.com.pe/Poblacion-del-Peru/Composicion-etnica-del-Peru.htm}}</ref> Hasta agora nun esiste una esplicación por qué'l xentiliciu d'El&nbsp;Callao quedó establecíu como «chalaco». Según tampoco queda claro por qué se bautizó con esi nome al puertu. [[Ricardo Palma]] escribió una tradición al respeutu. == Organización política-alministrativa == === Territoriu === La estensión territorial la Provincia Constitucional del Callao, tien una superficie de 146,98&nbsp;km² qu'inclúi 4,73&nbsp;km² de Superficie Insular Oceánica, que representa namá'l 0,4% en comparanza col departamentu de Lima. Amás cunta con 4 islles que son: [[Islla San Llorienzo (Perú)|San Llorienzo]] con una superficie de 16,48&nbsp;km², El Frontón con 1&nbsp;km² allugáu nel [[distritu de La Punta]], Covinzas con 0,08&nbsp;km² y Redonda que tien una estensión de 0,07&nbsp;km². === Gobiernu llocal === La ciudá, como capital de la [[Provincia Constitucional del Callao]], atópase gobernada pola '''Municipalidá Provincial del Callao''' que tien competencia en tol territoriu de la provincia. Nun esiste una autoridá acutada a la ciudá. Nesi sentíu, les municipalidaes distritales de [[distritu de Bellavista|Bellavista]], [[distritu de La Perla|La Perla]], [[distritu de La Punta|La Punta]], [[distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de la Llegua]], [[distritu d'El mio Perú|El mio Perú]] y [[distritu de Ventanu|Ventanu]] tienen competencia en temes relatives a los sos propios distritos. La sede de la Municipalidá Provincial del Callao atopar nel distritu del [[distritu del Callao|Callao Corralada]], xusto a la banda de la [[Fortaleza Real Felipe]]. === Gobiernu rexonal === La ciudá, na so calidá de capital rexonal, ye sede del [[Gobiernu Rexonal del Callao]]. Coles mesmes cunta con un '''prefeutu''' con atribuciones polítiques nel ámbitu [[provincies de Perú|provincial]]. Finalmente, ye sede tamién de les distintes Direiciones Rexonales de los [[Conseyu de Ministros de Perú|ministerios]] que conformen l'[[Alministración Pública de Perú|Alministración Pública]]. Ye l'únicu órganu competente encargáu de faer usu de los ingresos productu del canon portuariu, aeroportuario y mineru. La sede del Gobiernu Rexonal del Callao atópase alcontrada na zona norte del [[Distritu del Callao]], mui cerca al [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]]. === Función xudicial === El Callao ye sede de la '''Corte Cimera de Xusticia del Callao''', ente rector del [[Distritu Xudicial del Callao]]. D'alcuerdu a la [[Poder Xudicial de Perú|organización xudicial]] del país, nel territoriu de la ciudá del Callao funcionen nueve [[Xulgaos de Paz nel Perú|xulgaos de paz]] (siete pertenecientes a tolos distritos de la provincia con esceición de [[distritu de Ventanu|Ventanu]] y dos a esti distritu). Trenta [[Xulgaos de primera instancia nel Perú|xulgaos especializaos]] (seis civiles, dolce penales, cinco de familia, cinco llaborales y trés mistos) y seis [[Salas cimeros de xusticia nel Perú|sales cimeros]] (trés penales, dos civiles y una mista). === División alministrativa === La provincia constitucional d'El&nbsp;Callao, ta conformada por 7 distritos que son: Callao, que s'atopa allugada a 7&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;08'&nbsp;40" de longitud oeste y 12°&nbsp;03'&nbsp;23" de latitud sur; el distritu de Bellavista atópase allugáu a 34&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;37" de longitud oeste y 12°&nbsp;03'&nbsp;&nbsp;31" de latitud sur; Carmen de la Llegua atópase allugada a 54&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;05'&nbsp;42" de longitud oeste y 12°&nbsp;02'&nbsp;34" de latitud sur; el distritu de La Punta atópase allugáu a 18&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;26" de longitud oeste y 12°&nbsp;04'&nbsp;03" de latitud sur; La Perla atópase allugada a 2&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;09'&nbsp;52" de longitud oeste y 12°&nbsp;04'&nbsp;04" de latitud sur; el distritu de Ventanu atópase allugáu a 21&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;07'&nbsp;27" de longitud oeste y 11°&nbsp;52'&nbsp;15" de latitud sur y el distritu d'El mio&nbsp;Perú atópase allugáu a 95&nbsp;m.s.n.m. siendo les sos coordenaes xeográfiques 77°&nbsp;04'&nbsp;25" de llargor esti y 11°&nbsp;51'&nbsp;20" de latitud sur Los distritos que conformen la ciudá d'El&nbsp;Callao son: {|class="wikitable sortable" ! colspan= "9" style="background: #6688AA; color: white;" |Distritos d'El&nbsp;Callao<ref>{{cita web |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/distritos.jsp|títulu=El Callao - Distritos del Callao |fechaaccesu=21 d'avientu de 2012|autor=Municipalidad provincial del Callao|coautores=Gobierno Rexonal del Callao|fecha=2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130630213452/http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/distritos.jsp |fechaarchivu=30 de xunu de 2013}}</ref> |- ! style="background: #F0F0F0;" |Nᵘen<br />mapa!! style="background: #F0F0F0;" |Distritu!!style="background: #F0F0F0;" |Población!! style="background: #F0F0F0;" |Área<br />[[Quilómetru cuadráu|km²]]!! style="background: #F0F0F0;" |Densidá<br />(hab/km²)!! style="background: #F0F0F0;" |Mapa de los distritos<br /> del Callao !! Mapa |- |1||[[Distritu del Callao|Callao]]||align=right|415,888||align=right|45.65 ||align=right|9,147.60 |rowspan=11|[[Archivu:Location of the province Callao in Peru.png|180px|Callao big div num]] || rowspan="11" |[[File:Mapa del Callao y distritos.gif|180px]] |- |2||[[Distritu de Bellavista|Bellavista]]||align=right|75,163||align=right|4.56 ||align=right|16 483.11 |- |3||[[Distritu de Carmen de La Llegua-Reynoso|Carmen de La Llegua Reynoso]]||align=right|41,863||align=right|2.12 ||align=right| 19,746.7 |- |4||[[Distritu de La Perla|La Perla]]||align=right|61,698||align=right|2.75 ||align=right|22,435.64 |- |5||[[Distritu de La Punta|La Punta]]||align=right|4,370||align=right|0.75 ||align=right|5,826.67 |- |6||[[Distritu de Ventanu|Ventanu]]||align=right|277,895||align=right|73.52 ||align=right|3,779.86 |- |7||[[Distritu d'El mio Perú|El mio Perú]]||align=right|51,522||align=right|2.47 ||align=right|20,859.11 |- |*||Islles del Callao<ref>[[Islla San Llorienzo (Perú)|Islla de San Llorienzo]], [[Islla El Frontón]], [[Islla El Boquerón]], [[Islles Cavinzas]] y [[Islles Palomino]]</ref>||align=right|-||align=right|17.63 || align=right|0.00 |- |} == Ciudá == Debíu al procesu de [[conurbación]], les actividaes económiques, sociales y culturales d'El&nbsp;Callao atópense íntimamente rellacionaes coles de [[Lima Metropolitana]]. [[Archivu:Callao Perla del Pacífico.jpg|miniatura|600px|center|Mar del Callao, debíu a los color de les sos agües moteyáu como la [[Perlla del Pacíficu]] dende la dómina de la colonia.]] === Finxos urbanos === Les más importantes víes d'esta provincia son l'[[Avenida Sáenz Peña (Callao)|Avenida Sáenz Peña]], l'[[Avenida de La Marina]], [[Avenida Óscar R. Benavides|Avenida Colonial]] ente otres. Los sos principales templos son la Ilesia Matriz y la Ilesia de Santa Rosa, onde se venera al patronu d'El&nbsp;Callao: el [[Señor del Mar]]. Tamién ye importante'l Santuariu de [[Nuesa Señora del Carmen]] de la Llegua. Los campusantos Baquíjano y Británicu son los más antiguos de la zona. ==== Campusantu Británicu ==== Tratar d'un xardín de dos hectárees, Esti campusantu, abrió los sos servicios en 1834 cuando'l cónsul de Gran Bretaña na nuesa ciudá llogró l'autorización del gobiernu de [[Luis José de Orbegoso y Moncada|Luis José de Orbegoso]] pa la compra d'un terrén que sirviera como campusantu pa los súbditos británicos protestantes nel país. Pa l'alministración del campusantu, el [[Jorge IV del Reinu Xuníu|rey Jorge IV]] unvio dineru al traviés d'una acta del Parllamentu Británicu (1835) so la supervisión del Consuláu Británicu nel Perú; asina nació la British Burial Ground Society (Asociación del Campusantu Británicu) que funciona hasta güei.<ref>{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/35997/campusantos-de-llima-el campusantu-britanico-del-callao |títulu=Cementerio de llima, El campusantu Britanico, Blogue PUCP}}</ref> ==== Campusantu Baquíjano ==== Foi inauguráu pol presidente [[Ramón Castilla|Castilla]] en 1862 y nél xacen 120 mil persones, na so mayoría chalacos, Les cifres falen que nel so primer añu de funcionamientu, soterrar nel nuevu campusantu cuasi 12 mil cadáver, víctimes, nel so mayor parte, de la [[fiebre mariello]].<ref>{{cita web |url=http://blog.pucp.edu.pe/item/36006/campusantos-de-llima-el-baquijano-del-callao |títulu=Campusantu'l baquijano d'El&nbsp;Callao, Blogue PUCP}}</ref> == Economía == === Renta d'Aduanes: Canon Aduaneru === La Renta d'Aduanes ye un recursu que se tresfier a les [[municipalidaes provinciales]] y distritales d'una determinada provincia y correspuende al 2% de les rentes recaldaes por caúna de les [[Aduanes]] [[Marítimu|Marítima]]s, [[Aereu|Aérea]]s, [[Postal]]ye, [[Fluvial]]ye, [[Llacustre]]s y [[Terrestre]]s allugaes na xurisdicción respeutiva. Esta renta constitúi ingresu propiu de les mentaes municipalidaes. Namái nel casu de la [[Provincia Constitucional del Callao]], el [[Gobiernu Rexonal del Callao]] y el Fondu Educativu creáu cola Llei 27613 participen de les rentes recaldaes poles aduanes allugaes nesa Provincia. ==== Canon portuariu ==== N'El&nbsp;Callao atópase'l primera [[puertu marítimu]] del país y el más importante, el [[Puertu del Callao]]. A él apuerten buques de tol mundu. En consecuencia con esa realidá, les principales fontes d'ingresos provienen del terminal marítimu y la pesca, por cuenta de la gran variedá d'especies marines que s'atopen na so mariña. El terminal pesqueru de [[distritu de Ventanu|Ventanu]] ye bien variáu y económicu. Pel otru llau, al ser el principal puertu, El&nbsp;Callao arrexunta cuasi a la totalidá del universu d'Axencies d'Aduanes. ==== Canon Aeroportuario ==== Dempués de Lima, El&nbsp;Callao ye la ciudá más industrializada del país; una de les industries de magnitú ye la rellacionada col so terminal marítimu, alministráu pola [[Empresa Nacional de Puertos]] (ENAPU). Destaquen tamién la industria molinero que trata aproximao'l 80% del total del maíz peruanu. Tamién tien importantes fábriques de productos de lleldos, alimentos envasados, fideos, bebíes, postres y chocolates, y non menos importantes son les sos industries químiques y les de texíos. === Canon Pesqueru === Según l'Artículu 13 del Títulu VIII de la Llei Nᵘnbsp;27506, ''Llei de Canon'',<ref>{{cita web |url=http://www.mef.gob.pe/index.php?option=com_docman&task=doc_download&gid=6055&Itemid=100598 |títulu=Ley de Canon, LLEI Nᵘ27506 |fechaaccesu=06 de mar de 2013 |autor=Congresu de la República de Perú}}</ref> el canon pesqueru créase cola cuenta de gravar a la esplotación de los [[recursos]] [[hidrobiológicos]]. Pa efeutos, el canon pesqueru componer del 50% del total de los [[Ingresos]] y [[Renta|Rentes]] que percibe'l [[Estáu]] de les empreses dedicaes a la [[estracción]] [[comerciu|comercial]] de [[pesca]] de [[mayor escala]], recursos hidrobiológicos d'[[agua|agues]] [[marítima|marítimes]], y [[Continental (tierra)|continental]]es [[llacustre]]s y [[fluvial]]ye. El Callao por ser el principal [[puertu]] del país alluga'l principal sindicatu de trabayadores dedicaos a la esplotación de recursos marinos, según tamién les principales empreses dedicaes a dichu fin, polo que'l canon pesqueru constitúi una de les principales fontes d'ingresu pa la ciudá. === Actividaes Económiques === ==== Industria ==== El Callao tien una llarga tradición industrial. La industria surdió acomuñada, nun primer momentu, a les actividaes portuaries propies de la ciudá, pero dende entós diversificóse hasta tomar una gran variedá de productos fabriles. Amás de la puxanza industrial, tamién se desenvolvieron les actividaes y les organizaciones obreres, lo cual dexó a los trabayadores del [[muelle]] y la dársena del Callao convertir nos primeros trabayadores de [[Perú]] que llograron la xornada de los ocho hores de trabayu, mientres el gobiernu del [[presidente]] [[Guillermo Billinghurst]], a principios de sieglu XX. Esta importante conquista llaboral, pilastra de les reivindicaciones obreres, estendióse darréu a tol territoriu nacional hasta adoptase como llei. Dende El&nbsp;Callao espórtense, amás de carga xeneral, [[cobre]], [[plomu]], [[cinc]], y [[farina de pescáu|farina]] y [[aceite]] de pexe. Ente les importaciones atópense [[fertilizante]]s, [[trigu]], [[maíz]], [[maquinaria|maquinaries]], [[manufactures]] y una gran variedá de mercaderías. Mención especial merez el [[Serviciu Industrial de la Marina]] (TORCA), dependiente de la [[Marina de Guerra de Perú]], onde se dan serviciu d'arreglu y caltenimientu a los buques del mundu; y non yá eso los talleres y graes d'esti inmensu estelleru fabrica naves de guerra como'l casu de les [[fragata|fragates]] lanzamisiles "Lupo" so patente [[italia]]na. ==== Comerciu ==== Naturalmente, la principal [[actividá económica]] del Callao ye'l [[comerciu]], gracies a que la ciudá alluga, de llueñe, el principal puertu de Perú, pos por esta transita la mayor parte de les esportaciones y les importaciones. El [[puertu d'El&nbsp;Callao]] asítiase na [[badea]] del mesmu nome, allugada al [[norte]] de [[Distritu de La Punta|La Punta]]. La so posición estratéxica a mediu camín del [[Pacíficu]] [[suramericanu]] y les sos importantes instalaciones son los factores que-y dexaron algamar tal importancia de puertu ''hub'' en [[Suramérica]], amás de la so cercanía a [[Lima]] y del centralismu, que concentró la mayor población del país na [[Lima|capital peruana]] y, poro, el mayor mercáu. La creciente importancia de la [[cuenca del Pacíficu]] nel panorama económicu mundial agora un bon porvenir al [[puertu d'El&nbsp;Callao]], gracies al so estratéxicu allugamientu. Nel [[puertu]] tópase la estación final del [[Ferrocarril Central de Perú|Ferrocarril Central]], que coneuta a El&nbsp;Callao coles zones mineres del centru del país. Esti mediu de tresporte esperimentó una grave crisis dende hai yá bon tiempu y rique d'una urxente modernización. Una de les soluciones contemplaes ye la [[privatización]] de '''ENAFER''', la empresa que la alministra; otra ye la construcción d'un metru que llegue hasta [[Chosica]] y qu'utilizaría los rieles del tren yá sentaos. El llugar del ferrocarril foi tomáu pol tresporte terrestre, que, al traviés de la [[Ruta nacional PE-22|Carretera Central]], ingresa los productos de la [[Andes peruanos|sierra]] y [[Selva Central de Perú|selva central]] escontra [[Lima Metropolitana|Lima y Callao]] pal so consumu o esportación. ==== Pesca ==== ===== El Boom pesqueru nos [[años 1960]] ===== La gran [[riqueza]] [[Ictioloxía|ictiolóxica]] del [[Mar de Grau]] foi aprovechada dende tiempos inmemoriales como invalorable fonte d'alimentu. Sicasí, la [[pesca]] nunca fuera una importante actividá económicu-industrial, nin el [[pexe]] importante productu d'esportación, hasta'l '''boom de la [[pesca]]''' nes décades de los cincuenta y sesenta del sieglu XX. La [[farina de pexe]], que s'ellabora mayormente d'[[anchoveta|anchovetes]], ye emplegada como alimentu pal [[ganáu]] y tamién como [[fertilizante]]. Güei anguaño l'actividá pesquera nacional, na qu'El&nbsp;Callao desempeña un papel fundamental, traviesa un momentu decisivu: ye tiempu d'anovar la flota y volver a la industria más consciente de la ecoloxía, pa evitar la contaminación del mar colos bagazos producíos pola fabricación de la farina de pexe, y establecer una cultura de respetu a les [[veda|vedes]]. D'esta manera, la [[industria pesquero]] volverá ser competitiva, coles mesmes que va evitar l'usu indiscrimináu de los recursos, como asocedió cola [[anchoveta]] que tuvo en riesgu d'estinción. Lo que ye güei, la pesca artesanal ye n'El&nbsp;Callao una fonte de xeneración d'ingresos y alimentos pa múltiples families, que se dediquen a esta actividá yá seya pa consumu propiu o pa la venta en mercaos minoristes artesanales. ==== Agricultura ==== Mientres el [[periodu colonial]], el territoriu que güei correspuende a la [[Provincia Constitucional del Callao]] allugaba delles faciendes qu'abastecíen de productos de pan llevar y azucre a [[Lima Metropolitana|Lima y Callao]], ente otros. Una de les más famoses yera la [[facienda]] Bocanegra, propiedá de la [[Compañía de Xesús]], la que foi darréu espropiada pol [[gobiernu]] [[Virreinatu|virreinal]] al ser espulsada la orde. Al ser El&nbsp;Callao puerta d'ingresu natural al país, les corrientes migratories –incluyendo les migraciones con fines esclavistes– necesariamente terminaben na ciudá. Munchos esclavos africanos na dómina colonial, y munchos otros, provenientes del Asia ente'l sieglu XIX y XX, asitiar nes principales faciendes allugaes na [[Provincia Constitucional del Callao|Provincia Constitucional]]. Anguaño queden bien pocos testimonios de lo que fueron los antiguos campos de cultivu; la zona ta en gran parte urbanizada y les poques árees de cultivu restantes, allugaes nes cercaníes del [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], escarecen de relevancia pa la economía chalaca. La [[ganadería]] concentrar na crianza de gochos, anque munchos d'estos centros operen de manera clandestina. Tamién se críen aves de corrolada y, en menor midida, ganaos vacunu y caprino. == Turismu == === Centru históricu d'El&nbsp;Callao === [[Archivu:Parque Miguel Grau.jpg|280px|miniatura|Plaza n'honor a [[Miguel Grau Seminario|Don Miguel Grau Seminario]].]] [[Archivu:Estatua de Miguel Grau.jpg|230px|miniatura|Estatua de bronce n'homenaxe al [[Miguel Grau Seminario|Caballero de los Mares]].]] El [[Centru Históricu del Callao]] ye un puntu obligatoriu a conocer si visita esta ciudá. Entiende un conxuntu arquiteutónicu republicanu y colonial que constitúi la zona histórica más antigua d'El&nbsp;Callao y cuenta con una arquiteutura diverso y similar a ciudad-puerto de dómines coloniales, entá caltién la guapura d'estreches cais empedriaes, pintoresques plazuelas, históriques places y adustos balcones de la dómina posterior al gran maremotu qu'afaró El&nbsp;Callao en 1746. Cubre 44 mazanes, y dende 1990 foi incluyida la zona de Chucuito (barriu de descendientes italianos que anguaño presenta una tremera de colores nes fachaes de les cases conformantes). Destaquen la '''Plaza José Gálvez''' (n'homenaxe al héroe del [[Combate del Callao|Combate del Dos de Mayu]]), la '''Plaza Independencia''' (nel atriu del [[Fortaleza del Real Felipe|Real Felipe]]), la '''Plaza Miguel Grau''' (iconu de la [[Marina de Guerra de Perú]]), la '''Plaza Bolognesi''' (llamáu tamién “L'Óvalu”, con una bella y moderna fonte ornamental), el Faru, el Pasaxe Ronald (con escaleres y bustos de mármol onde destaca la '''Casa Rosell''') y el formosu '''muelle Dársena'''. [[Archivu:Museonavaldelperu.jpg|miniatura|Muséu Naval de Perú.]] Tamién destaca la [[Ilesia Matriz del Callao]] que ye unu de los templos más antiguos del puertu a la que nos sos entamos llamóse '''Iglesia San Simón y San Judas''' d'El&nbsp;Callao, mientres dellos años tuvo al cargu de los sacerdotes franceses de la [[Inmaculada Concepción]]. Foi construyida en 1833, remocicada en 1876 y depués en 1966, dempués de que quedara n'estáu ruinosu de resultes del terremotu d'esi añu. El 16 de setiembre de 1995 foi reinaugurada y consagrada como '''Catedral d'El&nbsp;Callao'''. [[Archivu:Submarinoabtao callao.jpg|miniatura|Muséu Submarín Abtao.]] L'actual ilesia ye de la dómina de la colonia, d'estilu neoclásicu, construyida sobre la base de patrones greco-romanos; tien una campana d'oru y bronce que pesa más de 400 quilos, cuenta con una sola nave, con numberoses columnes y arcos, y una cúpula pequeña sobre l'altar mayor. El so frontis tien dos hornacina dende onde les imáxenes de [[San Judas Tadeo]] y [[Simón el Zelote|San Simón el Zelote]], santos patronos de los puertos, curien la [[badea del Callao]]. Ufierta una visión magnífica la so llixera y espigada torre, llevantada sobre'l frontis, que paez llexar sobre'l cuerpu de la nave. Dellos historiadores cunten que l'almirante [[Miguel Grau|Grau]] yera lo que primero acolumbraba cuando s'averaba a El&nbsp;Callao. Les últimes xestiones ediles implementaron una cadena de parques temáticos, como homenaxe a diverses instituciones del país, tales como la [[Marina de Guerra de Perú]], la [[Fuercia Aérea de Perú]], l'[[Exércitu de Perú]], la [[Policía Nacional de Perú]], por mentar dalgunos, que pueden ser apreciaos en distintes partes de la provincia-rexón. === Fortaleza del Real Felipe === [[Archivu:Realfelipe1.jpg|miniatura|[[Fortaleza del Real Felipe]].]] La '''Fortaleza del Real Felipe''' ye una [[Edificio|edificación]] [[militar]] d'estilu [[Vauban]] construyida nel [[sieglu XVIII]] na badea del Callao ([[Perú]]), mientres los gobiernos de los [[virréi]]s [[José Antonio Manso de Velasco]] y [[Manuel de Amat y Junient]], pa defender el puertu contra los ataques de [[Piratería|pirates]] y [[corsariu|corsarios]]. Ye una de les poques obres d'[[arquiteutura]] [[militar]] qu'esisten nel Perú y ye la más grande que construyeron los [[España|españoles]] n'[[América]].<ref>{{cita web |url = http://inc.perucultural.org.pe/testos/museoslima3.doc |títulu = Guía de Museos de Perú |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |autor = Institutu Nacional de Cultura |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20040621061619/http://inc.perucultural.org.pe/testos/museoslima3.doc |fechaarchivu=21 de xunu de 2004 }} </ref> Foi conocida mientres la [[Virreinatu de Perú|dómina virreinal]], en xunto colos fuertes «San Rafael» y «San Miguel», como los «[[Castiellos del Callao]]». El so nome foi escoyíu n'honor del rei [[Felipe V d'España|Felipe V]] de la [[Casa de Borbón]], que finara en [[1746]]. Darréu foi renombrada por [[José de San Martín]] como «Castiellu de la Independencia» al empecipiase la [[Historia republicana de Perú|etapa republicana]], retomando'l so nome orixinal en [[1925]]. Yá nel [[sieglu XIX]], esta fortificación y El&nbsp;Callao desempeñaron un papel destacáu nes batalles pola [[independencia de Perú]]. Tien la forma d'un [[pentágonu]] irregular ocupando un [[área]] de 70&nbsp;000&nbsp;[[metru cuadráu|m²]], con un [[Bastión|baluarte]] en cada unu de los sos cinco [[Vértiz (xeometría)|vértices]]. Los baluartes lleven el nome del Rei, la Reina o la Patria, el Príncipe, Jonte o San Felipe, la Princesa, la Tapia o San Carlos y San José o la Natividá. Amás d'ellos dispón de dos torrexones: el Rei y la Reina (esti últimu torrexón mira escontra'l mar, en direición oeste), según cinco muralles: la del Camín Real, de la Marina, Camín de Chucuito, la Marcelosa y la de camín de la Madalena. Tien dos puertes: la Principal, que ta na muralla del Camín Real, y la del Perdón, que ta na muralla Camino de Chucuito. En direición norte dende la fortaleza topaba'l Fuerte San Miguel y al sur atopaba'l Fuerte San Rafael. Anguaño'l so usu ye [[Turismu|turísticu]], sirviendo como sede del [[Muséu]] del [[Exércitu de Perú]].<ref>{{cita web |url= http://www.chimpum-callao.com/historia/realfelipe.html |títulu= Historia, Xente y Tradición: La Fortaleza del Real Felipe |fechaaccesu=18 de marzu de 2009 |autor= Humberto Cotos }}</ref> === Distritu de La Punta === [[Archivu:Lapunta.jpg|miniatura|Malecón de La Punta.]] El '''[[distritu de La Punta]]''', ye'l más pequeñu de los siete distritos que conformen la [[Provincia Constitucional del Callao]], nel [[Perú]]. Llinda al norte, sur y oeste col [[Océanu Pacíficu]] y al este col [[distritu del Callao]] nel sector del balneariu de Chucuito. Como fai referencia'l so nome, ye una península en forma de punta que sobresal d'El&nbsp;Callao. La islla San Llorienzo nunca tuvo ocupación humana permanente pola so ausencia de fontes d'agua duce. Foi visitada costantemente por habitantes del [[Historia de Perú|Antiguu Perú]] quien la usaron como campusantu. De fechu na mitoloxía de l'antigua [[Xeografía de Perú|mariña central peruana]] les islles marines taben rellacionaes cola vida d'[[ultratumba]]. La islla foi parte importante en delles etapes de la historia peruana [[Virreinatu de Perú|colonial]], y mientres l'afitamientu de la [[independencia de Perú]] y la [[guerra Hispanu-Suramericana]]. Mientres los tiempos coloniales, dende los sos [[cantera|canteres]] estrayxéronse les [[piedra|piedres]] que fueron usaes pa construyir diverses edificaciones como l'antiguu ''[[Presidiu]] d'El&nbsp;Callao'' y la [[Fortaleza del Real Felipe]].<ref>{{cita llibru | apellíos = Regal |nome=Alberto |títulu= Historia del Real Felipe del Callao (1746-1900). |añu= 1961 |id= {{OCLC|1291826}} }}</ref> Tamién foi, eventualmente, base d'operaciones de dellos [[pirata|pirates]] [[Inglaterra|ingleses]] y [[Países Baxos|holandeses]] qu'asaltaron El Callao, como [[Francis Drake]] y [[Jacobo Hermita Clerk|Jacob Clerk]]<ref>{{cita web |autor=PUCP |títulu=La espedición holandesa de Jacques L'Hermite al Perú |url=http://blog.pucp.edu.pe/index.php?itemid=68082 |fechaaccesu=24 d'avientu de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140202105153/http://blog.pucp.edu.pe/index.php?itemid=68082 |fechaarchivu=2 de febreru de 2014 }}</ref> respeutivamente. Esti postreru finó de peste al pie de dalgunos de los sos homes y foi soterráu na islla. La Punta ye un distritu eminentemente residencial de clase media-alta qu'históricamente, allugó a les families de mayor sonadía d'El&nbsp;Callao, prueba d'esto puédese visitar les casones de significativu valor históricu y arquiteutónicu qu'entá caltién –como la conocida casona de la familia Rospigliosi,<ref>{{cita web |añu=2010 |url= http://blog.pucp.edu.pe/item/120573/la casona-rospigliosi-un-rincon-tradicional-de-la punta |títulu= La casona Rospigliosi: un rincón tradicional de La Punta |editor= La Biblioteca Marquense |fechaaccesu=6 d'agostu de 2011}}</ref> d'aires moriscos–. Les sos principales víes d'accesu son les aveníes Grau y Bolognesi, que escurren en sentíu este y oeste respeutivamente. Tamién un puntu obligáu ye'l so malecón nel cual puede acolumbrase nel horizonte parte del archipiélagu d'El&nbsp;Callao. Por ser distritu balneariu, tien les instalaciones d'importantes [[Clubes peruanos|clubes sociales peruanos]] ente los que destaquen l'[[Academia Cantolao]], el [[Club Universitariu de Regatas]], el Club de Regatas Unión, la [[Circolo Sportivo Italiano (fútbol)|Società Canottieri Italia]], el [[Circolo Sportivo Italiano (baloncestu)|Circolo Sportivo Italiano]], [[La Punta Racing Club]] y el [[Regatas Lima|Club de Regatas Lima]]. Cuasi un terciu del so territoriu ye ocupáu pola Escuela Naval. El distritio tien 3 sableres, al norte Cantolao, correspondiente al Malecón Figueredo; al sur Malecón, correspondiente al Malecón Pardo y Arenuces correspondiente al "Malecón Wiese". [[Archivu:Plaza José Galvez.jpg|miniatura|center|Plaza n'honor a [[José Gálvez Egúsquiza|José Gálvez]].|400x400px]] === Balneariu de Chucuito === [[Archivu:Chucuito La Punta.jpg|250px|miniatura|Vieya casona nel barriu de Chucuito, en [[Distritu del Callao|Callao Corralada]], mui cerca a [[Distritu de La Punta|La Punta]].]] El [[barriu de Chucuito]] ye un pintorescu barriu-balneariu apocayá remocicáu que cunta con un gran númberu de construcciones d'estilu republicanu, allugáu nel [[distritu del Callao|distritu d'El&nbsp;Callao]]. Forma la cintura de la península de La Punta yá que ye la puerta d'entrada al distritu, equí estableciéronse una gran cantidá d'inmigrantes italianos ente'l sieglu XIX y XX, quien se dedicaben mayormente a la pesca. La so arquiteutura ye predominantemente civil, la mayoría de les sos construcciones son viviendes d'entamos del sieglu XX en madera y otres feches sobre la base de quincha y adobe. Foi un barriu de pescadores dende'l virreinatu hasta entráu'l presente sieglu XXI. Nel so actual allugamientu esistió –mientres el sieglu XVIII– una pequeña ranchería llamada Pitipiti poblada por aboríxenes [[Collas]] que se dedicaben a la pesca. Esta ranchería estendíase fora de les muralles d'El&nbsp;Callao en direición a La Punta. El llugar foi conocíu tamién como '''Pueblu de San Miguel de Mancera''', y más tarde, vio surdir otru pueblu al pie de él, más cercanu a les muralles d'El&nbsp;Callao. De cuenta que esistíen dos caseríos conocíos, unu como '''Pitipiti el Viejo''' y l'otru, '''Pitipiti el Nuevu'''. El primeru foi afaráu pol terremotu de 1746. Tien una tremera de sableres y malecones; la so sablera más preciosa ye la Sablera de la Ribera, tien otres sableres; una d'elles, "El Carpallo" y tamién cunta con un grupu d'edificios llamaos "La Residencial Chucuito". Ye sede de l'Aduana d'El&nbsp;Callao, de la Escuela Nacional de Marina Mercante y de la Direición de Navegación ya Hidrografía de la [[Marina de Guerra de Perú|MGP]]. === Archipiélagu d'El&nbsp;Callao === [[Archivu:Islaspalomino.jpg|miniatura|Llobos marinos nes islles Palomino.]] Frente a El&nbsp;Callao atópense un conxuntu de cinco islles siendo la principal, y de mayor estensión, la histórica [[Islla San Llorienzo (Perú)|islla San Llorienzo]], la mayor islla de la mariña peruana. Foi incorporada pol [[presidente]] [[Andrés Avelino Cáceres]] al territoriu de la [[Provincia Constitucional del Callao]] por llei dictada'l [[18 de payares]] de [[1899]]. La islla siempres tuvo despoblada pero anguaño esiste ellí una pequeña base naval. Ye una islla d'agües cristalines formada por cuetos y sableres bien belles de carauterística desértica. La parte posterior de la islla nun puede apreciase visualmente dende [[distritu de La Punta|La Punta]] pero al averase per mar acolúmbrense munchos [[Otaria flavescens|llobos marinos]]. [[Charles Darwin]] esploró la islla en [[1835]] reparando la so xeoloxía y naturaleza.<ref>{{cita web |url=http://mgar.net/exp/darwin2.htm |títulu=Darwin en Perú: El Beagle en Suramérica (1832-1835)}}</ref> Darréu, ente [[1906]] y [[1907]], [[Max Uhle]] realizó les primeres escavaciones nel estremu sur de la islla topando oxetos de metal y fardos funerarios nel [[campusantu]] [[prehispánicu]] de Caleta de la Cruz que corresponderíen a finales del [[Entemediu Tardíu |Entemediu]] y [[Horizonte Tardíu]] (900-1532&nbsp;d.C.). Parte de la islla ta controlada pola [[Marina de Guerra de Perú]] y ye una zona militar; otres zones tán declaraes como patrimoniu arqueolóxicu y/o históricu nacional; nelles hai muertes restos de cultures preincaiques, d'entierros de [[pirata|pirates]] como ye'l casu del [[Países Baxos|holandés]] Jacques L'Hermite y muertes del [[Bloquéu del Callao|bloquéu naval d'El&nbsp;Callao]] del [[10 d'abril]] de [[1880]] hasta'l [[17 de xineru]] de [[1881]], per parte de la [[Armada de Chile|escuadra chilena]] mientres la [[guerra del Pacíficu]]. Tamién podemos atopar la islla [[El Frontón]], antigua islla prisión; la islla El Camotal, les [[Islles Cavinzas]], un par de castros abelugo d'[[aves]] [[guanu|guaneras]]; y les [[Islles Palomino]], onde habiten miles de llobos marinos nel so estáu natural, lo que les convirtieron nuna importante atraición [[turismu|ecoturística]]. === Güelgues de Ventanu === Ye una área de 653.22 hectárees cubiertes per agües non fondes que provienen del ríu Chillón y del mar. Ye'l llugar d'abelugu de 62 especies animales, dalgunos en peligru d'estinción, y otra variedá de vexetales. D'esta estensión, 366 hectárees fueron declaraes pola municipalidá de Ventanu como área de reserva ecolóxica intanxible por aciu alcuerdu del conceyu N.016-98/MDV. De los estudios desenvueltos por alternativa mientres los años 1997, 1998, 1999 y 2000 pudiéronse rexistrar los siguientes: * Flora Fanerogamica: Identificáronse 53 especies de flora, que tán entendíes en 49 xéneros y 22 families botánica.El 54% de la flora vascular de los estragales de ventanu correspuenden a especies de que crecen en forma natural nesti tipu ecosistemes costeros y inclusive altu andinos o amazónicos; el 46% restante constituyir especies cultivaes (11%) y plantes invasores de cultivos (35%), dalgunes de les cualos yá naturalizar nes güelgues de la mariña peruana. * Plancton y Peces: El volume hídrico de les güelgues de ventanu regularmente significativu y les condiciones natureológicas esistentes na zona, favorecen la proliferación d'organismos que conformen el fitoplancton y zooplancton, que pueden atopase nos espeyos d'agua; a pesar d'eso hanse atopáu una baxa diversidá d'especies acuátiques. * Avifauna: La diversidá de la avifauna, ta compuesta de 62 especies ente residentes (37%), migratories llocales (37%), migratories alto andines (3%), migratories del norte del país (2%), migratories del Norteamérica (19%) (2%), siendo les especies residentes, migratories llocales y de Norteamérica les de mayor representatividá en númberu d'especies ya individuos. == Cultura == === Gastronomía === [[Archivu:Choritos a la chalaca.JPG|miniatura|300px|Choritos a la chalaca, platu típicu del primer puertu.]] '''El Callao''', al ser una ciudá costera y bien rellacionada a les actividaes de la pesca, tien nel mar los principales insumos pa los sos platos típicos más emblemáticos. La riqueza del mar d'El&nbsp;Callao ye proverbial. Dende la [[Dómina colonial|dómina de la colonia]], cronistes, viaxeros y cures dexaron testimoniu d'ello. El carmelita [[Antonio Vázquez d'Espinosa]], por casu, quien visitó'l puertu de la ciudá a entamos del sieglu XVII, y non cabo dulda qu'esfrutó de los manxares paisanos, dexónos una sibarítica descripción:<ref>Crónica del carmelita [[Antonio Vázquez d'Espinosa]], quien visitó'l puertu a entamos del sieglu [[XVII]].</ref> {{cita|"...El puertu del Callao ye abundantísimo y regaláu de pexe, por lo muncho que se pesca nél y en tola mariña, polo cual entren toles tardes munchos barcos de pescadores, asina d'españoles, como indios y negros cargaos de diferencies de pexes regalaos como son pejerreyes, anchovetas, que son sardines, besugos, dentonos, mojarras y otres especies de pexes regaladísimos...".}} Como asocede en toles poblaciones de la mariña peruana, el pexe y los mariscos son elementos esenciales de l'alimentación popular; ente les comíes qu'algamaron carta de ciudadanía n'El&nbsp;Callao destaquen el [[cebiche]]; la '''parigüela chalaca'''; el '''chupín'''; los '''[[choritos a la chalaca|choros a la chalaca]]''', que ye usáu na mayoría de xuntes y llacuaes yá que tien una simple preparación y sirve como prestosa aperitivo: sobre la conchita col choro entemezse [[cebolla]], [[tomate]], [[culantro]], [[zusmiu de llimón]], [[sal]] y [[choclo]]; el chicharrón de calamar en [[salsa tártaru]]; la '''corvina a la chalaca''' y el [[Cocina ítalo-peruana|pan con pescao]] o [[Cocina ítalo-peruana|pan con chimbombo]], que ye un [[sánguche]] tradicional d'El&nbsp;Callao; consiste n'acompañar [[pexe]] al [[pan]], de preferencia ''pejerrey arrebosado''. Un platu que tuvo cierta popularidá ye'l '''muchame''', en que la so preparación emplegar [[delfín]] ensugáu en [[salmoria]], sicasí al ser una especie protexida acutóse la so preparación y comercialización. La influencia [[china]] na [[gastronomía peruana]] ta bien presente, y na gastronomía d'El&nbsp;Callao nun ye la esceición, un [[Arroz chaufa|'''chaufa de mariscos''']] ye un platu bien consumíu na ciudá, que'l so ingrediente principal ye'l [[arroz]]. Amás de [[Gastronomía de Perú|gastronomía marina]], al igual qu'en [[Lima]], n'El&nbsp;Callao puede atopase una tremera de [[chifa|chifes]] y pollerías. === Música === El Callao, culturalmente, foi'l crisol onde se recibió una de les corrientes culturales más importantes del [[sieglu XX]]. La so situación de [[puertu]] condicionó la introducción de la música [[Salsa (xéneru musical)|Salsa]] direutamente del [[Caribe (rexón)|Caribe]]. La [[salsa (xéneru musical)|Salsa]] y tou lo que concierne a esta cultura nel [[Perú]] tien qu'unviar necesariamente al Callao, onde ye'l xéneru más espublizáu y predominante, y define el calter mesmu d'esta ciudá. Un personaxe queríu y fíu pernomáu de la ciudá foi ya inda ye [[Héctor Lavoe]] el cual tien un monumentu a la so memoria en plenu corazón del Callao. ==== Festival Internacional de la Salsa "Chim Pum Callao" ==== El Festival Internacional de la Salsa "Chim Pum Callao" entámase cada añu col auspicio del Gobiernu Rexonal d'El&nbsp;Callao. ==== Festival Internacional "Chucuito Fiesta del Mar" ==== == Educación == [[Archivu:FIARN1.jpg|250px|miniatura|Facultá d'Inxeniería Ambiental y de Recursos Naturales de la [[Universidá Nacional del Callao|UNAC]] (Universidá Nacional d'El&nbsp;Callao).]] La ufierta educativa chalaca ye amplia, considerando que ye la tercer ciudá más poblada del país. Sicasí, al ser una urbe conurbanada con [[Lima]], los servicios educativos non yá bríndense pa los chalacos sinón tamién pa los limeños y de la mesma manera, munchos chalacos reciben servicios educativos en Lima. El Callao acueye instituciones educatives en tolos niveles, dende inicial hasta posgraos. La ciudá alluga 997 centros educativos ente públicos y privaos. D'esi númberu, 399 correspuenden a centros educativos de nivel inicial, 390 de nivel primariu y 208 de nivel secundariu cuntando inclusive con un colexu d'instrucción Militar [[Colexu Militar Leoncio Prau]], onde estudió'l [[Premiu Nobel de Lliteratura]] [[Mario Vargas Llosa]] y que foi'l cortil que la inspiró a escribir la so mundialmente famosa obra "[[La ciudá y los perros]]"; amás d'instituciones educatives navales como'l [[Licéu Naval Teniente Clavero|Licéu Naval Capitán de Corbeta Manuel Clavero Muga]] y el [[Licéu Naval Capitán de Navío Germán Astete]]. El Callao amás cunta con distintes alternatives educatives en dellos casos amestaos a congregaciones relixoses, estos son: Los Salesianos (Colexu Salesianu Don Bosco pa los neños y Fíes de María Auxiliadora pa les neñes), La Congregación d'Hermanos Maristes (San José Hnos. Maristes), la Congregación Marianista, [[Colexu San Antonio Marianistas]], El Centenariu colexu "[[America Callao High School]]", que foi pioneru nel continente na educación mista y l'enseñanza del idioma inglés como segunda llingua y la congregación IHM "Colexu San Antonio de Muyeres". En 2012, inauguróse la "Escuela de Talentos", un centru educativu p'alumnos del nivel Secundaria, que caracterízase por una educación de mayor calidá y l'usu ampliu de la teunoloxía pa les clases (por casu, l'usu de [[Ordenador portátil|laptops]] en cuenta de cuadiernos). Precísense ciertos requisitos pa estudiar ende, como estudiar nun colexu d'El&nbsp;Callao y tener un altu rendimientu. Coles mesmes, cuenta con centros d'estudios cimeros, ente los que resalten: * [[Universidá Nacional del Callao]] * [[Universidá César Vallina]]<ref>{{cita web |url=http://www.ucvlima.edu.pe/detalle_noticia.aspx?id=1898 |títulu=http://www.ucvlima.edu.pe/detalle_noticia.aspx?id=1898}}</ref> * Universidá Marítima de Perú.<ref>{{cita web |url=http://www.larepublica.pe/02-05-2013/universidá-maritima-del-peru-formara-profesionales-pa-los puertos-del-peru |títulu=http://www.larepublica.pe/02-05-2013/universidá-maritima-del-peru-formara-profesionales-pa-los puertos-del-peru}}</ref> * [[Escuela Naval de Perú]] * Escuela nacional de Marina Mercante == Problemes sociales == El Callao ye considerada anguaño una de les ciudaes más peligroses de Perú, por cuenta del so altu índiz de criminalidad, xeneralmente por actos d'asesinatu, sicariato y robu agraváu. N'avientu de 2015, el [[Estáu de Perú|Gobierno]] declaró a El&nbsp;Callao en "estáu d'emerxencia" pa tomar midíes más drástiques contra la inseguridá na rexón y este foi prorrogáu en xineru y abril de 2016.<ref>{{cita web |url=http://rpp.pe/peru/callao/amplian-por-45-dias-l'estáu-de-emerxencia-en-el-callao-noticia-953688 |títulu=Amplíen por 45 díes l'estáu d'emerxencia nel Callao |fechaaccesu=21 d'abril de 2016 |sitiuweb=rpp.pe}}</ref> Sicasí, más de 30 persones fueron asesinaes mientres esti periodu.<ref>{{cita web |url=http://larepublica.pe/impresa/sociedad/751875-callao-yá-van-30-asesinatos-mientres-estáu-de-emergencia |títulu=Callao: yá van 30 asesinatos mientres estáu d'emerxencia |fechaaccesu=21 d'abril de 2016 |fecha=28 de marzu de 2016 |sitiuweb=larepublica.pe}}</ref> == Personaxes destacaos == * [[Pedro Suárez-Vértiz]], músicu, cantante, compositor, productor y escritor. * [[Óscar Avilés]], guitarrista, compositor, arreglista y cantante peruanu, que recibió de los sos amigos y comentaristes de la música criolla el seudónimu "La Primer Guitarra de Perú". * [[Luis Bedoya Reyes]], abogáu y políticu, fundador del [[Partíu Popular Cristianu]]. * [[César Altamirano]], cantante peruanu de [[nueva fola]] y [[balaes]], quien tuvo muncha popularidá y formó parte del movimientu xuvenil de la nueva fola en Perú na [[Años 1960|década de los 60]] participando en películes y grabando esitoses temes.<ref>{{cita web |url=https://es.wikipedia.org/wiki/C%C3%A9sar_Altamirano |títulu=Cesar Altamirano}}</ref> * [[Emma McBride]], reina de guapura peruana; foi la primera Miss Perú. * [[Néstor Gambetta Bonatti]], militar, políticu y promotor cultural peruanu reconocíu polos sos servicios a la patria y nel campu de les lletres. * [[Felipe Mac Gregor]], filósofu, sacerdote y profesor. * [[José Boterín]], marín peruanu que lluchó nel bandu patriota mientres la guerra d'independencia y depués sirvió a los primeros gobiernos republicanos de Perú. * [[Javier Alvarado (políticu)]], políticu peruanu; na historia de Perú ye l'únicu líder políticu qu'ocupó tres cargo públicos consecutivos: alcalde distrital de Lunahuaná, alcalde provincial de Cañete, y presidente rexonal de Lima. * [[Felipe de la Barra]], militar, historiador y políticu peruanu. * [[Llucho Barrios]], popular cantante peruanu de boleros, que aportó a bien popular en dellos países de Llatinoamérica, especialmente en Chile. * [[Luis Giusti La Rosa]], médicu y políticu peruanu, detractor de los métodos anticonceutivos. Miembru fundador del Partíu Popular Cristianu. * [[Alberto Flores Galindo]], historiador, científicu social y ensayista peruanu, fundador de SUR Casa d'Estudios del Socialismu. * [[Claudio Pizarro]], futbolista peruanu, goliador históricu de la [[Bundesliga (Alemaña)|Bundesliga]]. Fixo 20 goles cola [[Seleición de fútbol de Perú|seleición nacional]]. * [[Alexander Callens]], futbolista [[defensa central]] del equipu norteamericanu [[New York City Football Club|New York City F.C.]] y de la [[Seleición de fútbol de Perú|seleición nacional]]. === Visita de Charles Darwin === Dende abril de 1832 hasta xunetu de 1835 Darwin viaxaría poles costes de Suramérica, que incluyó una visita a la islla San Llorienzo n'El&nbsp;Callao. Darwin referir a El&nbsp;Callao de la siguiente manera:<ref>{{cita web |url=http://mgar.net/exp/darwin2.htm |títulu=Darwin en Perú}}</ref> [[Archivu:Charles Darwin 01.jpg|miniaturadeimagen|Darwin.]] {{cita|La islla manera de San Llorienzo, qu'arrodia'l puertu, yera l'únicu puntu en que podía pasiase con dalguna seguridá. La parte cimera d'esta isla, que s'alza a un altor de más de 1.000 pies, atopar mientres esta estación (iviernu) na llende de les nubes; polo cual hai nella munches criptógames y delles flores. Les llombes inmediates a Lima, asitiaes a mayor altor, tán cubiertes por una verdadera alfombra de mofu y grupos de preciosos llirios mariellos llamaos amancaes. Esto indica un grau de mugor enforma mayor que'l de la contorna de Iquique. Si avanzar escontra'l norte, dende Lima fai'l clima cada vez más húmedu, hasta que nes riberes del Guayaquil, cuasi nel Ecuador, atópense los más frondosos montes. Sicasí, dixéronme que se fai bien sópito la transición de les costes maneres de Perú a eses tierres fértiles, so la llatitú del Cabu Blanco, dos graos al sur de Guayaquil.}} {{cita|El Callao ye un puertecillo puercu y mal construyíu; los sos habitantes, como los de Lima, presenten tolos tintes entemedios ente l'européu, el negru y l'indiu. Paecióme esti pueblu bien malváu y bien dau a la embriaguez. Siempres ta l'atmósfera cargada de malos golores: el golor particular de cuasi toles poblaciones d'estos países intertropicales ye equí extraordinariamente fuerte. La fortaleza que sostuvo, ensin rindise, el llargu sitiu de lord Cochrane tien un aspeutu pimpanu; pero mientres la nuesa permanencia nel puertu, vendía los presidente los cañones de bronce que lo defendíen y ordenó la so baltadera. Por única razón xustificativa d'esta midida dicía que nun había nengún oficial a quien poder encargar la defensa de puestu tan importante. Y había munchos motivos pa creelo; yá que él llegara a proclamase presidente llevantando bandera d'insurrección cuando mandaba la mesma fortaleza. Dempués de salir nós d'América meridional asocedió-y a esti lo qu'a toos; foi derrotáu, fechu prisioneru y fusiláu.}} == Deportes == [[Archivu:Tapa El Grafico Segundo Castillo.jpg|170px|miniatura|[[Segundu Castillo Varela|Segundu Castillo]], unu de los "Olímpicos de Berlín".]] === Fútbol === Gracies a la so posición como puertu estratéxicu nel [[Océanu Pacíficu]], una gran cantidá de comerciantes estranxeros aniciar nel Callao dende la segunda década del [[sieglu XIX]], siendo los [[Inmigración británica nel Perú|inmigrantes británicos]] quien introducieron dellos deportes na ciudá. Los primeros alcuentros en [[Perú]] de [[críquet]], [[tenis]], [[bádminton]], [[rugbi]], [[golf]], [[ḥoquei]] y [[fútbol]] tuvieron llugar n'El&nbsp;Callao. El [[fútbol]] foi introducíu nel [[Perú]] a finales del [[sieglu XIX]] polos [[marín]]s [[Inglaterra|ingleses]] mientres les sos frecuentes visites al [[puertu del Callao]]. Mientres el so tiempu llibre, los marinos practicaben fútbol y convidaben a los «chalacos» a participar. El fútbol creció gracies a la so práutica polos residentes británicos nel Perú y a la so adopción per parte de los peruanos que tornaben d'[[Inglaterra]]. Llueu, la rivalidá deportiva que se desenvolvió ente los visitantes estranxeros y los llocales empezó a ganar l'atención de los peruanos residentes n'otres ciudaes, anque nun principiu el deporte apostóse fora de la organización formal, tales como clubes deportivos o lligues. Los primeros clubes fueron fundaos a empiezos del [[sieglu XX]] col fin de siguir cola práutica del deporte. La popularidá del fútbol empezó a crecer pasu ente pasu y formáronse dellos otros equipos na ciudá, yá non yá de británicos, sinón que tamién de criollos como'l [[Atlético Chalaco]], fundáu en [[1902]] por estudiantes del Institutu Chalaco y ye unu de los más antiguos equipos peruanos de [[fútbol]], y el [[Sport Boys]] fundáu en [[1927]] por un grupu d'entusiastes alumnos del Colexu [[Maristes]] d'El&nbsp;Callao, ye la institución deportiva más popular y quería ente'l pueblu chalaco. El clásicu más importante d'El&nbsp;Callao ye l'alcuentru qu'apuesten [[Sport Boys Association|Sport Boys]] y [[Club Atlético Chalaco|Atlético Chalaco]]. Esti duelu ye tamién conocíu como'l [[Clásicu Porteño (Perú)|Clásicu Porteño]]. El primer alcuentru oficial apostóse'l [[6 de xunu]] de [[1937]], pol Tornéu Amateur. La ciudá foi trubiecu y formador de grandes futbolistes na historia del fútbol peruano, ente los que resalten amás de [[Segundu Castillo Varela|Segundu ''"Titina"'' Castillo]] y [[Valeriano López]], [[Oswaldo Ramírez|Oswaldo ''"Cachito"'' Ramírez]], [[Marcos Calderón Medrano|Marcos ''"el chueco"'' Calderón]], [[Julio Meléndez Calderón]], [[Guillermo Barbadillo Alvarado|Guillermo Barbadillo]], ente otros; y más apocayá al yá retiráu [[Nolberto Solano|''"Ñol"'' Solano]]. Coles mesmes pa les eliminatories al mundial de Brasil 2014 apurrió con un importante númberu de xugadores ente los que resalten [[Santiago Acasiete]], [[Yoshimar Yotún]], [[Carlos Augusto Zambrano|Carlos Zambrano]], [[Claudio Pizarro]], ente otros. <center> {| width=47% border=1 cellspacing="0" style="background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" width=660px |- bgcolor="SkyBlue" style="color:Yellow;" | align="center" colspan="4" | '''Clubes de Fútbol''' |- |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Equipu''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Fundación''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Estadiu''' |style= color:Yellow; font-size:90%" align=center bgcolor="SkyBlue"|'''Lliga''' |- | [[Archivu:600px vertical stripes Red HEX-FF0000 White.svg|30px]] [[Club Atlético Chalaco|Atlético Chalaco]] | {{fecha d'entamu|9|6|1902}} | [[Estadiu Telmo Carbajo|Telmo Carbajo]] | [[Copa Perú]] |- | [[Archivu:600px Rosa e Nero.png|30px]] [[Sport Boys Association|Sport Boys]] | {{fecha d'entamu|28|7|1927}} | [[Estadio Miguel Grau (Callao)|Miguel Grau]] | [[Primer División de Perú|Primer División]] |} </center> === Instalaciones deportives === [[Archivu:Club Regatas.jpg|miniatura|360px|[[Club de Regatas Lima|Club Regatas]] con sede en [[Distritu de La Punta|La Punta]].]] La principal cortil deportiva pa la práutica d'esti deporte ye'l [[Estadio Miguel Grau (El Callao)|Estadio Miguel Grau]], inauguráu'l [[16 de xunu]] de [[1996]] y que cunta con una capacidá máxima pa 18 mil espectadores. Otros estadios de fútbol d'importancia son [[Estadiu Telmo Carbajo|Telmo Carbajo]] con capacidá pa 5 mil espectadores, actual sede del Club [[Atlético Chalaco]] pa los partíos apostaos pola [[Copa Perú]]. === Otros deportes === N'otres disciplines deportives destacaron d'antiguo Atlético fiel en [[baloncestu]], Los Tigres en [[béisbol]] y Old Boys en [[water-polo]] y [[natación]]. Anguaño, la ciudá d'El&nbsp;Callao cunta cola Villa Deportiva Rexonal onde s'ufierta catorce disciplines gratuitamente, estes son: Axedrez, yudu, atletismu, balonmano, baloncestu, futsal, natación, tenis de mesa, tenis de campu, voleyball, box, ximnasia, karate y tae-kwon-do, que ta disponible pa población de toles edaes. El complexu ta allugáu nos que otrora foi'l [[Parque Zonal Yahuar Huaca]] ya inclúi tamién les instalaciones del [[Estadio Miguel Grau (Callao)|Estadio Miguel Grau]]. == Tresporte == El Callao, al igual que [[Lima]], al formar parte del [[Lima Metropolitana|Área Metropolitana]] de la capital de la república axunta toles ufiertes de tresporte qu'esisten nel país menos la fluvial. === Tresporte aereu === [[Archivu:Limaairportaerial.jpg|miniatura|360px|Fotografía aérea (circa 2005).]] N'El Callao atópase'l [[Aeropuertu Internacional Jorge Chávez]], principal terminal pa vuelos internacionales del país y puntu de partida de la mayoría de los vuelos y conexones nacionales ya internacionales tantu ente Suramérica y el restu d'América como ''Hub'' de Conexones ente l'Asia-Pacíficu, sirviendo a cerca de 11&nbsp;800&nbsp;000<ref>Estadístiques oficiales 2011 de Lima Airport Partners, empresa concesinaria del aeropuertu. (http://www.lap.com.pe/lap_portal/acercalap.html)</ref> pasaxeros per añu. A pesar d'atopase xeográficamente na [[Provincia del Callao|Provincia Constitucional]], ye l'aeropuertu 'natural' de [[Lima]]. Foi concebíu en 1960 pa reemplazar al antiguu [[Aeropuertu de Limatambo]], allugáu nel distritu de San Isidro, na ciudá capital por cuenta de qu'había quedáu arrodiáu peles nuevu árees residenciales. Apocayá y per cuartu añu consecutivu foi escoyíu pal añu [[2012]] como'l '''Meyor Aeropuertu d'América del Sur''', asitiándose nos primeros puestos del ranking mundial, según [[Skytrax|Skytrax Research]] una consultora d'estudios de mercáu especializada en temes aeroportuarios con sede en Londres, que tolos años realiza una encuesta vía Internet a más de 12 millones de pasaxeros de 108 nacionalidaes, y usuarios d'a lo menos 388 terminales aéreos alredor del mundu, que escueyen a los sos aeropuertos favoritos.<ref>Reconocen per cuarta vegada al aeropuertu Jorge Chávez como'l meyor de Suramérica (http://www.andina.com.pe/Espanol/noticia-reconocen-cuarta-vegada-al aeropuertu-jorge-chavez-como-meyor-sudamerica-409046.aspx {{Wayback|url=http://www.andina.com.pe/Espanol/noticia-reconocen-cuarta-vegada-al aeropuertu-jorge-chavez-como-meyor-sudamerica-409046.aspx |fecha=20120421185423 }}).</ref> === Tresporte marítimu === {{AP|Puertu del Callao}} [[Archivu:Puerto de Callao.jpg|miniatura|280px|[[Puertu d'El&nbsp;Callao]] (Muelle Sur).]] El puertu d'El&nbsp;Callao, oficialmente'l '''Terminal Portuariu del Callao''', ye'l principal [[puertu marítimu]] de [[Perú]], en tráficu y capacidá d'almacenaxe, concentra'l 90% del tresporte marítimu del país tantu mercante como militar yá que nel so territoriu estiende'l terminal marítimu y la base naval de la [[Marina de Guerra de Perú]]. Magar el tresporte civil marítimu nel Perú nun ufierta servicios comerciales con regularidá, dellos [[Cruceru (buque de pasaxeros)|cruceros]] fondien n'El Callao con regularidá. Atópase hermanáu colos siguientes [[puertu|puertos]]: * {{bandera|CHI}} [[Puertu de Valparaíso|Valparaíso]]: robláu'l [[29 de payares]] del [[2002]] pola Empresa Nacional de Puertos (ENAPU) de [[Perú]] y l'Empresa Portuaria Valparaíso de [[Chile]].<ref>{{cita web |url=http://www.puertovalparaiso.cl/contenido/info_xeneral/puertos_hermanos.asp |títulu=Empresa Portuaria Valparaíso - Puertos hermanos |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080614021958/http://www.puertovalparaiso.cl/contenido/info_xeneral/puertos_hermanos.asp |fechaarchivu=14 de xunu de 2008 }}</ref> * {{bandera|URU}} [[Puertu de Montevideo|Montevideo]]: robláu'l [[25 de xineru]] del [[2011]] pola Autoridá Portuaria Nacional de [[Perú]] y l'[[Alministración Nacional de Puertos]] d'[[Uruguái]].<ref>{{cita web |url=http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=Laz5emyQBhE= |títulu=Presidentes García y Mujica guardaron firma de convenios ente Perú y Uruguái |fechaaccesu=2 de payares de 2012 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120127230130/http://www.andina.com.pe/Espanol/Noticia.aspx?id=Laz5emyQBhE= |fechaarchivu=27 de xineru de 2012 }}</ref> === Tresporte terrestre === El Callao foi'l destín del segundu [[ferrocarril]] de [[Suramérica]].<ref>El primeru foi'l que construyó la [[Demerara-Berbice Railway]] y que xunió'l tramu Georgetown-Plaisance na [[Guyana Británica]] en 1848.</ref> El [[tren]] que xunía Lima con El Callao foi inauguráu n'abril de [[1851]], anque anguaño yá nun circula pa viaxes ente dambes ciudaes, sicasí, anguaño, utilizar pal tresporte de carga procedente de la sierra central del país, especialmente minerales d'esportación. El tresporte interprovincial de la ciudá (que ye la conexón vía terrestre coles demás provincies del país por aciu autobuses) depende puramente de la ciudá de [[Lima]] onde s'atopen los terminales terrestres que sirven a dambes ciudaes conurbadas (Lima y El Callao). De la mesma manera, el tresporte urbanu ye totalmente similar ya integráu al de [[Lima]] yá que formen una sola [[conurbación]]. == Ciudaes hermanes == El Callao atópase [[Hermanamientu de ciudaes|hermanáu]] coles siguientes [[ciudá|ciudaes]]: * {{Bandera|Perú}} [[Paita]], [[Perú]], <small>''(dende 1821)''</small> * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Siux City]], [[Estaos Xuníos]] <small>''(dende 1964)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://siouxcityjournal.com/lifestyles/siux-city-forged-relationships-with-cities-in-peru-norway/article_3b9y2140-b799-5054-b3f8-1c3b3eef3ac5.html |títulu=Siux City forged relationships with cities in Peru, Norway}}</ref> * {{bandera|Arxentina}} [[Santa Fe (capital)|Santa Fe]], [[Arxentina]], <small>''(dende 1997)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://www.cancilleria.gov.ar/portal/seree/dirfe/hermanamientos2.html |títulu=Ciudad y Provincies arxentines hermanaes con contrapartes estranxeres |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120527172830/http://www.cancilleria.gov.ar/portal/seree/dirfe/hermanamientos2.html |fechaarchivu=27 de mayu de 2012 }}</ref> * {{bandera|Méxicu}} [[Veracruz]], [[Méxicu]], <small>''(dende 1999)''</small>.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://portal2.sre.gob.mx/enllaz/images/STORIES/llocales/raipdf/ver/ver8.pdf |títulu=Rexistro de los alcuerdos interinstitucionales de los gobiernos llocales de México }} |2=http://portal2.sre.gob.mx/enllaz/images/STORIES/llocales/raipdf/ver/ver8.pdf |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Chile}} [[Valparaíso]], [[Chile]], <small>''(dende 2002)''</small>. * {{bandera|Panamá}} [[Panamá (ciudá)|Panamá]], [[Panamá]], <small>''(dende 2011)''</small>.<ref>{{Enllaz rotu|1={{cita web |url=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/Menu?opcion=noticia&idNoticia=10000066 |títulu=Ciudad Panamá Y El Callao hermánense y anuncien cooperación comercial }} |2=http://www.municallao.gob.pe/muniCallao/Menu?opcion=noticia&idNoticia=10000066 |bot=InternetArchiveBot }}</ref> * {{bandera|Estaos Xuníos}} [[Oakland (California)|Oakland]] ([[California]]), [[Estaos Xuníos]].<ref>{{cita web |url=http://www.consuladoperu.com/userfiles/file/inf/571.pdf |títulu=Páxina en www.consuladoperu.com<!-- títulu xeneráu--> |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20140416180122/http://www.consuladoperu.com/userfiles/file/inf/571.pdf |fechaarchivu=16 d'abril de 2014 }}</ref> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Mayagüez]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1">{{cita web |url=http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |títulu=http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2014 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20141031024320/http://senalalternativa.com/noticias/regionales/callao-hermanar de-cuatro-ciudad-de puertu ricu.html |fechaarchivu=31 d'ochobre de 2014 }}</ref> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[San Germán (Puertu Ricu)|San Germán]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Quebradillas (Puertu Ricu)|Quebradillas]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Puertu Ricu}} [[Comerío]], [[Puertu Ricu]], <small>''(dende 2013)''</small>.<ref name="senalalternativa_1"/> * {{bandera|Méxicu}} [[Acapulco de Juárez|Acapulco]], [[Méxicu]], <small>''(dende 2014)''</small>.<ref>{{cita web |url=http://www.novedadesacapulco.mx/el-callao-ciudá-hermana |títulu=http://www.novedadesacapulco.mx/el-callao-ciudá-hermana}}</ref> == Ver tamién == * [[Provincia Constitucional del Callao]] * [[Distritu del Callao]] (Corralada). * [[Sport Boys Association]] * [[Atlético Chalaco]] * [[Clásicu Porteño (Perú)|Clásicu Porteño]] * [[Universidá Nacional del Callao]] == Referencies == {{llistaref|2}} == Enllaces esternos == {{Commonscat}} * [https://web.archive.org/web/20121112100402/http://www.enapu.com.pe/spn/terminal_portcallao.htm Ficha en ENAPU] * [http://www.municallao.gob.pe Municipalidá Provincial del Callao] * [http://www.regioncallao.gob.pe Gobierno Rexonal del Callao] * [https://web.archive.org/web/20120323215324/http://www.gmcweb.net/todocallao/ Tou Callao] * [http://fce.unac.edu.pe/Files/0112Y.pdf Diagnósticu Sociu Económicu Llaboral] {{Wayback|url=http://fce.unac.edu.pe/Files/0112Y.pdf |fecha=20160304131919 }} {{Allugamientu xeográficu | Noroeste = [[Océanu Pacíficu]] | Norte = [[Distritu de Santa Rosa (Lima)|Santa Rosa]] | Nordeste = [[Distritu de San Martín de Porres|San Martín de Porres]] | Oeste = [[Océanu Pacíficu]] | Centru = Callao | Este = [[Corralada de Lima]] | Suroeste = [[Océanu Pacíficu]] | Sur = [[Océanu Pacíficu]] | Sureste = [[Distritu de San Miguel|San Miguel]] }} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes de Perú]] [[Categoría:Wikipedia:Páxines con enllaces interllingüísticos]] etq3e2r7mvmualb7g1bo8gh8zay0lfu 10 157652 3713345 1791499 2022-08-25T10:39:33Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki ''[http://www.metacritic.com/movie/{{{1|{{{id}}}}}} {{{2|{{{title|{{Títulu ensin coletilla}} }}} }}}]'' en [[Metacritic]] {{n'idioma|en}}.<noinclude> {{documentation}} [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]][[Categoría:Wikipedia:Plantíes de cine]] </noinclude> 8spmsnxg7nojbklkt1wa2kupyqst2av 0 161496 3713199 3567725 2022-08-24T16:14:42Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona |nome = Florentino de Castru Guisasola |llugar de nacencia = [[Uviéu]], ([[España]]) |llugar de fallecimientu = [[Almería]], España |nacionalidá = {{Bandera|España}} Española |ocupación = [[Catedráticu]], [[historiador]] y [[filólogu]]}} '''Florentino Castro Guisasola''' ([[Uviéu]], [[1 d'agostu|1 d'agostu de]] [[1893]] - [[Almería]], [[8 de payares|8 de payares de]] [[1945]]), [[historiador]] y [[filólogu]] nacíu n'[[Uviéu]], [[España]], y afincáu n'[[Almería]] como [[catedráticu]] de [[Llatín]]. == Biografía == Don Florentino Castro Guisasola nació na ciudá d'Uviéu ([[Asturies]]) el [[1 d'agostu]] de [[1893]]. Realizó estudios en distintos seminarios, un cursu d'Humanidaes nel Seminariu de [[Toledo]], onde permaneció un añu, dos cursos nel de [[Valladolid]] y seis na [[Universidá Pontificia Comillas]]. Termina'l Bachilleratu en [[Lleón (España)|Lleón]] en xunu de [[1912]] y marcha a Uviéu onde realiza dos cursos de [[Derechu]] en [[1913]]. En [[Madrid]] estudia [[Filosofía y Lletres]] dende [[1914]] hasta [[1918]]. En [[1920]] llogra por oposición una cátedra de Llingua Llatina, siendo destináu al Institutu d'Enseñanza Media d'Almería como profesor de Llatín. Foi'l so secretariu y direutor hasta la so muerte'l [[8 d'avientu]] de [[1945]]. Tres la [[Guerra Civil Española]], foi confirmáu y xubíu en [[1940]], pasando a ser caderalgu, Quinta categoría, cobrando un sueldu añal de 13.200 [[peseta|pesetes]].<ref>[http://www.filosofia.org/hem/dep/boe/194003.htm Filosofía.org] Orde de 14 de febreru de 1940, BOE nᵘ 61 de 1 de marzu, páxs. 1530-1533</ref> Nel so llabor como filólogu destaquen los sos estudios sobre la llingua [[euskera|vasca]], la llingua y el metro de la poesía llatines. Los sos trabayos sobre [[La Celestina]] y [[El Llibru de Bon Amor]] merecieron la reconocencia d'autores como [[Dámaso Alonso]] y [[Alan Deyermond]]. Castro Guisasola atopa fontes direutes de dos usos de la metáfora (amor fueu) en Celestina en De remediis utriusque fortuna, de [[Petrarca]] y nel cantar Curiáu nuevu veníu”, de [[Juan Rodríguez de la Cámara]].<ref>[http://home.medewerker.uva.nl/a.sanchezjimenez/bestanden/Huego%20de%20amor.pdf Celestinesca 29 (2005): “Huego d'amor”: la metáfora amor fueu na estructura de Celestina], por Antonio Sánchez Jiménez, Miami University, Oxford, OH, páxs. 197-209</ref> N'Almería dedicó los sos esfuercios a la investigación científica, de l'arqueoloxía, la hestoria, o les tradiciones almerienses. En [[1930]] publicó “La rellumanza d'Almería nel sieglu XI”. Dirixó y costeó la Biblioteca d'autores almerienses”; namái vieron la lluz los dos primeros tomos. En dicha coleición publicó una Antoloxía de poetes almerienses del [[sieglu XIX]], con anotaciones bio-bibliográfiques, en [[1935]]. Dende 1930 hasta [[1936]] publicaría nel diariu “La Independencia numberosos artículos divulgativos de la hestoria y la cultura almerienses. Axuntó un importante ficheru mientres estes investigaciones que depués utilizaría pa la redaición de los sos artículos, dalgún entá pendiente de publicar. Parte d'esti ficheru permanez inéditu anque sirvió a otru investigadores, como [[José Ángel Tapia Garrido]], el Padre Tapia, pa la realización de los sos trabayos. El so estudiu sobre los xuegos, cantares d'Almería reveló les rellaciones d'éstos colos xuegos del pasáu griegu y romanu, o los moriscos y cristianos del [[sieglu XVI]]: # Dalgún signu de la nuesa “rayuela” yá apaez nes atopaes del [[neolíticu]], de les cultures de “Almería” o del “[[Cultura argárica|Argar]]”. # Que xuegos como'l triquitrán, la cerilla encendida, la rayuela, el trompu y el boli yá los xugaben los neños de [[Grecia]] y [[Roma]]. # Dellos escritores de los sieglos XVI y [[XVII]] recueyen munchos d'estos xuegos que yá entreteníen a los neños moriscos y cristianos vieyos. El so estudiu ta oldeáu colos de Cejador, Llorca, o les cites de [[Fernán Caballero]], el [[Padre Coloma]] o [[Armando Palacio Valdés]]. {{Cita|”Don Florentino foi l'investigador que con más rigor científico y con una dedicación total estudió les temes d'hestoria y costumes almerienses”. [[Padre Tapia]]}} == Obres == === Llibros === * “L'Infiernu na lliteratura llatina”. Conferencia, Almería, 1922 * “Observaciones sobre les fontes lliteraries de La Celestina”. Tesis doctoral. Anexu V de la Revista de Filoloxía Española, Madrid, 1924; 2ª ed. 1973 * “Cesio Baso: De los metros (llatinos)”. Almería, 1924; Ediciones Clásiques, 1ª edición, Madrid, xunu de [[1997]], ISBN 84-7882-294-1, 72 páxs. * “Primer cursu de Llingua Llatina”. Dos volumes, Almería, 1932 * “Segundu cursu de Llingua Llatina”. Dos volumes, Almería, 1932 * Don Juan Antonio de Benavides. “La nuesa Señora del Mar y Conquista d'Almería”. Biblioteca Almeriense. Almería, 1934 * “Antoloxía de poetes almerienses con indicaciones bio-bibliográfiques”. Biblioteca Almeriense. Almería, 1935 * “L'enigma del Vascuenciu ante les llingües indoeuropees”, [[Conseyu Cimeru d'Investigaciones Científiques]]. Patronatu “Menéndez y Pelayo”, Instituto “Antonio de Nebrija””. Revista de Filoloxía Española, anexu XXX. [[Madrid]], S. Aguirre, [[1944]], 289 páxs.<ref>[http://cvc.cervantes.es/lengua/thesaurus/pdf/03/TH_03_123_328_0.pdf Centru Virtual Cervantes] Reseña de Llibros, BICC, III, [[1947]], páxs. 322-325, por Y. Amaya Valencia</ref> * “Cantares y xuegos de los neños d'Almería”, presentación y estudiu de [[José Ángel Tapia Garrido]]. Ed. [[Caxa d'Aforros d'Almería]], 1ª ed. [[Vitoria]], [[1973]]; 2ª ed. Ed. Cajal, B.T.A. 10, Almería, [[1985]], Dep. Llegal AL-261-1985, ISBN 84-85219-61-9 * “La Alpujarra Almeriense” * “Los pueblos d'Almería cantaos polos sos poetes Diccionariu etimolóxicu del vascuenciu” (inacabado) * “El cantar de la conquista d'Almería por Alfonso VII”, estudiu realizáu sobre'l “[[Poema d'Almería]]” sacáu de la Crónica del Emperador Alfonso VII, Almería, 1992, páxs. 71-91 ==== Escoyetes d'artículos periodísticos ==== * “Almería Turística (Almería artística y monumental)”, 1930 * “D'Arqueoloxía Almeriense. La Mezquita Mayor y la Catedral Antigua d'Almería”, 1935 * “La rellumanza d'Almería nel sieglu XI”. Almería, 1930. Ed. Cajal (B.T.A.), 1ª edición, marzu [[1974]] (edición facsímil de la 1ª ed. de 1930, “Vulgarizaciones” históricu-lliteraries publicaes nel diariu “La Independencia”), Dep. Llegal AL-62-1974, ISBN 84-300-6030-8; ed. [[Institutu d'Estudios Almerienses]], Almería, 2003, 192 páxs. Dep. Llegal AL-372-2003, ISBN 84-95531-18-6<ref>[https://www.elpais.com/articulo/andalucia/IEA/recupera/llibro/rellumanza/Almeria/sieglu/XI/Florentino/Castro/Guisasola/elpepiautand/20040128elpand_36/Tes/ Diariu El País] por M. J. López Díaz, Almería, [[28 de xineru]] de [[2004]]</ref> === Artículos publicaos === ==== Publicáu na Revista de la Sociedá d'Estudios Almerienses” ==== * Lleenda llatina sobre l'amor. (Vulgarización del mitu de Psique y Cupido). 1922 ==== Publicaos nel periódicu almeriense “La Independencia” ==== * Divulgaciones lliteraries. Almería nel Romanceru. 16 y 19 d'ochobre de 1930 * La catedral antigua. 4 y 6 d'avientu de 1930 * Menudencias históriques. ¿En qué día tuvo llugar reconquistar d'Almería? 26 d'avientu de 1931 * En redol a un poeta arábigu almeriense. Mohamad ben Saudat. 2 d'abril de 1932 * Lliterates almerienses musulmanes. 1932 * Lliteraria. El guardián del Obispu de Piedra. 7 d'abril de 1932 * Los terremotos de la provincia d'Almería. Del 6 al 13 d'abril de 1932 * Venturera empresa d'un capitán d'Almería. 18 y 23 d'ochobre de 1932 * L'acaballada de Inox. 1932 * Del momentu. Reconquistar d'Almería. 25 d'avientu de 1932 * L'antigüedá d'Almería. Seis artículo publicaos del 1 al 14 de xineru de 1933 * Aben Játima. 1 de febreru de 1933 * Abulbercat Aben Alhachí. 2 de febreru de 1933 * Esploraciones arqueolóxiques n'Almería. Un paséu sobre les ruines de Mourgis. Febreru de 1933 * Esploraciones arqueolóxiques n'Almería. Descubrimientu d'un pobláu ibéricu nos Llanos de Dalías. Febreru de 1933 * Esploraciones arqueolóxiques n'Almería. En busca d la ibérica Urci. 25 de febreru de 1933 * Esploraciones arqueolóxiques n'Almería. El templu feniciu de Cabu de Gata. Dos artículos. Febreru de 1933 * Nueves piedres tumulares d'Almería. 11 de marzu de 1933 * Notes sobre la historiografía almeriense. Trabayu lleíu nuna velada de los Estudiantes Católicos y publicáu el 15 y 16 de marzu de 1933 * Maltrapillo. ¿El renegáu d'esi nome, amigu de Cervantes, yera natural de Vera? 23 d'abril de 1933 * L'hospital actual y l'antiguu. Mayu de 1933 * El Cuartel de la Misericordia. 10 de mayu de 1933 * Del pasáu almeriense. Una estampa milagrosa del antiguu conventu de San Francisco d'Almería. 14 y 16 de mayu de 1933 * Del pasáu almeriense. Los Coloriáivos. 20 y 23 d'agostu de 1933 * Necroloxía. Un almeriense pernomáu acabante finar. 7 de setiembre de 1933 * Del pasáu almeriense. Tal día como güei. 19 de setiembre de 1933 * Nuesa Señora del Mar y Conquista d'Almería. Dos artículos distintos col mesmu títulu, publicaos el 10 d'ochobre y el 21 d'avientu de 1933 * Almería nes guerres civiles de Granada. Conferencia publicada'l 28, 29 y 31 d'ochobre de 1933 * Nueva visita al mihrab de la mezquita mayor almeriense. 4 y 5 de payares de 1933 * Una inscripción na mezquita mayor d'Almería. 8 d'avientu de 1933 * D'erudición lliteraria. El llabor de dos almerienses. 13 y 17 d'avientu de 1933 * De lliteratura almeriense. “La nuesa Señora del Mar y Conquista d'Almería”. 20 d'avientu de 1933 * Villancicos almerienses. 23 y 25 d'avientu de 1933 * Figures de Reconquistar d'Almería. 26 d'avientu de 1933 * De lliteratura almeriense. El dramaturgu D. Juan Antonio de Benavides. 14 de xineru de 1934 * Bibliografía. Aponderamientu d'Almería por un lliteratu del sieglu XIII. 8 de marzu de 1934 * Del momentu. La festividá del día. 15 de mayu de 1934 * Del pasáu almeriense. Un luctuoso centenariu. 17 y 20 de xunu de 1934 * Investigaciones arqueolóxiques na provincia d'Almería. 29 y 30 d'agostu de 1934 * Del pasáu almeriense. Un anocháu xunto a Gádor. 1 de setiembre de 1934 * Bibliografía. El poeta Molina Valero notable dramaturgu de la provincia d'Almería. 12 de setiembre de 1934 * De la hestoria almeriense. Los mártires de la Llibertá. 22 y 28 de setiembre de 1934 * Don Gutierre Márquez de Careaga. Tres artículo publicaos del 16 al 19 de febreru de 1935 * D'arqueoloxía almeriense. La mezquita mayor y catedral antigua d'Almería. 1935 * La destrucción de la Mezquita Mayor d'Almería. 1 de marzu de 1935 * El terremotu de 1522. 2 de marzu de 1935 * Concesiones reales pa la restauración d'Almería. 3 de marzu de 1935 * Barriu xudíu. Dos artículos publicaos el 27 y 28 de marzu de 1935 * El castiellu de Lubrín en 1309. Abril de 1935 * Santos propios de la ciudá d'Almería. 1 de payares de 1935 * Una llábana romana de Berja. 21 de payares de 1935 ==== Publicáu en Xugu ==== * Una cuestión interesante. ¿Ye Almería la diócesis más antigua d'España? === Artículos inéditos === * Del pasáu almeriense. Una división d'Almería nel sieglu XV * Minucias lliteraries. Almería so los árabes * Almería en tiempos romanos. Una división territorial d'España * Urci según los testimonios antiguos === N'Internet === * [https://web.archive.org/web/20090105220942/http://www.editorialmuleyrubio.com/html/cordel2/barriu.htm “Barriu Xudíu”] Cordel de Tresmanaos nᵘ 2 Añu 2002, que reproduz dos artículos publicaos pol diariu “La Independencia” los díes 27 y 28 de marzu de [[1935]] == Homenaxes == * “El llabor investigador de Florentino Castro Guisasola. Un almeriense d'adopción”, de Carmen del Águila Castro, María Isabel del Águila Castro y Vicente Megía Espal, Almería, [[Institutu d'Estudios Almerienses]], Departamentu d'Arte y Lliteratura, 1991, 158 páxs., Dep. Llegal AL.120-1992, ISBN 84-86862-78-7<ref>[http://www.dipalme.org/Servicios/IEA/PublicIEA.nsf/34536c21f58fd654c1256y2a00461611/c12568f5004575y8c125690d0067aed7?OpenDocument IEA, Diputación Provincial d'Almería]</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://servicios.ideal.es/almerienses/florentín_castru.html Los cien almerienses del sieglu XX] == Bibliografía == * [[José Ángel Tapia Garrido|TAPIA GARRIDO, José Ángel]]. Presentación y Estudiu de “Cantares y xuegos de los neños d'Almería”, 2ª ed. Ed. Cajal, B.T.A. 10, Almería, 1985, páxs. 15-19. Dep. Llegal AL-261-1985, ISBN 84-85219-61-9 * TAPIA GARRIDO, José Ángel. “Almería home a home”, Ed. [[Monte de Piedá y Caxa d'Aforros d'Almería]], 1979, páxs. 284 y 285. Dep. Llegal: AL-253-1979, ISBN 84-500-3468-X {{NF|1893|1945|Castro Guisasola, Florentino}} {{Tradubot|Florentino Castro Guisasola}} [[Categoría:Persones d'Almería]] [[Categoría:Filólogos y filólogues d'España]] [[Categoría:Historiadores d'España]] [[Categoría:Persones d'Uviéu]] [[Categoría:Llatinistes d'España]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 7hq7v3cojlc9fl1js9ei289hmhm5nkg 0 162084 3713172 3659165 2022-08-24T14:52:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{persona |nome = Eugene Andrew Cernan |imaxe = Cernan s71-51308.jpg |tamañu d'imagen = |pie d'imaxe = |fecha de nacencia = [[Chicago]], [[Illinois]], [[Estaos Xuníos]], [[14 de marzu]] de [[1934]] |fecha de fallecimientu = [[Houston]], [[Texas]], [[Estaos Xuníos]], [[16 de xineru]] de [[2017]] ({{Edá|14|3|1934|16|1|2017}}) |llugar de nacencia = |estudios = Piloto de combate |rangu = Capitán de Navío [[USN]] |axencia = [[NASA]] |misiones = [[Gemini 9A]], [[Apollo 10]], [[Apollo 17]] |insinies = [[Ficheru:Ge09Patch orig.png|40px]] [[Ficheru:Apollo-10-LOGO.png|40px]] [[Ficheru:Apollo 17-insignia.png|40px]] }} '''Eugene Andrew Cernan''' ([[Chicago]], [[Illinois]], [[14 de marzu]] de [[1934]]-[[Houston]], [[Texas]], [[16 de xineru]] de [[2017]])<ref>{{Cita noticia|apellíos=Dunbar|nome=Brian|títulu=Remembering Gene Cernan|url=https://www.nasa.gov/astronautprofiles/cernan|fecha=29 de xineru de 2016|fechaaccesu=16 de xineru de 2017|periódicu=NASA}}</ref> foi un [[astronauta]] d'[[Estaos Xuníos]] de la [[NASA]], tripulante del [[Gemini 9A]] en 1966 y de les misiones [[Apollo 10]] en 1969 y comandante del [[Apollo 17]] en 1972, amás d'oficial de l'[[Armada de los Estaos Xuníos]]. Foi'l postreru ser humanu n'abandonar la superficie de la [[Lluna]] tres les [[Programa Apollo|misiones Apollo]] el 11 d'avientu de [[1972]]. Les sos últimes pallabres, non tan famoses como les del so compañeru [[Neil Armstrong]], fueron: «El retu estauxunidense de güei forxó'l destín del Home de la mañana». == Biografía == Nació en [[Chicago]] ([[Illinois]]), fíu de madre [[Checos|checa]] y padre [[Pueblu eslovacu|eslovacu]]. Cernan creció nes poblaciones de Bellwood y Maywood, terminando la so colegiatura nesta última ciudá, pa depués llograr un títulu como inxenieru llétricu na [[Universidá Purdue]] d'Indiana. En 1956 ingresó na armada como oficial de la reserva y convirtióse en pilotu naval de jets. Llogró un "master" n'inxeniería aeronáutica na escuela naval de posgraos. En 1976 retirar de l'Armada, col rangu de Capitán de Navío, y de la NASA pa dedicase a los sos negocios particulares. [[Ficheru:The Earth seen from Apollo 17.jpg|thumb|left|150px|[[El banzón azul]], famosa imaxe de la tierra, tomada probablemente por Eugene Cernan, nel intre de la misión del Apollo 17.]] Cernan foi unu de los trés homes que viaxó a la Lluna en dos causes (los otros dos son [[Jim Lovell]] y [[John Young]]) y unu de los dolce homes que caminaron sobre la so superficie. Orbitó la Lluna nel Apollo 10 y alunizó nel Apollo 17. [[Ficheru:NASA Apollo 17 Lunar Roving Vehicle.jpg|thumb|200px|Eugene A. Cernan montáu nel so vehículu llunar na superficie de la Lluna.]] Mientres la so permanencia na lluna, Cernan y el so compañeru de tripulación [[Harrison Schmitt]] executaron tres actividaes extravehiculares ([[Actividá extravehicular|EVA]]) con una duración de 22 hores. Tan solo'l so primera [[Actividá extravehicular|EVA]] duró tres veces más que la de [[Neil Armstrong]] y [[Buzz Aldrin]] na misión [[Apollo 11]]. Na misión emplegaron el [[LRV|vehículu llunar Rover]] y percorrieron cerca de 35 quilómetros, dedicando gran parte del tiempu a la recueya de muestres xeolóxiques pal estudiu del orixe de la Lluna. Como interés, Cernan ye'l primer humanu n'Escribir sobre la superficie d'otru cuerpu celeste. Antes de retornar el 19 d'avientu de 1972, condució aprosimao una milla de distancia'l módulu llunar y grabó nel suelu llunar les iniciales «TDC» de la so fía Tracy de cuenta que pudiera trate tres el despegue a otru día. Dada l'ausencia d'erosión na superficie de la Lluna, eses iniciales podríen durar miles d'años<ref>{{Cita web|url=http://www.space.com/20790-eugene-cernan-astronaut-biography.html|títulu=Eugene Cernan: Last Man on the Moon|fechaaccesu=24 de xunetu de 2016}}</ref> == Ver tamién == * [[Xeoloxía de la Lluna]] * [[Selenografía]] * [[El banzón azul]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat|Eugene A. Cernan}} {{NF|1934|2017|Cernan, Eugene A.}} {{Tradubot|Eugene Cernan}} [[Categoría:Persones que pisaron la Lluna]] [[Categoría:Astronautes d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Doctores honoris causa pola Universidá Purdue]] [[Categoría:Grandes oficiales de la Orde de la Doble Cruz Blanca]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Wikipedia:Mantenimientu:Persones ensin plantía nym]] 4nqjppq16hxot2tc63azxz5j1pqc03n 0 162480 3713264 3629281 2022-08-25T09:48:30Z Kwamikagami 1195 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Gender sign (bold, pink and blue).svg|thumb|Simbolo qu'identifica y ye xeneralmente usáu pola comunidá trans.]] [[Ficheru:Respect and Equality for All Trans People (4764133272).jpg |200px|thumb|El Pride London, el 3 de xunetu de 2010.]] El '''activismu tresxéneru''' dedicar a la llucha contra la [[discriminación]] en materia de vivienda, emplegu y nos llugares públicos, según l'accesu plenu a la educación, l'atención sanitaria, los documentos d'identificación correspondientes, y l'accesu al serviciu militar n'igualdá de condiciones pa les persones trans. A midida que les condiciones sociales evolucionen y álzase la conciencia pública, surden otres esmoliciones. Non toles comunidaes gais y lésbiques reconocen los derechos y necesidaes de les persones trans.<ref>{{cita web|títulu = What trans people of color fear after the Bruce Jenner media circus|url = http://fusion.net/story/125983/what-trans-people-of-color-fear-after-bruce-jenner-media-circus/|website = Fusion|fechaaccesu = 24 de payares de 2015}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Día Internacional de la Visibilidá Transxéneru]] *[[Capitalismu rosa#Ochobre Trans|Ochobre Trans]] * [[Día Internacional de la Comunidá Tresxéneru]] * [[Marcha Trans]] * [[Movimientu LGBT]] == Enllaces esternos == * [http://www.transvisibility.org TransVisibility Online Community] {{Tradubot|Activismo transgénero}} [[Categoría:Activismu LGBT]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 12i0rjif89nx8vqe3fd6zw0fj6vdezx 3713265 3713264 2022-08-25T09:48:41Z Kwamikagami 1195 wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Gender sign (bold, pink and blue).svg|thumb|Simbolo qu'identifica y ye xeneralmente usáu pola comunidá trans.]] [[Ficheru:Respect and Equality for All Trans People (4764133272).jpg |thumb|El Pride London, el 3 de xunetu de 2010.]] El '''activismu tresxéneru''' dedicar a la llucha contra la [[discriminación]] en materia de vivienda, emplegu y nos llugares públicos, según l'accesu plenu a la educación, l'atención sanitaria, los documentos d'identificación correspondientes, y l'accesu al serviciu militar n'igualdá de condiciones pa les persones trans. A midida que les condiciones sociales evolucionen y álzase la conciencia pública, surden otres esmoliciones. Non toles comunidaes gais y lésbiques reconocen los derechos y necesidaes de les persones trans.<ref>{{cita web|títulu = What trans people of color fear after the Bruce Jenner media circus|url = http://fusion.net/story/125983/what-trans-people-of-color-fear-after-bruce-jenner-media-circus/|website = Fusion|fechaaccesu = 24 de payares de 2015}}</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Ver tamién == * [[Día Internacional de la Visibilidá Transxéneru]] *[[Capitalismu rosa#Ochobre Trans|Ochobre Trans]] * [[Día Internacional de la Comunidá Tresxéneru]] * [[Marcha Trans]] * [[Movimientu LGBT]] == Enllaces esternos == * [http://www.transvisibility.org TransVisibility Online Community] {{Tradubot|Activismo transgénero}} [[Categoría:Activismu LGBT]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 8n8r9857bay66c9e2wre3jz7y9c1g1f 0 163348 3713285 3621372 2022-08-25T09:57:15Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Afrika MO.jpg|thumb|250px|Mapa xeopolíticu d'África estremáu dende'l puntu de vista etnomusicológico acordies con [[Alan P. Merriam]], 1959.]] '''[[África]]''' ye un vastu continente, teniendo los sos distintos [[Rexones d'África|rexones]] y [[Países d'África|naciones]] una gran variedá de tradiciones musicales. La [[música del norte d'África]] ''(rexones en colloráu del mapa)'' tien nel so mayor parte una hestoria distinta de la rexón subsaharaiana.<ref>''GCSE Music - Edexcel Areas of Study'', Coordination Group Publications, UK, 2006, páxina 34.</ref> * El [[Norte d'África]] ye'l trubiecu de la [[cultura mediterránea]], incluyendo a [[Exiptu]] y [[Cartago]] antes de ser gobernada socesivamente por griegos, romanos y godos y convertise darréu nel [[Magreb]] del [[mundu árabe]]. Como los xéneros musicales del [[Valle del Nilu]] y del [[Cuernu d'África]] ''(rexones de color azul y verde escuru nel mapa)'', les sos músiques porque son dos música tien llazos cola [[música d'Oriente Próximu]]. * [[África del Este]] y les islles del [[Océanu Índicu]] ''(rexones en verde claru nel mapa)'' tuvieron una llixera influencia de la [[música árabe]] según pola [[música de la India]], [[música d'Indonesia]] y la [[música de Polinesia]]. Sicasí, les tradiciones musicales indíxenes de la rexón tán basaes na cultura de pueblos subsaḥarianos como [[Llingües Níxer-Congu|los falantes de llingües Níxer-Congu]]. * [[África del Sur]], [[África Central|Central]] y [[África Occidental]] ''(rexones marrón, azul escuro y mariellu del mapa)'' comparten una tradición musical subsaḥariana entendida en sentíu ampliu, magar tomen tamién influencies d'[[Europa Occidental]] y [[América del Norte]]. Les formes musicales y de baille de la [[diáspora africana]], incluyendo la [[música afroamericana]] y munchos xéneros [[Música caribeña|caribeños]] como [[soca]], [[calipso]] y [[zouk]], según xéneros de [[música llatinoamericana]] como [[rumba]], [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]], basar en mayor o menor midida na música de los [[Tráficu d'esclavos africanos|esclavos africanos]], lo que al tiempu influyó la [[música popular africana]]. == Música del norte d'África == La música del norte d'África toma un ampliu abanicu de tradiciones, dende la [[Música nel Antiguu Exiptu|música del Antiguu Exiptu]] hasta la [[música bereber]] y la [[música Tuareg]] de los nómades del desiertu. L'arte musical de la rexón siguió mientres sieglos les regles de la [[música árabe]] y [[Música andalusí|andalusí]]. Ente los sos xéneros populares contemporáneos atópase'l [[Raï]] arxelín. Depués,al pie de estes músiques puede arrexuntase tamién la [[música de Sudán]] y del Cuernu d'África, incluyendo la [[música d'Eritrea]], [[música d'Etiopía|Etiopía]], [[música de Djibouti|Djibouti]] y [[música de Somalia|Somalia]]. == Música subsaḥariana == La [[música tradicional]] africana sueli ser funcional por naturaleza. Les interpretaciones pueden ser llargues y faer a l'audiencia parte d'elles.<ref name="Study, Coordination Group Publications 2006, páxina 36">''GCSE Music - Edexcel Areas of Study'', Coordination Group Publications, UK, 2006, páxina 36.</ref> Entendida d'esta forma "práctica", la música consiste en distintos tipos de [[cantar de trabayu]], pieces qu'acompañen el [[nacencia]], [[boda]], [[caza]] y actividaes polítiques, música pa estornar a los malos espíritos y rindir tributu a los bonos, la muerte y los ancestros. Nenguna d'estes formes musicales interprétase fora del so contestu y na so mayoría ta acomuñada con un tipu de danza particular. Bona parte d'ella, interpretada por profesionales, ye [[música sacra]] o ceremonial y n'ocasiones tocar en cortes reales. === Ritmu subsaḥarianu === El pioneru de la [[etnomusicología]] [[Arthur Morris Jones]] (1889–1980) reparó que los principios rítmicos comunes a la mayor parte de les tradiciones musicales subsaḥarianes constitúin ''un sistema principal''.<ref>Jones, A.M. (1959). ''Studies in African Music''. London: [[Oxford University Press]]. 1978 edition: ISBN 0-19-713512-9.</ref> De manera similar, el maestru de la percusión y académicu C.K. Ladzekpo afirma qu'esiste una ''fonda homoxeneidá'' nos principios rítmicos del África Subsaḥariana.<ref>Ladzekpo, C.K. (1996). ''Cultural Understanding of Polyrhythm.'' {{cita web |url=http://home.comcast.net/~dzinyaladzekpo/PrinciplesFr.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=30 de payares de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130828131823/http://home.comcast.net/~dzinyaladzekpo/PrinciplesFr.html |fechaarchivu=28 d'agostu de 2013 }}.</ref> ==== Rítmica en cruz ==== La [[rítmica en cruz]] ye la base de parte de la música de les xentes que falen llingües [[Llingües Níxer-Congu|Níxer-Congu]], el mayor grupu llingüísticu d'África del sur y del Desiertu d'El Sáḥara. La rítmica en cruz foi esplicada per primer vegada como base del ritmu subsaḥarianu pol profesor C.K. Ladzekpo y nos escritos de David Locke. <blockquote>La [[polirritmia]] ye la unión de dos o más ritmos. La superposición regular y sistemática de ritmos cruzaos sobre un patrón rítmicu principal crea un tipu específicu de polirritmia denomináu ''rítmica en cruz''. Dende una perspeutiva filosófica de la música africana, los ritmos en cruz pueden simbolizar los momentos de desafíu o de presión emocional que toos atopamos. Tocar ritmos cruciaos firmemente enraigonaos nun ritmu principal, prepara al oyente pa caltener un propósitu vital cuando s'enfrenta a los desafíos vitales. Ensame de llingües subsaḥarianes nun tienen una pallabra pa ''ritmu'', o nin siquier pa ''música''. Dende'l puntu de vista africanu, los ritmos representen la mesma fibra que da forma a la mesma vida, tán entroncados cola xente, simbolizando la interdependencia de les rellaciones humanes.—Peñalosa (2009: 21)<ref>Peñalosa, David (2009: 21). ''The Clave Matrix; Afro-Cuban Rhythm: Its Principles and African Origins.'' Redway, CA: Bembe Inc. ISBN 1-886502-80-3.</ref></blockquote> === División rexonal d'África según criterios musicales === Musicalmente, África puede estremase en tres rexones: * La rexón '''esti''' inclúi la [[música de Uganda]], [[música de Kenia|Kenia]], [[música de Ruanda|Ruanda]], [[música de Burundi|Burundi]], [[música de Tanzania|Tanzania]], [[música de Malawi|Malawi]], [[música de Mozambique|Mozambique]] y [[música de Zimbabwe|Zimbabwe]] según les islles de [[música de Madagascar|Madagascar]], [[música de les Seychelles|les Seychelles]], [[música de Mauritania|Mauritania]] y [[música de Comor|Comor]]. * La rexón '''sur''' inclúi la [[música de Sudáfrica]], [[música de|Lesothu]], [[música de Suazilandia|Suazilandia]], [[música de Botsuana|Botsuana]], [[música de Namibia|Namibia]] y [[música d'Angola|Angola * La rexón '''oeste''' inclúi la [[música de Senegal]] y [[música de Gambia|Gambia]], de [[música de Guinea|Guinea]] y [[música de Guinea-Bissau|Guinea-Bissau]], [[música de Sierra Leone|Sierra Leone]] y [[música de Liberia|Liberia]], de les llanures interiores de [[música de Malí|Malí]], [[música de Níxer|Níxer]] y [[música de Burkina Fasu|Burkina Fasu]], les naciones costeres de [[música de Mariña de Marfil|Costa de Marfil]], [[música de Ghana|Ghana]], [[música de Togu|Togu]], [[música de Benín|Benín]], [[música de Nixeria|Nixeria]], [[música de Camerún|Camerún]], [[música de Gabón|Gabón]] y [[música de la República del Congo|República del Congo]] según islles como [[música de Sao Tome y Príncipe|Sao Tome y Príncipe]]. === Preseos musicales === [[Ficheru:TalkingDrum.jpg|thumb|El [[tambor parlante]], o ''tama'', un preséu popular n'África Occidental.]] [[Ficheru:Mbira dzavadzimu.jpg|thumb|El [[lamelófono]] o [[mbira]], un preséu popular nel sureste del continente africanu.]] Amás d'utilizar la voz, que foi desenvuelta hasta poder ser utilizada pa distintes téuniques complexes como [[melisma]] y [[yodel]], utilízase una gran variedá d'[[preseos musicales|instrumentu musical]]. Los preseos musicales africanos inclúin una amplia variedá de [[tambor]]es, [[maraca|maraques]] o [[kashaka|kashakes]] y [[gonkoque]] según preseos melódicos como [[preseos de cuerda|preséu de cuerda]], ([[arcos musicales|arcu musical]], distintos tipos d'[[arpa|arpes]] o preseos similares a l'arpa como'l [[Kora (preséu)|Kora]] o los [[fiddle]]s), munchos tipos de [[xilófonu]] como'l [[mbira]], y distintos tipos de [[preseos de vientu|preséu de vientu]] como [[flauta|flautes]] y [[trompeta|trompetes]]. === Rellación col llinguaxe === Les [[llingües africanes]] son [[llingua tonal|llingües tonales]] con una estrecha rellación ente música y llingua en munches cultures africanes. Nel cantar, el patrón tonal o'l testu ponen ciertos constreñimientos sobre'l patrón melódicu. Per otra parte, na música instrumental un falante nativu d'una d'estes llingües suel ser capaz de percibir un testu o testos na música. Esti efeutu tamién forma la base de los [[llinguaxes de percusión]] ([[tambor parlante]]).<ref>''GCSE Music - Edexcel Areas of Study'', Coordination Group Publications, UK, 2006, páxina 35.</ref> == Afropop == [[Afropop]] o Afro Pop ye un términu delles vegaes usáu pa referise a la música pop contemporánea d'África. El términu nun se refier a un estilu específicu o soníu, sinón que s'utiliza como un términu xeneral pa describir la música popular africana. == Música popular == Dellos xéneros de música popular africana son los siguientes: {| border="0" |- valign="top" | * [[Afrobeat]] * [[Apala]] * [[Benga music|Benga]] * [[Bikutsi]] * [[Coupé-Décalé]] * [[Highlife]] * [[Isicathamiya]] | * [[Jùjú]] * [[Kwaito]] * [[Kwela]] * [[Makossa]] * [[Mbalax]] * [[Mbaqanga]] * [[Mbube]] | * [[Morna]] * [[Palm-wine]] * [[Raï]] * [[Rumba]] * [[Sakara]] * [[Soukous|Soukous/Congo/Lingala]] * [[Taarab]] |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Music of Africa}} * [http://www.africanmusicradio.com/ AMR - African Music Radio] * [http://www.africanmusic.org/ AfricanMusic.org] * [http://trumpet.sdsu.edu/M345/Knowledge_Webs/4African_MusicY/African_music.htm African Music] * [http://www.kubatana.net/html/archive/artcul/030521music.asp?sector=ARTCUL A glossary of African music styles] * [https://web.archive.org/web/20060307052723/http://ilam.ru.ac.za/ International Library of African Music] atRhodes University Department Of Music And Musicology * [http://bbc.net.uk/worldservice/africa/features/rhythms/index.shtml Rhythms of the Continent (BBC)] * [http://www.rootsyrecords.com/HtmlFiles/djembevideo.htm African Drumming Festivals and Ceremonies] * [https://web.archive.org/web/20060927031907/http://www.usd.edu/smm/Africa/African.html Some African musical instruments] * [http://www.cwjefmusic.net Publishers of Scores and Manuscripts of traditional and contemporary African Music] {{ORDENAR:Musica africana}} {{Tradubot|Música africana}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música d'África]] [[Categoría:Estudios africanos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] ptyle8jkhheqmhb2npaf81hdu0xe3ww 3713306 3713285 2022-08-25T10:10:37Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Afrika MO.jpg|thumb|250px|Mapa xeopolíticu d'África estremáu dende'l puntu de vista etnomusicológico acordies con [[Alan P. Merriam]], 1959.]] '''[[África]]''' ye un vastu continente, teniendo los sos distintos [[Rexones d'África|rexones]] y [[Países d'África|naciones]] una gran variedá de tradiciones musicales. La [[música del norte d'África]] ''(rexones en colloráu del mapa)'' tien nel so mayor parte una hestoria distinta de la rexón subsaharaiana.<ref>''GCSE Music - Edexcel Areas of Study'', Coordination Group Publications, UK, 2006, páxina 34.</ref> * El [[Norte d'África]] ye'l trubiecu de la [[cultura mediterránea]], incluyendo a [[Exiptu]] y [[Cartago]] antes de ser gobernada socesivamente por griegos, romanos y godos y convertise darréu nel [[Magreb]] del [[mundu árabe]]. Como los xéneros musicales del [[Valle del Nilu]] y del [[Cuernu d'África]] ''(rexones de color azul y verde escuru nel mapa)'', les sos músiques porque son dos música tien llazos cola [[música d'Oriente Próximu]]. * [[África del Este]] y les islles del [[Océanu Índicu]] ''(rexones en verde claru nel mapa)'' tuvieron una llixera influencia de la [[música árabe]] según pola [[música de la India]], [[música d'Indonesia]] y la [[música de Polinesia]]. Sicasí, les tradiciones musicales indíxenes de la rexón tán basaes na cultura de pueblos subsaḥarianos como [[Llingües Níxer-Congu|los falantes de llingües Níxer-Congu]]. * [[África del Sur]], [[África Central|Central]] y [[África Occidental]] ''(rexones marrón, azul escuro y mariellu del mapa)'' comparten una tradición musical subsaḥariana entendida en sentíu ampliu, magar tomen tamién influencies d'[[Europa Occidental]] y [[América del Norte]]. Les formes musicales y de baille de la [[diáspora africana]], incluyendo la [[música afroamericana]] y munchos xéneros [[Música caribeña|caribeños]] como [[soca]], [[calipso]] y [[zouk]], según xéneros de [[música llatinoamericana]] como [[rumba]], [[Salsa (xéneru musical)|salsa]], basar en mayor o menor midida na música de los [[Tráficu d'esclavos africanos|esclavos africanos]], lo que al tiempu influyó la [[música popular africana]]. == Música del norte d'África == La música del norte d'África toma un ampliu abanicu de tradiciones, dende la [[Música nel Antiguu Exiptu|música del Antiguu Exiptu]] hasta la [[música bereber]] y la [[música Tuareg]] de los nómades del desiertu. L'arte musical de la rexón siguió mientres sieglos les regles de la [[música árabe]] y [[Música andalusí|andalusí]]. Ente los sos xéneros populares contemporáneos atópase'l [[Raï]] arxelín. Depués,al pie de estes músiques puede arrexuntase tamién la [[música de Sudán]] y del Cuernu d'África, incluyendo la [[música d'Eritrea]], [[música d'Etiopía|Etiopía]], [[música de Djibouti|Djibouti]] y [[música de Somalia|Somalia]]. == Música subsaḥariana == La [[música tradicional]] africana sueli ser funcional por naturaleza. Les interpretaciones pueden ser llargues y faer a l'audiencia parte d'elles.<ref name="Study, Coordination Group Publications 2006, páxina 36">''GCSE Music - Edexcel Areas of Study'', Coordination Group Publications, UK, 2006, páxina 36.</ref> Entendida d'esta forma "práctica", la música consiste en distintos tipos de [[cantar de trabayu]], pieces qu'acompañen el [[nacencia]], [[boda]], [[caza]] y actividaes polítiques, música pa estornar a los malos espíritos y rindir tributu a los bonos, la muerte y los ancestros. Nenguna d'estes formes musicales interprétase fora del so contestu y na so mayoría ta acomuñada con un tipu de danza particular. Bona parte d'ella, interpretada por profesionales, ye [[música sacra]] o ceremonial y n'ocasiones tocar en cortes reales. === Ritmu subsaḥarianu === El pioneru de la [[etnomusicología]] [[Arthur Morris Jones]] (1889–1980) reparó que los principios rítmicos comunes a la mayor parte de les tradiciones musicales subsaḥarianes constitúin ''un sistema principal''.<ref>Jones, A.M. (1959). ''Studies in African Music''. London: [[Oxford University Press]]. 1978 edition: ISBN 0-19-713512-9.</ref> De manera similar, el maestru de la percusión y académicu C.K. Ladzekpo afirma qu'esiste una ''fonda homoxeneidá'' nos principios rítmicos del África Subsaḥariana.<ref>Ladzekpo, C.K. (1996). ''Cultural Understanding of Polyrhythm.'' {{cita web |url=http://home.comcast.net/~dzinyaladzekpo/PrinciplesFr.html |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=30 de payares de 2013 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20130828131823/http://home.comcast.net/~dzinyaladzekpo/PrinciplesFr.html |fechaarchivu=28 d'agostu de 2013 }}.</ref> ==== Rítmica en cruz ==== La [[rítmica en cruz]] ye la base de parte de la música de les xentes que falen llingües [[Llingües Níxer-Congu|Níxer-Congu]], el mayor grupu llingüísticu d'África del sur y del Desiertu d'El Sáḥara. La rítmica en cruz foi esplicada per primer vegada como base del ritmu subsaḥarianu pol profesor C.K. Ladzekpo y nos escritos de David Locke. <blockquote>La [[polirritmia]] ye la unión de dos o más ritmos. La superposición regular y sistemática de ritmos cruzaos sobre un patrón rítmicu principal crea un tipu específicu de polirritmia denomináu ''rítmica en cruz''. Dende una perspeutiva filosófica de la música africana, los ritmos en cruz pueden simbolizar los momentos de desafíu o de presión emocional que toos atopamos. Tocar ritmos cruciaos firmemente enraigonaos nun ritmu principal, prepara al oyente pa caltener un propósitu vital cuando s'enfrenta a los desafíos vitales. Ensame de llingües subsaḥarianes nun tienen una pallabra pa ''ritmu'', o nin siquier pa ''música''. Dende'l puntu de vista africanu, los ritmos representen la mesma fibra que da forma a la mesma vida, tán entroncados cola xente, simbolizando la interdependencia de les rellaciones humanes.—Peñalosa (2009: 21)<ref>Peñalosa, David (2009: 21). ''The Clave Matrix; Afro-Cuban Rhythm: Its Principles and African Origins.'' Redway, CA: Bembe Inc. ISBN 1-886502-80-3.</ref></blockquote> === División rexonal d'África según criterios musicales === Musicalmente, África puede estremase en tres rexones: * La rexón '''esti''' inclúi la [[música de Uganda]], [[música de Kenia|Kenia]], [[música de Ruanda|Ruanda]], [[música de Burundi|Burundi]], [[música de Tanzania|Tanzania]], [[música de Malawi|Malawi]], [[música de Mozambique|Mozambique]] y [[música de Zimbabwe|Zimbabwe]] según les islles de [[música de Madagascar|Madagascar]], [[música de les Seychelles|les Seychelles]], [[música de Mauritania|Mauritania]] y [[música de Comor|Comor]]. * La rexón '''sur''' inclúi la [[música de Sudáfrica]], [[música de|Lesothu]], [[música de Suazilandia|Suazilandia]], [[música de Botsuana|Botsuana]], [[música de Namibia|Namibia]] y [[música d'Angola|Angola * La rexón '''oeste''' inclúi la [[música de Senegal]] y [[música de Gambia|Gambia]], de [[música de Guinea|Guinea]] y [[música de Guinea-Bissau|Guinea-Bissau]], [[música de Sierra Leone|Sierra Leone]] y [[música de Liberia|Liberia]], de les llanures interiores de [[música de Malí|Malí]], [[música de Níxer|Níxer]] y [[música de Burkina Fasu|Burkina Fasu]], les naciones costeres de [[música de Mariña de Marfil|Costa de Marfil]], [[música de Ghana|Ghana]], [[música de Togu|Togu]], [[música de Benín|Benín]], [[música de Nixeria|Nixeria]], [[música de Camerún|Camerún]], [[música de Gabón|Gabón]] y [[música de la República del Congo|República del Congo]] según islles como [[música de Sao Tome y Príncipe|Sao Tome y Príncipe]]. === Preseos musicales === [[Ficheru:TalkingDrum.jpg|thumb|El [[tambor parlante]], o ''tama'', un preséu popular n'África Occidental.]] [[Ficheru:Mbira dzavadzimu.jpg|thumb|El [[lamelófono]] o [[mbira]], un preséu popular nel sureste del continente africanu.]] Amás d'utilizar la voz, que foi desenvuelta hasta poder ser utilizada pa distintes téuniques complexes como [[melisma]] y [[yodel]], utilízase una gran variedá d'[[preseos musicales|instrumentu musical]]. Los preseos musicales africanos inclúin una amplia variedá de [[tambor]]es, [[maraca|maraques]] o [[kashaka|kashakes]] y [[gonkoque]] según preseos melódicos como [[preseos de cuerda|preséu de cuerda]], ([[arcos musicales|arcu musical]], distintos tipos d'[[arpa|arpes]] o preseos similares a l'arpa como'l [[Kora (preséu)|Kora]] o los [[fiddle]]s), munchos tipos de [[xilófonu]] como'l [[mbira]], y distintos tipos de [[preseos de vientu|preséu de vientu]] como [[flauta|flautes]] y [[trompeta|trompetes]]. === Rellación col llinguaxe === Les [[llingües africanes]] son [[llingua tonal|llingües tonales]] con una estrecha rellación ente música y llingua en munches cultures africanes. Nel cantar, el patrón tonal o'l testu ponen ciertos constreñimientos sobre'l patrón melódicu. Per otra parte, na música instrumental un falante nativu d'una d'estes llingües suel ser capaz de percibir un testu o testos na música. Esti efeutu tamién forma la base de los [[llinguaxes de percusión]] ([[tambor parlante]]).<ref>''GCSE Music - Edexcel Areas of Study'', Coordination Group Publications, UK, 2006, páxina 35.</ref> == Afropop == [[Afropop]] o Afro Pop ye un términu delles vegaes usáu pa referise a la música pop contemporánea d'África. El términu nun se refier a un estilu específicu o soníu, sinón que s'utiliza como un términu xeneral pa describir la música popular africana. == Música popular == Dellos xéneros de música popular africana son los siguientes: {| border="0" |- valign="top" | * [[Afrobeat]] * [[Apala]] * [[Benga music|Benga]] * [[Bikutsi]] * [[Coupé-Décalé]] * [[Highlife]] * [[Isicathamiya]] | * [[Jùjú]] * [[Kwaito]] * [[Kwela]] * [[Makossa]] * [[Mbalax]] * [[Mbaqanga]] * [[Mbube]] | * [[Morna]] * [[Palm-wine]] * [[Raï]] * [[Rumba]] * [[Sakara]] * [[Soukous|Soukous/Congo/Lingala]] * [[Taarab]] |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{Traducíu ref|en|Music of Africa}} * [http://www.africanmusicradio.com/ AMR - African Music Radio] * [http://www.africanmusic.org/ AfricanMusic.org] * [http://trumpet.sdsu.edu/M345/Knowledge_Webs/4African_MusicY/African_music.htm African Music] * [http://www.kubatana.net/html/archive/artcul/030521music.asp?sector=ARTCUL A glossary of African music styles] * [https://web.archive.org/web/20060307052723/http://ilam.ru.ac.za/ International Library of African Music] atRhodes University Department Of Music And Musicology * [http://bbc.net.uk/worldservice/africa/features/rhythms/index.shtml Rhythms of the Continent (BBC)] * [http://www.rootsyrecords.com/HtmlFiles/djembevideo.htm African Drumming Festivals and Ceremonies] * [https://web.archive.org/web/20060927031907/http://www.usd.edu/smm/Africa/African.html Some African musical instruments] * [http://www.cwjefmusic.net Publishers of Scores and Manuscripts of traditional and contemporary African Music] {{ORDENAR:Musica africana}} {{Tradubot|Música africana}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Música d'África]] [[Categoría:Estudios africanos]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] o9viatj3injyaxsrmh5be49jlk0jo7e 0 165542 3713200 3678410 2022-08-24T16:18:12Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki Esti artículu trata sobre'l sistema [[fonoloxía|fonolóxicu]] del [[Idioma rusu|rusu]] [[Llingua estándar|estándar]] basáu nel [[dialeutu]] de [[Moscú]] (sacantes se explicite otra cosa). El rusu tien cinco vocales. Les sos consonantes arrexuntar en ''dures'' (твёрдый /ˈtvʲo.rdɨj/) y ''blandes'' (мягкий /ˈmʲæ.xʲkʲɪj/) o simples y [[palatalización|palatalizadas]]. == Vocales == El rusu cunta con cinco fonemes vocálicos que presenten considerables [[alofonía|alófonos]]. Dellos [[llingüista|llingüistes]]<ref>Como Rubach (2000)</ref> consideren {{IPA|[ɨ]}} como un fonema separáu, pero esti artículu interpretar como un alófono de {{IPA|/i/}}: {| {{tablaguapa}} cellpadding="4" ! ! [[Vocal anterior|anterior]] ! [[Vocal central|central]] ! [[Vocal posterior|posterior]] |- ! align="left" | [[Vocal zarrada|zarrada]] | align="center" style="font-size:120%" | {{IPA|[[i]]}} | align="center" style="font-size:120%" | {{IPA|([[ɨ]])}} | align="center" style="font-size:120%" | {{IPA|[[o]]}} |- ! align="left" | [[Vocal media|media]] | align="center" style="font-size:120%" | {{IPA|[[y]]}} |align="center" style="font-size:120%" | {{IPA|([[ə]])}} | align="center" style="font-size:120%" | {{IPA|[[o]]}} |- ! align="left" | [[Vocal abierta|abierta]] | | align="center" style="font-size:120%" | {{IPA|[[a]]}} | |} La alofonía vocal depende principalmente de si tratar d'una sílaba acentuada o átona y de la palatización de les consonantes circundantes: === Vocales anteriores === Cuando la consonante anterior ye ''dura'', {{IPA|/i/}} se retrae a {{IPA|[ɨ]}}. Anque esta ye fonéticamente central, pa propósitos fonolóxicos considérase posterior. Cuando ye átona, {{IPA|/i/}} apuerta en [[vocal semicerrada|semicerrada]]; esto ye, {{IPA|[ɨ̞]}} si sigue a una [[consonante dura]] y en {{IPA|[ɪ]}} na mayoría de los casos. Ente consonantes nidies, sían átones o tóniques, {{IPA|/i/}} álzase,<ref> Jones & Ward (1969:31)</ref> como en пить {{IPA|[pʲi̝tʲ]}} ('beber') y маленький {{IPA|[ˈmalʲɪ̝nʲkʲɪj]}} ('pequeñu'). Cuando preciede ''y'' va siguida por una [[consonante coronal|coronal]] o [[consonante dosal|dorsal]], {{IPA|[ɨ]}} avanzar a {{IPA|[ɨ̟]}}.<ref name=autogenerated1>Jones & Ward (1969:33)</ref> Dempués del grupu de llabial + {{IPA|/l/}}, {{IPA|[ɨ]}} ye retraída, como en плыть {{IPA|[plɨ̠tʲ]}} ('llexar'); tamién ye llixeramente diptonguizada a {{IPA|[ɯ̟ɨ̟]}}.<ref name=autogenerated1 /> En pallabres natives, {{IPA|/y/}} solo sigue a consonantes impares (vale dicir, [[consonante retroflexa|consonantes retroflexes]] y {{IPA|/ts͡/}}) y consonantes palatizadas. Tres consonantes palatizadas (pero non ante elles), ye una vocal media ({{IPA|[y̞]}} o {{IPA|[ɛ̝]}}), ente que una consonante palatizada que la sigue alzar a {{IPA|[y]}}. Otru alófono, una media abierta {{IPA|[ɛ]}} asocede al empiezu de la pallabra y nunca antes o dempués de consonantes palatizadas. D'equí p'arriba {{IPA|[ɛ̝]}} representar ensin el diacríticu pa simplificar.<ref>Jones & Ward (1969:41-44)</ref> Les consonantes dures que precieden retraen {{IPA|/y/}} a {{IPA|[ɛ̠]}} y {{IPA|[y̠]}}<ref>Jones & Ward (1969:193)</ref> por ello, жест ('xestu') y цель ('oxetivu') pronúnciense {{IPA|[ʐɛ̠st]}} y {{IPA| [ts͡y̠lʲ]}} respeutivamente. Nos préstamos d'otros idiomes, ye frecuente que {{IPA|/y/}} nun siga a una consonante palatizada hasta que la pallabra fuera adoptada dafechu en rusu.<ref>Halle (1959:63)</ref> Por casu, шофёр (del francés ''chauffeur'') pronunciábase {{IPA|[ʂoˈfɛr]}} a empiezos del [[sieglu XX]], pero agora ye pronunciada {{IPA|[ʂɐˈfʲor]}}. Per otra parte, la pronunciación de pallabres tales como отель {{IPA|[ɐˈtɛlʲ]}} ('hotel') retién les consonantes dures a pesar de la so llarga presencia nesti idioma. === Vocales posteriores === Fonéticamente, {{IPA|/a/}} ye una vocal central, pero fonológicamente ye posterior. Ente consonantes blandes, tresformar en {{IPA|[æ]}}<ref name=autogenerated3>Jones & Ward (1969:50)</ref> como en пять {{IPA|[pʲætʲ]}} ('cinco'). Cuando nun sigue a una consonante palatalizada, {{IPA|/a/}} se retrae a {{IPA|[ɑ̟]}} ante {{IPA|/l/}} como en палка {{IPA|[ˈpɑ̟lkə]}} ('cayáu').<ref name=autogenerated3 /> Pa la mayoría de los falantes, {{IPA|/o/}} ye una vocal media, pero puede ser más abierta pa dellos falantes.<ref>Jones & Ward (1969:56)</ref> Ente consonantes palatalizadas<ref>Jones & Ward (1969:62)</ref> o a cencielles siguiéndoles,<ref>Crosswhite (2000:167)</ref> {{IPA|/o/}} ye centralizada a {{IPA|[ɵ̞]}} como en тётя {{IPA|[ˈtʲɵ.tʲə]}} ('tida'). Al igual que les otres vocales posteriores, {{IPA|/o centralízase ente consonantes palatalizadas,<ref>Jones & Ward (1969:67-68)</ref> como en чуть {{IPA|[t͡ɕʉtʲ]}} ('estrechamente'). Cuando ye átona, {{IPA|/o vuélvese semicerrada. === Amenorgamientu vocálicu === Les [[vocal átona|vocales átones]] tienden a combinase xuntes. {{IPA|/o/}} y {{IPA|/a/}} tienen xeneralmente los mesmos alófonos inacentuaos, ente que {{IPA|/y/}} átona tresformar en {{IPA|/i/}} (recoyendo les sos alófonos inacentuaos).<ref>Crosswhite (2000:112)</ref> La [[ortografía rusa]] (comparada con aquelles lingüísticamente similares como la [[Idioma bielorrusu|bielorrusa]]) nun reflexa esti amenorgamientu vocálicu. La realización de {{IPA|/o/}} y de {{IPA|/a/}} átones ye la siguiente: * Dempués de consonantes dures, dambes amenórguense a {{IPA|[ə]}} o {{IPA|[ɐ]}};<ref>{{IPA|[ɐ]}} tamién foi transcrita como [{{IPA|ʌ}}]</ref> {{IPA|[ɐ]}} apaez na sílaba darréu anterior al acentu<ref>Padgett,Tabain (2005:16)</ref> y en posición inicial absoluta de la pallabra.<ref name=autogenerated5>Jones,Ward (1969:51)</ref> Exemplos: паром {{IPA|[pɐˈrom]}} ('ferry'), облако {{IPA|[ˈobləkə]}} (nube), трава {{IPA|[trɐˈva]}} ('campera'). ** Cuando <аа>, <ао>, <оа>, o <оо> apaecen nuna pallabra, esto indícase como {{IPA|[ɐ.ɐ]}}, depués соображать ('considerar'), pronúnciase {{IPA|[sɐ.ɐ.brɐˈʐatʲ]}}.<ref name=autogenerated5 /> * Dambes {{IPA|/o/}} y {{IPA|/a confundir con {{IPA|/i/}} dempués de consonantes palatalizadas y {{IPA|/j/}}. ({{IPA|/o s'escribe como <е> nestes posiciones). Esto asocede tamién pa {{IPA|/o/}} dempués de consonantes retroflexes.<ref>Jones,Ward (1969:194)</ref> Exemplos: жена {{IPA|[ʐɨ̞ˈna]}} ('esposa'), язык {{IPA|[jɪˈzɨk]}} ('llingua'). * Estos procesos asoceden inclusive ente pallabres amestaes como en под морем {{IPA|[pɐˈd‿morʲɪm]}} ('sol mar'). En presencia de sufixos, nun s'apliquen dafechu los amenorgamientos.<ref name=autogenerated4>Halle (1959)</ref> En ciertos sufixos, dempués de consonantes palatalizadas y {{IPA|/j/}}, {{IPA|/a/}} y {{IPA|/o/}} (la que ye escrita como <е>) pueden ser estremaes de {{IPA|/i/}} y l'una de la otra: по́ле ('el campu') ye distintu de по́ля ('del campu'), y esti soníu final difier de la realización de {{IPA|/i/}} en tal posición. Hai delles esceiciones a les regles de riba sobre les vocales inacentuaes {{IPA|/о/}} y {{IPA|/a/}}. # {{IPA|/o/}} nun s'amenorga siempres en estranxerismos,<ref name=autogenerated4 /> por casu радио, {{IPA|[ˈra.dʲɪ.o]}} ('radio'). # De segundes, dalgunos falantes pronuncien {{IPA|/a/}} como {{IPA|[ɨ]}} tres consonantes retroflexes ({{IPA|/ʐ/}} y {{IPA|/ʂ/}}. Esta pronunciación solo aplícase xeneralmente a жалеть {{IPA|[ʐɨˈlʲetʲ]}} ('penase'), к сожалению {{IPA|[ksə.ʐɨˈlʲy.nʲɪ.ju]}} ('desafortunadamente'), y nos casos oblicuos de лошадь ('caballu'), tales como лошадей, {{IPA|[lə.ʂɨˈdʲej]}}. # {{IPA|/i/}} reemplaza a {{IPA|/a/}} dempués de {{IPA|/t͡s/}} nos casos oblicuos de dalgunos [[Numberal (llingüística)|numberales]], por casu: двадцати, {{IPA|[dvə.t͡sɨˈtʲi]}} ('venti'). Amás d'esto, les vocales átones zarraes {{IPA|/i/}} y {{IPA|/o reláxense (o se vuelven [[vocal semicerrada|semicerradas]]) como en ютиться {{IPA|[jʉ̞ˈtʲit͡sə]}}<ref>La pronunciación de {{lang|ru|-ть-ся}} (infinitivu) y {{lang|ru|-т-ся}} (3ª persona) en formes de los verbos reflexos (aquellos con {{lang|ru|-ся}}, lo cual ye característicu en munchos aspeutos en morfoloxía rusa, ye una esceición a les regles de correspondencia ente'l soníu y l'escritura: ellí nun hai palatalización nel rusu modernu estándar (pronunciáu {{IPA|[tsə]}} más que {{IPA|[tʲsʲə]}} o {{IPA|[tsʲə]}}).</ref> ('acurrucase'), этап {{IPA|[ɪˈtap]}} ('fase'), дышать {{IPA|[dɨ̞ˈʂatʲ]}} ('alendar'), y мужчина {{IPA|[mʊˈɕɕinə]}} ('home'). En posiciones acentuaes sele, les vocales pueden volvese sordes ente dos consonantes sordes: выставка {{IPA|[ˈvɨstə̥fkə]}} ('exhibición'), потому что {{IPA|[pə̥tɐˈmu ʂtə]}} ('porque'). Esto puede asoceder tamién en casos onde la consonante siguiente ye sorda: череп {{IPA|[t͡ɕerʲɪ̥p]}} ('calavera'). === Diptongos === Tolos diptongos rusos terminen en {{IPA|[i̯]}} non silábica, la que puede considerara un alófono de {{IPA|/j/}}, la única [[semivocal]] en rusu. En tolos contestos, fora de tres una vocal, {{IPA|/j/}} considérase una [[consonante aproximante]]. Les descripciones fonolóxiques de {{IPA|/j/}} pueden clasificase tamién como una consonante inclusive na coda. En tales descripciones, el rusu nun tien diptongos. La primer parte de los diptongos queda suxeta a la mesma alofonía de los sos vocales constituyentes. Exemplos de pallabres con diptongos: яйцо {{IPA|[jɪjˈt͡so]}} ('güevu'), ей {{IPA|[jej]}} ('por ella'), действенный {{IPA|[ˈdʲejstvʲɛnnɨj]}} ('efecaz'). {{IPA|/ij/}} (escrita <ий> o <ый>) ye un afixu axetival común onde ye de cutiu átonu; na conversación a velocidá normal, tales terminaciones átones pueden monoptonguizarse en {{IPA|[ɪ̟]}}.<ref>Jones,Ward (1969:37)</ref> == Consonantes == <{{IPA|ʲ}}> denota [[palatalización]], lo que significa que'l centru de la llingua llevantar mientres y dempués de l'articulación de la consonante. {| {{tablaguapa}} |- ! colspan=2|&nbsp; ! [[Consonante billabial|Billabial]] ! [[Consonante labiodental|Llabiu-<br />dental]] ! [[Consonante dental|Dental]] y<br />[[Consonante alveolar|Alveolar]] ! [[Consonante postalveolar|Post-<br />alveolar]] ! [[Consonante palatal|Palatal]] ! [[Consonante velar|Velar]] |-align=center ! rowspan=2|[[Consonante nasal|Nasal]] !style="font-size: 70%;" |dura | {{IPA|/m/}} | &nbsp; | {{IPA|/n/}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |-align=center !style="font-size: 70%;" |blandia |{{IPA|/mʲ/}} | &nbsp; | {{IPA|/nʲ/}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |-align=center ! rowspan=2| [[Consonante oclusiva|Oclusiva]] !style="font-size: 70%;" | dura | {{IPA|/p/}} &nbsp; {{IPA|/b/}} | &nbsp; | {{IPA|/t/}} &nbsp; {{IPA|/d/}} | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|/k/}} &nbsp; {{IPA|/g/}} |-align=center !style="font-size: 70%;" | blandia | {{IPA|/pʲ/}} &nbsp; {{IPA|/bʲ/}} | &nbsp; | {{IPA|/tʲ/}} &nbsp; {{IPA|/dʲ/}} | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|/kʲ/}} &nbsp; {{IPA|[gʲ]}} |-align=center ! rowspan=2 | [[Consonante africada|Africada]] !style="font-size: 70%;" |dura | &nbsp; | &nbsp; |{{IPA|/t͡s/}}&nbsp;&nbsp;&nbsp; | &nbsp;&nbsp;&nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |-align=center !style="font-size: 70%;" |blanda | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp;&nbsp;&nbsp; |{{IPA|/t͡ɕ/}}&nbsp;&nbsp;&nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |-align=center ! rowspan=2 | [[Consonante fricativa|Fricativa]] !style="font-size: 70%;" |dura | &nbsp; | {{IPA|/f/}} &nbsp; {{IPA|/v/}} | {{IPA|/s/}} &nbsp; {{IPA|/z/}} | {{IPA|/ʂ/}} &nbsp; {{IPA|/ʐ/}} | &nbsp; | {{IPA|/x/}} &nbsp;&nbsp; &nbsp; |-align=center !style="font-size: 70%;" |blanda | &nbsp; | {{IPA|/fʲ/}} &nbsp; {{IPA|/vʲ/}} | {{IPA|/sʲ/}} &nbsp; {{IPA|/zʲ/}} | {{IPA|/ɕɕ/}} &nbsp; {{IPA|/ʑʑ/}} | &nbsp; | {{IPA|[xʲ]}} &nbsp;&nbsp; &nbsp; |-align=center ! rowspan=2 | [[Consonante vibrante|Vibrante]] !style="font-size: 70%;" |dura | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|/r/}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |-align=center !style="font-size: 70%;" |blanda | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|/rʲ/}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |-align=center ! rowspan=2 | [[Consonante aproximante|Aproximante]] !style="font-size: 70%;" |dura | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|/l/}} | &nbsp; | &nbsp; | &nbsp; |-align=center !style="font-size: 70%;" | blanda | &nbsp; | &nbsp; | {{IPA|/lʲ/}} | &nbsp; | {{IPA|/j/}} | &nbsp; |} Detalles fonéticos: * Cuasi toles consonantes presentar en pares de dura/blandia. La esceición son les consonantes que son siempres dures {{IPA|/t͡s/}}, {{IPA|/ʂ/}}, y {{IPA|/ʐ/}}; y consonantes que son siempres blandes {{IPA|/t͡ɕ/}}, {{IPA|/ɕɕ/}}, {{IPA|/ʑʑ/}}, y {{IPA|/j/}}. * La distinción dura/blandia pa consonantes velares ye típicamente alofónica; {{IPA|/kʲ/}} puede considerase un fonema marxinal, anque asocede ante vocal non anteriores na mayoría de los estranxerismos. * {{IPA|/ʐ/}} ye similar a la <j> francesa, pero la llingua se curva escontra tras. {{IPA|/ʂ/}} difier d'ella solo por ser sorda.<ref>Hamann (2004:65)</ref> Pa mayores detalles, vease [[consonante retroflexa]]. * {{IPA|/ɕɕ/}} y {{IPA|/ʑʑ/}} son tamién fonemes marxinales. Dellos falantes usen {{IPA|/ɕt͡ɕ/}} en llugar de {{IPA|/ɕɕ/}}, el que probablemente seya dos fonemes subxacentes: |{{IPA|ʂt͡ɕ}}|. El rangu de {{IPA|/ʑʑ/}} como fonema tamién ye marxinal<ref>Padgett (2003:42)</ref> por culpa de que puede derivar d'una |{{IPA|zʐ}}| o |{{IPA|sʐ}}| subxacentes y el so usu ta convirtiéndose n'arcaicu oldeáu a una geminada dura {{IPA|[ʐʐ]}} (anque l'anterior sigue utilizándose nos medios de comunicación y nel gobiernu). Pa mayores detalles, vease [[consonante palato-alveolar]]. * {{IPA|/t/ /d/ /n/ /l/}} simples y {{IPA|/rʲ/}} palatalizada son dentales {{IPA|[t̪] [d̪] [n̪] [l̪] [r̪ʲ]}} y apicales {{IPA|[t̺] [d̺] [n̺] [l̺] [r̺ʲ]}} mientres la palatalización de la llingua, {{IPA|/tʲ/ /dʲ/ /nʲ/}} y {{IPA|/lʲ/}} son alveolares y laminales {{IPA|[t̻ʲ^sʲ] [d̻ʲ^zʲ] [nʲ̻] [lʲ̻]}}. Nótse que, pa {{IPA|/tʲ/}} y {{IPA|/dʲ/}}, la llingua álzase los suficiente como pa producir una leve fricación. La {{IPA|/l/}} simple ye típicamente [[Faringealización|faringada]] ({{IPA|[ɫ]}}) «fosca». * {{IPA|/s/}} y {{IPA|/z/}} son laminales y dentales (o alveolu-dental) ente que {{IPA|/t͡s/}} ye alveolar y apical. * {{IPA|/r/}} simple ye postalveolar: {{IPA|[r̠]}}.<ref>Skalozub (1963); citada en Ladefoged, Maddieson (1996)</ref> == Procesos fonolóxicos == Les consonantes sonores ({{IPA|/b/, /bʲ/, /d/, /dʲ/ /g/, /v/, /vʲ/, /z/, /zʲ/, /ʐ/}}, y {{IPA|/ʑʑ/}}) se dessonorizan a la fin de la pallabra, nun siendo que la próxima pallabra empiece con una sonora obstruyente.<ref name=autogenerated2>Halle (1959:22)</ref> {{IPA|/g/}}, amás de faese sorda se [[lenición|lenifica]] en {{IPA|[x]}}. El rusu carauterizar por una asimilación retrógrada de sonorización y de palatalización.<ref>Jones, Ward (1969:156)</ref> === Sonorización === Nun morfema, la [[sonorización]] nun s'estrema ante les [[obstruyente]]s (salvu pa {{IPA|/v/}} y {{IPA|/vʲ/}}). La sonorización o desonorización determinar por aquella de final obstruyente na secuencia:<ref>Halle (1959:31)</ref> просьба {{IPA|[ˈprozʲbə]}} ('solicitú'), водка {{IPA|[ˈvo.tkə]}} ('vodca'). Nos estranxerismos, esto non siempres asocede pal casu de |{{IPA|f}}|, como en Адольф Гитлер {{IPA|[ɐˈdolʲfˈgʲitlʲɪr]}} ('Adolf Hitler'). {{IPA|/t͡s/}}, {{IPA|/t͡ɕ/}}, y {{IPA|/x/}} tienen alófonos sonoros ante obstruyentes sonores,<ref name=autogenerated2 /> como en плацдарм {{IPA|[plɐd͡zˈdarm]}} ('cabeza de ponte'). Fora de {{IPA|/mʲ/}} y {{IPA|/nʲ/}}, les nasales y líquides se dessonorizan ente consonantes sordes o ente sorda y posa: контрфорс {{IPA|[ˌkontr̥ˈfors]}} ('contrafuerte').<ref>Jones, Ward (1969:190)</ref> === Palatización === Antes de {{IPA|/j/}}, les consonantes pareadas se palatizan de normal como en пью {{IPA|[pʲju]}} ('yo bebo') y пьеса {{IPA|[ˈpʲjɛ.sə]}} ('obra de teatru'). съездить {{IPA|[ˈsje.zʲdʲɪtʲ]}} ('dir', 'viaxar') ye una esceición a esta regla pa munchos falantes. Les consonantes pareadas que precieden a {{IPA|/y/}} tamién se palatizan; anque se salven la mayoría de los préstamos, onde alternaciones nes llendes d'un morfema son la norma:<ref>Padgett (2003:43)</ref> * дом {{IPA|[do'''m''']}} ('la casa') * доме {{IPA|[ˈdo'''mʲ'''ɪ]}} ('casa' [[casu preposicional]]) Por cuenta de que les consonantes velares nun tienen par, nun esiste'l contraste de palatalización, especialmente ante [[vocal anterior|vocales anteriores]]. Por alofonía, se palatalizan como en короткий {{IPA|[kɐˈrotkʲɪj]}} ('curtiu') nun siendo que tea nes llendes ente pallabra, y nesi casu son simples (por casu к Ивану {{IPA|[k ‿ɨvanu]}} 'a Iván').<ref>Padgett (2003:44, 47)</ref> Ante consonante dentales simples, {{IPA|/r/}}, {{IPA|/rʲ/}}, les llabiales y dentales son simples: орла {{IPA|[ɐrˈla]}} ('de l'águila). Ante llabial y dental palatalizadas o {{IPA|/lʲ/}}, les dental (fora de {{IPA|/t͡s/}}) se palatalizan.<ref>Halle (1959:68); na pronunciación lliteraria esto ye muncho más complexu y, por casu, les continuantes dentales son simples ante llabial palatalizadas en presencia d'un prefixu o de llendes de premises.</ref> Les velares se palatalizan cuando precieden a una {{IPA|/i/}}; n'otres pallabres, esto significa qu'una velar nunca ye siguida por una {{IPA|[ɨ]}}.<ref>Padgett (2003:39)</ref> La {{IPA|/x/}} asimila la palatalización de la velar que la sigue легких {{IPA|[ˈlʲɵxʲkʲɪx]}} ('de los pulmones'). L'asimilación de la palatalización d'una llabial ante consonante llabiales ye una variante llibre cola non asimilación, de cuenta que бомбить ('bombardear') puede dicise {{IPA|[bɐmˈbʲitʲ]}} o {{IPA|[bɐmʲˈbʲitʲ]}}, dependiendo de cada falante. Cuando una {{IPA|/n/}} simple preciede a la so cognada palatalizada, tamién se palatiza (vease [[xeminación]]). Esto ye llixeramente menos común dientro de les llendes d'afixos. Amás d'esto, les estridentes dentales tomen el llugar de l'articulación (non solo la palatalización) de les postalveolares que los siguen: с частью {{IPA|[ˈɕɕasʲtʲju]}} ('con una parte'). En fala cuidadosa, esto nun asocede dientro de les llendes de pallabres. El rusu caracterízase porque les nasales que nun s'asimilen de normal al puntu d'articulación. Por casu, tantu {{IPA|/n/}} como {{IPA|/nʲ/}} apaecen ante retroflexes: деньжонки {{IPA|[dʲɪnʲˈʐonkʲɪ]}} ('dineru (despreciatible)) y ханжой {{IPA|[xɐnˈʐoj]}} ('pol hipócrita'). Nesti contestu, otres coronales son siempres simples. La [[nasal velar]] ye un alófono ante velar en delles pallabres (функция {{IPA|[ˈfuŋk.t͡sɨjə]}} 'función'), pero non na mayoría de les pallabres como банк {{IPA|[bank]}} ('bancu'). === Agrupaciones consonántiques === El rusu dexa agrupaciones consonántiques. Dalgunes, como en встретить {{IPA|[ˈfstrʲetʲɪtʲ]}} ('atopase con'), pueden tener hasta cuatro segmento. {| border=0 cellpadding=3 cellspacing=0 |- bgcolor=#eeeeee ! align=left | 3 Segmentos ! align=left | Rusu !align=left | AFI ! align=left | Traducción |- valign=top |CC[[Liquid consonant|L]] || '''скр'''ип || {{IPA|[skrʲip]}} || chirrido |- |CCC*|| '''ств'''ол||{{IPA|[stvol]}}|| tueru |- |LCL ||ве'''рбл'''юд ||{{IPA|[vʲɪrˈblʲut]}}||camellu |- |LCC || то'''лст'''ый||{{IPA|[ˈtolstɨj]}}|| gruesu |} Pa los falantes que pronuncien {{IPA|[ɕt͡ɕ]}} en llugar de {{IPA|[ɕɕ]}}, pallabres como общий ('común') tamién constitúin agrupaciones d'esti tipu. {| border=0 cellpadding=3 cellspacing=0 |- bgcolor=#eeeeef ! align=left | 2 Segmentos ! align=left | Rusu !align=left | AFI ! align=left | Traducción |- valign=top |- | CC||ко'''сть''' ||{{IPA|[kosʲtʲ]}}|| güesu |- |LC ||'''рт'''уть ||{{IPA|[rtutʲ]}}|| mercuriu |- |CL || '''сл'''епой||{{IPA|[sʲlʲɪˈpoj]}}|| ciegu |- |LL || го'''рл'''о||{{IPA|[ˈgorlə]}}||gargüelu |- |C[[semivowel|J]] ||'''дь'''як ||{{IPA|[dʲjak]}}|| diak (emplegáu públicu) |- |LJ || '''рь'''яный|| {{IPA|[ˈrʲjanɨj]}}||entusiasta |} Si {{IPA|/j/}} considérase como consonante na coda, entós pallabres como айва ('marmiellu') contién una agrupación semivocal+consonante. Les agrupaciones de cuatro consonantes son posibles, pero non demasiáu comunes, especialmente nun morfema.<ref>Halle (1959:51-52)</ref> Delles agrupaciones potenciales son tamién suprimíes. por casu, les oclusives dental saltar ente una continuante dental y una nasal dental: лестный {{IPA|[ˈlʲɛsnɨj]}} ('combayón'). === Notes complementaries === {{IPA|/n/}} y {{IPA|/nʲ/}} son les úniques consonantes que pueden ser geminadas. El tresformamientu históricu de {{IPA|/g/}} en {{IPA|/v/}} nel casu [[xenitivu]] (y tamién nel [[acusativu]] pa seres animaos) de los axetivos masculinos singulares y de los pronomes, nun se reflexa na ortografía rusa moderna: его {{IPA|[jɪˈvo]}} ('d'él'/'a él'), белого {{IPA|[ˈbʲɛ.lə.və]}} ('del blancu'), синего {{IPA|[ˈsʲi.nʲɪ.və]}} ('del azul'). La г ortográfica tamién representa {{IPA|/x/}} cuando preciede a otra velar. Ente cualesquier vocal y la {{IPA|/i/}} (escluyendo los casos d'afixos allugaos nes llendes, pero incluyendo les vocales átones que se fundieron con {{IPA|/i/}}), {{IPA|/j/}} omítese: аист {{IPA|[ˈa.ɪst]}} ('cigüeña') y делает {{IPA|[ˈdʲɛləɪt]}} ('fai') pero заезжать {{IPA|[zəjɪˈʑʑætʲ]}} ('faer entrar'). L'acentu puede cayer en cualesquier sílaba, y puede variar nun paradigma inflexivo: до́ма {{IPA|[ˈdo.mə]}} ('de la casa') y дома́ {{IPA|[dɐˈma]}} ('les cases'). Dellos morfemes tienen acentuación subxacente y, por esta razón, son siempres tónicos. Sicasí, amás de delles pallabres compuestes, solo acentúase una sílaba en cada pallabra. Les vocales posteriores non abiertes velarizadas precieden a les consonantes dures: ты {{IPA|[tˠɨ]}} ('tu'). {{IPA|/o/}} y {{IPA|/o/}} [[llabialización|labializan]] toles consonantes: бок {{IPA|[bʷok]}} ('llau'), нёс {{IPA|[nʲʷvos]}} ('él cargó').<ref>Jones, Ward (1969:79-80)</ref> == Notes == {{llistaref}} == Referencies == * (n'inglés){{Obra citada |last=Bidwell |first=Charles |añu=1962 |títulu=An Alternate Phonemic Analysis of Russian |journal=The Slavic and East European Journal |volume=6 |issue=2 |pages=125-129 }} * (n'inglés){{Obra citada |last = Crosswhite |first= Katherine Margaret |añu= 2000 |títulu=[http://www.bcs.rochester.edu/cls/s2000n1/crosswhite.pdf Vowel Reduction in Russian: A Unified Accountof Standard, Dialeutal, and 'Dissimilative' Patterns] |journal=University of Rochester Working Papers in the Language Sciences |volume=1 |issue=1 |pages=107-172 }} * (n'inglés){{Obra citada |last=Folejewski |first=Z |añu=1962 |títulu=[An Alternate Phonemic Analysis of Russian]: Editorial comment |journal=The Slavic and East European Journal |volume=6 |issue=2 |pages=129-130 }} * (n'inglés){{Obra citada |last=Glovinskaja |first=M. Ja. |añu=1968 |títulu=О некоторых особенностях произношения заимствованных слов |journal=Русский язык в школе |volume=1 |pages=81-84 }} * (n'inglés){{Obra citada |last =Jones |first= Daniel |authorlink=Daniel Jones (phonetician) |last2 =Dennis |first2= Ward |añu= 1969 |títulu= The Phonetics of Russian |publisher=[[Cambridge University Press]] }} * (n'inglés){{Obra citada |last =Halle |first= Morris |authorlink=Morris Halle |añu= 1959 |títulu= Sound Pattern of Russian |publisher=[[MIT Press]] }} * (n'inglés){{Obra citada |last=Hamann |first=Silke |añu=2004 |títulu=Retroflex fricatives in Slavic languages |journal=Journal of the International Phonetic Association |volume=34 |issue=1 |pages=53-67 }} * (n'inglés){{Obra citada |last=Ladefoged |first=Peter |authorlink=Peter Ladefoged |last2=Maddieson |first2=Ian |authorlink2=Ian Maddieson |añu=1996 |títulu=The Sounds of the World's Languages |publisher=Blackwell Publishing |ISBN=0-631-19815-6 }} * (n'inglés){{Obra citada |last =Lightner |first= Theodore M. |añu= 1972 |títulu= Problems in the Theory of Phonology, I: Russian phonology and Turkish phonology |place=Edmonton |publisher=Linguistic Research, inc }} * (n'inglés){{Obra citada |last =Padgett |first= Jaye |añu= 2003 |títulu= Contrast and Post-Velar Fronting in Russian |journal= Natural Language & Linguistic Theory |volume=21 |issue=1 |pages=39-87 }} * (n'inglés){{Obra citada |last =Padgett |first= Jaye |last2 =Tabain |first2= Marija |añu= 2005 |títulu= [http://web.archive.org/web/http://people.ucsc.edu/~padgett/locker/vreductpaper.pdf Adaptive Dispersion Theory and Phonological Vowel Reduction in Russian] |journal=Phonetica |volume=62 |issue=1 |pages=14-54 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://people.ucsc.edu/~padgett/locker/vreductpaper.pdf|fechaarchivu=30 de payares de 2015}} * (n'inglés){{Obra citada |last=Shapiro |first=Michael |añu=1968 |títulu=Russian Phonetic Variants and Phonostylistics |journal=University of of California Publications in Linguistics |volume=49 |page=55 }} * (en rusu){{Obra citada |last =Skalozub |first= Larisa |añu= 1963 |títulu= Palatogrammy i Rentgenogrammy Soglasnyx Fonem Russkogo Literaturnogo Jazyka |publisher= Izdatelstvo Kievskogo Universiteta }} * (n'inglés){{Obra citada |last=Stankiewicz |first=Y. |añu=1962 |títulu=[An Alternate Phonemic Analysis of Russian]: Editorial comment |journal=The Slavic and East European Journal |volume=6 |issue=2 |pages=131-132 }} {{Fonoloxíes d'idiomes}} {{Tradubot|Fonología del ruso}} [[Categoría:Fonoloxía por idioma|Rusu]] [[Categoría:Idioma rusu]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] pjqthf0d90m9ahtrcrub4s0x8lav76h 0 165613 3713266 3712567 2022-08-25T09:51:41Z XabatuBot 43102 iguo testu: la águila => l'águila wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Nahuatl syntaxtree 01.png|right|300px|thumb|[[Árbol sintácticu]], pa una [[oración simple]] ('' Motēuczōma ōquīmmictih'' 'Moctezuma matar', n'orde [[SOV]]).]] [[Ficheru:Nahuatl syntaxtree 02.png|right|300px|thumb|[[Árbol sintácticu]], pa una [[oración simple]] (''Ōquīmmictih Motēuczōma '' 'Matar Moctezuma', n'orde [[Oxeto verbu suxetu|OVS]]).]] El '''[[náhuatl]]''' o '''idioma mexicanu''' ye una llingua [[llingua aglutinante|aglutinante]], formáu por raigaños de normal monosílabes o bisílabes (raramente más llargues), que se combinen n'espresiones llargues. La so gramática ye similar a la d'otres [[llingües utoazteques]] meridionales. Tipológicamente ye amás una llingua de [[nucleu sintácticu|nucleu]] final, nel que'l modificador suel preceder al nucleu modificáu. == Carauterístiques xenerales == [[Ficheru:Carochi.jpg|thumb|right|Portada de ''Arte de la Llingua mexicana cola declaración de tolos sos alverbios'']] El náhuatl ye una [[llingua aglutinante]], flexiva —los raigaños reciben prefixos y sufixos—, polisilábicu y polisintéticu. [[tipoloxía llingüística|Tipológicamente]] presenta traces típiques de [[Parámetru de posición del nucleu|llingua nucleu final]] como tener: * Incorporación verbal N+V, compuestos Adj+N. * L'[[verbu auxiliar|auxiliar]] va detrás del verbu léxicu. Estos ragos son típicos tamién d'otres [[llingües utoazteques]]. Considérase que dientro de les llingües utoazteques, l'[[idioma huichol|huichol]] y el [[idioma cora|cora]] son les llingües más cercanes al náhuatl, a parte del estinguíu [[idioma pochuteco|pochuteco]]. Les llingües más cercanes al náhuatl na [[flexón verbal]] seríen el [[idioma mayu|mayu]] o'l [[idioma pima|pima]], una y bones el cora y el huichol anovaron enforma na flexón verbal. Amás el náhuatl presenta innovaciones más recién al respective de otres llingües utoazteques de más al norte, que lo averen en parte a llingües de nucleu inicial, esto debería a la influencia d'otres [[Área llingüística mesoamericana|llingües mesoamericanas]] (presumiblemente les [[llingües otomangue]] o les [[Llingües totonaco-tepehuas|totonaco-tepehua]]). La [[flexón nominal]] ye abondo simple, anque la [[conxugación]] verbal ye abondo más complexa por cuenta de la cantidá de [[morfema|morfemes]] aspectuales, modales, envernaes, de suxetu, d'oxetu, direccionales, de númberu ya inclusive los elementos incorporaos que puede llegar a tener. Nun esiste una diferencia ente los [[verbu estativo|verbos estativos]] y los axetivos, ya inclusive puede afirmase que nun esiste diferencia formal ente nomes y verbos, una y bones la mayoría de formes nominales pueden tomar dellos morfemes verbales. == Variantes de la llingua == {{VT|Gramática pipil}} El [[náhuatl clásicu]] faláu nel sieglu XVI del centru de Méxicu ye una llingua na que l'acentu principal va fixu na penúltima sílaba, regla que namái se camuda a la fin nel casu vocativu ''-é'', anque nos modernos dialeutos esisten pequeñes diferencies d'acentuación. Como en toa llingua, sobremanera nes pallabres estenses, puede haber un acentu principal y otros secundarios, onde les formes apiguraes caltienen cierta individualidá (nes que l'acentu va na penúltima sílaba tamién): :Ofensivu o inxuriosu (''teahuilquixtiani''): /té.áwil.kíxti.áni/ Nel sieglu XVI yá esistía diferencies dialeutales perceptibles, pero polo xeneral dexaben la [[inteligibilidad mutua|intercomprensión mutua]], cosa qu'asocede polo xeneral tamién ente dialeutos xeográficamente cercanos actuales. == Sintaxis == El náhuatl exhibe un orde de pallabra bastante llibre, magar la so morfoloxía reflexa un estadiu antiguu onde l'orde predominante reflexa estructures tipu [[Suxetu Oxeto Verbu]], en náhuatl tiende a ser más de tipu [[Suxetu Verbu Oxeto]] y tampoco falten exemplos de [[Oxeto Verbu Suxetu|Verbu Suxetu]]. En realidá, nel náhuatl clásicu l'orde ye absolutamente llibre.<ref>Un exemplu del orde [[Verbu Suxetu Oxetu]] sería'l siguiente: «''Ca oquimilhuih <o>in Toteucyo Jesu Christo</o> <o>in Judiomeh</o> in ahtlaneltocayah in ahquicuiyah in ahcanayah in itechpatzinco quizaya: "yehhuatli in Diablu in amotah"''»: «Que dixo El nuesu Señor Xesucristu a los xudíos que nun creíen, que nun lo envaloraben, que nun siguíen el so exemplu, les sos enseñances: "el Diañu ye'l vuesu padre"»(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'' 1551-1552, Edición de Georges Baudot, páxs. 58-59, UNAM, Méxicu, 1996 —cita non lliteral—.</ref> Hai una razón que sofita esta afirmación: tanto'l suxetu como los oxetos presenten marques que dexen determinar si tamos ante un suxetu o ante un determináu tipu d'oxetu. Lo qu'asocede ye qu'estes marques son facultatives y solo cuando hai necesidá se explicitan. Esplicar col siguiente exemplu: pa dicir ''fai'l bien'' la construcción clásica ye ''ma xicchihua in (tlein) cualli''. El pronome d'oxetu ''in tlein'' indícanos claramente que tamos ante un oxetu.<ref>Pongo un exemplu, tomáu del clásicu: [«Que quier dicir: que lo bono has de faelo agora, que non lo (dexes / retardes) pa faelo mañana»: ''Quihtoznequi: in tlein cualli huel axcan toconchihuaz, mah ticcauh inic moztla ticchihuaz'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 216-217, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)]</ref> Más embaxo va indicase con precisión cuálos son eses marques. === Estructura de la frase en náhuatl === 1) La frase con complementos indireutu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu con oxetos'''||'''Complementu del oxetu indireutu'''||'''Complementu del oxetu direutu''' |- ||''Giro d'énfasis''||''verbu''||''Giro d'aposición''||''Giro d'aposición'' |- |} 2) La frase con atributu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Predicáu''' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- |} ==== L'oxetu indireutu: xiru d'aposición y xiru d'énfasis ==== El verbu formar por aciu la adición de prefixos y sufixos al raigañu verbal. Por casu, al verbu «cuica» añedir los prefixos suxetu: :* Nicuica → Cantar. :* Ticuica → Cantes. :* Cuica → Canta. :* Ticuicah → Cantamos. :* Ancuicah → Cantáis. :* Cuicah → Canten. El verbu en tercer persona nun lleva prefixu verbal. El so sentíu ye doble: :* Cuica → Él canta. :* Cuica → Unu canta. Por ello, al introducir un suxetu nominal n'aposición al prefixu suxetu verbal, pue ser definíu o indefiníu: :* In pilli cuica → El neñu canta. :* Ce pilli cuica → Un neñu canta. Tamién podemos introducir un pronome como suxetu, pero non por aciu el xiru d'aposición sinón por aciu el xiru d'énfasis. :* Nehhuatl nicuica → Soi yo quien canta → Yo canto. El sustantivu ''tlacatl'' puede recibir los prefixos suxetu: :* Nitlacatl → Soi una persona :* Titlacatl → Yes una persona. Ente los prefixos, destaquen pola so importancia los prefixos oxeto definíos. :* Nech- → Me. :* Mitz → Te. :* Qui- → -y. :* Tech → Nos. :* Amech → Vos. :* Quin → -yos. Y los prefixos indefiníos —''-te-'' y ''-tla-: :* Niteitta → Veo a daquién. :* Nitlatta → Veo daqué. Los prefixos oxeto definíos entrepolar ente'l raigañu verbal y el prefixu suxetu: :* Nimitztlazohtla → Te amo. :* Nechpactia → Gústame. Cuando'l verbu nun tien oxetu, dicimos que ye intransitivu. :* Nicuica → cantar. Cuando'l verbu tien un oxetu, dicimos que ye transitivu. :* Nechpactia in octli → Gústame'l pulque. :* Techpactia in octli → Gústanos el pulque. Cuando'l verbu tien dos oxetos, dicimos que ye bitransitivo. :* Nimitztlamaca → te doi daqué. Los prefixos oxeto pueden recibir complementos. :* in octli techpactia in timexihcah → El pulque gústanos a los mexicanos. :* In octli amechpactia in ammexihcah → El pulque gústavos a los mexicanos. Tien De quedar bien claro que'l verdaderu oxetu ye'l prefixu definíu (''tech-'', ''amech-''). Los complementos que s'añedir al oxetu (''in timexihcah'', ''in anmexihcah'') son elementos n'aposición que nun constitúin un oxetu nuevu. El verbu ''pactia, nite-'' ye un verbu transitivu y nun varia eso al recibir el so oxetu complementos n'aposición. L'aposición ye un xiru qu'añede un complementu nuevu al oxetu del verbu. Los pronomes suxetu, que s'introducen por aciu el xiru d'énfasis (como diximos), tamién pueden recibir sustantivos n'aposición. :* Nehhhuatl in nipilli nicuica → Soi yo, un neñu, (quien) canto → Yo, un neñu, cantar. :* Tehhuantin in tichristianomeh ticuicah → Los cristianos cantamos. Cuando los pronomes son complementu indireutu tienen de llevar antepuesta la partícula ''in'' y pueden llevar complementos n'aposición. :* In tehhuatl in timexihcatl → A ti, mexicanu. :* In tehhuatl timexihcatl → A ti, un mexicanu. Los complementos n'aposición pueden ser tantos como'l falante quiera: :* In octli techpactia in tehhuantin in timexihcah → El pulque gústanos a nós, los mexicanos → El pulque gústanos a los mexicanos. :* In octli cencah quimpactia in yehhuantin in mexihcah in nemih huehca → El pulque gústa-yos enforma a ellos, los mexicanos que viven llueñe/fuera. El xiru d'aposición esixe coordinar el prefixu oxeto definíu col so complementu (en persona y en númberu). Como nun constitúi un nuevu oxetu nun ponemos «techim» en llugar de «tech» —prefixu qu'indica yá de por sí una pluralidá de persones—. Nel exemplu que sigue, el pronome «tech» ye l'únicu oxetu y, por ello, anque recibe un complementu n'aposición en plural nun se convierte en «techim». :* «Socórrinos a los cristianos»: «Ma xitechmocnelilitzino in tichristianomeh (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) Dacuando l'el prefixu oxeto verbal queda omitíu y espresu el so complementu. :* «Concédinos la to gracia»: «Tla xitechmomaquilitzino in mocualticatzin» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 84-85, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando'l náhuatl introduz un complementu indireutu, facer por aciu una aposición. Pero tamién en xiru d'énfasis. :* In tehhuatl nimitztlazohtla → Ye a ti a quien amo → Te amo a ti. Unos exemplos clásicos con complementu indireutu, mientres el complementu direutu ocupar una oración subordinada completiva: :* «Ordenó Dios <o>al cielu</o> qu'un día y una nueche xirara y asina lo fai»: «Oquimonahuatilih Dios <o>in ilhuicatl</o> in momalacachoz cemilhuitl ce(n)yohualli non yuh quichihua» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ordenó <o>al sol</o> que viniera sobre nós p'allumar»: «Oquimonahuatilih in tonatiuh in atopen hualquizaz inic tetlanextiliz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El suxetu: xiru d'énfasis ==== El suxetu introducir en náhuatl por aciu el xiru d'énfasis. Esto ye, el suxetu ye siempres un pronome. Llámase xiru d'énfasis porque se basa nos pronomes enfáticos (yo, tu, él, nós, vós, ellos). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu''' |- ||''Yo''||''berru'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''Soi yo (quien)''||''berru'' |- ||''Nehhuatl''|| nitzahtzi |- |} Y el pronome personal puede recibir complementos. 1) Complementos n'aposición. L'aposición esixe coordinar el complementu por aciu los prefixos suxetu verbales. :* Yehhuatl in conetl topeta → El neñu llora. :* Nehhuatl in nimotah nitzahtzi → Soi yo, el to padre, quien glayo → Yo, el to padre, berru. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu con aposición''' ||'''Verbu''' |- ||''Yo, el to padre,''||''berru'' |- ||''Giro d'énfasis con aposición''||''Verbu'' |- ||''Soi yo, el to padre, (quien)''||''berru'' |- ||''Nehhuatl in nimotah''|| nitzahtzi |- |} Los complementos n'aposición pueden ser definíos o indefiníos<ref>L'usu de los determinantes definíos ya indefiníos esplícase más embaxo</ref>. :* Nehhuatl in nipilli nicuica → Yo, el neñu, cantar. :* (Yehhuatl) (ce) pilli cuica → Un neñu canta. :* Nehhuatl (nicen) nipilli nicuica → Yo, un neñu, cantar. 2) Complementos relativos. :* Yehhuatl in cihuatl in aquin nictlazohtlac mitzpactia → La muyer a quien amé te gusta → Ye la muyer a quien amé quien te gusta. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu''' |- ||''La muyer a quien amé''||''te gusta'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''Ye ella, la muyer a quien amé, (quien / la que)''||''te gusta'' |- ||''Yehhuatl in cihuatl in aquin nictlazohtlac''|| ''mitzpactia'' |- |} Pa espresar el suxetu recurrir al xiru d'énfasis, por aciu el cual resáltase'l pronome, tópese o non espresu. El verdaderu suxetu ye'l pronome. Y lo qu'en castellán ye'l suxetu (el to padre, la muyer a quien amé) son simples complementos del suxetu. El suxetu puede quedar omitíu, anque sobrentendíu, de cuenta que namái apaezan los sos complementos. ===== Nun tien de confundir se'l xiru d'aposición col xiru d'énfasis ===== El xiru d'énfasis va referíu a los pronomes enfáticos principalmente (tean espresos o omitíos) y la so formulación sirve xeneralmente pa espresar el suxetu qu'acompaña al verbu: :* <o>Nehhuatl</o> nicuica → Soi yo (quien) canto → yo canto. El xiru d'aposición ye pa introducir partícules n'aposición (que complementen a un pronome o a un prefixu verbal oxetu): :* Nehuatl <o>in nimotah</o> nicuica → Yo, el to padre, cantar. ==== L'atributu definíu ==== Lo qu'en castellán ye l'atributu pasa a ser nel náhuatl suxetu y lo qu'en castellán ye'l suxetu pasa en náhuatl a ser l'atributu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo (soi)''||''tu'' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- ||''Soi yo'' || ''quien tu yes'' |- ||''Nehhuatl''||''in tehhuatl'' |- |} Esti xiru ye'l mesmu del verbu ''ser''. Cuando l'atributu recibe complementos, recibir n'aposición. Nesti casu, l'aposición nun empieza pol pronome relativu ''in'' porque se trata del atributu de la oración. Nos siguientes exemplos, en llugar de suprimilo, tachar (pa faelo más patente). :* Nehhuatl in yehhuatl → Soi yo'l qu'él ye → Yo soi él. :* Nehhuatl in yehhuatl <strike>in</strike> teopixqui → Soi él, un sacerdote → Soi'l sacerdote. :* Tehhuatl tiyez in yehhuatl <strike>in</strike> teopixqui → Vas Ser él, un sacerdote → Vas Ser el sacerdote. :* Tehhuantin in yehhuantin <strike>in</strike> teopixqueh → Somos ellos, unos sacerdotes → Somos los sacerdotes. Nel xiru relativu, na segunda oración el suxetu en xiru d'énfasis ye ''yehhuatl'' y el suxetu ye ''in teopixqui''. Y ente dambos nun se pon la partícula ''in'', como nun se pon en ''nehhuatl niccuica'' —soi yo (quien) canto / yo canto— . Ye un xiru n'aposición. Nel atributu, el xiru n'aposición nun lleva ''in''. L'atributu nunca va precedíu de la partícula ''in''. La determinación del atributu dar el pronome ''yehhuatl''. El xiru puede dase en cualquier persona. :* Tehhuantin in timexihcah tiyezquiah in amehuantin anchalcah → Nós, los mexicanos, seríamos vós, los chalcas. Anque hai dos posiblidades tender a suprimir un pronome cuando apaez nos dos llaos. Cuando l'atributu ye definíu quítase'l pronome qu'apaez nel llau del suxetu. :* In conetl in yehhuatl mexihcatl → El neñu ye'l mexicanu. :* <strike>Yehhuatl</strike> in conetl in yehhuatl mexihcatl → El neñu ye'l mexicanu. D'apaecer en dambos llaos significa que'l pronome ta enfatizando al suxetu. :* Yehhuatl in conetl in yehhuatl mexihcatl → Él, el neñu, ye'l mexicanu → Aquel, el neñu, ye'l mexicanu. Cuando'l suxetu esta en composición col pronome posesivu nun lleva ''in''. :* Notlahtol in yehhuatl neltiliztli → La mio pallabra ye la verdá. ==== L'atributu indetermináu ==== N'Andrés de Olmos atopamos la partícula «huel» pa introducir el predicáu nominal. :* Nehhhuatl huel niteopixqui → Soi un sacerdote. Tamién, de manera alternativa, podemos utilizar l'artículu indetermináu «ce». :* Nehhuatl nice niteopixqui → Soi yo un sacerdote → Soi un sacerdote. :* Tehhuantin ticemeh titeopixqueh → Somos unos sacerdotes. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo soi''||''un sacerdote'' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- ||''Soi yo'' || ''unu que ye un sacerdote'' |- ||''Nehhuatl''|| ''ce teopixqui'' |- |} ==== Atributu indefiníu ==== Cuando'l suxetu y l'atributu son la mesma persona, suprímese'l pronome relativu y el pronome del llau del atributu. :* «... quimomachtia Dios ca <o>ixquich tlacatl iztlacatini.</o>»: «...sabe Dios que <o>tou home ye mentirosu.</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Nehhuatl niteopixqui → Yo soi sacerdote. :* Tehhuatl timexihcatl → Tu yes mexicanu. Dacuando, lo que ye castellanu ye l'atributu, en náhuatl vuélvese suxetu; y viceversa, lo qu'en castellán ye'l suxetu, en náhuatl vuélvese atributu. :* «Oquihtoh in ihuinti, in ayac teotl»: «Dixo'l borrachu, Dios nun esiste (Dios nun ye naide)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''predicáu''' ||'''Suxetu''' |- ||''In ayac''||''teotl'' |- ||''Giro relativu atributivu''||''Giro d'énfasis tematizado'' |- ||''Naide'' || ''ye Dios'' |- ||''in Ayac''|| ''teotl'' |- |} :* «Cequintin cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dalgunos qu'anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nun tien de confundir se col xiru d'aposición<ref>El xiru d'aposición ye un xiru relativu.</ref>, que tratándose d'un atributu nun lleva la partícula ''in'' anque tea en llau del suxetu por aciu el xiru d'énfasis. :* Nehhuatl niteopixqui niquihtoa → Soi yo, (que soi) un sacerdote, (quien) dicir. → Yo, un sacerdote, dicir. :* Tehhuatl titeopixqui → Tu, un sacerdote. :* Nehhuatl nimexihcatl → Yo, un mexicanu. Tampoco tien de confundise'l xiru d'aposición col xiru propiu del verbu ser cuando l'atributu ye indetermináu: :* Nehhuatl huel niteopixqui → Soi un sacerdote. Sí lleva ''in'' l'aposición cuando l'aposición tien un sentíu definíu y forma parte del suxetu, anque l'atributu seya indefiníu. :* Yo, el to padre, soi mexicanu → Nehhuatl in nimotah nimexihcatl. :* Nehhuatl in nimexihcatl → Yo, el mexicanu. L'atributu definíu puede tamién recibir complementos indefiníos n'aposición, y nesi casu esisten dellos xiros p'afigurar la indefinición. :* Nehhuatl in yehhuatl ce mexihcatl → Yo soi él, un mexicanu → Yo soi un mexicanu. :* Tehhuantin in tichalcah tiyezquiah in amehhuantin ancemeh anmexihcah → Nós, los chalcas, seríamos vós, unos mexicanos. Cuando nun se pon el pronome indefiníu (nos exemplos precedenes ''ce'' y ''ancemeh'') ponse l'alverbiu ''huel'' (que significa ''precisamente'') pa estremar esti supuestu del anterior en que l'atributu yera definíu. Nun se pon la partícula ''ca''. :* «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar <o>ye un bandíu</o>»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :: «El mesmu Diañu ye'l vuesu padre, porque si Él el verdaderu Dios <o>ye'l vuesu padre</o>, tendríais de reconocer al so fíu»: <o>Yehhuatl Diablu in amotah</o>: ca intla yehhuatl in nelli Dios <o>huel</o> amotahtzin anquimatizquiah in ipiltzin inic huel machoz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 58-59, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)». En nengún casu son válides les siguientes formes —porque tamos ante un xiru relativu y non ante una aposición—: :* Niyehhuatl. :* Tiyehhuatl. La pallabra ''mexihcatl'' significa «un mexicanu» / «(ye él) un mexicanu». El suxetu tien de llevar los prefixos verbal que lu identifiquen como atributu (''n-ehhuatl'', ''t-ehhuatl'' y ''y-ehhuatl'' —esti postreru colo que se conoz como adición prostética<ref>Terminoloxía qu'utiliza Ángel María Garibay Kintana, na so ''Llave del Náhuatl, p. 27, Editorial Porrúa, Méxicu, 1989, pa referise ciertos supuestos:''yei'', por ''ei'', ''yeztli'' por ''eztli'' o ''yellelquiza'' por ''ellelquiza''. La ''y'' nun ye un prefixu suxetu sinón una adición por eufonía.</ref>—). ==== Recapitulación ==== 1) Si queremos dicir «tu yes el neñu», vamos dicir: :* Tehhuatl in yehhuatl conetl → Yes tu'l que ye él, un neñu. 2) Si queremos dicir «tu yes un neñu». vamos dicir: :* Tehhuatl in yehhuatl ce conetl → Tu yes él, un neñu. :* Tehhuatl in yehhuatl huel conetl → Tu yes él, un neñu. :* Tehhuatl huel ticonetl → Tu yes un neñu. :* Tehhuatl tice ticonetl → Tu yes un neñu. 3) Si queremos dicir «tu yes neñu», vamos dicir: :* Tehhuatl ticonetl. Ya igualmente, 1) si queremos dicir «nós vamos ser los chalcas», vamos dicir: :* Tehhuantin tiyezquez in amehhuantin anchalcah → Nós vamos ser vós, los chalcas 2) si queremos dicir «nós vamos ser (ellos) unos chalcas», vamos dicir: :* Tehhuantin tiyezqueh in amehhuantin ancemeh anchalcah. :* Tehhuantin tiyezqueh in amehhuantin huel anchalcah. 3) si queremos dicir «nós vamos ser chalcas», vamos dicir: :* Tehhuantin tichalcah tiyezqueh. Y Si queremos dicir «vós vais ser los chalcas», vamos dicir: :* Amehhuantin anyezqueh in tehhuantin tichalcah. Si queremos omitir el suxetu, nun podemos quitar el pronome suxetu en náhuatl: :* Tehhuantin in amehhuan anchalcah → (Nós) somos los chalcas :* Yehhuatl ocatca in conetl in aquin onictlazohtlac → (Él) foi'l neñu a quien amé. La partícula ''in'' ye'l pronome relativu que sirve de nexu ente'l suxetu y l'atributu, nun tien de confundir se col determinante qu'acompaña al sustantivu ''conetl'': ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Pronome relativu'''||'''atributu''' |- ||''Yehhuatl''||''in''||''conetl in aquin onictlazohtlac'' |- ||''Él ye''||''aquel que''||''ye'l neñu a quien amé'' |- |} Y si queremos dicir «(él) foi neñu» ensin espresar el suxetu y con atributu indefiníu, vamos dicir: :* <strike>Yehhuatl</strike> conetl ocatca. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''atributu''' |- ||''—''||''conetl ocatca'' |- ||''—''||''foi neñu'' |- |} Cuando l'atributu ye determináu, pronome puede faltar en dambos llaos (el del suxetu y el del predicáu) si se ssi esprésase'l sustantivu: :* «Nacatl in itlacual cuauhtli»: «la carne ye l'alimentu de l'águila» (Ángel María Garibay Kintana, ''Llave del Náhuatl'', p. 81, Editoríal Porrúa, S.A., Méxicu, 1989). Nesti casu, el suxetu (''nacatl'') nun lleva la partícula ''in'' porque sustitúi al pronome ''yehhuatl'' que nun la lleva. ==== El suxetu en xiru d'énfasis tematizado ==== Anque de normal el suxetu nel xiru d'énfasis nun tien de llevar marques temporales, tratándose del verbu ''ser'' y en concretu del so suxetu, dicimos que s'espresa por aciu el xiru relativu tematizado. Porque ye'l suxetu quien lleva les marques temporales. La razón d'ello ye que'l verbu ser implica dos oraciones encadenaes pol pronome relativu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo soi''||''el que canta'' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''Giro relativu atributivu'' |- ||''Soi yo'' || ''el que canta'' |- ||''Nehhuatl''||''in (yehhuatl) cuica'' |- |} Lo qu'en castellán ye'l suxetu en náhuatl ye'l predicáu; y viceversa, lo qu'en castellán ye'l predicáu, en náhuatl ye'l suxetu. Por eso'l pronome absolutu suel espresase no qu'en castellán ye'l suxetu y omítese no qu'en castellán ye l'atributu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Giro d'énfasis tematizado''||''xiru relativu atributivu'' |- ||''Yo voi ser'' || ''la to muyer'' |- ||''Nehhuatl niyez''||''in (yehhuatl) mocihuauh'' |- |} :* «Quier dicir que la muyer ye la trampa del diañu, p'atrapar, p'apoderase de la xente: Quihtoznequi ca yehhuatl in cihuatl in (i)matl in diablu inic teanaz, tetzitzquiz (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Por eso dicimos que'l verbu ''ser'' ye un xiru tematizado, porque de dalguna manera'l predicáu apaez como suxetu. Darréu vamos esplicar en qué consiste la tematización. Como diximos, el predicáu nun tien que coordinar col suxetu por aciu los prefixos suxetu, porque nun ta n'aposición. Nel presente'l verbu ser nun lleva les marques temporales, pero estremar del xiru precedente porque lleva'l pronome relativu ''in''. :* Nehhuatl nicuica → Yo canto (soi yo quien cantar). :* Nehhuatl in (yehhuatl) cuica → Yo soi'l que canta (soi yo'l que cantar). El xiru d'énfasis tematizado, el segundu, ye'l mesmu del verbu ser. Y como diximos estremar poles marques temporales (qu'un suxetu nun lleva nunca salvu si ye xiru ta tematizado) y pola partícula relativa ''in''. El pronome suxetu en xiru d'énfasis tematizado puede tener como complementos n'aposición. :* Nehhuatl niteopixqui → Yo soi un sacerdote. :* Nehhuatl niteopixqui (nican) ninohuica → Yo, un sacerdote, voi d'equí. ==== L'oxetu direutu: complementu en xiru d'aposición ==== Los mexicanos nun dicen ''yo como la mazana'' sinón ''yo la como la mazana'', ''tu comer la mazana'', él comer la mazana'', ''tu vas comer la mazana'', ''él comer la mazana''. L'oxetu direutu ta en composición col verbu. Y lo qu'en castellán ye'l complementu direutu del verbu, en náhuatl ye un complementu non del verbu sinón del oxetu direutu ''la''. Cuando'l verbu tien un complementu indireutu (por casu, ''mitz-'' o ''tech-'') l'oxetu ''la'' sume, pero queda sobrentendíu. Anque si l'oxetu direutu ye plural —modificar la terminación oxeto indireutu (mitz''im''-, tech''im''-). :* Cua, nitla- → Niccua in teoxocotl → La como la mazana → Como la mazana. Namái los sustantivos qu'almiten el plural producen la mutación del oxetu indireutu. Reciben sufixu plural los seres animaos (humanos y animales) que nun pertenecen al reinu vexetal. :* Cua, nitla- → Niccua yehhuatl teoxocotl → La como la mazana → Como la mazana. :* Yehuatl nechimmictili nichcahuan → Él me (les) mató les mios oveyes. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Yo''||''como la mazana'' |- ||''Giro d'énfasis''||''predicáu con oxetu en xiru d'aposición'' |- ||''Soi yo quien'' || ''comer la mazana'' |- ||''Nehhuatl''||''quicua yehhuatl teoxocotl'' |- |} ==== Ausencia de la partícula ''in'' ente'l suxetu y el verbu nel xiru d'énfasis ==== Esti xiru ye esencial pa entender ciertes espresiones del tiempu indicativu: El verbu tamién ye un complementu del atributu nel xiru denomináu ''d'énfasis'' o ''de focalización''. Ye un complementu verbal. Presenta dalguna particularidá. Nel náhuatl clásicu munches vegaes nun se diz ''él llora'' sinón ''ye él quien llora'' o ''ye él el que llora'': ''yehhuatl topeta''. Igualmente, nun se diz ''la muyer glaya'' sinón ''ye ella la muyer quien glaya'', xiru que se conoz como ''focalización'' o ''énfasis'': :* «La muyer glaya» / «Ella glaya»: «''Yehhuatl in cihuatl tzahtzi''». ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||colspan="2"|'''predicáu''' |- ||''La muyer''||''glaya'' |- ||''Giro d'énfasis complementáu con aposición''||''verbu'' |- ||''Ye ella, la muyer, <o>(quien)</o>''||'' glaya'' |- ||''Yehhuatl in cihuatl''||''tzahtzi'' |- |} Cuando apaez la partícula ''in'' (ante ''cihuatl'') sirve pa indicar l'artículu determináu (y namái apaez cuando tamos espresando'l suxetu). El verbu ''tzahtzi'', magar ser una subordinada de relativu, nun lleva la partícula ''in'', porque se desea resaltar que ye'l verbu. Dalgún exemplu del xiru de focalización nos clásicos: :* «Ta escritu qu'El nuesu Señor Xesucristu despreció un árbol que'l so nome ye figal que nun daba frutos»: «''ihcuiliuhtoc (ca) <o>yehhuatl in Toteucyo Jesu Christo oquitelchiuh</o> ce cuahuitl itoca figal in ahtle itech mochihuaya''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Habéis de saber que <o>l'adulteriu quier dicir</o> dormir en llugar d'otru o accesu en cama d'otru»: «''Anquimatizqueh ca <o>yehuatl in tetlaximaliztli quihtoznequi</o> tecochian ahnozo tepehpechahciliztli''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Porque'l nuesu primer padre, llamáu Adán, robó namái una frutina que-y refugara Dios»: «''Yehica <o>yehhuatl in achto totah in itoca Adan</o>, ca centetl xocotzintli in <o>oquichtec</o> in oquimocahualtilica dios''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Tematización === Ye un xiru pa enfatizar el verbu, conviertiéndolo en suxetu. Podemos tematizar cualquier verbu. Consiste n'invertir l'orde nel xiru de focalización. En llugar de poner primero'l suxetu (en xiru d'énfasis) y depués el verbu, inviértese l'orde: 1º el verbu y 2º el suxetu. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''predicáu''' |- ||''Quien canta''||''ye Pedro'' |- ||''Giro de tematización''||''xiru con yehhuatl'' |- ||''El que canta '' || ''ye Pedro'' |- ||''In cuica''||''yehhuatl Pedro'' |- |} :* In quihtoa yehhuatl Pedro → Quien lo diz ye Pedro. :* In quihtoa nehhuatl → Quien lo diz soi yo. :* «El que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar <o>ye un bandíu</o>»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco <o>yehhuatl huel ichtecquini</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Puede dase'l mesmu xiru n'aposición. :* In niquihtoa nehhuatl ... → Quien lo diz, yo, ... ==== Trés variantes na tematización ==== Podemos destacar el suxetu, por aciu el pronome ''in'' (prefixu suxetu). :* Yehhuatl in quilhuia → Ye él el que lo diz. Podemos destacar l'oxetu, por aciu el pronome ''in tlein'' (prefixu oxeto). :* Yehhuatl in tlein quilhuia → Ye eso lo qu'él-y diz (prefixu oxeto). Podemos destacar l'oxetu, por aciu el pronome in aquin. :* In yehhuatl in aquin quilhuia → Ye a él al que se-y diz. El complementu direutu nun lleva ''in'' antepuestu. Ye suxetu. ==== Tematización del verbu ''ser'' ==== La tematización del verbu ''ser'' supón que quien recibe les marques temporales del verbu ye l'atributu y non el suxetu, de cuenta que l'atributu vuélvese suxetu. Ponemos de siguío, un exemplu tomáu del clásicu<ref>Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989</ref>: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Yehhuatl tonatiuh yezquia in metztli Teucciztecatl''||''in tla yeh achto onhuetzini tlehco'' |- ||''La lluna Teucciztécatl (suxetu convertíu n'atributu) sería'l sol (atributu convertíu en suxetu)''||''si al contrariu cayera al fogón'' |- |} Si anteponemos el suxetu, el xiru sería asina. :* In metztli yehhuatl tonatiuh yezquia → La lluna sería'l sol. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Predicáu''' |- ||''In metztli''||''yehhuatl tonatiuh yezquia'' |- |} Sabemos que la lluna, que'l so nome yera Teucciztecatl, nun se refundió al fueu en primer llugar sinón Nanahuatl, quien col so sacrificiu tresformar nel sol<ref>La lleenda del sol y la lluna. https://mitosyleyendascr.com/mexico/la lleenda-del sol-y-la lluna/</ref>. ==== El valor de la partícula ''in'' ==== Cuando'l pronome en función de suxetu va complementáu por aciu aposición, si ye indefiníu, l'aposición nun lleva ''in''. Y el predicáu lleva, pela cueta la partícula ''in''. Eso produz na práctica una inversión, de cuenta que lo qu'en castellán ye suxetu, en náhuatl ye predicáu y viceversa. :* «Cequintin cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dalgunos qu'anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). En xiru d'énfasis. :* Dalgunos son tan ciegos que se piensen que Dios nun esiste. Nesta oración vemos dos oraciones. Siguen el patrón del verbu ''ser''. :* Nehhuatl in yehhuatl → Soi yo (suxetu) quien él ye (predicáu). El pronome relativu ''in'' marca'l predicáu cuando pa los nahuas ye'l suxetu (anque pa los españoles sía'l predicáu). Si nun se trata d'un pronome indefiníu sinón d'un determinante indefiníu qu'acompaña al nome, la solución ye la mesma. :* «Ahmo mochi tlacatl in quimixmachilia in iceltzin nelli dios»: «Nengún home entiende al Dios único y verdadero (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). En xiru d'énfasis. :* Nengún home ye tal qu'entiende al únicu Dios. Cuando'l pronome suxetu indefiníu ''cequintin'' lleva una oración n'aposición qu'en castellán llevaría'l relativu ''que'', en náhuatl nun apaez. Esto asocede igualmente con otros pronomes. Porque s'intenta marcar que la oración ye parte del suxetu y que va venir más tarde el predicáu. Dacuando apaez una coma ente la oración n'aposición y el predicáu, por que nun s'entienda que se trata de dos oraciones (la segunda una completiva suxetu). ==== Los complementos del atributu nun lleven la partícula ''in'' ==== Pero cuando s'espresa l'atributu recurrir a un xiru distintu, pos se suprime la partícula ''in'' ente'l pronome ''yehhuatl'' y el so complementu, l'atributu. :* Yehhuatl tonatiuh yezquia in metztli → Sería'l sol (atributu) la lluna (suxetu). Michel Launey sí interpon la partícula ''in'', pero ello produz una ambigüedá, al confundise'l xiru neutru y el tematizado. :* Yehhuatl *<strike>in</strike> tonatiuh yezquia in metztli<ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 316, UNAM, Méxicu, 1992.</ref> Al interponer la partícula ''in'' el citáu autor ta espresando'l xiru neutru y pon al sol como suxetu y non como atributu —el sol (Nanahuatzin) sería la lluna—. Pero si'l xiru nun ta tematizado, los complementos relativos del predicáu indefiníu sí lleven el pronome relativu ''in''. :* «Ta escritu qu'El nuesu Señor Xesucristu despreció un árbol que'l so nome ye figal <o>que nun daba frutos</o>»: «ihcuiliuhtoc (ca) yehhuatl in Toteucyo Jesu Christo oquitelchiuh ce cuahuitl itoca figal in ahtle itech mochihuaya» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La falta de ''in'' nes aposiciones a los oxetos de los verbos semiatributivos ==== Nel xiru reflexivu nun hai problema. :* Ninotocayotia niJose → Llámome José. :* Motocayotia Jose llámase José Pero cuando introducimos una aposición al oxetu podría producise una ambigüedá si llevara la partícula ''in'' porque la partícula ''in'' marca'l suxetu que pa los hispanu falantes ye'l predicáu . :* (Yehhuatl) Pedro oquitocayotih Jose → Pedro llamar José. Nel exemplu, Pedro ye'l suxetu y José ye un atributu del oxetu. Poner al atributu la partícula ''in'' sería faelo suxetu. === L'aposición === L'aposición ye la yuxtaposición d'un elementu a otru pa especificalo o esplicalo. ==== Aposiciones definíes ya indefiníes ==== Cuando'l nome o'l pronome complementaos por aciu aposición son definíos, l'aposición lleva esplícitu'l pronome relativu ''in''. :* Nehhuatl <o>in</o> nimotah nican ninohuica → Yo, <o>que</o> soi'l to padre, voi d'equí → Yo, el to padre, voi d'equí. Cuando'l nome o'l pronome son indefiníos, l'aposición nun lleva esplícitu'l pronome relativu ''in''. De cuenta que si nun lleva'l pronome'l complementu n'aposición por aciu la partícula ''in'' tenemos que consideralo indefiníu (y ''yehhuatl'' nun significa ''él'' sinón ''aquel''). :* «<o>Cequintin</o> cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dellos <o>que</o> anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>In</o> ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini: «Tou aquel <o>que</o> nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar ye un bandíu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>Yehhuatl</o> mocuehcuenohuia, in zan ixcahhuiloznequi inic ittaloz, ihtoloz, tenehualoz, in zan ic tepahpatzahua, tepihpitziloa, texitta, tetlaniitta, motepololtoca...»: «Aquel <o>que</o> se pavonea, que quier ser él solo'l centru d'atención , pa ser almiráu, ser eponderáu, ser allabáu, que por ello fai risión a la xente, critica a la xente, facer# de menos, despreciar, escuerre la ruina de la xente...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>Yehhuatl</o> mopoa, in zan nen motenehua, mocualihtoa, mopantlaza, motlanitztia, in conihtoa, in teilhuia, in tlein ahmo nelli itech cah, ahnozo ahmo oncah, ahquipiya in oquihtoh»: «Aquel <o>que</o> se engríe, que s'empondera falsamente, empericótiase (fanfarronea), se endiosa (presumi), enfrénase, que diz, qu'afirma, lo que nun ta nél (lo que nun tien), o que nun hai (lo que nun esiste), que nun tien lo que dixo» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Anque'l pronome relativu omítese ante pronome indefiníu, ye posible que s'interponga l'alverbiu ''ca'' (que significa ''verdaderamente'', ''efeutivamente'') que de dalguna manera podemos traducir como pronome relativu qu'introduz aposiciones que complementen a sintagmes antecedentes indefiníos. ==== El complementu suxetu n'aposición ==== Tenemos De estremar si l'aposición ye a un elementu definíu o indefiníu. Cuando'l complementu suxetu ta n'aposición al pronome personal absolutu l'indetermín marcar col determinante ''ce''. :* Yehhuatl (ce) pilli topeta → Él, un neñu, llora → Un neñu llora. :* Pilli topeta → Un neñu llora. Y la determinación con ''in''. :* Yehhuatl in pilli topeta → El, que ye un neñu, llora → El neñu llora. :* In pilli topeta → El neñu llora. Cuando'l suxetu espresar por aciu un sintagma nominal introducir por aciu un xiru d'aposición. L'aposición puede dir referida al prefixu verbal suxetu o nel so casu al pronome personal. El pronome personal introducir por aciu el xiru d'énfasis: :* Nehhuatl nichoca → Soi yo quien llora → Yo lloro. :* Nichoca → Lloro. Y con aposición: :* Nehhuatl in nipilli nichoca → Yo, el neñu, lloro. :* Nehhuatl (nice) nipilli nichoca → Yo, un neñu, lloro. :* (Ce) pilli topeta → Un neñu llora. :* In pilli topeta → El neñu llora. Cuando'l pronome suxetu atópase elidido, el prefixu suxetu puede recibir complementos n'aposición. En náhuatl esixe la presencia del pronome relativu ''in'' cuando se yuxtapone un elementu definíu en posición de suxetu y l'anteposición de los prefixos verbales. :* «Ticmatih in tichristianomeh in...» → «Saber (nós), los cristianos, que...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 32-33, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* In tichristianomeh quimatih → Los cristianos saber. :* In anchristianomeh anquimatih → Los cristianos saber. ==== El complementu oxeto n'aposición ==== Cuando l'oxetu verbal recibe complementos n'aposición, tienen de concordar. El complementu definíu lleva la partícula ''in''. :* In octli techpactia in timexihcah → El pulque gústanos a los mexicanos. :* «In iuh quintelchihua in tetah in ipilhuan in ahmo quitlacamatih , in zan ic quintohtocac, zan non ic quinhualtohtocac, quinhuallaz dios in ilhuicac in itlachihualhuan, in ahmo cualtin angelomeh in diblomeh»: «Según desprecia'l padre a los sos fíos que nun-y obedecen, que namái por ello correr, tamién solo por ello corrió, refundió Dios nel cielu <o>a les sos criatures, a los ánxeles malos, a los diaños</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ===== Cuando l'aposición ye al oxetu qu'ocupa'l llugar del pronome ''te-'' ===== El pronome personal absolutu n'aposición al oxetu qu'ocupa'l llugar del pronome ''te-'', siempres va antecedíu del relativu ''in'' ensin qu'ello indique determinación. :* «Cencah '''quin'''cualancaitta Dios <o>'''in''' ome iyolloh</o>, ome <o>'''in''' inehnepil</o> in zann nen tlapictinemih»: «En gran manera odiar Dios (a ellos) el corazón doble, la doble llingua de los hipócrites» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Puede ser que'l pronome personal ''mitz'' funcione como complementu direutu y el pronome personal absolutu como complementu del complementu direutu (n'aposición). :* Niteitta (veo) → Nimitzitta (te veo) → Nimitzitta in tehhuatl ce mexicatl (te veo a ti, un mexicanu). Nel exemplu pronome personal ''tehhuatl'' lleva ''in'' antepuestu porque pa preguntar por él utiliza l'interrogativu ''¿in aquin?'' (''¿A quién?''): :* ¿'''In''' aquin niquitta? '''In''' tehhuatl (tice) timexihcatl nimitzitta → ¿A quién veo? A ti, un mexicanu, te veo. Estrémase asina del interrogativu ''¿aquin?'' (''¿quién?'') que pregunta pol suxetu y non pol oxetu. :* ¿Aquin mitzitta? Nehhuatl nimitzitta → ¿Quién te ve? Yo te veo. El pronome personal nun va precedíu de la partícula ''in'' cuando l'interrogativu nun diría precedíu de la partícula ''in''. :* Nimitzmaca yehhuatl in tapayolli → Te doi la pelota. Nun ponemos '''''in''' yehhuatl in tapayolli'' porque l'interrogativu ye ''¿tlein?'': :* ''¿Tlein nimitzmaca?'' Yehhuatl in tapayolli → ¿Qué te doi? La pelota. Puede asoceder que'l pronome personal absolutu funcione como complementu indireutu n'aposición a un complementu indireutu. :* Nitetlamaca (doi) → Nimitztlamaca (te doi) → Nimitztlamaca in tehhuatl (te doi a ti daqué). Si'l pronome absolutu n'aposición lleva de la mesma complementos n'aposición, estos lleven tamién el pronome relativu ''in'' si son determinaos. :* Techmaca in tehhuantin in timexihcah (dar a nós los mexicanos). Nun ye necesariu que'l pronome personal figure. :* Techmaca in timexihcah ( dar a los mexicanos). Si l'aposición al pronome introduz complementos indeterminaos, nun van llevar el relativu ''in''. :* Techmaca in tehhuantin timexihcan (dar a nós, unos mexicanos). Cuando l'aposición al oxetu y el suxetu nun pueden confundise, nun ye precisu anteponer el relativu ''in''. Ello nun supón falta de determinación. Pero ye meyor anteponer tal partícula. :* «Intla (in) ichpochtli nicanaz, ahtle ipan nechittaz... ahcic tetlaximaz. Intla nicanaz (in) ilamatzin ahhuelnechpalehuiz»: «Si escueyo a la nueva, nada va ver en mi... y con seguridá va engañame con otru. Si escueyo a la vieya, ésta nun me va satisfaer...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). El complementu n'aposición al pronome ''in yehhuatl'' ye siempres determináu sacantes lleve ''ce''. :* Intla in ce ichpochtli nicanaz → Si escueyo a una nueva. ===== Cuando l'aposición ye al oxetu qu'ocupa'l llugar del pronome ''tla-'' ===== De la mesma que'l prefixu verbal suxetu pue ser interpretáu como ''él'' (prefixu definíu) o ''unu'' (prefixu indefiníu), el prefixu oxeto verbal que recibe aposiciones puede ser definíu o indefiníu, llevando o non la partícula in'' Cuando'l sustantivu va n'aposición direutamente al oxetu verbal, pue ser determináu o indetermináu. :* Niccua yehhuatl in tlaxcalli → La como, la tortiella de maíz → Como la tortiella de maíz. :* Niccua yehhuatl ce tlaxcalli → La como, una tortiella de maíz → Como una tortiella de maíz. Como pa preguntar pol oxetu l'interrogativu ye ''¿tlein (niccua)?'' y non ''¿in tlein (niccua)?'', el pronome ye ''yehhuatl'' y non ''in yehhuatl''. Nun asocede lo mesmo nel siguiente exemplu. :* <o>Yehhuatl</o> in chiquilictli quicua <o>in yehhuatl</o> in azcatl → El billoriu come a la formiga (y non a la inversa). Pa preguntar ''¿quién come?'' y ''a quién come?'' como se trata d'animales (que si son oxetu suplir pol pronome verbal ''-tla-'', úsense los pronomes interrogativos ''¿tlein?'' (''¿quién?'') y ''¿in tlein?'' (''¿a quién?''). D'ende que'l pronome ''yehhuatl'' nel casu del suxetu nun lleve ''in'' y sí nel casu del oxetu. El pronome personal puede omitise, y nesi casu l'aposición va referida a los prefixos verbales. :* «Cencah <o>quicualancaitta</o> dios «in nepoaliztli»»: «En gran manera odia Dios la soberbia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ihcuiliuhtoc ca yehhuatl, in Toteucyo Jesu Christo, <o>oquitelchiuh ce cuahuitl</o> itoca figal in ahtlei itech mochihuaya. Inezca in tlahtlacoani in ayic monemilizcuepa, zan mochipa tlatziuhtinemi»: «Ta escritu qu'Él, El nuesu Señor Xesucristu, despreció un árbol denomináu figal, que nun producía nada. Representa al pecador que nunca se corrixe y siempres vive na indolencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Porque'l nuesu primer padre, llamáu Adán, robó namái una frutina que-y vedara Dios»: «Yehica yehhuatl in achto totah in itoca Adan, ca centetl xocotzintli in oquichtec in oquimocahualtilica dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Como en castellán, los nomes teníos pueden nun llevar determinante. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz <o>in cualli iyolloh</o>»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por qu'exercite <o>el so corazón el bonu</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Los sustantivos en forma posesiva pueden llevar la partícula ''in'' si espresa'l posesor, y nesi casu en castellán nun s'usa'l posesivu. Entiéndese que tán n'aposición a un prefixu verbal determináu. :* «Cencah '''quin'''cualancaitta Dios <o>'''in''' ome iyolloh</o>, ome <o>'''in''' inehnepil</o> in zann nen tlapictinemih»: «En gran manera odiar Dios (a ellos) el corazón doble, la doble llingua de los hipócrites» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Totahtziné Diosé ma huel nohuian ihtolo, tenehualo <o>in mosanctotocatzin</o>»: «Padre Nuesu, Dios, que perdayures seya allabáu, emponderáu (él) el to santu nome» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 38-39, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Les aposiciones al pronome personal en función d'oxetu direutu pueden ser determinaes ya indeterminaes. La falta del relativu ''in'' nun indica n'este caso indetermín. :* Auh in axcan inic huel imacahxoz yehhuatl <o>tlahtlacolli in cualantli</o> namechihuiz quezquitlamantli in itech quiza: Y agora, por que seya evitáu'l pecáu de la roxura voi dicir tou cuanto provién d'él (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 184-185, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El complementu pronominal n'aposición ==== :* Notech timixcuitia → Tomes exemplu en mi → Tómesme como exemplu. :* Itech timixcuita → Tomes exemplu nél → Tomar como exemplu. L'aposición ye al pronome, non a la preposición. :* «Ma notech ximixcuitican»: «Tomái exemplu en mi» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... itettzinco in toteucyo Jesu Christo, timixcuitiz»: «... vas tomar exemplu nél, n'El nuesu Señor Xesucristu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Los pronomes preposicionales van complementáu al verbu y la so aposición puede anteceder al sintagma verbal, retardase al mesmu o dir na metá. :* Iixpan ninopechteca in notah → Humildo ante él, (que ye) el mio padre. :* In notah iixpan ninopechteca → Humildo ante él, (que ye) el mio padre. :* Iixpan in notah ninopechteca → Humildo ante él, (que ye) el mio padre. ===== En náhuatl nun esisten preposiciones nin posposiciones en determinaos xiros ===== El pronome interrogativu ''¿in aquin?'' significa ''¿a quién?'', ''¿de quién?'', ''¿para quién?'', ''¿ante quién?'', ''¿por quién?'' o ''¿con quién?'' porque ye un pronome que ta n'aposición al verbu. :* ¿In aquin itech pohui in amoxtli? In nehhuatl notech pohui. → ¿A quién-y pertenez el llibru? A mi pertenezme. :* ¿In aquin ica tihuetzca? In tehuatl moca nihuetzca. → ¿De quién te ris? De ti río. :* ¿In aquin ixpan nopan titlahtoa? In yehhuatl ixpan mopan nitlahtoa. → ¿Ante quién intercedes por mi? Ante él por ti intercedo. Como'l pronome interrogativu ta n'aposición, faise precisu espresar el verbu si queremos esclariar qué pronome interrogativu ye l'implícitu. El que sigue ye un exemplu de doble aposición, que demuestra que la preposición pertenez al verbu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz in cualli iyolloh»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu, el pronome indefiníu ''yehhuatl'' tien dos aposiciones (que nun lleven ''in''). :* Yehhuatl ipampa nemi in tlalticpac → Aquel que vive na tierra... :* Yehhuatl tlahueliloc → Aquel que ye perversu. Y el verbu ''ipampa nemi'' tien dos aposiciones. :* Ipampa nemi inic monemilizcuepaz → O bien vive pa enmendarse. :* Ipampa nemi inic ehecoloz in cualli iyolloh → O bien vivi por que'l bonu exercite'l so corazón. Lliteralmente: :* Ye pa ello que vive un maldadosu na tierra, bien para enmendarse, bien por que'l bonu exercítese. ===== Cuando quier espresase una preposición suplir por aciu xiros ===== :* Ipan quihtoa in Pedro → Dicir de Pedro. :* Ipan quihtoa in: → (Dicir) de: :* Ipan mihtoa in quenin quimpehpenayah tetlatzontequilianimeh → De cómo escoyíen xueces (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 36, p. 286, anverso). :* Ipan mihtoa in: → (Dizse) de: :* Itech pohui in Juan → De Juan (pertenez-y a Juan). :* Itech pohui in: → De: :* Ipan yauh in: → (Afectar) a: :* «Y agora, por que nun s'allargar el sermón, nun se van dicir toos y cada unu de los aspeutos qu'afecten a los fíos de la soberbia»: «Auh in axcan, inic ahmo huehcahuaz in tlahtolli, ahmo mihtoz in quexquich in icehcentlamantli ipan yauh in ipilhuan in nepoaliztli» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Al tratar de les preposiciones espliquen estos xiros. ==== L'atributu, en xiru relativu ==== Si'l verbu nun ye atributivu, nun se pon el pronome relativu ''in'' ente'l suxetu y el verbu y el suxetu antecede al verbu. :* Nehuatl nichoca → Soi yo quien llora → Yo lloro. Nun asocede lo mesmo col atributu del verbu ''ser'', porque nun ta espresáu en xiru d'aposición sinón en xiru relativu col suxetu pospuestu. :* Nehuatl in yehhuatl → Soi yo quien ye él → Yo soi él. Realmente lo qu'asocede ye que lo que pal castellán ye'l suxetu, pal náhuatl ye l'atributu y viceversa. D'ende qu'equí s'use'l xiru relativu pa marcar l'atributu (que ye'l suxetu pa los nahuas). Los complementos del atributu nun lleven la partícula ''in''. :* Nehhuatl in yehhuatl Pedro → Yo soi Pedro. Na segunda oración el pronome ''yehhuatl''<ref>Nel so casu, ''nehhuatl'', ''tehhuatl''...</ref> puede espresase o omitise. :* Nehhuatl in yehhuatl conetl → Yo soi'l neñu. :* Nehhuatl in yehhuatl ce conetl → Yo soi un neñu. :* Nehhuatl niteopixqui → Soi un sacerdote. Los complementos del suxetu sí lleven la partícula ''in'' :* Nehhuatl <o>in</o> nipilli cuica → Yo, un neñu, cantar. ==== El xiru propiu de los verbos semiatributivos ==== Los verbos semiatributivos son aquellos verbos qu'en castellán s'asemeyen a los verbos atributivos (ser, tar, paecer), que son los que lleven un atributu. :: Quedase ablucáu. :: Sentise bien. :: Volvese llocu. :: Resultar interesante. :: Ponese coloriáu. :: Atópase amoriáu. :: Aportar a estresante. En náhuatl los verbos semiatributivos introducen l'atributu por aciu un xiru propiu que nun ye xiru d'aposición, porque falta'l relativu ''in''. :* Ninotocayotia niJose → Llámome José. :* Ninocuepa nixolopihtli → Vuelvo llocu. :* Oninocuep nicoatl → Convertíme en culiebra. :* El mio totonqui in xocolatl→ El chocolate bébese caliente. Namái'l verbu lleva les marques temporales. :* Ninocuepaz nixolopihtli → Volveré llocu. L'atributu puede preceder al verbu. :* Nixolopihtli ninocuepaz → Volveré llocu. == Los determinantes definíu ya indefiníu == El [[artículu determináu]] o definíu, qu'en castellán adopta una forma variable en función del xéneru y del númberu del términu al que complementa (el, la, los, les), na llingua náhuatl o mexicana nun atopa un equivalente. Nel náhuatl modernu suelse usar la partícula ''in'' como determinante definíu (Él, la, los, les) y l'axetivu numberal ''ce'' como determinante indefiníu (un, una, unu), más o menos como en castellán. Vamos Ver en curtiu qu'ello nun ye del tou correutu nel clásicu. === Giros de determinación cuando se trata del suxetu d'una oración === A) Cuando'l sustantivu ta en xiru d'aposición al pronome suxetu y la partícula ''in'' ye un pronome relativu. :* «... <o>yehhuatl in tetlaxima</o> quipanahuia inic tlahtlacoa <o>yehhuatl in huel temictia</o>»: «El que comete adulteriu fai un pecáu mayor que'l que mata a daquién» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu'''||'''Conxunción comparativa'''||'''Suxetu'''||'''Verbu''' |- ||''Yehhuatl in tetlaxima''||''quipanahuia inic tlahtlacoa''||'' ''||''yehhuatl in huel temictia''||''(inic tlahtlacoa)'' |- ||''L'adúlteru''||''peca más''||''que''||''l'asesín''||''(peca)'' |} :* «<o>Yehhuatzin in ipiltzin Dios</o> oquimocuilih topampa in inacayotzin in iyoliatzin inic oquichtli omochiuh»: «Él, el fíu amáu de Dios, por nós tomó un cuerpu y alma, y fíxose varón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu'''||'''Complementu'''||'''Aposición al complementu oxeto''' |- ||''Yehhuatzin in ipiltzin Dios''||''oquimocuilh''||''topampa''||''in inacayotzin in iyoliatzin'' |- ||''El fíu de Dios''||''tomó''||''por nós''||''un cuerpu y una alma'' |} El pronome yehhuatl puede dir omitíu. :* «Yehica <o>(yehhuatl) in nenamictiliztli</o> inezca <o>yehhuatzin in nenacayotiliztli</o> in ic omonacayotihtzinoh in Toteucyo Jesu Christo» : «El santu matrimoniu representa la santa encarnación d'El nuesu Señor Xesucristu fíu de Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Atributu'''||'''Pronome relativu presea'''||'''Subordinada''' |- ||''... (yehhuatzin) in nenamictiliztli''||''inezca yehhuatzin in nenacayotiliztli||''in ic''||''omonacayotihtzinoh In Toteucyo Jesu Christo'' |- ||''El matrimoniu''||''(ye) el símbolu de la encarnación''||''conque''||''encarnóse El nuesu Señor Xesucristu'' |} :* Yehhuatl in conetl topeta → Él, que ye un neñu, llora → El neñu llora. B) En xiros en que'l suxetu va pospuestu al verbu. :* Topeta in conetl → El neñu llora. :* «Auh in axcan, inic ahmo huehcahuaz <o>in tlahtolli</o>, ahmo mihtoz in quexquich in icehcentlamantli ipan yauh in ipilhuan in nepoaliztli»: «Y agora, por que nun s'allargar <o>el sermón</o>, nun se van dicir toos y cada unu de los aspeutos qu'afecten a los fíos de la soberbia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) : «Yehhuatl tonatiuh yezquia <o>in metztli Teucciztecatl</o>, in tla yeh achto onhuetzini tlehco»: «Sería'l sol <o>la lluna Teucciztécatl</o> si al contrariu antes cayera al fogón» (Ángel María Garibay K., Llave del Náhuatl, p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989). Nel exemplu precedente, l'autor nun diz «''yehhuatl in tonatiuh''», pa marcar que se trata d'un atributu. Dacuando l'anteposición de la partícula ''in'' marca indetermín: :* «Iz catqui neixcuitilli: Ce tlacatl <o>in pochtecatl</o> cencah mocuiltonoaya...»: «He equí un exemplu: Un home, <o>un mercader</o>, que yera bien ricu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Giros d'indetermín cuando se trata del suxetu d'una oración === El sustantivu puede dir precedíu del determinante ''ce''. :* «Que cuando <o>un home</o> tien bona fama y reconocencia bien destacada, respétase como vive, ye allabáu y emponderáu, apuerta a vanidosu y vive pa la fama y l'honor»: «Ca in ihcuac <o>ce tlacatl</o> tenyohuah, mahuizohuah huel mahuiztic, inic nemi teixtilo, timalolo, chimahualo, huel timaltic ipan nemi itenyotl, mahuizotl» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 184-185, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Y cuando <o>un cristianu</o> nun reconoz a Dios»: «Ihuan in ihcuac <o>ce christiano</o> ahmo quimocuitia in dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Tamién por (boca de) Dios (los homes) fueron informaos, se -yos dio a conocer que <o>un home varón</o> vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar»: «Yequeneh itechpatzinco Dios, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca <o>ce tlacatl oquichtli</o> tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) Tamién puede asoceder que falte'l determinante ''ce''. :* «Cuix <o>tlacatl</o> in quicua in tlein momati ic quen mochihuaz niman apizotl»: «Acasu <o>un home</o> que come cuanto puede nun lo carecer depués la glotonería?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Iz catqui <o>neixcuitilli</o>: Ce tlacatl in pochtecatl cencah mocuiltonoaya...»: «He equí un exemplu: Un home, un mercader, que yera bien ricu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cuix tlacatl?»: «¿qué ye, que ye un home? (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Giros de determinación ya indetermín cuando se trata del atributu d'una oración === 1) EL XIRU DE DETERMINACIÓN. Ente l'atributu ''yehuatl'' y el so complementu ''tonatiuh'' nun se pon la partícula ''in''. :* In meztli Teucciztecatl yehhuatl tonatiuh yezquia<ref>Ángel María Garibay K., Llave del Náhuatl, p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989</ref> → La lluna, Teucciztécatl, sería'l sol. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Pronome complementáu ''' ||'''Complementu en xiru d'aposición'''||'''verbu''' |- ||''Pronome complementáu''||''sustantivu''||''verbu'' |- ||''yehhuatl''||''tonatiuh''||''yezquia'' |- ||''Él,''||''un sol,''||''sería'' |- ||''El''||'' sol''||''sería'' |- |} La omisión de la partícula ''in''(que tachemos porque nun apaez) sirve pa nun confundise cuando'l verbu ''ser'' foi tematizado. Esta omisión realizar autores de gran prestíu, como Andrés de Olmos o José María Garibay Quintana. 2) XIRU D'INDETERMÍN. :* «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar <o>ye un bandíu</o>»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Pronome complementáu en xiru d'énfasis ''' ||'''Complementu en xiru d'aposición''' |- ||''Pronome complementáu en xiru d'énfasis''||''alverbiu / sustantivu'' |- ||''yehhuatl''||''huel ichtecquini'' |- ||''Ye Él,''||''un lladrón'' |- ||''Ye''||''un lladrón'' |- |} Puede apaecer el pronome ''ce''. ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Pronome complementáu en xiru d'énfasis ''' ||'''Complementu en xiru d'aposición''' |- ||''Pronome complementáu en xiru d'énfasis''||''pronome / sustantivu'' |- ||''yehhuatl''||''ce ichtecquini'' |- ||''Ye Él,''||''un lladrón'' |- ||''Ye''||''un lladrón'' |- |} Cuando'l pronome ''ce'' omítese, antepónse l'alverbiu ''huel'' (non ''ca'') que significa ''precisamente'' o ''xustamente''. Y faise esto pa poder estremalo del xiru qu'introduz l'atributu definíu. === Analís gramatical del xiru === :* Delles gramátiques dicen que nel sustantivu ''pilli'' el sufixu ''-li'' ye'l determinante. Eso nun ye correutu. :* Tampoco podemos afirmar que ''in'' sía'l determinante definíu. Ye un pronome relativu qu'introduz ciertos xiros d'aposición. ::::Nehhuatl in nimotah nechzomaz → Yo que soi'l to padre, voi enoxame → Yo, el to padre, voi enoxame. :* ''Ce'' ye un pronome con un complementu n'aposición. Y lo mesmo dicimos de ''yehhuatl'', ye un pronome que puede tar en xiru d'énfasis y recibe complementos n'aposición. === Ausencia de determinante === ==== Los pronomes personales absolutos ==== Los pronomes personales absolutos —''nehhuatl, tehhuatl, yehhuatl, tehhuantin, amehhuantin'' y ''yehhuantin''— en función de suxetu nun van precedíos de la partícula ''in''. :* Nehhuatl nicuica → Yo canto. :* Nehhuatl nimitztlazohtla → Yo te amo. Pero cuando funcionen como complementu indireutu, tienen de llevar la partícula ''in'' antepuesta. :* In nehhuatl ninechtlazohtla → Ámesme a mi. :* In tehhuantin in timexihcah titechtlazohtla → Ámesnos a nós, los mexicanos. ==== Los nomes propios ==== Los nomes propios de persona —Moteuczoma, Cuitlahuac, Cacamatzin— o non —Tonatiuh, Teucciztecatl, Nanahuatzin— nun lleven la partícula ''in'', salvu cuando tán n'aposición a un pronome. :* Cuitlahuac ahmo quimati → Cuitlahuac nun lo sabe. :* Moteuczoma ahmo oquimmictih → Moctezuma nun los mató. :* Yehhuatl in Cuitlahhuac oquimmictih → Él, Cuitlahuac, matar. :* In yehhuatl in Moteuczoma ica tetl oquimictihqueh → A Moctezuma matar con una piedra. ==== Los nomes comunes determinaos ==== Los nomes comunes —''pilli'' (un neñu), ''tetl'' (una piedra) cuando son determinaos tienen de llevar la partícula ''in'' antepuesta. :* In pilli → El neñu. :* In tetl → La piedra. Como los nomes comunes determinaos pueden ser suxetu y complemento oxetu del verbu, pueden llevar antepuestos los pronomes absolutos. :* Yehhuatl in pilli oquimmicti in yehhuantin → El neñu matar a ellos. :* In yehhuantin in pihpiltin oquimmictih in Cacamatzin → A los neños matar Cacamatzin. === Determinantes enfáticos === Vimos qu'hai dos formes pa formar los determinantes, col pronome y ensin él. Nel segundu casu, el complementu n'aposición complementa al prefixu verbal. Nel primer casu, el xiru recurre a un pronome personal (nehhuatl, tehhuatl, yehhuatl, tehhuantin, amehhuantin o yehhuantin). Nesti casu, los determinantes enfatizan que función gramatical cumple'l complementu verbal. Ponemos un exemplu col verbu ''tepactia, nin-'' que col suxetu conxúgase asina: :* Nitepactia → Yo gusto (a la xente). :* Titepactia → Tu gustes. :* Tepactia → Él gusta. :* In cihuah tepactiah → Les muyeres gusten. 1) Cuando'l complementu nominal del verbu funciona como complementu indireutu n'aposición, el pronome va precedíu del relativu ''in''. Eso déxanos saber darréu que'l complementu ye indireutu. :* Nimitzitta in tehhuatl (te veo a ti). :* <o>In tehhuantin</o> in timexihcah cencah techpactiah in cihuah → A nós, a los mexicanos, gústennos enforma les muyeres → A los mexicanos gústennos enforma les muyeres. :* <o>In yehhuatl in mexihcatl</o> cencah quipactia in cihua → A él, al mexicanu, gústa-y enforma la muyer. Nel postreru supuestu, suprimir el pronome sería cayer na ambigüedá. 2) Cuando'l complementu nominal del verbu ye suxetu, el pronome nun va precedíu del relativu ''in''. Eso déxanos saber darréu que'l complementu nun ye indireutu. :* In timexihcah cencah techpactiah <o>yehhuantin in cihuah</o> → A nós los mexicanos gústennos enforma elles, les muyeres → A los mexicanos gústennos enforma les muyeres. :* In mexihcah cencah quipactiah yehhuantin in cihuah → A los mexicanos gústen-yos enforma elles, les muyeres → A los mexicanos gústen-yos enforma elles les muyeres. Nel postreru supuestu, suprimir el pronome sería cayer na ambigüedá. Los determinantes enfáticos dan gran flexibilidá al náhuatl, que puede mover de posición el suxetu y los complementos ensin cayer na ambigüedá. 3) El xiru d'énfasis ye opcional. Pero si nun s'utiliza, el suxetu tien de preceder a los oxetos. :* «In iuh quintelchihua in tetah in ipilhuan in ahmo quitlacamatih , in zan ic quintohtocac, zan non ic quinhualtohtocac, quinhuallaz dios in ilhuicac in itlachihualhuan, in ahmo cualtin angelomeh in diblomeh»: «Según desprecia'l padre a los sos fíos que nun-y obedecen, que namái por ello correr, tamién solo por ello corrió, refundió Dios nel cielu a les sos criatures, a los ánxeles malos, a los diaños» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). == Pronomes == Los pronomes introdúcense como suxetu por aciu el xiru d'énfasis. :* Nehhuatl nichoca → Soi yo quien llora → Yo lloro. Munchos pronomes pueden tener antepuestos los pronomes personales. === Pronomes personales === :* Nehhuatl → Yo. :* Tehhuatl → Tu. :* Yehhuatl → Él, ella, ello. :* Tehhuantin → Nós, nós. :* Amehhuantin → Vós, vós. :* Yehhuantin → Ellos, elles. ==== Formes embrivida y media ==== La forma embrivida dase namái nel singular. :* Neh, nehhua → Yo. :* Teh, tehhua → Tu. :* Yeh, yehhua → Él, ella, ello. :* Tehhuan → Nós, nós. :* Amehhuan → Vós, vós. :* Yehhuan → Ellos, elles. ==== Forma reverencial ==== Sirven pa honrar, reverenciar, p'amosar reverencia, respetu. Formar colos sufixos reverenciales ''-tzin'' y ''tzihtzin'' a la forma media, polo que nun lleven sufixu absolutu ''-tl'' o ''-tin''. La primer persona del singular escarez de reverencial. :* Tehhuatzin → Usté. :* Yehhuatzin → Él, ella → L'honorable, la honorable. :* Tehhuantzihtzin → Nós → Yo y ustedes. :* Amehhuantzihtzin → Ustedes. :* Yehhuantzihtzin. → Ellos, elles → Los honorables, les honorables. Almiten l'aposición. :* Yehhuatzin in huehhuehtzin ahmo moyetzticah → L'honorable vieyu nun ta. === Pronomes enfáticos === :: Nonohmah → Yo mesmu. :: Monohmah → Tu mesmu. :: Inohmah → Él mesmu. :: Tonohmah → Nós mesmos. :: Amonohmah → Vós mesmos. :: Innohmah → Ellos mesmos. Funcionen igual que'l pronome suxetu, por aciu el xiru d'énfasis. Los tiempos coordínense como nésti. 1) El presente oldear al futuru cuando lu antecede. :* Nonohma nicchihuaz → Voi Ser yo mesmu quien lo faiga → Yo mesmu voi facer. 2) El presente oldear al pasáu cuando lu antecede. :* Nonohma onicchiuh → Fui yo mesmu quien lo fixo → Yo mesmu facer. Col mesmu sentíu que ''nohmah'' atopamos ''nehhuian'' y ''ixcoyan''. :* Nonehhuian → Yo mesmu. :* Nixcoyan → Yo mesmu. El pronome personal absolutu puede dir delantre. :* Nehhuatl nonohmah onicchiuh → Yo, por mi mesmu, facer. ==== Puede funcionar como determinante ==== :* Inohma ima oquichiuh → Foi la so propia mano quien lo fixo → La so propia mano facer. === Énfasis de los pronomes === Trátase d'un xiru propiu de l'aposición. Los pronomes oxeto pue tar en composición col verbu. :* Nechpactia in octli. :* Mitzpactia in octli. Nesti casu podemos enfatizar el pronome anteponiendo'l sintagma pronominal n'aposición como sigue. :* In nehhuatl nechpactia in octli → A mi gústame'l pulque. :* In tehhuatl mitzpactia in octli → A ti te gusta'l pulque. Puede asoceder que'l pronome adopte otres formes. :* Notech pohui in amoxtli → Pertenezme'l llibru. :* Motech pohui in amoxtli → Te pertenez el llibru. Nesti casu enfatizamos el pronome anteponiendo'l sintagma pronominal como sigue. :* In nehhuatl notech pohui in amoxtli → A mi pertenezme'l llibru. :* In tehhuatl motech pohui in amoxtli → A ti te pertenez el llibru. Puede asoceder que'l pronome adopte otres formes. :* Noca tihuetzca → Te ris de <o>mi</o>. :* Moca nihuetzca → Río de <o>ti</o>. Nesti últimu casu nun suel haber un pronome n'aposición en xiru d'énfasis, sacantes el pronome tenga complementos. :* In tehuantin in timexihca toca tihuetzca → Te ris de nós, los mexicanos . :* In nehhuatl in mocneuh noca tihuetzca → Te ris de mi, el to fíu. Pero puede habelo. :* In amehhuantin amoca nihuetzca → De vós, río de vós. ==== Cuando se trata del suxetu ==== El pronome personal suxetu nun va precedíu de la partícula ''in''. :* Nehhuatl in nipedro niquihtoa → Yo, Pedro, dicir. ==== Cuando se trata del oxetu direutu humanu o de complementu indireutu ==== Al pronome personal en función de complementu indireutu antepónse-y el pronome relativu ''in''. Tamién si ye un oxetu direutu humanu. :* In nehhuatl in nipedro nechtzopelicamati → Complazme a mi, a Pedro. ==== Cuando ye un complementu direutu non humanu ==== L'oxetu direutu non humanu tamién puede enfatizarse. Nun s'antepón al pronome personal el relativu ''in''. :* Niccua yehhuatl in tlaxcalli → La como, ella, la tortiella → Como la tortiella. ==== Con complementos n'aposición ==== :* In tehhuantin in timexihcah techpactia in octli → A nós, los mexicanos, gústanos el pulque. === Pronomes verbales === Son aquellos pronomes qu'entren en composición col raigañu verbal. Los pronomes definíos anteceden a los indefiníos como sigue. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''pronome suxetu''' ||'''pronome oxeto definíu'''||'''pronome reflexivu definíu'''||'''pronome reflexivu indefiníu'''||''' pronome indefiníu humanu'''||'''pronome indefiníu non humanu''' |- ||''nin-''||''nech-''||''non-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''mitz-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''qui-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''tech-''||''to-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''an-''||''amech-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''quin-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- |} ==== Los pronomes suxetu ==== Los pronomes suxetu son prefixos qu'anteceden al raigañu verbal. Por aciu el xiru d'énfasis introduz el suxetu nominal. :* Nichoca → Lloro. :* NiJuan nichoca → Yo, Juan, lloro :* Tichoca → Llores. :* TiJuantzin tichoca → Tu, Juan, llores. :* Topeta → Llora. :* Juantzin topeta → Juan llora. :* Tichocah → Lloramos. :* Tehhuantin in toquichtin ahmo tichocah → Los homes nun lloramos. :* Anchocah → Lloráis. :* Chocah → Lloren. ==== Los pronomes d'oxetu definíos ==== Los pronomes d'oxetu definíos entrepolar ente'l suxetu y el raigañu verbal. Por aciu el xiru d'aposición introduz el xiru nominal, que va precedíu del relativu ''in''. :* Tinechitta → Vesme. :* In nehhuatl tinechitta → Vesme a mi. :* In nehhuatl in niJuan tinechitta → Vesme a mi, a Juan. :* Nimitzitta → Te veo. :* Nechitta → Veme. :* Mitzitta → Te ve. ==== Los pronomes reflexivos definíos ==== Los pronomes reflexivos definíos entrepólense tamién ente'l suxetu y el raigañu verbal. :* Ninopepetla → Péñome. :* Timopepetla → Te peñes. :* Titopepetlah → Peñámonos. ==== El pronome indefiníu ''ne-'' ==== El pronome indefiníu ''ne'' surde cuando'l suxetu ye indefiníu. O cuando l'axente ye compelido a faer una aición reflexiva, y nesi casu, escepcionalmente sigue al pronome ''te''. :* Nepepetlalo → La xente péñase. :* Nitenepepetlaltia → Faigo que la xente se peñe. :* Niquinnetlazohtlaltia → faigo qu'ellos se reconcilien. ==== Los pronomes d'oxetu indefiníos ''te-'' y ''tla-'' ==== Los pronomes d'oxetu indefiníos ''te-'' (pa ''humanos'') y ''tla-'' (para non humanos) siguen al suxetu y nel so casu al pronome reflexivu. :* Niteitta → Veo a daquién, veo xente. :* Notlatta → Veo daqué (animales, vexetales, oxetos y conceutos). Pueden allegar los pronomes definíos d'oxetu colos reflexivos. :* Nimitznocuitlahuia → Te curio (ocupo de ti). :* Ninotecuitlahuia → Curio a daquién (ocupo de la xente). ==== Perda de la vocal ''i'' del raigañu verbal ==== Al recibir los pronomes verbales, el raigañu verbal pierde en dellos casos la vocal ''i'' inicial. 1) Si'l verbu empieza pola vocal ''i'' siguida de ''h'' y d'otra consonante, la vocal inicial se elide ante ''tla-'' y ''ne-''. :* Ihtoa, nitla- (falar) → Nitlahtoa (falo). :* Ihtotia, nino- (baillar) → Mihtotia (bailla) → Nehtotilo (báillase). 2) Si'l verbu empieza pola vocal ''i'' siguida de dos consonantes, ensin que la primera seya ''h'', la vocal inicial se elide ante ''tla'' y ''mo''. :* Itta, nite- (ver a daquién) → Motta (vese). :* Itta, nitla- (ver daqué) → Nitlatta (veo daqué). ==== Mutaciones del pronome definíu de tercer persona ''-c-'', ''qu-'', ''qui-'' ==== El pronome definíu de tercer persona ''qui'' (lo) sufre mutaciones. 1) El prefixu vuélvese ''c-'', si sigue a vocal o si antecede a vocal. :* Altia, nite- (bañar a daquién) → Caltiah (bañar). :* Tlazohtla, nite- (amar a daquién) → Nictlazohtla (amar). :* Tictlazohtla → Amar. Si nun ye'l casu, recupera la so forma habitual. :* Quitlazohtla → Amar. 2) El prefixu vuélvese ''qu-'' si va siguíu de les vocales ''y'' o ''i''. :* Itta nite- (ver a daquién) → Quitta (ver). :* Elehuia, nite- (deseyar a daquién) → Quelehuiaya → Deseyar. ==== Mutaciones de los pronomes suxetu ''nin-'' y ''ti-'' ==== Los pronomes suxetu qu'acaben en vocal ''i'' perder cuando se xunen a raigaños verbales qu'empiecen por vocal. :* Ihtlacahui , n(i)- (embarazase, fecundar). :* Teixpampa ehua, n(i)- (evitar a daquién). :* Tehuic ihtolo, n(i)- (ser ufiertáu, ser prometíu). :* «Auh ic ihuic tihtolo, tinetoltilo in tonatiuh in tlatecuhtli, ic ticmomaca»: «Y por ello (al cortar l'embelicu del neñu y soterralo nel campu de batalla) yes prometíu y ufiertáu al sol y a la tierra, por ello te comprometes a ello (tomar)» (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VI, f. 147, p. 151, anverso). === Pronomes atributivos === :* Notech pohui in amoxtli → Pertenezme'l llibru. :* Motech pohui in amoxtli → Te pertenez el llibru. :* Itech pohui in amoxtli → Pertenez-y el llibru. :* Totech pohui in amoxtli → Perteneznos el llibru. :* Amotech pohui in amoxtli → Pertenezvos el llibru. :* Intech pohui in amoxtli → Pertenez-y el llibru. ==== Énfasis de los pronomes atributivos ==== Consíguese complementándo dichos pronomes con un pronome en xiru d'aposición. Nun suponen un nuevu oxetu verbal. :* In nehuatl notech pohui in amoxtli → A mi pertenezme'l llibru. :* In tehhuatl motech pohui in amoxtli → A ti te pertenez el llibru. :* ¿In aquin itech pohui in amoxtli? In nehhuatl → ¿A quién-y pertenez el llibru? A mi. ==== Los pronomes atributivos con complementu nominal n'aposición ==== :* Itech pohui in Toteucyo → Pertenez-y a El nuesu Señor. :* In amoxtli itech pohui in Toteucyo → El llibru pertenez-y a El nuesu Señor. ==== Con un verbu transitivu ==== Con verbos transitivos el pronome non siempres puede ser traducíu por ''me'', ''te'', ''-y''... y dacuando faise necesariu recurrir a un complementu preposicional. Son verbos que recuerden a los verbos de doble oxeto, como ''maca, nitetla-''. :* Motech niquihtoa → Te dedícolo. :* Itech niquihtoa in notlazohcihuauhtzin → Dedicar a la mio amada esposa. :* Motech niquitta → Te apriéndolo → Aprender de ti. :* Ma notech xiquitta → Apriéndimelo → Apriéndilo de mi. === Pronome aplicativo === Introduz un beneficiariu o un perxudicáu. :* Nopan omochiuh ce nenencahualiztli → Asocedióme una desgracia. :* Mopan omochiuh ce nenencahualiztli → Te asocedió una desgracia. :* Ipan omochiuh ce nenencahualiztli → Asocedió-y una desgracia. :* Ahtle ipan niquitta → Nun veo nada (complemento oxetu) nél (complementu preposicional) → Despreciar. :* Ahtle ipan nimitzitta → Te desprecio. Al traducir al castellán puede ser necesariu utilizar el pronome preposicional como si fuera un complementu del verbu y nun parte del verbu. :* «Totahtziné Diosé, ma atopen hualahci motlahtocayottzin»: «Oh Dios, Padre Nuesu, que venga a nós el to reinu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Lliteralmente: «que nos algamar el to reinu». :* «Huel ixquich in itlachihualtzin ipan ihcac in dios»: «Dios gobierna sobre toles sos criatures» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Lliteralmente gobiérnalos a toles sos criatures». :* In ichpochtli Maria nopan tlahtoa ixpan in Toteucyo → La virxe María intercede por mi ante El nuesu Señor. Lliteralmente deféndeme». ==== Énfasis ==== :* In nehhuatl nopan omochiuh ce nenencahualiztli → A mi asocedióme una desgracia. :* ¿In aquin ipan omochiuh ce nenencahualiztli? In nehuatl → ¿A quién-y asocedió una desgracia? A mi. ==== Con complementu nominal ==== :* In yehhuatl in Mocteuczoma ipan omochiuh ce nenencahualiztli → A él, a Moctezuma asocedió-y una desgracia. :* In Mocteuczoma ipan omochiuh ce nenencahualiztli → A Moctezuma asocedió-y una desgracia. ==== Con complementu n'aposición ==== :* In nehuatl in nimexihcatl nopan opmochiuh ce nenencahualiztli === El pronome preposicional «de mi» === En verbos como río de ti» atopamos el pronome ''ica'' que se conxuga asina. :* Noca tihuetzca → Te ris de mi :* Moca nihuetzca → Río de ti. :* Ica huetzca → Rir d'él. ==== Como determinante, con complementos nominales ==== :* In anmexihcah amoca nihuetzca → Río de vós los mexicanos. ==== Col pronome n'énfasis ==== :* In amehhuantin in anmexihcah amoca nihuetzca → Río de vós los mexicanos. === Otru pronome preposicional «de mi» === En ciertos verbos atopamos el pronome ''ipan'' qu'en castellán se traduz por aciu xiru preposicional. Sabemos qu'en náhuatl ye un pronome n'aposición al oxetu y que los sos complementos van tamién n'aposición. :* Nopan quihtoa → Dicir de mi. :* Ipan quihtoa → Dicir d'él. :* Ipan quihtoa in Pedro → Dicir de Pedro. :* Ipan quihtoa in Pedro in ca yehhuatl ahcualli → Diz de Pedro que ye malu. :* Ipan mihtoa in quenin quimpehpenayah Iueces (tetlatzontequilianimeh) → De cómo escoyíen xueces (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VII, f. 36, p. 286, anverso). ==== Como determinante ==== :* «Inic huel quizaz in tlahtolli ihuan inic huel cacoz in tlein ipan mihtoz in ahtetlacamatiliztli»: «Por que se sala bien el sermón y por que s'entienda lo que se va dicir de la desobediencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 16-17, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Otru pronome preposicional «de mi» === Atopamos el pronome ''itechpa'' qu'en castellán se traduz por aciu xiru preposicional. Los sos complementos van tamién n'aposición. Utilízase'l pronome de tercer persona anque se trate d'una aposición que contién nomes en plural. :* Inic ome capitulo (amoxxehxelolizlti) itechpa tlahtoa in tlahtohqueh in otlahtohcatqueh tlatilulco → El capítulu segundu trata de los señores que gobernaron Tlatelolco (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 5, p. 255, anverso). El verbu ihtoa, col prefixu oxeto ''tla-'' asemeyar al verbu ''tratar''. :* Itechpa tlahtoa in tlahtohqueh → Trata d'ello, de los señores. === El pronome ''tou(s)'' === La soberbia tou lo gobierna, tou lo favorez: lo negro, la suciedá, el viciu: In nepoaliztli ixquich quitoca, ixquich in quinahnamiqui: in tlictic, in catzahuac, in tlahuelilocayotl (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== Como determinante indefiníu ==== Como indefiníu, les aposciones que lu siguen nun lleven ''in''. :* «In ixquich ahmo cualli itech quiza in ahtetlacamatiliztli»: «Tou <o>lo</o> malu provién de la desobediencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in ihcuac oquizqueh, niman ilhuicac ohualhuetz in tetl, inic ocempoliuh in calli, ihuan chaneh, ihuan in ixquichtin ichan nemiah otlatlaqueh»: «Y cuando salieron, de secute del cielu cayó una piedra, de manera que sumió la casa, y el propietariu, y toos <o>lo</o>s moradores escachizáronse» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 197-198, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ipampa in ahahuilnemiliztli oapachiuh nohuian cemanahuatl inic ixquich tlacatl oatocoqueh, oatlanmicqueh»: «Por causa de la lluxuria diluvió perdayures del mundu por que toos <o>los</o> homes afogárense, morrieren (afogaos)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 110-111, UNAM, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === El xiru pronominal ''toos xuntos'' === Cuando queremos dicir «Toos xuntos», o a cencielles «toos», emplegamos ''cepan'', xuníu a los pronomes posesivos plurales. :: Tocepan → Toos nós xuntos. :: Amocepan → Toos vós xuntos. :: Incepan → Toos ellos xuntos. :* Tocepan oticchiuhqueh → Fuimos toos quien lo fiximos → Facer xuntos → Facer ente toos. Cuando la pluralidá nun pasa de dos, úsase «nehuan». ==== Como determinante ==== :* Incepan in cohconeh mihtotiayah → Yeren tolos neños al empar quien baillaben → Toos al empar, los neños baillaben. :* Incepan in mexihcah ticchihuaz → Vamos Ser tolos mexicanos xuntos quien lu faigamos. ==== Como alverbiu ==== Significa faer daqué ''de mancomún'' o ''en grupu''. :* Cepantlalia, mo- → Sentase en grupu (xuntos) === El pronome ''cada unu'' (''cehcen'') === :* Cehcen quicuic in tlein oquinec → Cada unu tomó lo que quixo. ==== Puede funcionar como determinante ==== :* Cehcen tlacatl → Cada home. === Pronomes posesivos === Formar col sustantivu ''axcaitl'' (patrimoniu, pertenencies) y los determinantes posesivos. :* Naxca → Mio. :* Maxca → To. :* Iaxca → So. :* Taxca → Nuesu. :* Amaxca → Vuesu. :* Imaxca → So. ==== Determinantes posesivos ==== Acompañen al nome. :* Notahtzin → El mio padre / Padre mio. :* Noyolloh → El mio corazón. :* Motahtzin → El to padre. :* Itahtzin → El so padre. :* Iyolloh → Si corazón. :* Totahtzin → El nuesu padre / Padre Nuesu. . :* Amotahtzin → El vuesu padre. :* Intahtzin → El so padre. :* Tetahtzin → Padre Ayenu. Esti tipu de construcciones, al igual que los pronomes absolutos ''nehhuatl'', ''tehhuatl''..., puede recibir les marques del vocativu pronominal. :* Notlazohteiccahuané → Queríos hermanos mios. :* Totahtziné, ma huallauh motlahtocayotzin → Padre Nuesu (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* Tehhuatlé → Tu. ==== L'axetivu va antepuestu o pospuestu n'aposición al nome ==== L'axetivu nun lleva la partícula in. Introducir por aciu el xiru d'aposición. :* In cihuatl namiqueh → La muyer casada → La muyer que ye casada. :* Iyolloh cualli → El so corazón bonu → El so bon corazón → El so corazón que ye bonu. Puede preceder o anteceder al sustantivu. :* In tlacatl cualli → L'home bonu. :* Cualli tlacatl → Bon home. Tien De tenese curiáu de nun anteponer el relativu ''in'' al axetivu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz <o>in cualli</o> <o>iyolloh</o>»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu precedente ''in cualli'' ye'l posesor. ==== El posesor va n'aposición al pronome posesivu ==== :* Ical in conetl → La so casa del neñu → La casa del neñu. A diferencia del axetivu que va n'aposición al nome. === Los pronomes indefiníos ''un'' y ''unos'' (''ce'' y ''cemeh'') === Esplicar al tratar de los determinantes definíu ya indefiníu. :* Ce → Un, unu. :* Cemeh → Unos. Como pronomes lleven el prefixu suxetu. :* Ticemeh otimohuicaqueh, ticequintin timonactihqueh → Unos fuimos (d'equí), otros quedamos. ==== Como determinantes, colos pronomes personales en plural ==== :* Ce tehhuantin → Unu de nós. :* Ce amehhuantin → Unu de vós (o unu d'ustedes). :* Ce yehhuantin → Unu d'ellos. Y en plural ponse ''cemeh''. :* Cemeh tehhuantin → Unos de nós (o d'ente nós, unos) :* Cemeh amehhuantin → Unos de vós. :* Cemeh yehhuantin → Unos d'ellos. Cuando nos referimos a un nome non pluralizable, puede ponese'l pronome singular. :* Ce yehhuatl in teoxocotl → Una d'elles, de les mazanes Una de les mazanes o unes de les mazanes. :* Ce yehhuatl in tlaxcalli → Una de les tortielles o unes de les tortielles. :* Cemeh cohconeh → Unos neños. :* Cemeh yehhuantin in cohconeh → Unos de los neños. :* Ce amoxtli → Un llibru o unos llibros. :* Ce yehhuatl in amoxtli → Unu de los llibros o unos de los llibros. ===== Un home, una muyer ===== Cuando'l falante quier dirixise a un grupu y al empar a una persona que pertenez a esi grupu específicu, por casu al grupu de les muyeres, puede dicir ''una de vós que sois muyeres'' o al grupu de los homes pudiendo dicir ''unu de nós los homes''. El pronome ''tehhuantin'' puede recibir un complementu n'aposición, que al ser indefiníu nun lleva ''in''. :* Ce tehhuantin toquichtin → Ce toquichtin → Unu de nostros que somos homes → Un home (dichu por un home a un grupu d'homes). :* Ce amehhuantin ancihuah → Ce ancihuah → Una de vós que sois muyeres → Una muyer (dichu por un home a un grupu de muyeres). Como vimos, cuando'l nome nun complementa al pronome sinón que lo sustitúi, suprimimos el pronome. Y cabo el xiru en plural. :* Cemeh ancihuah → Unes muyeres. :* Cemeh toquichtin → Unos homes. Esti xiru puede ser usáu tantu por homes como por muyeres. Pero afechu a cuando fala una muyer. ==== Col alverbiu ''oc'' (más) ==== L'alverbiu ''oc'' significa ''entá'' o ''más''. :* Ma xinechmaca occe → Dame unu más. === El pronome indefiníu ''otru'' (cequi) === Puede traducise como ''dalgún otru'' o a cencielles como ''otru''. Como diximos, en función de pronome lleva los prefixos suxetu. :* Ticemeh otimohuicaqueh, ticequintin timonactihqueh → Unos fuimos (d'equí), otros quedamos. En plural adopta la forma ''cequintin''. :* Cemeh yahuih, cequintin hualhuih → Unos van, otros vienen. ==== ''Cequi'' como determinante ==== :* Cequi conetl → Otru neñu. === El pronome ''más (coses, persones)'' === Cequi (otru) dir precedíu del alverbiu ''oc'' (entá). :* Oc cequi → Más. === El pronome ''daqué más'' === ''Tlein'' (daqué) siguíu de ''oc cequi'' significa ''daqué más''. :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, zan quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo </o>tlei oc cequi</o>»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, solo que quier oru o quiciabes <o>daqué más</o>...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === El pronome indefiníu neutru de cantidá ''más'' (''miec'') === :* «Teca mocayahuah, teca huetzcah, ic tequehqueloah, ahnoco in ihcuac cayotia in vieno inic miec mochihuaz»: «Burllar de la xente, rir de la xente, d'esta miente engañar, o inda cuando échen-y agua al vinu por qu'haya más (cantidá)...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 86-87, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Los pronomes indefiníos ''dalgún'' (''acah'') y ''daqué'' (''itlah'') === :* Acah → Daquién, dalgunu, dalguna. :* Acahmeh → Dalgunos, dalgunes. :* Itlah → Daqué. ==== Como determinantes ==== :* Acah conetl → Dalgún neñu. :* Itlah amoxtli → Dalgún llibru o dellos llibros. === Los pronomes indefiníos negativos ''naide'', ''nengún'' (''ayac'') y ''nada'', ''nengún'' (''ahtle'') === :* Ayac → Naide, nengunu, nenguna. :* Ahtle → Nada, nengunu, nenguna. :* «Ayac quitocaz ticitl, in teixcuepani, ahmo neltocoz in intlahtol in ixpohpoyomeh, in ahtlaneltocah, in ahtlachiah, in ahmozcaliah, auh in tlahtlacah in tlahueliloqueh, ahmo quitlacamatiznequi in Dios: «Naide va creer a un mestrón, nin al bruxu, naide va fiar de la pallabra de los ciegos, de los que nun creen, nun ven, nun tienen sentíu común y que son tou tipu d'homes perversos que nun quieren obedecer a Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 21-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Macihui in ahtlein quihtoa, zan motlahuelcuitihticah, moteopouhticah, moxicohticah»: «A pesar de que nada diz, ta enfurecido, disgustáu, resentíu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando ''ayac'' va siguíu d'un verbu que nun ta en tercer persona del singular sinón en plural, significa ''nengún (de nós)'', ''nengún (de vós)'', ''nengún (d'ellos)''. Como en castellán dicimos «nun fuimos nengunu (de nós)» col verbu en plural. :* «Cencah quimonequiltia inic huel titlaocolilozqueh in niman ayac ticuihcuilizqueh, niman ahticohcolehqueh...»: «Encarecidamente quier por que síamos perdonaos que dempués nengunu de nós robe, nengún seya griespu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Puede funcionar como complemento oxetu. :* Ahtle ipan itta, nite- → Despreciar a daquién. :* Ahtle ipan niquitta → Nun veo nada (complemento oxetu) nél (complementu preposicional) → Despreciar. :* Ahtle (pronome oxeto) → Poca cosa → Nada. :* «Intla ichpochtli nicanaz, ahtle ipan nechittaz... ahcic tetlaximaz. Intla nicanaz ilamatzin ahhuelnechpalehuiz»: «Si escueyo a la nueva, nada va ver en mi... y con seguridá va engañame con otru. Si escueyo a la vieya, ésta nun me va satisfaer...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== Como determinantes ==== Como determinantes, acompañen al nome. :* Ayac pilli → Nengún neñu. :* Ahtle amoxtli → Nengún llibru. :* Ahtle mayanaliztli → Nada de fame. ==== Como alverbiu ==== Cuando preciede a un axetivu o a un alverbiu. :* Ahtle cualcan → Nada tempranu. :* Ahtle teopouhqui → Nada afamiáu. === Los pronomes ''naide más'' y ''namás'' === :* Aoc(mo) tlein nicnequi → Yá nun quiero namás (d'equí p'arriba nun quiero namás). :* Aye(mo) tlein nicnequi → Inda nun quiero nada mas (dica agora nun quiero namás). :* Aoc(mo) ac huitz → Yá nun vien naide más. :* Aye(mo) ac huitz → Inda nun vien naide más. === Otros pronomes indefiníos === ===== El pronome indefiníu «aquel» ===== ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Predicáu''' |- ||''Él''||''glaya'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''(Ye) él (quien)''||''glaya'' |- ||''Yehuatl''|| tzahztzi |- |} Pero nel clásicu esisten el xiru «''yehhuatl tzahtzi''» con un sentíu distintu: :* «Aquel que glaye nun va dir» / «Quien glaye nun va dir» → «''Yehhuatl tzahtzi ahmo yaz''». :* «Quien te ama te va faer llorar» → «Yehhual mitztlazohtla mitzchotiz». ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''alverbiu'''||'''Verbu''' |- ||''Quien glaye''||''non''||''va dir'' |- ||''Yehuatl tzahtzi''||''ahmo''||''yaz'' |- |} : «<o>Quien s'enoxar</o>, el que se pon caprichosu, el que s'enoxa, odia a daquién al puntu de querer matalo»: «<o>''yehhuatl mozoma</o> monehnequi cuallani tecolia inic temiquiznequi...''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 172-173, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). : «<o>Aquel que se pavonea</o>, que quier ser él solo'l centru d'atención , pa ser almiráu, ser eponderáu, ser allabáu, que por ello fai risión a la xente, critica a la xente, facer# de menos, despreciar, escuerre la ruina de la xente...»: «''<o>Yehhuatl mocuehcuenohuia</o>, in zan ixcahhuiloznequi, inic ittaloz, ihtoloz, tenehualoz, in zan ic tepahpatzahua, tepihpitziloa, texitta, tetlaniitta, motepololtoca...''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). : «<o>Aquel que se engríe</o>, que s'empondera falsamente, empericótiase (fanfarronea), se endiosa (presumi), enfrénase, que diz, qu'afirma, lo que nun ta nél (lo que nun tien), o que nun hai (lo que nun esiste), que nun tien lo que dixo»: «''<o>Yehhuatl mopoa</o>, in zan nen motenehua, mocualihtoa, mopantlaza, motlanitztia, in conihtoa, in teilhuia, in tlein ahmo nelli itech cah, ahnozo ahmo oncah, ahquipiya in oquihtoh''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). : «Y agora (toca falar de) <o>aquel que lleva'l nome de mezquino, de avaro</o>, que s'ocupa demasiáu de los bienes terrestres: «'Auh in axcan <o>yehhuatl itoca tzohtzocatl teoyehuacatini</o>, in cencah quixcahui(y)a in tlalticpac tlatquitl''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ====== L'aposición al pronome indefiníu ''yehhuatl'' retardar al verbu ====== :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz in cualli iyolloh»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Con esti xiru incorpórense dos aposiciones. :* Yehhuatl tlahueliloc → Aquel que ye perversu. :* Yehhuatl ipan nemi in tlalticpac → Aquel que vive na tierra. Y el verbu ''ipan nemi'' tien dos aposiciones. :* Ipampa nemi inic monemilizcuepaz → O bien vive pa enmendarse. :* Ipampa nemi inic ehecoloz in cualli iyolloh → O bien vivi por que'l bonu exercite'l so corazón. Lliteralmente: :* Ye pa ello que vive un maldadosu na tierra, bien para enmendarse, bien por que'l bonu exercítese. ===== El pronome indefiníu «tou aquel» (''in'') ===== :* «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes sinón que xube por otru llugar ye un bandíu»: «In ahmo tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh zan oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). El pronome indefiníu ''in'' sirve pa formar oraciones relatives que s'asemeyen a contrucciones participiales. :* In tlanamaca (el que viende, tou aquel que viende) → Tlanamacac (vendedor). :* In cuica (el que canta, tou aquel que canta) → Cuicani (cantante). ==== El pronome indefiníu suxetu «quien» o «cualesquier» (''in aquin'') ==== :* «Cahmo huel inezca cristianu in aquin ahquimocuitia In Toteucyo Jesu Christo teixpan in ihcoac monequi»: «Que nun ye cristianu exemplar quien nun almite a El nuesu Señor Xesucristu cuando ye necesariu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cualesquier qu'incurriera en tou lo que se dixo... nun va entrar nel cielu.»: «In aquin ipan ohuetz in ixquich in omihtoh... ahhuel calaquiz in ilhuicatl.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 82-83, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* (Unu que / Quien) bañóse nun precisa llavase → In aquin omaltih ahmo itech monequi mopacaz. :* (Unu que / Quien) faiga eso nun puede vivir → In aquin quichihua inon ahhuel yoliz. En castellán escribir nuna sola pallabra «quienquiera» o «cualesquier» y va siguíu del relativu «que». En náhuatl usa'l pronome «in aquin» y nun va siguíu del relativu «in» porque lo contién. ==== El pronome ''quien quiera que sía'' (''in zazo aquin'') ==== El pronome qu'acabamos de describir puede dir acompañáu de la partícula «zazo». :* In zazo aquin → Quien quiera que seya que. ==== El pronome indefiníu «aquello» o «daqué» (''in tlein'' o ''tlein'') ==== Los complementos n'aposición en castellán pueden traducise con ''lo'' o ''lo que''. Les aposiciones nun lleven el pronome relativu ''in''. :*«Yehhuatl mihtolani, momahuizolani in quinequi ihtoloz, tenehualoz, in ihcuac <o>tlein cualli</o> conihtoa...»: «Aquel que quier ser emponderáu, allabáu, que quier que se-y empondere y allabe, cuando diz daqué que ye bonu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In tlein ahcualli, ahyectli, axixtli, cuitlatl, in quiyolotia in Diablu»: «Aquello que ye malu, lo perxudicial, lo inmoral, lo que gusta al Diañu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 70-71, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ahquitzopelicamati, in ahcontoloa, in ahquiyollohtia in chalchihuitl in teoxihuitl, in tlein tlazohtli...»: «Tou aquel que nun-y complaz, el que nun se somete a él, el que nun se rinde a él, que ye lo pervalible, lo que ye preciosu...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Como diximos enriba, ''Tlein'' siguíu de ''oc cequi'' significa ''daqué más''. :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, zan quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo </o>tlei oc cequi</o>»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, solo que quier oru o quiciabes <o>daqué más</o>...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ===== Como determinante (''cualesquier'') ===== El pronome ''in tlein'' (''cualesquier'') puede funcionar como determinante cuando acompaña a un sustantivu. :* «Intla huel ixquich xiquinamiqui, ahtle ipan ticmatiz in tlein tlahtlacolli, inic tipactinemi»: Si consideres bien tou (tendrás por nada / despreciarás) cualquier pecáu, viviendo contentu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 16-17, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome indefiníu ''tou'' (''mochi'') ==== Equival al pronome llatín ''omnis''. En plural ''mochin'', ''mochintin'' (''toos''). El sustantivu ''tlacempoaliztli'' alude al conxuntu, a la totalidá. :* «In tlacempoaliztli oc quipanahuia in xeliuhcayotl»: «El tou ye mayor que la parte». ===== Como determinante (''mochi tlacatl'') ===== :* «Naxca, maxca, in tlein mochi tlacatl iaxca»: «Ye mio, lo tuyo y cualquier cosa que perteneza a los demás» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 66-67, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome indefiníu ''poco'' (''tlei achitzin'') ==== :* «Cencah imacahxoz in ichtequiliztli, mahcihui in ichtaca mochihuaz, mahcihui in tlei achitzin cuihuaz»: «En gran manera va evitase'l robu, anque se faiga d'una manera inapreciable, anque se tome poca cosa» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Ma xinechmaca tlein achitzin → Dame poca cosa → Ponme pocu. ===== Como determinante ===== :* Ma xinechmaca tlein achitzin iztatl → Ponme poco sal. === Pronomes d'esclusión === El pronome ''cel'' significa ''solo'' (faer daqué en soledá). :* Icel Mexihco omohuicac → Salió solo de Méxicu. Combinar colos determinantes posesivos. :* Nocel → Yo solu. :* Mocel → Tu solo. :* Icel → Él solo. :* Tocel → Nós solos. :* Amocel → Vós solos. :* Incel → Ellos solos. Pueden dir precedíos del pronome absolutu con valor de determinante. :* Nehhuatl nocel oyah → Fui solu. ==== Como determinante ==== Puede dir combináu con un sustantivu. :* In icel Dios → El Dios únicu. Oponer a ''iyoh'', pronome que significa ''solamente''. :* Nehhuatl niyoh oniquihtoh itlah → Namái yo dicir daqué → Namái yo dixi daqué. Precedíu de ''zan'' o ''izan'', ensin perder la so condición de determinante ''icel'' significa ''menos'', ''salvu'', ''sacante'', ''solamente'', ''namái''. :* Ayac cualli zan iceltzin in Dios → Naide ye bonu salvu Dios (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Connequiz amoyolloh izan iceltzin Dios ic huel ihtoloz, tenehualoz: El vuesu corazón va querer que namái l'únicu Dios seya debidamente allabáu, emponderáu: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 184-185, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Otros pronomes de cantidá === ==== Munchos (miyac, miyaquintin) ==== Nos testos clásicos atópase escritu ''miec'' (singular); ''miequin'', ''miequintin'' o ''miectin'' (plural). :* Miquintin oyahqueh → Munchos fueron. Puede funcionar como nome. :* In miequintin → L'ensame. ===== Como determinante ===== :* Miec amoxtli → Munchos llibros. :* Miequintin temahctianimeh → Munchu profesores. :* «Herodes ic cencah omoyolcohcoh, oqui(m)mictih miequintin conetohtontin»: «Herodes por ello enraxonóse enforma y fixo morrer a munchos neños» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 238-240, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome indefiníu ''dellos'' (''ixachintin'') ==== Cuando'l nome ye pluralizable (humanos, animales). :* Ixachintin → Dellos → Una pluralidá de persones Múltiples persones → Abondoses persones. Cuando'l nome nun ye pluralizable (vexetales, coses, conceutos). :* Ixachi → Dellos → Múltiples coses. :* «Auh ixachi in icacmecayouh huihhuilaxtic»: «Y dellos coles correes bien anches» (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VI, f. 103, p. 107, aviesu). :* Onicpouh ixachi → Lleí dellos. ===== Como determinante ===== :* Ixachintin yehhuantin → Dellos d'ellos. :* Ixachin(tin) tlamachtiltin → Dellos alumnos. ===== Como alverbiu ===== :* Ixachi → Una bona cantidá → Abondosamente. ==== Pocu (zan quexquich) ==== En plural ye ''zan quexquichtin''. :* Nitlahtoa zan quexquich → Falo pocu. :* Ohuallahqueh zan quexquichtin → Vinieron pocos. ===== Como determinante ===== :* Zan quexquichtin tlacah nechtlazohtlah → Poques persones ámenme. ==== Pocu (''tepitzin'') y mizcu (''zan tepitzin'') ==== Indica poca cantidá. Dacuando va precedíu de ''zan'' pa indicar ''bien poca cantidá'' (''mizcu''). ===== Como determinante ===== Acompañando a un sustantivu, a un axetivu. :* Titlahtoaya ica zan tepitzin netemachiliztli → Falabes con bien poca enfotu → Pocoñín enfotu. ==== Abondo (''achi quexquich'') ==== :* Nicahcicamati achi quexquich → Entiendo abondo. ===== Como determinante ===== Cuando acompaña a un sustantivu o a un axetivu. :* Omochiuh ye achi quexquich xihuitl → Asocedió hai ''bastantes años''. :* Achi quexquich patiu → Bastante costosu. === Los pronomes demostrativos (Ésti, Ési, Aquel) === Nel náhuatl clásicu, de resultes del xiru de focalización, el pronome más utilizáu ye «yehhuatl» (él, ella, ello) con un valor demostrativu, pa indicar «ési» —d'equí o d'ende— (o «ésa» y «éso», si pensamos nos xéneros femenín y neutru): :: • «¿Quién ye (ési / aquel) al que canten los soldaos?» (o «¿A quién-y canten los soldaos?»): ¿Ac yehhuatl in aquin quicuicatiah in yaoquizqueh?». :: • «Ye pedro aquel al que lu canten» (o Lu canten a Pedro»): «Yehhuatl Pedro in aquin quicuicatiah». :: • «¿Cántenlu a Pedro?» (o «¿Ye Pedro aquel a quien canten?»): «¿Yehhuatl Pedro in aquin quicuicatiah?». :: • «¿Quién canta?» (o «¿Quién ye ésa que canta?»): «¿Ac yehhuatl in cuica?». :: • «Ye éso lo que quiero»: «''Yehhuatl in tlein nicnequi''». Puede dir acompañáu de les partícules «i(n)» y «o(n)», pa indicar cercanía y alloñanza (''esi d'ende'' o ''ési d'allá''): ''yehhuatl i'' o ''yehhuatl o''. O d'otres partícules, col mesmu sentíu: «Yehhuatl in ompa cah» («Ési que ta allá»). Les formes «inin» y «inon» son totalmente equivalentes, por ser el mesmu xiru con elisiones: :: • «Ési d'ende»: «''(Yehhuatl) in in''». :: • «Ési d'allá»: «''(Yehhuatl) in on''». Nel plural usa la forma «''Yehhuantin''». Convien recordar que nel xiru de focalización tresmánase l'orde del castellán, el pronome ''yehhuatl'' ye un simple atributu (y nun ye'l suxetu): :: «Ésti(suxetu) ye Jesús (atributu) el rei de los xudíos (complementu n'aposición)» —INRI—: «Yehhuatl (atributu) in Jesutzin (suxetu) (in) intlahtocauh (in) judeatlacah (complementu n'aposición)» —YJIJ—. === Los pronome interrogativos === ==== El pronome en xiru d'énfasis ''¿quién?'' (''¿aquin?'') ==== Sirve pa preguntar pol suxetu cuando ye un humanu. :* ¿Aquin quitemoa? → ¿Quien ye'l que lo busca? → ¿Quién lo busca? :* ¿Aquihqueh quitemoah? → ¿Quien son los que lo busquen? → ¿Quién lo busquen? :* ¿Ac tehhuatl? → ¿Quién yes tu? :* ¿Ac amehhuantin? → ¿Quien sois vós (o ustedes)? ==== El pronome interrogativu n'aposición ''¿a quién?'' (''¿in aquin?'') ==== Sirve pa preguntar pol oxetu, cuando ye un humanu. Partimos del siguiente modelu. :* In nehhuatl onechpactih in amoxtli → A mi gustóme'l llibru. :* In nehuatl notech pohui in amoxtli → A mi pertenezme'l llibru. :* In tehhuatl motech pohui in amoxtli → A ti te pertenez el llibru El pronome personal enfáticu n'aposición (in nehhuatl, in tehhhuatl) pue ser sustituyíu pol pronome interrogativu. :* ¿In aquin itech pohui in amoxtli? In nehhuatl notech pohui → ¿A quién-y pertenez el llibru? Pertenezme a mi. :* ¿In aquin tictemoah? In yehhuatl tictemoah → ¿A quién buscamos? A él buscámos-y nós. ==== El pronome interrogativu ''¿de quién?'' (''¿in aquin?'') ==== Partimos del siguiente exemplu. :* Noca tihuetzca → Te ris de mi. :* Toca tihuetzca → Te ris de nós. Y añedímoslu por aciu el xiru d'aposición un complementu. :* In tehuantin in timexihca toca tihuetzca → Te ris de nós, de nós los mexicanos → Te ris de nós, los mexicanos. :* In amehhuantin amoca nihuetzca → De vós, río de vós. L'interrogativu formar col pronome en tercer persona ''ica''. :* ¿In aquin ica tihhuetzca? In tehhuatl in tinoconeuh moca nihuetzca → ¿De quién te ris? De ti, fíu, río. :* ¿In aquihqueh inca tihhuetzca? In amehhuantin amoca nihuetzca → ¿De quien te ris? De vós, río de vós. Los pronomes interrogativos ''¿a quién?'' y ''¿de quién?'' tán n'aposición a un pronome. El pronome interrogativu sustitúi al pronome n'énfasis (in tehhuantin, in amehhuantin). Nun lleven nenguna preposición. Si'l pronome n'énfasis nun lleva preposición, tampoco l'interrogativu que pregunta por él. ==== El pronome interrogativu ''¿Qué?'' (''¿tlein?'') ==== Sirve pa preguntar pol oxetu cuando nun ye humanu. :* ¿Tlein ticcua? → ¿Qué comes? Puede dir en plural, si va referíu a sustantivos pluralizables. :* ¿Tleihqueh tehhuantin? → ¿Qué cosa somos nós? ==== El pronome interrogativu n'aposición ''¿a qué?'' (''¿in tlein?'') ==== Sirve pa preguntar pol oxetu cuando nun ye humanu. El pronome oxeto ''-tech'' un pronome reflexu. :* ¿In tlein itech pohui inon? In yehhuatl in mamox itech pohui inon → ¿A qué pertenez esto? Al to llibru pertenezlu eso. :* ¿In tlein ticnanaltza? → ¿A quién lu llatir? (dichu a un perru que llate a otru) ==== El pronome ''¿cuál (cosa)?'' (''¿catle?'') ==== El pronome ''¿catle?'' ye una contraición de ''¿catlein?'' (''¿cuál cosa?''). :* ¿Catle mitzpactia → ¿Cuál te gusta? ==== El pronome ''¿cuál (persona)?'' (''¿Catleh?'') ==== El pronome ''¿catleh?'' ye una contraición de ''¿catlehhuatl?'' (''¿cuál d'ellos?). Y tien una forma plural ''¿catleihqueh?'' (''¿cuálos d'ellos?'') que se constrúi en paralelu a ''¿aquihqueh?'' (''¿quien?'') y a ''¿tleihqueh?'' (''¿qué coses?''). :* ¿Catleihqueh omitznotzqueh? → ¿Cuálos te llamaron? ===== Como determinante ===== :* ¿Catleh oquichtli omitznotz? → ¿Cuál hombre te llamó? ==== El pronome interrogativu ''¿a cuál (cosa)?'' (''¿in catlein?'') ==== Tamién lleva pronome reflexu. :* ¿In catlein niquihtoa? → ¿A cuál dígo-y? ==== El pronome interrogativu ''¿ónde?'' ==== :* «Can timotlatiz, can timianaz, in ticnotlacatl?»: «¿Ónde te vas acovecer, ónde te vas guarecer tu, home humilde?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Col sufixu ''-pa'' (hasta) añedir un matiz daqué distintu de manera enfática («¿hasta ónde?»). :* «Omohuitic, o motlahueliltic campa tiaz, campa toncalaquiz?»: «Desdicháu, infeliz, ¿a ónde vas dir? ¿a ónde vas emigrar?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome interrogativu ''¿para qué?'' («¿tlein ic?») ==== Formar cola presea ''ic'' pospuestu. ¿Con qué motivu? ¿Por qué causa? :* Intla zan iceltzin dios cualli yectli, ihtoloni tenehualoni: tlein ic motenehualiz momahuizolaniz, tlein ic mopantlazaz mopantlaxtlahuiz in ahcualli in ahyectli in tlahtlacoani...?: Si solamente Dios ye bonu, virtuosu, elogiable, exemplar: ¿por qué se envanecerá, va enfrenase'l malu, el maldadosu, el pecador? (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pronome interrogativu ''¿por qué?'' («¿tle ipampa?») ==== Formar col causal ''ipampa'' pospuestu. :* «¿Si ye pecáu mortal, <o>porqué</o> xuntar na ciudá? Por que s'identifiquen estes muyeres perverses y por que el so viciu nun s'estienda a otres muyeres de bon corazón... Y tamién por que los homes perversos nun se faigan sodomites. Porque la sodomía ye bien espantible, asquerosa, odiosa ya indeseable. (Ye) Polo que nun-yos prohibe la Santa Ilesia, a les prostitutes, que, fuera, nun llugar apartáu, dalgunes xúntense pa dase a conocer»: «¿Intla temictiani tlahtlacolli, <o>tle ipampa</o> ic mocentlaliah in altepetl ipan? Inic ixmachozquez cihuatlahueliloqueh, ihuan inic ahmo intlahuelilocayo ic quin mahuazqueh in cequintin cihuah in cualli in iyolloh... Ihuan ic ahmo oquichtlahueliloqueh cuilonimeh yehqueh. Yehica in tecuilontiliztli cencah imacahxoni, telchihualoni, tlatzilhuiani, tloconeconi. Yehhuatl ipampa in ahmo tlacahualtia Sancta Ilesia, in ahuianimeh, in pani, teixpa ceccan, in zan quezquintin ic mocentlaliah» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-121, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== Pronomes na interrogación direuta ya indireuta ==== ===== Los pronomes interrogativos na interrogación indireuta ===== Cuando'l pronome interrogativu apaez ente signos d'interrogación y atópase nuna oración principal falamos de la interrogación direuta. :* ¿Tlein ticnequi? → ¿Qué quies? Otra manera, cuando se trata d'una oración interrogativa indireuta prescindir de los signos d'interrogación. Trátase d'oraciones interrogatives subordinaes, que complementen el sentíu de la oración principal. :* Ma xinechilhui tlein ticnequi → Dime qué quies. :* Ma xinechilhui tlein nicchihuaz → Dime qué faer. El llectores que conozan l'alemán saben que nun tien tildes, pero qu'ello nun torgar enfatizar aquellos pronomes relativos que sustitúin a los pronomes interrogativos. :* Ma xinechilhui *tléin ticnequi → Dime qué quies. :* Ma xinechilhui *áquin ticnequi → Dime a quién ames. ===== Les oraciones completivas na interrogación indireuta ===== Una oración completiva ye una oración que sustitúi al pronome y que por tantu pue ser suxetu o oxetu. :* Ma xinechilhui (díme''lo'') → Ma xinechilhui ''in tlein tictemoa'' (dimi lo que busques). :* «Fáigase, oh Dios, (aquello) lo que deseyes»: ''Ma chihualo Diosé in tlein ticmonequiltitzinoa'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nésti postreru supuestu'l pronome nun lleva énfasis y en castellán nun llevaría tilde. ====== La oraciones completivas d'oxetu: trés variantes pronominales ====== :* Nechihtlanilia in cuix yehhuatl catca <o>in</o> oquilhuih → Pregunto si foi él el que lo dixo. :* Nechihtlanilia in cuix yehhuatl catca <o>in tlein</o> oquilhuih → Pregunto si foi eso lo qu'él dixo. :* Nechihtlanilia in cuix yehhuatl catca <o>in aquin</o> oquilhuih → Pregunto si foi a él al qu'él-y dixo. === Los pronomes relativos === ==== El pronome instrumental (''in ic'') ==== :* In amoxtli in ic onicnomachtih → El llibru conque estudié. ==== El pronome instrumental ''que'l so'' ==== :* In oquichtli in ipiltzin niquixmati → L'home que'l so fíu conozo. :* In cihuatl in ipilhuan omicqueh → La muyer que los sos fíos morrieron. ==== El pronome relativu de llugar ==== :* In calli in canin ninemi → La casa onde vivu. :* In calli in canon ninemi → La casa onde vivu. ==== El pronome relativu d'acompañamientu ==== :* In ihcpochtli in itloc niquiza → La moza cola que salgo. :* In telpohpochtin in intloc niquiza → Los mozos colos que salgo. En dalguna gramática denominar pronome relativu comitativo (pallabra inesistente que fai referencia a un comité o a una comitiva). ==== El pronome relativu con antecedente ==== Pa dicir «el neñu <o>que</o> canta nun va venir» utilízase la partícula invariable «in». Son supuestos en que l'antecedente ye suxetu. :* Yehhuatl in conetl <o>in</o> cuica ahmo huallaz → El neñu, el que canta, nun va venir. Y si l'antecedente ta en función de complementu indireutu, úsase'l pronome relativu «in aquin». :* Yehhuatl in conetl <o>in aquin</o> tiquitta ahmo huallaz → El neñu <o>que</o> ves nun va venir. === El pronome funcionando como vocativu === Los pronomes personales sirven p'apellar. Y pueden recibir complementos n'aposición. Ye un xiru propiu de les segundes persones. :* Tu, fíu mio → Tehuatlé in tinopiltzin. :* Señor Nuesu → Tehhuatziné in titoteucyo. Los pronomes personales —yo, tu, él, ...— formen el vocativu retardando la vocal ''é''. :* Tu → Tehuatlé. :* Ustedes → Amehhuané. :* «Oh Dios, oh Padre, que se cumpla la to voluntá»: ''Totahtziné Diosé, ma huel mochihua in tlein ticmonequiltia'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortale''s, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Munches vegaes el pronome queda elidido y ye el prefixu verbal suxetu'l que sirve d'antecedente a los complementos en xiru d'aposición. El vocativu usar pa dirixise a una persona (o nel so casu a un coleutivu, determináu o non, que nos incluya o non). Y dexa que se-y puede designar bien por aciu un nome o por aciu una aición que la individualiza. :: «Nun yes prudente nin xagaz, (tu) qu'actúes asina»: ''Ahtimozcalia, ahtitlachia <o>in tiquentamih</o>'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', p. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Convien señalar que'l pronome relativu «''in''» que preciede al vocativu presupon un antecedente, el pronome personal («''tehhuatlé''» nel exemplu). Esti pronome personal (nel exemplu «tehhhuatlé») de la mesma va precedíu del determinante «in» (que sirve pa estremar que tamos ante un vocativu y non ante una construcción verbal): :: «¡Entaínate, (tu,) malditu!»: ''¡Xihcihui, <o>in</o> titlahueliloc!'' (Ignacio Silva Cruz, Los Colibríes). :: «¿Yes tu, Pedro?» / «Pedro, ¿yes tu?: ''¿Cuix tehhuatl in tiPedro?''.<ref>La razón pola qu'en náhuatl nun se pon coma nun ye otra que la norma que diz que nun tien d'haber la ente'l suxetu y el predicáu (nel xiru denomináu «''focalización''» (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 41, UNAM, Méxicu, 1992).</ref> :: «''¡In ancihuah!''»: ''¡Eh, Muyeres!'' (Thelma D. Sullivan, ''Compendiu de la Gramática Náhuatl'', p. 69, UNAM, 1992). Cuando diriximos a un coleutivu (nel que podemos tar incluyíos), úsase l'imperativu (con xiros pasivos): :: «Arrodillémonos (toos) debidamente»: ''Ma ic netlancuaquetzalo'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 116-117, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :: «Roguemos, (toos nós), a Santa María, por que interceda por nós»: ''Ma tlatlauhtilo Sancta Maria inic atopen motlahtoltiz'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 116-117, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :: «Fáigase, oh Dios, aquello que deseyes»: ''Ma chihualo Diosé in tlein ticmonequiltitzinoa'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nada torga que'l vocativu designe en visu a un verbu: :: «''Tu a quien amen les muyeres, ven''»: ''In tehhuatlé in aquin quitlazohtlah in cihuah ma xihuallauh''. ==== El vocativu ensin los prefixos verbales ==== Non yá el pronome recibe la vocal ''é'', dacuando facer un nome ensin recibir los prefixos verbales propios de l'aposición. :* «''(Tu) Fíu (mio), non te rías de los demás, nun faigas burlla de la xente''»: ''Nopiltzé, mah teca tihuetzcati, mah teca ticamanalo'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 2-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «¡''Señor''!»: ''¡Tlacatlé!'' Estos supuestos puédense confrontar col que sigue, con prefixu verbal de 2ª persona. :* In tinopiltzin. Nestos casos el nome nun s'atopa complementáu a un pronome personal sinón sustituyéndolo. La vocal «é» da-y calter de 2ª persona. Les muyeres formen el vocativu d'otra manera, acentuando la postrera sílaba, col mesmu efeutu: ::«''¡Hermanos (mios)!''»: ''¡Noteiccahuán! ==== Los complementos del vocativu ==== Cuando un vocativu tien complementos, estos tienen qu'adoptar la forma vocativa: A) Doble vocativu acabáu en «-é». :* «''Oh Dios, Padre (Nuesu), apuerta a danos la to bondá''»: ''Totahtziné, Diosé, ma tlacahua moyollohtzin <o>tla xitechmomaquilitzino</o> mocualtica...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 6-7, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''¡Oh Padre! ¡Oh Dios! Alloñar por que nun incurramos en pecáu''»: ''Totahtziné, Diosé, ma titechmotlalcahuilitzino inic ahmo tlahtlacolpan tihuetzizqueh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 218-219, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Temachtianié Tizoqué, ¿can cah in amoxtli?»: «Profesor Tízoc, ¿ú el llibru?». B) N'aposición. :* «Tehhuatlé in tiCuitlahuac, ¿can mochan?»: «Tu, Cuitlahuac, ¿ú la to casa?». Nestos casos el nome antecedente puede nun espresase. === Determinantes de repetición === ==== El determinante de repetición ''toos'' (o ''toes'') ==== :* Yohualli (nueche) → Yohualtica (toles nueches). :* Chicomilhuitl (selmana) → Chicomilhuitica (toles selmanes). :* Metzpan (llunes) → Metzpantica (tolos llunes). :* Huitzilopochpa (martes) → Huitzilopochpantica (tolos martes) :* Yacateucpan (miércoles) → Yacateucpantica (tolos miércoles). :* Ometeucpan (xueves) → Ometeucpantica (tolos xueves). :* Xolopan (vienres) → Xolopantica (tolos vienres). :* Tlalocpan (sábadu) → Tlalocpantica (tolos sábados). :* Tonatiuhpan (domingu) → Tonatiuhpantica (tolos domingos). ==== Repetición del sustantivu ''vegada'' ==== :* Ceppa (una vegada) → Cehceppa (cada vez). :* Oppa (dos veces) → Ohoppa (cada dos vegaes). ==== Repetición del sustantivu ''llugar'' ==== :* Ceccan (un llugar) → Cehceccan (cada llugar). ==== El determinante de repetición de los sustantivos ''día'', ''mes'' y ''añu'' ==== :* Cehcenxihuitl → Cada añu. :* Cehcenxihuitica → Cada añu, toles añalidaes (ún per ún) :* Ohonxihuitl → Cada dos años. :* Ohonxihuitica → Cada dos años, tolos bienios. :* Ehexihuitica → Tolos trienios. :* Yehyemetztli → Cada trés meses. :* Nahnahuilhuitl → Cada cuatro díes. == El verbu == === Semántica verbal === El significáu del verbu depende de dellos factores. 1) De los prefixos que s'anteponen al mesmu. Por casu, el verbu ''yauh, nin- significa ''dir'', pero si lleva ''ipan'' traduzse ''ipan yauh, nin-'' como ''incidir en daqué'', ''incumbir'', ''afectar a daqué''. :* «Auh in axcan, inic ahmo huehcahuaz in tlahtolli, ahmo mihtoz in quexquich in icehcentlamantli ipan yauh in ipilhuan in nepoaliztli»: «Y agora, por que nun s'allargar el sermón, nun se van dicir toos y cada unu de los aspeutos qu'afecten a los fíos de la soberbia» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Con ''ihuicpa'' traduzse ''ihuicpa yauh'' como ''combatir'', ''apangar''. :* «In ihcuac mihtoa... Panen nostrum quotidianum da nobis hodie... ihuicpa yauh xihxicuiyotl»: «Cuando se diz... danos güei el pan el nuesu d'acaldía... combátese la gula» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4-5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). 2) Del suxetu. Si'l suxetu ye una flecha: Algamar el blancu. :* Ipan yauh in mitl → Dar nel blancu, atinar. Si'l suxetu ye un corazón: Cayer na cuenta. :* Ipan yauh noyolloh → Cayer na cuenta 3) Del oxetu. :* Itta, nino- → Almirase. :* Itta, nite- → Apreciar a daquién. :* Itta, nitla → Atopar una cosa perdida. 4) De si l'oxetu ye'l pronome ''ahtle''. Nel siguiente exemplu ''ipan'' va referíu al pronome ''te-'' y non al pronome ''ahtle''. :* Ahtle ipan itta, nite- → Despreciar a daquién. :* Ahtle ipan niquitta → Nun veo nada (complemento oxetu) nél (complementu preposicional) → Despreciar. :* Ahtle (pronome oxeto) → Poca cosa → Nada :* «Intla ichpochtli nicanaz, ahtle ipan nechittaz... ahcic tetlaximaz. Intla nicanaz ilamatzin ahhuelnechpalehuiz»: «Si escueyo a la nueva, nada va ver en mi... y con seguridá va engañame con otru. Si escueyo a la vieya, ésta nun me va satisfaer...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Ahtle ipan nimitzitta → Te desprecio. 5) De si l'oxetu ye'l pronome ''itlah''. Nel siguiente exemplu'l pronome ''itlah'' (daqué, provechu) ye'l complementu direutu y ''itechpa'' va col pronome ''qu(i)-''. :* Itlah → Daqué, provechu. :* Itlah itechpa niquitta → Topar daqué nél → Sacar provechu d'él → Él resúltame útil :* Itlah itechpa tinechitta → Atopes provechu en mi → Yo te soi útil. :* Itlah notechpa tiquitta → Yo te soi útil. Nun sería bien esaxeráu dicir que'l suxetu en castellán ye'l pronome qu'acompaña a ''techpa'' y el suxetu del verbu ye'l complementu indireutu en castellán. Con ''ahtle'' ye lo contrario. :* Ahtle itechpa niquitta → Nun atopo provechu nél → Resúltame inútil. 6) Del sentíu del radical verbal al atopase col pronome oxeto ''itlah'' elidido. Si al casu anterior quitámos-y 039;'itlah'' el verbu significa ''aprender'' :* Motechpa → de ti. :* Motechpa niquitta → Apriendo de ti (''saco provechu de ti'' o ''sacu de ti'') → Sírvesme d'exemplu. :* Notechpa quitta → Él apriende del mio → Sírvo-y d'exemplu. 7) Del alverbiu qu'acompaña al verbu. :* Ye non → De nuevu. :* Ye non itta, nitla- → Realcontrar. 8) Del sentíu del reflexivu al dir con otros alverbios. En cuenta de ''ahtle ic'' (con nada) atopamos ''ahtle quem''. :* Ahtle quem → Con nada. :* n(o)ittla → Atopame. :* Ahtle quem nitta → Perdelo yo tou. :* Ahtle quem nittac → Perder tou, atopé con nada. :* Ahtle quem mittac → Perder tou, te atopasti con nada. === Morfoloxía verbal === La morfoloxía verbal ye la parte más complexa de la morfoloxía del náhuatl, por cuenta de la enorme complexidá que puede llegar a tener una forma verbal en náhuatl. Ello ye que un verbu puede llegar a tener la forma complexa d'hasta 15 morfemes, ente'l raigañu (''R''), los prefixos (''P''), los sufixos (''S'') y los clíticos (''Cli'') dada pola siguiente fórmula: {{ecuación| <math>(Cli)\ (P_1)-(P_2)-P_3-(P_4)-(P_5)-(P_6)-(P_7)-R-S_1-(S_2)-(S_3)-(S_4)-(S_5)</math> ||left}} Onde los elementos ente paréntesis nun apaecen en tolos casos, y los elementos ensin paréntesis son obligatorios, siendo'l significáu de los mesmos: :<math>Cli\,</math> ye una partícula [[clíticu|clítica]] riquida nel optativu y otros tiempos: ''mā, māca, tlā, tlāca''. :<math>P_1\,</math> ye una marca de [[Negación (gramática)|negación]], en náhuatl clásicu usualmente ye ''ah-'' anque puede escribise como pallabra separada ''ahmo'' (> act. ''amu''). Nos dialeutos modernos esiste la forma alternativa de prefixu negativu ''x-'' ([[Estáu de Guerrero|Guerrero]]) :<math>P_2\,</math>, ye'l prefixu ''ō-'' qu'apaez namái nos tiempos de pasáu, en náhuatl clásicu úsase siempres col pretéritu perfectu y opcionalmente col imperfectu, en dellos dialeutos modernos dialeutos convirtióse n'obligatoriu nesos dos casos. :<math>P_3\,</math>, ye la marca obligatoria de persona pal suxetu: ''n-/nin-'' (1ª sing) , ''t-/ti-'' (2ªsing y 1ªpl), ''am-/an-'' (2ª pl) o Ø pa les terceres persones. :<math>P_4\,</math>, ye la marca de persona del oxetu (obligatoria con verbos transitivos): ''nēch-, mitz-, qui-'' pal singular; ''tēch-, amēch-, quim-/quin-'' pal plural. :<math>P_5\,</math>, ye un direccional ''huāl-'' 'equí, hacia pequí, agora' o ''on-'' 'ellí, hacia pa ellí, entós' práuticamente siempres optativu. :<math>P_6\,</math>, ye l'anáfora reflexiva, que ye incompatible cola marca d'oxetu <math>P_4\,</math>. === Cuadru de prefixos verbales === ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''suxetu''' ||'''oxetu definíu'''||'''direccionales'''||'''reflexivu definíu'''||'''reflexivu indefiníu'''||'''indefiníu humanos'''||'''indefiníu non humanos''' |- ||''nin-''||''nech-''||''on- o hual-''||''non-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''mitz-''||''on- o hual-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''qui-''||''on- o hual-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''ti-''||''tech-''||''on- o hual-''||''to-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''an-''||''amech-''||''on- o hual.''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- ||''-''||''quin-''||''on- o hual-''||''mo-''||''ne-''||''te-''||''tla-'' |- |} === Los cuatro tipos de conxugaciones === En náhuatl clásicu, al igual que n'español, la flexón del verbu depende llixeramente de la forma del raigañu, concretamente de la so terminación. Los dos principales clases (conxugaciones II ya III) tán formaes por raigaños que terminen en -VCV y -VCVV. La clase I ye similar a la II namái que la consonante suel ser velar, y finalmente la clase IV suel incluyir la mayor parte de los verbos monosílabos. Sicasí, estes regles informales anteriores tienen un númberu importante d'esceiciones. === Aspeutu gramatical === El raigañu d'un verbu tien trés formes distintos según el [[aspeutu gramatical]]: * '''Imperfeutivu'''. La forma de que marca l'aspeutu imperfeutivu sirve pa formar tres tiempo: presente, presente cotidianu y pretéritu imperfectu. * '''Perfectivu'''. Esta forma sirve pa formar el pretéritu perfectu, el pluscuamperfeutu y el admonitivo. * '''Prospectivu'''. Esta forma sirve pa formar el futuru, l'optativu y el condicional. === Conxugación del verbu === Los tiempos del verbu en náhuatl fórmense combinando una de los trés posibles formes del raigañu con sufixos adicionales. Polo xeneral la morfoloxía d'estos sufixos ye aglutinante, polo que les formes pa cada tiempu y persona resulten bien regulares. ==== Conxugación del verbu «''cuica, nin-''» ==== N'español: ''cantar'' —. {| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" !bgcolor="#e0e0FF"|Formes non personales en castellán<ref>En náhuatl l'infinitivu tien formes personales. Asina nicuicaz úsase como cantar (yo) y ticuicaz como cantar (tu)</ref> ||colspan="6"| |- |Raigañu verbal ||colspan="6"|''cuica'' |- |Infinitivu, cantar o cantar a daquién ||colspan="6"|''cuicaz, nin-'' (intransitivu), ''cuicatiz, nite-'' (transitivu) |- |Xerundiu, cantando ||colspan="6"|''inic cuica''<ref>Pongo un exemplu tomáu del clásicu: «... tu que pides a Dios el so reinu <o>diciendo</o>: venga (a nós) el to reinu»: ''... in tiquihtlania Dios in tlahtocayotzin </o>inic quihtoa</o>: adveniat regnum tuum'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996).</ref> |- |Participiu activu, cantante o cantor ||colspan="6"|''cuicani'' (sing.) , ''in cuica'' (sing), cuicanih (pl.), ''in cuicah'' (pl.) |- |Participiu pasivu, cantáu ||colspan="6"|''tlacuicatilli'', ''tlacuicatiltin |- |Impersonal, cántase ||colspan="6"|''cuicohua'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Indicativu ||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |Presente, cantar ||''nicuica''||''ticuica''||''cuica''||''ticuicah''||''ancuicah''||''cuicah'' |- |Pretéritu imperfectu o copretérito, cantaba ||''nicuicaya''||''ticuicaya''||''cuicaya''||''ticuicayah''||''ancuicayah''||''cuicayah'' |- |Pretéritu perfectu simple, pasáu remotu, canté ||''onicuicac''||''oticuicac''||''ocuicac''||''oticuicaqueh''||''oancuicaqueh''||''ocuicaqueh'' |- |Pretéritu perfectu compuestu, pto indefiníu o pasáu próximu, canté ||''onicuicac''||''oticuicac''||''ocuicac''||''oticuicaqueh''||''oancuicaqueh''||''ocuicaqueh'' |- |Pretéritu pluscuamperfeutu,<ref>Anque los manuales suelen poner una única terminación en ''-ca'', lo cierto ye que tamién apaez la terminación ''-yá'' en dellos verbos (por casu en ''oyeya'' -verbu ''ser''— o en ''oyaya'' —verbu ''dir''—) formándolo sobre la base del imperfectu, lo que presenta numberoses ventayes.</ref> había cantáu ||''onicuicaca'', ''onicuicaya''||''oticuicaca'', ''oticuicaya''||''ocuicaca'', ''ocuicaya''||''oticuicacah'', ''oticuicayah''||''oancuicacah'', ''oancuicayah''||''ocuicacah'', ''ocuicayah'' |- |Futuru simple o Futuru imperfectu, voi cantar ||''nicuicaz''||''ticuicaz''||''cuicaz''||''ticuicazqueh''||''ancuicazqueh''||''cuicazqueh'' |- |Futuru compuestu'', cantaría ||''onicuicaz''||''oticuicaz''||''ocuicaz''||''oticuicazqueh''||''oancuicazqueh''||''ocuicazqueh'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Condicional (Condicional simple o Pospretérito)||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |Condicional simple, cantaría ||''nicuicazquia''||''ticuicazquia''||''cuicazquia''||''ticuicazquiah''||''ancuicazquiah''||''cucazquiah'' |- |Condicional compuestu, cantaría ||''onicuicazquia''||''oticuicazquia''||''ocuicazquia''||''oticuicazquiah''||''oancuicazquiah''||''ocuicazquiah'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Suxuntivu ||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |Presente, cante||''nicuica''||''ticuica''||''cuica''||''ticuica''||''ancuica''||''cuica'' |- |Imperfectu, cantara o cantara ||''nicuicani''||''ticuicani''||''cuicani''||''ticuicanih''||''ancuicanih''||''cuicanih'' |- |Pretéritu compuestu, cantara||''onicuicani''||''oticuicani''||''ocuicani''||''ticuīcanih''||''oancuīcanih''||''ocuīcanih'' |- |Pretéritu pluscuamperfeutu, cantara ||''onicuicayani'' ||''oticuicayani''||''ocuicayani''||''ticuīcayanih''||''oancuīcayanih''||''ocuīcayanih'' |- |Futuru, cantara ||''nicuicaz'' ||''ticuicaz''||''cuicaz''||''ticuīcazqueh''||''ancuīcazqueh''||''cuīcazqueh'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Imperativu<ref>Namái hai mandatu imperativu nes segundes persones. Pa les demás allegar a la exhortación.</ref>||&nbsp;||''tehhuātl''||&nbsp;||&nbsp;||''amehhuāntin''||&nbsp; |- |afirmativu, canta (orde o mandatu)||&nbsp;||''xicuica''||&nbsp;||&nbsp;||''xicuicacan''|| |- |negativu, nun cantes (orde o mandatu)||&nbsp;||''macamo xicuica''||&nbsp;||&nbsp;||''macamo xicuicacan''|| |- !bgcolor="#e0e0FF"|Exhortación ||''nehhuatl''||''tehhuatl''||''yehhuatl''||''tehhuantin''||''amehhuantin''||''yehhuantin'' |- |afirmativu, canta (ruegu o invitación)||''ma nicuica''||''ma xicuica''<ref>El prefixu suxetu ye «''xi-'' nel afirmativu. Pongo un exemplu (nel que, amás, puede comprobase qu'a Dios nun se-y dan mandatos sinón ruegos): «''Diosé huel tehhuatzin in ixquich motlachihualtzin ticmocuitlahuia, ma... xitechmohuapahuilitzino...''»: ¡Oh Dios, Tu que curies de toles criatures, aliméntanos...'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996).</ref>||''ma cuica''||''ma ticuicacan''||''ma xicuicacan''||''ma cuicacan'' |- |negativu, nun cantes (ruegu o invitación)<ref>Pongo, ente otros, unos exemplos tomaos del clásicu: [«Que non te asoceda nada / Que non te asoceda daqué / Que nada te asoceda / Que nada te asoceda»: ''Mah itlah mopan mochihua'' (Rémi Simeon)] [«Que non te acorades»: ''Mah titetolini'' (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)] [«Nun peques, pa dir al cielu»: ''Mah titlahtlaco, inic tiaz in ilhuicac'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 187-188, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)] [«Procura nun tomar coses pesaes (Nun abuses), guardar de tomar demasiaos baños nel temazcal, que vas matar a la criatura, que la encalorarás»: ''Mah cenca tocontequicui, mah cenca toconmotequimaca in temazcalli, mah titlamicti, mah titlatleten'' (Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España'', L. VI, p. 119. fº 121, aviesu)],</ref>||''mah nicuica''||''mah ticuica''||''mah cuica''||''mah ticuicacan''||''mah ancuican''||''mah cuicacan'' |- !bgcolor="#e0e0FF"|Pasivu||&nbsp;||''tehhuātl''||&nbsp;||&nbsp;||''amehhuāntin''||&nbsp; |- |Presente, soi cantáu||''nicuicatilo''||''ticuicatilo''||''cuicatilo''||''ticuīcatiloh''||''ancuīcatiloh''||''cuīcatiloh'' &nbsp; |} <!-- *tar (manera infinitivu con casu especial) : xi ca ''(erru, la forma correuta ye '''cah''')'' ::L'usu de la glotal ye cuestionable, dellos dialeutos nahuas nun usen glotal (''h''), respetu la to forma de poner '''h''' a tou. ::<span style="color:#120a8f;">¿Qué nun se supón que tamos escribiendo'l nāhuatl clásicu? Nel clásicu nun ye cuestionable la so esistencia, de fechu esta /h/ nel plural camuda a /t/ como se ve na conxugación. Casu similar pasa con '''huēhueh''' y '''ilamah''' que'l so plural son '''huēhuetqueh''' y '''ilamatqueh''', filológicamente ye un cambéu regular. Repito, ye nāhuatl clásicu.</span> --[[Usuariu:Akapochtli|Akapochtli]] 21:24 12 Chicōn 2007 (UTC) --> === El reflexivu === La formación del reflexivu sirvir de los pronomes reflexivos ''n(o)-'', ''m(o)-'', ''m(o)-'', ''t(o)-'', ''m(o)-'', ''m(o)-''. :: Ninopepetla → Péñome. :: Timopepetla → Te peñes. :: Mopepetla → Péñase. :: Titopepetlah → Peñámonos. :: Amopepetlah → Peñáisvos. :: Mopepetlah → Péñense. ==== El reflexivu recíprocu ==== Nepantlazohtlah, mo-: :: Titonepantlazohtlah → Amamos los unos a los otros. :: Amonepantlazohtlah → Amáis los unos a los otros. :: Monepantlazohtlah → Ámense recíprocamente. :: Nenepantlazohtlaliztli → L'amor mutuo. :* «Amar los unos a los otros pa paecer cristianos que me pertenecéis»: «Amonepantlazohtlazqueh, inic annecizqueh in anchristianomeh in notech ampohuih» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== Giros que s'averen al causativu ==== Non siempres que tamos ante un reflexivu tamos ante una aición que'l suxetu realiza sobre sí mesmu. Ciertos verbos reflexivos adopten formes que recuerden a los causativos: :: Ninozoma (enoxar) → Nitezoma (faer qu'otru s'enoxar). :: Ninotolinia (sufrir) → Nitetolinia (Causar sufrimientu a otru). El causativu ye una forma verbal qu'introduz un segundu oxetu nel verbu. === El futuru === El futuru en náhuatl, ye muncho más senciellu qu'otros tiempos conxugaos. Cuando'l raigañu acaba en vocal simple por que fórmase añediendo ''–z'' a la fin del raigañu verbal cuando ye singular y ''–z-que'''h''''' nel plural: :''cuica'' 'cantar' > ''nin-cuica-'''z''''' (1ª-cantar-<small>FUT</small>) 'voi cantar, voi cantar' Cuando'l raigañu acaba en dos vocales piérdese la postrera, por casu de ''tēpalēhuīa'' 'ayudar al daquién' (con manera infinitivu) tiense: :''nitēpalēhuī'''z''''' 'voi ayudar, voi ayudar' :''titēpalēhuī'''z''''' 'vas ayudar, vas ayudar' :''tēpalēhuī'''z''''' 'aydará, va ayudar' :''titēpalēhuī'''zqueh''''' 'vamos ayudar, vamos ayudar' :''antēpalēhuī'''zqueh''''' 'vais ayudar, váis a ayudar' :''tēpalēhuī'''zqueh''''' 'van ayudar, van ayudar' === El pretéritu === Nel náhuatl clásicu nun esistía un tiempu distintu pal pretéritu simple o ''pasáu remotu'' —''(ayeri) comí'', ''(ayeri) bebí''— y pal pretéritu compuestu o ''pasáu próximu'' —''(güei) comí'', ''(güei) bebí''—. Esto ye, en tiempos de pasáu remotu úsase'l pasáu próximu (que ye aquel que lleva l'aumentu temporal «''O''»): : «que cuando <o>nació</o> El nuesu Señor Xesucristu yeren innumberables los judios en Xerusalén»: «ca in ihcuac <o>'''o'''motlacatilih</o> in Toteucyo Jesu Christo ahmo tlapohualli catcah judiomeh in ompa Xerusalem''» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 201-202, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La tema pasada, como regla xeneral, a diferencia de la tema presente, acaba siempres en consonante. Les regles xenerales pa la so formación son trés. 1) Ciertos verbos pierden la vocal final de la tema presente. Son la mayoría. :* Quetza, nino- (irguise) → Quetz, onino- :* Cahua, nitla- (dexar) → Cauh, onitla- :* Miqui, nin- (morrer) → Mic, oni- :* Cochi, nin- (dormir) → Coch, oni- :* Pi(y)a, nitla- (caltener) → Pix, onitla- 2) Los verbos que na tema presente acaben en doble vocal ''ia'' o ''oa'' y los monosílabos qu'acaben en vocal ''a'' formen la tema pasada col saltillo. :* Altia, nite- (bañar a otru) → Altih, onite- :* Tequipachoa, nino- (esmolecese) → Tequipachoh, onino- :* Cua, nitla- (comer) → Cuah, onitla- 3) Ciertos verbos añeden la consonante ''-c'' a la tema presente. A) Verbos monosilábicos acabaos en ''i'' y aquellos derivaos de sustantivos monosilábicos qu'añeden el sufixu ''ti''. B) Verbos qu'acaben en ''o'', en ''ca'' y en ''tla''. Sálvase'l verbu ''paca, nitla-'', que forma la tema pasada en ''pac, onitla-''. C) Verbos acabaos vocal a la qu'antecede doble consonante. D) Verbos intransitivos acabaos en ''-yá'' y ''-hua''. Esceiciones a la regla xeneral. 1) Determinaos verbos intransitivos acabaos en consonante formen la tema pasada d'una manera propia. A) El verbu ''cah, nin-'' (tar) ::(yo) tuvi : nehhuatl onicatca. ::(tu) tuvisti : tehhuatl oticatca. ::(él/ella) tuvo : yehhuatl ocatca. ::(nós) tuvimos : tehhuantin oticatcah. ::(ustedes) tuvistis : amehhuantin oancatcah. ::(ellos/elles) tuvieron : yehhuantin ocatcah. B) El verbu ''huitz'' . C) Los verbos ''yauh, nin-'' y ''huallauh, nin-''. Y los sos derivaos: Ej. ihuicpa yauh, nin- (combatir daqué). :* «Cuando se diz... danos güei el pan el nuesu d'acaldía... combátese la gula»: «In ihcuac mihtoa... Panen nostrum quotidianum da nobis hodie... <o,>ihuicpa yauh</o> xihxicuiyotl» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4-5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). 2) De resultes de la formación de la tema pasada, dellos verbos sufren mutaciones nel raigañu verbal: :* Verbos terminaos en ''–hui'' y los transitivos acabaos en ''-hua'' formen el pretéritu perdiendo la vocal y camudando la so terminación a ''-uh'' (nótese qu'esta ye una irregularidá ortográfica porque fonológicamente tiense a cencielles perda de vocal ''-hui'' /-wi/ > ''-uh'' /-w/). :* Verbos terminaos en ''-qui'' que pierden la vocal terminando en ''-c'' presenten una irregularidá ortográfica, porque fonológicamente namái hai perda de vocal ''-qui'' /-ki/ > ''-c'' /-k/)). :* Verbos intransitivos terminaos en ''yá'' cuando pierden la postrera vocal, camuden la so terminación en ''x''. === El pretéritu imperfectu === El '''pretéritu imperfectu''' en náhuatl, ye enforma senciellu la conxugación eso depende de la terminación del so vocal, agragando la partícula ''-yá'' a la fin del verbu si termina en ''-a'', amestando ''-aya si'' termina'l verbu en ''-o'' y amestando solo ''-a'' si termina en ''-i'', en plural solo emplégase ''-h''; por casu. El casu de que dempués de /i/ amestar a/ ye productu de la pronunciación, onde se da una asimilación; pero ortográficamente tien d'escribise ''-iya''. *Tiempos simples ** Presente. Presente. (como) ** Pasáu. '''Pretéritu indefiníu'''. Pretéritu perfectu simple. Pasáu remotu (comí) ** Futuru. Futuru imperfectu. (voi comer) ** Copretérito. Pretéritu imperfectu (Terminaciones -ía, aba; comía) ** Pospretérito. '''Manera potencial simple'''. Manera condicional simple (terminación -ría; comería) *Tiempos compuestos ** Antepresente. Pretéritu perfectu. Pretéritu perfectu compuestu. Pasáu próximu (comí) ** Antepretérito. Pretéritu anterior. (hubi comíu) ** Antefuturo. Futuru perfectu. Futuru anterior (comería) ** Antecopretérito. Pretéritu pluscuamperfeutu. (había comíu) ** Antepospretérito. '''Manera potencial compuestu''' (comería) === El condicional === Fórmase como'l futuru pero en vegada del sufixu ''-z'' añedir ''-zquia'' (en plural ''-zquiah''). Espresa una aición futura que pudo producise nel pasáu o una futura que puede producise si cumple una condición. :* Nechpactia (gústame) → Nechpactizquia (gustaríame). :* Nechpactizquia in tihuallaz → Gustaríame que vengas. :* Onechihuih in quipactizquia → Díxome que-y gustaría. ==== Cuando la oración ye n'estilu indireutu ==== Si repiten les pallabra d'otru, úsase'l verbu dependiente nel mesmu tiempu en que s'utilizó. :* Nicchihuaz (voi facer) → Oquihtoh ca quichihuaz (dixo que lo fadría). === El suxuntivu === Manera verbal en que'l falante espresa una opinión más o menos suxetiva, ye dicir qu'una aición, un procesu o un estáu ye deseyáu, posible o dudosu. ==== L'imperfectu de suxuntivu ==== Fórmase añediendo a la tema presente del verbu'l sufixu ''-nin''. El deséu márcase anteponiendo ''macueleh''. :* Nictlazohtlani → Yo amar o lo amasar. :* Tictlazohtlani → Tu amar o lo amar. :* Quitlazohtlani → Él amar o lo amasar. :* Tictlazohtlanih → Nós amar o lo amar. :* Anquitlazohtlanih → Vós amar o lo amar. :* Quitlazohtlanih → Ellos amar o lo amar. ==== El pluscuamperfeutu de suxuntivu ==== Fórmase igual que l'imperfectu, pero va precedíu del aumentu temporal ''o''. :* Onictlazohtlani → Yo haber amáu o lo amara. :* Otictlazohtlani → Tu lo amares o lo amares. ==== Peculiaridaes del suxuntivu ==== L'empléu de los tiempos en suxuntivu presenta dalguna peculiaridá nes construcciones de relativu: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Nicnequi''||''in otiquittani'' |- ||''Quixera''||''que lo vieres (que lo vieres)<ref>Michel Launey. ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 289, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>'' |- |} Na llingua mexicana la oración principal solo tien tres tiempo: presente, pasáu y futuru. El presente na oración principal representa la simultaneidá de l'aición principal con al respective de l'aición de la oración subordinada. El pasáu representa l'anterioridá. Y el futuru la posterioridá. El condicional ye una variante del futuru: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Yehhuatl tonatiuh yezquia in metztli''||''in tla yeh achto onhuetzini tlehco''<ref name="Michel Launey_2">Michel Launey. ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 316, UNAM, Méxicu, 1992.</ref> |- ||''La lluna (suxetu) sería'l sol''||''si al contrariu cayera al fogón'' |- |} :• «Díxoseme que lo fixera » (completiva suxetu): ''Onilhuiloc in nicchihuaz (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 287, UNAM, Méxicu, 1992). === L'imperativu === El mandatu imperativu espresa siempres dirixíu a les segundes persones por aciu el prefixu suxetu verbal ''xi-''. En plural añede'l sufixu ''-can''. :* Ximotlalican → Sentáivos. :* Ximocuapaca → Llávate la cabeza. :* Ximoquetza → Llevántate. :* Xihuian → Alloriaos (o id vós). :* Xihualhuian → Veníi. :* Xihuallauh → Ven. :* Xitlehco → Xube. :* Xitemo → Baxa. El verbu va en tema futura, pero ensin el sufixu ''z''. Por ello, los verbos qu'acaben en doble vocal, como ''tlalia, nino-'' (sentase''), pierden la postrera vocal. El sufixu ''-can'' en dellos casos queda en ''-an''. L'imperativu negativu va precedíu de ''macahmo'' o ''macah''. :* «Macah ic ximomapatlacan»: «Nun Aguantéis por ello» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 182 - 183, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La exhortación === Cuando nun hai un mandatu imperativu sinón una simple exhortación, anteponer al verbu la partícula «ma»: :• «Padre, Dios: venga a nosostros el to reinu»: «Totahtziné Diosé: ma huallauh motlahtocayotzin» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 74 - 75, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando la exhortación ye negativa apaez la partícula ''mah'' y les segundes persones nun lleven el prefixu ''xi-'' sinón ''ti-''. :• «Nun acorades, non ultraxes, tu la nala y la cola, home del pueblu, o entá tu, la falda y la camisa, muyer»: «Mah titetolinih, mah titepinauhtih (in tehhuatl) in ticuitlapilli in tatlapalli, ahnozo in ticueitl in tihuipilli» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 187 - 188, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Sicasí si tratar d'un mandatu imperativu negativu apaez la partícula ''macahmo'', dacuando ''macah'', siquier en primer llugar y el prefixu suxetu ye'l mesmu del imperativu ''xi-''. :• «Nun desprecies, nun refalgues a los que tán embaxo, nun deseyes la muerte de daquién, nun lo facer# de menos, hónralo, allábalo, respétalo...»: «Macah xitexicitta, mah titetlanitta, mah titeopolotoca, macah atle ipan xiteitta, mah ahtle ipan titematiza huel xitetimalo, xitechamahua, xiteixtili...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 187 - 188, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Na llingua castellana l'imperativu (el mandatu —http://www.wordreference.com/sinonimos/imperativu —) y la exhortación (la invitación, súplica o ruego —http://www.wordreference.com/sinonimos/exhortaci%C3%B3n —) espresar d'una mesma manera. Asina ''sentar'' dízse-y tantu al neñu como mandatu que al amigu como invitación. Pero nun asocede igual nel náhuatl. L'imperativu espresa una orde d'obligáu cumplimientu (''sentar'': ''ximotlali''). La exhortación va precedida de la partícula ''ma'' (''sentar'': ''ma ximotlali''). La exhortación nun ye un mandatu y tampoco una fórmula reverencial. Cuando dicimos ''sentar'' a un amigu nun-y tamos tratáu d'usté o con una cortesía especial (''sentir''; '' ximotlalitzino''). El náhuatl tien formes reverenciales, como les tien el castellán, pero son otra cosa. Presenta dalguna dificultá l'entender porqué delles gramátiques falen d'imperativu de terceres persones. En realidá, l'imperativu va referíu a les segundes persones (''sentáivos'': ''ximotlalican''). Si'l mandatu fuera empobináu a otres persones suplir cola exhortación. Pongo dalgún exemplu: :• «''Oh Dios Padre, que se cumpla la to voluntá'' o ''fáigase la to voluntá''»: ''Totahtziné Diosé ma huel mochihua in tlein ticmonequiltia'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Comentarios: 1) Nel exemplu diriximos a Dios, como en cualesquier exhortación. D'ende qu'usemos el vocativu y la partícula «''Ma''» 2) La tercer persona impersonal suxuntivu «''mochihua''» indica que'l ruegu anque va empobináu a Dios ye por que la xente faiga la voluntá de Dios. 3) En castellán la oración principal va en suxuntivu, pero en náhuatl nun esiste esa diferencia de maneres nel presente (va en manera impersonal, tiempu presente). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal en suxuntivu''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada suxetu n'indicativu''' |- ||''Ma huel mochihua''||''in tlein ticnequi'' |- ||''que se faiga''||''lo que tu quies'' |- |} La partícula «''ma''» non siempres ye necesaria pa marcar la exhortación —especialmente cuando hai otres marques qu'indiquen respetu—: :* «''Oh Dios, tu que protexes bien a caúna de les tos criatures, quiera'l to corazón, que curies de nós''»: ''Diosé, huel tehuatzin in ixquich motlachihualtzin ticmocuitlahuia, tlacahua moyolloh, <o>xitechmohuapahuilitzino...</o>'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 98-99, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Oh Dios, Padre (Nuesu), apuerta a danos la to bondá''»: ''Totahtziné, Diosé, ma tlacahua moyollohtzin <o>tla xitechmomaquilitzino</o> mocualtica...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 6-7, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''¡Oh Padre! ¡Oh Dios! Alloñar por que nun incurramos en pecáu''»: ''Totahtziné, Diosé, ma titechmotlalcahuilitzino inic ahmo tlahtlacolpan tihuetzizqueh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 218-219, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== L'interlocutor na exhortación ==== Cuando s'espresa, de normal preciede a la partícula ''ma'' y apaez como vocativu. :• «Padre, Dios: fáigase la to voluntá»: «Totahtziné Diosé: ma huel chihualo in ticmonequiltia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122 - 123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La exhortación negativa ==== Dalgunos llamar ''vetativo''. Ye la forma verbal utilizada cuando encamentamos a daquién a qu'evite una conducta. :* «Auh in axcan in iz tonoc mah tictemoh, mah tiquelehuih, mah ticnec in cualli nexintli in nechihchihualiztli»: « Y agora tu qu'equí tas nun busques, nun deseyes, nun quieras l'ornatu, l'adornu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46 - 47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Dacuando acompáñense de ''nen'' (en devanéu) o ''zan nen'' pa reforzar, con un sentíu próximu a ''cúriate de nun faelo''. :* «Mah zan nen timopepetla, timotezcahuih, mah timoyecquetz, timoyecchiuh...»: «Non te peñes, non te mires nel espeyu, non te igües, non te afeches» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46 - 47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). 1) Va precedida de la partícula propia de la exhortación ''ma'', anque al ser negativa convertir en ''mah'', que ye la fusión de ''ma'' y ''ahmo''. 2) El verbu va en tema pasada (sía simple o compuestu, porque en náhuatl nun s'estrema ente dambos tiempos verbales). Pero nun lleva l'aumentu temporal ''o''. 3) Les segundes persones nun lleven de normal el prefixu suxetu imperativu ''xi-'' sinón ''ti-''. 4) Los verbos que nel pretéritu lleven el sufixu participial ''c'', como ''pepetla, nino-'' (peñase), qu'en pretéritu ye ''pepetlac, onino-'', nun lleven dichu sufixu. Por ello dicimos que'l verbu nun ta en tema pasada. ==== La conxunción «que» se elide cuando preciede a «ma» ==== :* «''Oh Dios, Padre Nuesu, que perdayures sía'l to santu nome conocíu, obedecíu, amáu, (aponderáu / envaloráu)...''»: ''Totahtziné Diosé, ma nohuian ixmacho, tlacamacho, tlazohtlalo, ihtolo... in moyectocatzin'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4 - 5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ma nohuian ihtolo tenehualo moyectocatzin»: «Que perdayures seya allabáu, celebráu'l to xustu nome» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 50 - 51, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Totahtziné Diosé huel mochihua in tlein ticmonequiltia»: «¡Oh Padre Nuesu! ¡oh Dios! que se faiga la to voluntá» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122 - 123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La exclamación ==== Nun hai que confundir la exhortación cola exclamación (que ye un simple berru o alzamientu de la voz —http://www.wordreference.com/sinonimos/exclamaci%C3%B3n—). Tanto l'imperativu como la exhortación pueden ponese ente exclamaciones (''¡ximotlali!'', ''¡ma ximotlali!''). === L'impersonal === N'ocasiones usa'l reflexivu na posición del suxetu pa marcar l'impersonal. Nel exemplu que sigue tenemos una oración completiva en función d'oxetu que'l so suxetu ye'l pronome impersonal ''mo-''. :* Por que s'entienda bien lo que se va dicir sobre la desobediencia: Inic huel cacoz in tlein ipan mihtoz ahtetlacamatiliztli (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 16-17, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Podría sustituyise el pronome ''mo-'' pol suxetu. Y en l'impersonal el verbu ta en tercer persona.En casu de tener dalgún oxetu nun lleva'l verbu prefixu. N'ocasiones nun puede ponese el pronome reflexivu como suxetu. Ello asocede con verbos qu'espresen fenomenos meteorolóxicos. :* Quiahui → Llueve. El pronome ''mo-'' como suxetu del impersonal referir a un suxetu humanu ya indefiníu que puede sustituyise por ''la xente'' o ''tol mundu''. Cuando'l verbu ye intransitivu añedir el sufixu ''-hua'' al raigañu, pudiendo :* Cuica, nin- (cantar) → Cuicohua (cántase). :* Nehnemi, nin-(camín) → Nehnemohua (camínase). L'infinitivu puede espresase con suxetu cuando s'espresa como mediu dependiente. Pero como verbu ensin suxetu tien d'espresase por aciu los nomes derivaos de verbos. :* Mocentlaza in tlailli (refúgase la bébora) → Se prohibe beber. :* Mozohtzocatilia in cuicatl (refúgase'l cantar) → Se prohibe cantar. ==== El falsu impersonal ==== Dacuando'l pronome ''mo'' nun fai de suxetu y atopamos que'l verbu conxugar col suxetu en plural, pudiendo apaecer el suxetu. «Cequintin cencah tlapanahuia inic ixpopoyottinemih , in zan momatih in ayac teotl»: «Dalgunos qu'anden bien ciegos piénsense que Dios nun esiste» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Anque sintácticamente (formalmente) ye una oración impersonal, nun lo ye semánticamente (estudiando la combinación del verbu col suxetu plural). Nesta oración vemos dos oraciones. Siguen el patrón del verbu ''ser''. :* Nehhuatl in yehhuatl → Soi yo (suxetu) quien él ye (predicáu). Apaez una coma, porque se trata de romper el verbu ''ser''. Ye la mesma estructura pero que nun s'emplega como verbu ''ser''. ==== L'usu del pasivu como impersonal ==== El pasivu tien dos suxetos. El suxetu paciente ye'l que carez l'aición descrita nel verbu y apaez como suxetu del verbu. El suxetu axente ye aquella persona que realiza l'aición y suel dir introducíu por una preposición. :* Ninotzalo (soi llamáu) → Ninotzalo itechpa notahtzin (soi llamáu pol mio padre). Cuando'l suxetu qu'apaez ye'l suxetu paciente podemos traducir la oración por aciu un impersonal. :* Ninotzalo (soi llamáu) → Llámaseme. === El pasivu === Podemos definir esta manera verbal como aquel que pon l'acentu na aición en llugar d'en el suxetu. Mientres na manera indicativa lo importante ye'l suxetu, na manera pasiva lo importante ye l'aición, el procesu, d'ende que'l protagonismu tener el verbu ser: :: «... por ello vas ser refundiáu pa siempres a la rexón de los muertos...''»: ''... ic cemihcac mictlan tipiloloz'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, UNAM, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El pasivu con sentíu impersonal ==== Nel náhuatl utilicen construcciones pasives para lo qu'en castellán son simples impersonales: :* «''Los domingos, tiempu de fiesta, va allegar a misa, va confesase unu, van recibise los Santos Sacramentos''»: ''Domingotica, ilhuitlipa, cacoz, ittaloz missa, neyolcuitiloz, celiloz Sanctos Sacramentos'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Dios quier que s'amar a los demás, al próximu ...''»: ''Motenahuatilia Dios in tetlahzohtlaloz tehuampoh... (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 22, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Por que s'entienda bien la pallabra ''»: ''Inic huel cacoz tlahtolli...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 56-57, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). El suxetu de la oración pasiva ye aquel que fuera'l «''completu direutu''» de la oración activa. Pero qué hai d'entendese por complementu direutu d'una oración activa ye variable: :: «Nun se-y va envidiar (a él) por ello''»: Ahmo ic itech neyolcohcoloz<ref>Envidia (de Daquién) / Celos (contra Daquién) / Rensía / Rabia ((escontra Daquién) / Raxón / Cólera / Tirria / Aprovecedura / Disgusto / Rensía / Animosidad: (Tetech) Neyolcohcoliztli.</ref> (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 236-237, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El suxetu axente ==== :: «''Tamién por (boca de) Dios los homes fueron informaos, dióse-yos a conocer qu'un varón vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar''»: ''Yequeneh itechpatzinco Dios, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca ce tlacatl oquichtli tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. - , Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === El causativu o compulsivu === Ye un procedimientu pa formar verbos transitivos. Los verbos intransitivos vuélvense transitivos y los transitivos vuélvense ''bitransitivos'' —esto ye, adquieren dos oxetos—. El suxetu del verbu causativu ye quien impulsa —de normal a otru— a realizar una aición. Y el oxetu representa a aquel que resulta compelido por otru a exercitar l'aición descrita pol verbu. Exemplos: :* Morrer: miqui, nin- → Faer qu'otru muerra (matar): Mictia, nite-. :* Tener mieu / Tarrecer: mahui, nin- → Faer qu'otru tenga mieu (asustar): Mauhtia, nite- (/ nino-). :* Comer: Cua, nitla- → Dar de comer a otru (alimentar): Cualtia, nitetla- Nestos exemplos, el suxetu causante vien representáu pol prefixu verbal «nin-» y el suxetu axente pol prefixu verbal «-te-». Estos verbos formen sustantivos derivaos: :* Axorizo / Medrana / Horror / Llerza / Mieu / Medrana / Fobia: Mahuiliztli. :* Espantu / Amedrentamiento / Amenaza / Intimidación: Temauhtiliztli / Nemauhtiliztli. ==== Formación de los verbos compulsivos ==== ===== Cuando deriven d'un intransitivu ===== ====== Regla Xeneral —caltiénse la vocal de la tema verbal— ====== 1) Si'l verbu acaba en vocal «i», <o>caltién felicidá vocal</o> y añede el sufixu -«-tia». :* Cayer: Huetzi, nin- → Faer qu'otru caya (baltar): Huetzitia, nite- 2) Si'l verbu acaba en vocal «a» o «ia» añede'l sufixu «-ltia», calteniendo les vocales del raigañu. :* Enfilase: Tlahuana, nin- → Faer qu'otru s'enfile: Tlahuanaltia, nite- 3) Si'l verbu acaba en «o», caltién la vocal y añede «-ltia»-. :* Char a otru: Onoltia, nite- ====== Esceiciones suprímense ciertes vocales de la tema verbal— ====== 1) Ciertos verbos acabaos en doble consonante pierden la vocal y añeden el sufixu -iltia. A) Verbos acabaos en «-ca» suprimen la «a» cuando hai doble consonante final y camuden a «-qui(l)tia» :* Huetzca, nin- → Huetzquitia, nite- / Huetzquiltia, nite- B) Verbos acabaos en «-za» o «-ci», cuando hai doble consonante, camuden a «-xi(l)tia» : :* Llegar / Averase: Ahci, n(i)- → Faer qu'otru s'avere: Ahxiltia, nite- / Ahxitia, nite- :* Espertase: Ihza, n(i)- → Espertar a otru: Ihxitia, nite- / Ihxiltia, nite- 2) Ciertos verbos acabaos en «-i» o «a» <o>suprimen felicidá vocal</o> y añeden «-tia». A) Verbos acabaos en «-qui» o «-ca»: :* Morrer: Miqui, nin- → Matar: Mictia, nite-. :* Llorar: Topeta, nin- → Faer llorar a otru (aflixir): Choctia, nite- B) Verbos acabaos en «-hua» o «-hui» suprimen la vocal y camuden a «-uhtia» :* Amedranar a daquién: Mauhtia, nite- C) Verbos acabaos en «-za» o «-ci» cuando nun hai doble consonante, suprimen la vocal «i» y camuden a «-xtia». :* Apaecer: Neci, nin- → Esmazcarar / Sosprender a otru / Topar a daquién: Nextia, nite- D) Los verbos acabaos en «-n-» o «-m-» suprimen la vocal y camuden a «-ntia»: :* Embriagar a daquién: Tlahuantia, nite- Y) Verbos acabaos en «-ti» suprimen la vocal. :* Escayer / Menguar / Tornar: Iloti, n(i)- → Faer tornar a daquién: Ilochtia, nite- 3) Dellos verbos al suprimir la vocal añeden el sufixu ''-ltia''. A) Verbos acabaos en «-nin» suprimen la vocal y añeden «-altia»: :* Granar / Brotar: Cueponi, nin- → Faer que daqué biltu: Cueponaltia, nic- B) Si'l verbu acaba en doble vocal «-oa», suprimen la «a» y añeden «-ltia»: :* Escapar: Choloa, nin- → Faer qu'otru escape: Chololtia, nite-. 4) Los verbos intransitivos «ehco, n(i)- y tlehco, n(i)-, acabaos ''o'', pierden la vocal «o» y reciben el sufixu «-ahuia». :* Ehco, nin- (llegar) → Ehcahuia, nite- (faer llegar a daquién) :* Tlehco, nin- (xubir) → Tlehcahuia, nitla- (xubir dalguna cosa) Caltienen la vocal «o»: A) Pano, nin- → panoltia, nite-. Esti verbu ye regular. B) Tarrezo, nin- → Temohuia, nitla- 6) El verbu «tar», el verbu «dir» y el verbu «venir». :* Faer que daquién tea: Yetztia, nite- :* Faer que daquién vaya: Huica, nite- :* Faer que daquién venga: Hualhuica, nite- ===== Cuando deriven d'un transitivu ===== Fórmense sobre la base del pasivu. El so sentíu ye'l de compeler a daquién por que daqué sufra l'aición descrita por verbu. ====== Verbos qu'acaben en doble consonante ====== Añeden una «i» d'apoyo antes del sufixu ''-tia'': :* Imacahxi, nitla- (evitar, tarrecer) → Imacahxo, n(i)- (ser tarrecíu) → Imacahxitia, nitetla- (faer que daquién evite daqué). :* Itta, nitla- (ver) → Itto, nin- (ser vistu) → Ittitia, nitetla- (amosar daqué a daquién). :* Itqui, nitla- (llevar) → Itco, n(i)- (ser lleváu) → Itquitia, nitetla- (faer qu'otru lleve daqué) ====== Verbos que faen el pasivu col sufixu ''-lo'' ====== Suprimen la vocal ''-o'' y añeden el sufixu ''-tia'': :* Cua, nitla- (comer) → Cualo, nin- (ser comíu) → Cualtia, nitetla- (Dar de comer daqué a otru). :* Ana, nitla- (atrapar) → Analo, n(i)- (ser atrapáu) → Analtia, nitetla- (faer atrapar daqué a otru). :* Ihtoa, nitla- (dicir) → Ihtolo (ser dichu) → Ihtoltia, nitetla-(faer que daquién diga). ====== Verbos que faen el pasivu en ''-o''====== Suprimen la vocal ''-o'' y añeden el sufixu ''-tia'': :* Mati (saber) → Machu, nin- (ser sabíu) → Machtia, nicte- (enseñar). :* Ana, nitla- (atrapar) → Anu, nin- → Antia, nitetla- (faer atrapar) :* Namaca, nitla- (vender) → Namaco, nin- (ser vendíu) → Namactia, nitetla- (faer qu'otru vienda) :* Caqui, nitla- (entender, captar, percibir) → Cacu, nin- (ser percibíu) → Cactia, nitetla-<ref>«Oyer (lo que daquién diz)» dizse ''caquilia, nitetla-'' y deriva de ''caqui, nite-''. Trátase d'un verbu aplicativo, non d'un causativu.</ref> (faer entender) ====== Verbos que sustitúin el pasivu en -hua pol sufixu ''-tia'' ====== Son trés los verbos monosilábicos acabaos en ''-i'': :* Cui, nitla- (tomar, escoyer) → Cuihua, nin- → Cuitia, nitetla- (faer qu'otru escueya). :* Pi, nitla- (arrincar, escardar) → Pihua, nin- → Pitia, nitetla- (faer qu'otru arranque). :* I, tla- (beber) → Ihua, n(i)- (ser bebíu) → Itia, nitetla- (dar de beber a otru). El verbu «quentia, nicno-» (vistise) asimilar a estos: :* Quemi, nitla- (cubrir con ropa) → Quemihua, nin- (ser arropáu) → Quentia, nitetla- (vistir). ==== El reflexivu de les formes causatives ==== Cuando'l reflexivu ta venceyáu al suxetu causante, el prefixu reflexivu ye definíu. Cuando'l reflexivu ta venceyáu al axente —representáu por un prefixu oxeto— el prefixu reflexivu ye indefiníu: :* Nitenetlahpaloltia (faigo que la xente salúdese). :* Niquinnetlazohtlaltia (faigo qu'ellos se reconcilien). Cuando'l prefixu oxeto ye una persona —l'axente— y el reflexivu ye definíu, el verbu indica que'l causante emburria al axente a realizar una aición sobre él. Nun ye una aición reflexiva sinón puramente pronominal. :* Nicnotlazohtlaltia (faigo qu'él me quiera). :* Ninotetlazohtlaltia (faigo querer, faigo que xente me quiera). ===== El reflexivu de les formes causatives derivaes d'intransitivu ===== 1) En verbos de movimientu sirve pa enfatizar l'orixe, que puede quedar implícitu («d'equí»). :* Huallauh, nin- (venir a) → Hualmohuica, nino- (venise d'un sitiu). :* Huica, nino- (dise d'un sitiu). :: In ompa niyauh Mexihco: voi a Méxicu → In ompa ninohuica Mexihco: voi (d'equí) a Méxicu. :* Quiza, nin- (salgo a) → Quixtia, nino- (salgo de). :* Huetzi, nin- (cayer) → Huetzitia, nino- (cayo de). 2) Con verbos que nun impliquen movimientu sirve pa delimitar qué produció l'aición y esixen un complementu preposicional —anque puede quedar implícitu). Ye dicir el verbu intransitivu ye perfectivu (o acabáu) y al faese pronominal vuélvese imperfeutivu (o inacabado) de cuenta qu'esixe el so complementu. :* Mahui, nin- (tener mieu) → Tetech Mauhtia, nino- (asustase de daquién). Esti tipu de construcciones nun se llinda a les formes causatives derivaes d'un intransitivu. :* Tetech Mati, nino- (encariñarse de daquién, llevase bien con daquién). ==== El pasivu del causativu ==== :* Machtia, nite- → Machtilo, nin- (ser instruyíu / instrúyeseme, se te instrúi). :* Tlazohtlaltia, nite- → Tlazohtlaltilo, nin- (ser reconciliáu / reconcíliaseme, se te reconcilia). === El aplicativo === Forma verbal qu'introduz un beneficiariu o un perxudicáu por aciu la adición de ciertos sufixos a la forma orixinal. Los verbos aplicativos son siempres transitivos: 1) Los verbos que na so forma orixinal son intransitivos, vuélvense transitivos. El segundu oxetu representa al perxudicáu o al beneficiariu. :* Zoquiti, nin- (enllamorgase, enllamorgase) → Zoquitilia, nite- (enllamorgar, enllamorgar a daquién) :* Tequiti, nin- (trabayar) → Tequitilia, nite- (trabayar pa daquién) 2) Los que tienen un oxetu, reciben un segundu oxetu. :* Paca, nitla- (llavar) → Paquilia, nitetla- (llavar daqué pa daquién). ==== Formación del aplicativo ==== ===== Regla xeneral ===== La vocal ''a'' piérdese, la vocal ''i'' caltiénse: 1) Los verbos acabaos en ''-a'' pierden felicidá vocal y añeden el sufixu ''-ilia''. :* Acaltema, nitla- (embarcar) → Acaltemilia, nitla- (embarcar daqué pa daquién) :* Topeta, nin- (llorar) → Choquilia, nite- (llorar por daquién) 2) Los verbos acabaos en doble vocal (''-oa'' o ''-ia'') pierden la vocal ''-a'' y añeden el sufixu ''-lia''. 3) Los verbos acabaos en ''-i'' añeden el sufixu ''-lia''. :* Tlalia, nitla- (asitiar daqué) → Tlalilia, nitetla- (asitiar daqué pa daquién). ====== Mutaciones ====== 1) Dellos verbos siguen la regla xeneral pero sufren variaciones na consonante precedente: A) Los acabaos en ''-za'' o ''-ci'' formen el aplicativo en ''-xilia''. :* Tlaza, nitla- (refundiar daqué) B) Los acabaos en ''-ti'' o ''tza'' formen el aplicativo en ''-chilia''. :* Quetza, nitla- (poner de pies daqué) → Quechilia, nitetla- (construyir una casa pa daquién). :* Notza, nite- (llamar a daquién) → Nochilia, nitete- (llamar a daquién pa otru). C) Los verbos acabaos en ''-tla'' formen el aplicativo en ''-tilia''. :* Tlazohtla, nite- (amar) → Tlazohtilia, nitetla- (amar daqué de daquién). 2) Ciertos verbos acabaos en ''-ca'' o ''-hua''siguen la regla xeneral (perda de la vocal ''a''), pero'l sufixu ''lia'' muta en ''ia'' o ''huia''. :* Ixtlahua, nitla- (pagar) → Ixtlahuia, nitetla- (pagar a daquién) ===== Esceiciones ===== 1) Ciertos verbos acabaos en ''-a'' caltienen la vocal y añeden ''-lia''. A) Los monosílabos. :* Cua, nitla- (comer) → Cualia, nitetla- (comer daqué de daquién). :* Pa, nitla- (tiñir) → Desanicia, nitetla- (tiñir daqué pa daquién). B) Los verbos acabaos en ''yá''. :* Piya, nitla- (caltener daqué) → Piyalia, nitetla- (caltener daqué pa daquién) 2) Los verbos transitivos acabaos ''apondera'', pierden los dos vocales. :* Xeloa, nitla- (estremar daqué) → Xelhuia, nitetla- (compartir daqué con daquién) 3) Los verbos acabaos en ''-oa'' que tienen un intransitivu acabáu en ''-ihui'' o ''-ahui'', pierden los dos vocales (''-oa'') y añeden ''-ilhuia'' o ''-alhuia''. :* Ihtlacoa, nitla- (estropiar daqué) → Ihtlac'''a'''hui, nin- (estropiase) → Ihtlac'''a'''lhuia, nitetla- (estropiar daqué de daquién) ==== El reflexivu nes formes aplicativas ==== Introduz un segundu oxetu qu'en castellán formaría un complento preposicional. ===== El reflexivu con pronome definíu ===== Dellos autores (Remi Simeon, Michel Launey) almiten el reflexivu definíu pa supuestos en que l'aición nun ye reflexiva: :* Tlatia, nitla- (esconder un oxetu) → *Tlatilia, ninotla- (esconder una cosa pa sigo). Pero esta construcción confundir cola formación de los verbos reverenciales: :* Tlatia, nitla- (esconder daqué) → Tlatilia, ninotla- (esconder daqué —forma reverencial—). Una mesma construcción nun puede indicar dos cuesas distintos o contradictories. Tien De tenese en cuenta que'l reverencial introduz un matiz de cortesía pero nun supón la incorporación d'un nuevu oxetu al verbu sinón que'l verbu que tien un únicu oxetu sigue con un únicu oxetu. Esconder daqué (forma non reverencial) → Esconder daqué (forma reverencial). Pela cueta el aplicativo supón incorporar un nuevu oxetu al verbu. La forma correuta del aplicativo sería col pronome indefiníu ''-ne'': :* Tlatia, nitla- (esconder un oxetu) → Tlatilia, ninetla- (esconder una cosa pa sigo). Na doctrina, hai autores (Thelma D. Sullivan) que nun contemplen el aplicativo sinón col prefixu reflexivu indefiníu ''-ne''. Manuel Orozco y Berra cunta que el reverencial ye una forma verbal qu'implica que'l suxetu fai daqué pa si (verbos intransitivos) o nel so beneficiu (verbos transitivos). El sentíu del reverencial ye más o menos como si dijeramos «te complaces en dormir» o «te complaces n'esconder daqué». Obviamente, nun equival a dicir «te complaces n'esconder daqué pa ti». La postrera coletilla, «pa ti», ye mesma del aplicativo, pero non del reverencial. ===== El reflexivu formar col pronome indefiníu ===== :* Tlatia, nino- (escondese) → Tlatilia, ninete- (escondese de daquién). ==== Verbos en composición con sustantivos ==== ===== Cuando'l sustantivu representa al oxetu verbal ===== :* Cacchihua, nin- (fabricar zapatos) → Cacchihuilia, nite- (fabricar zapatos pa daquién) ===== Cuando'l sustantivu nun representa al oxetu verbal ===== :* Chichicuepa, nite- (atochecer) → Chichicuepilia, ninete- (atochecese con daquién) ==== Les partes del cuerpu como oxetu del aplicativo ==== 1) Cuando'l sustantivu va incorporáu al verbu, nun representa un nuevu oxetu. Y sigue la regla xeneral descrita. :* Ninopaca (llavo) → Ninocxipaca (llavo los pies). 2) Cuando s'espresa a parte del verbu suel dir en forma posesiva. El prefixu posesivu concuerda col pronome oxeto definíu en persona y númberu. :* Él llava la cabeza (la so cabeza): Quipaquilia in icua. === El verbu en forma reverencial === Ye la forma verbal que s'emplega cuando se fala a daquién que merez un especial respetu (segundes persones). Tamién s'emplega cuando se fala de daquién que merez un tratamientu cortés (terceres persones). Nun puede emplegase nes primeres persones. :* Teca huetzca, nin- (rise de la xente) → Teca huetzquitia, timu- (rise de la xente) El reverencial formar a partir de formes causatives (nos verbos intransitivos) y aplicativas (nos verbos transitivos). Pero nun tien de confundir se con diches formaciones. El reverencial nun introduz un oxetu verbal. El sentíu del reverencial ye'l siguiente: «te complaces en dormir», «te complaces n'esconder daqué», «te complaces en rite de la xente». En nengún casu supón introducir un oxetu complementariu: «te complaces n'esconder daqué "pa ti"». Si dicímos-y a daquién «ma ximopanolti» (complazte en pasar) en llugar de «Ma xipano» (pasa), tamos indicándo-y que si pasa va atopar estima y considerancia. El verbu reverencial toma los prefixos reflexivos y añede ciertos sufixos. ==== El reverencial de los verbos reflexivos ==== ===== Los que lleven el prefixu reflexivu definíu ===== Los que lleven el prefixu reflexivu (non-, mo-, mo-, to-, mo-, mo-) nun añedir otru prefixu. Pero faen el reverencial por aciu el sufixu ''-tzinoa''. La tema verbal ye'l del pasáu. :* Mati, nino- (pensar) → Mahtzinoa, nino- (complacese en pensar). ===== Los que lleven el prefixu indefiníu ===== Los que lleven el prefixu ''-ne'' añeden el prefixu definíu. Nun añedir el sufixu ''-tzinoa''. Dellos autores dicen que lleven sufixu ''-lia'' como marca del reverencial. Pero nun ye necesariu. Tlatia, nitla- (esconder daqué) → Tlatilia, ninetla-<ref>Forma con ''-ne'' qu'espliquemos al tratar el aplicativo.</ref> (esconder daqué pa unu mesmu) → Tlatili(li)a, nimonetla- (complacese n'esconder daqué pa unu mesmu). Tlatia, nino- (escondese) → Tlatilia, nimote- (escondese de daquién) → Tlatili(li)a, nimonete- (complacese n'escondese de daquién). ==== El reverencial de los verbos transitivos ==== Formen el reverencial por aciu los sufixos del aplicativo, al qu'añeden con frecuencia'l sufixu «-tzinoa» —pa enfatizar el reverencial—. Xunir a la tema propia del pasáu. Reciben amás los prefixos propios del reverencial. Les primeres persones apaecen en forma reverencial cuando la reverencia va referida al oxetu. :* «Por ello rogamos al Dios únicu, el nuesu padre, que nos creó, que nos nició»: «Ic tictotlahtlauhtiliah in iceltzin Dios totahtzin in otechmochihualihtzino, in otechmotlacatililitzino» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :::* Tlacati, nin- (nacer) → tlacati lia, nite- (niciar a daquién) → Tlacatililihtzinoa, ninote- (niciar a daquién). :::* Chihua, nite- (crear, concebir a daquién) → Chihuilihtzinoa, ninote- (concebir, crear a daquién). :::* Tlahtlauhtia, nite (rogar a daquién) →Tlahtlauhtilihtzinoa, ninote- (rogar a daquién). Hai ciertos verbos transitivos qu'adopten el causativu cuando formen el reverencial en llugar del aplicativo. 1) Los verbos transitivos monosilábicos acabaos en vocal «-i», que formen el causativu sustituyendo'l sufixu ''-hua'' del pasivu pol sufixu ''-tia'' mesmu del causativu. :* Escoyer → Oquimocuitih. :* Beber → Oquimitih. :* Arrincar → Pitia, ninotla- 2) Los verbos transitivos ''ihtoa, nitla-'', ''chiya, nitla-'' y el verbu ''cua, nitla-'', que formen el causativu a partir del pasivu acabáu en ''-lo'' y que pierden la vocal ''o'' al añedir el sufixu causativu. :* Dicir → Oquimihtoltih. :* Comer → Oquimocualtih. :* Mirar → Oquimochiyaltih. 3) Ciertos verbos transitivos, acabaos en ''-qui'' y en ''-ti'', qu'adopten un causativu irregular cuando formen el reverencial en llugar del aplicativo al caltener la vocal ''i'' del radical verbal. :* Caqui, nitla- (forma ordinaria) → Cactia, nitetla- (forma compulsiva) → Caquiltia, ninotla- (forma reverencial). :* Mati, nitla- (forma ordinaria) → Machtia nitetla- (forma compulsiva) → Machtia, ninotla- (forma reverencial). :::* «... <o>quimomachtia</o> Dios ca ixquich tlacatl iztlacatini.»: «...<o>sabe</o> Dios que tou home ye mentirosu.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 188-189, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== El reverencial de los verbos intransitivos ==== Formen el reverencial a partir de la forma causativa, añediendo los prefixos reflexivos. Nun pierden la so condición d'intransitivos por ello. Convien añedir el sufixu reverencia ''tzinoa'' a la tema pasada, por que nun se confunda colos verbos de movimientu qu'indiquen orixe. :* Cochi, nin- (dormise) → Cochitia, mo- (dormir) → Cochitihtzinoa, mo- (dormir). :* Ihcihui, nin- (activase) → Ihciuhtia, m(o)- (activase) → Ihciuhtihtzinoa, m(o)- (activase). :* Choloa, nin- (escapar) → Chololtia, mo- (escapar) → Chololtihtzinoa, mo- (escapar). :* Tlehco, nin- (xubir) → Tlehcahuia, mo- (xubir) → Tlehcahuihtzinoa, mo- (xubir) :* Tarrezo, nin- (baxar) → Temohuia, mo- (baxar) → Temohuihtzinoa, mo- (baxar). :* Quiza, nin- (salir) → Quixtia, mo- (salir) → Quixtihtzinoa, mo- (salir). :* Ehco, nin- (llegar) → Ehcahuia, m(o)- (llegar) → Ehcahuihtzinoa, m(o)- (llegar). Esceiciones. 1) Los verbos intransitivos acabaos en ''-ti'' que deriven de sustantivos verbales formen el reverencial col aplicativo acabáu en ''-lia''. :* Pochtecati, nin- (exercer de comerciante) → Pochtecatilia, mo- (exercer de comerciante) → Pochtecatilihtzinoa, mo- (comerciar). :* Teopixcati, nin- (exercer el sacerdociu) → Teopixcatilihtzinoa, mo- (exercer el sacerdociu). :* Tequiti, nin- (trabayar) → Omotequitilihqueh (trabayaron) → Omotequitilihtzinohqueh (trabayaron). :* Tlahtocati, nin- (reinar) → Omotlahtocatilih (reinó) → Omotlahtocatilihtzinoh (reinó). 2) Tamién los verbos intransitivos acabaos en ''-qui''. :* Miqui, nin- (morrer) → omomiquilih (morrió) → Omomiquilihtzinoh (morrió) :* Aqui, nin- (caber, entrar) → Omaquilihqueh (cupieron). 3) Los verbos intransitivos acabaos en ''-ca''. :* Huetzca, nin- (rir)→ Huetzquilia, mo- (rir) → Huetzquilihtzinoa, mo- (rir). :* Topeta, nin- (llorar) → Choquilia, mo- (llorar) → Choquilihtzinoa. mo- (llorar). 4) Ciertos verbos tienen por reverencial una forma verbal especial. Trátase d'un reverencial reforzáu. :* Cah, nin- (tar) → Yetzticah, mo- (tar). :* Ihcac, nin- (tar de pies) → Ihquiltihtihcac, m(o)- (tar de pies). :* Onoc (tar cháu) → Onoltihtoc, m(o)- (tar cháu). :* Yauh, nin- (dir) → Huicatiuh, mo- (dir) ==== L'optativu reverencial ==== Nel optativu reverencial la partícula «ma» volver con frecuencia «tla» y el sufixu «tzinoa» pierde la vocal «a». :* «Concédinos la to gracia»: «Tla xitechmomaquilitzino in mocualticatzin» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 84-85, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu que sigue, el pronome «tech» ye l'únicu oxetu, pero recibe un complementu n'aposición. :* «Socórrinos a los cristianos»: «Ma xitechmocnelilitzino in tichristianomeh (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === Perífrasis verbales === Son construcciones formaes por un verbu personal (verbu auxiliar) y otru verbu non personal (verbu principal). Xeneralmente conxúgase'l verbu personal, que recibe les marques temporal y personal. El verbu auxiliar ye frecuentemente un verbu de movimientu (voi cantar, voi cantando). :* Nichocatiuh → Voi llorar. :* Nichocatiac → Fui llorando. Pero asocede que n'ocasiones el verbu principal ye idénticu en dambes formes perifrástiques, porque pierde'l sufixu —topeta(z), topeta(c)—. D'ende que seya conveniente, pa evitar tracamundios, detenese nes formes auxiliares. ==== Les perífrasis d'infinitivu ==== El verbu non personal en castellán ye un infinitivu. En náhuatl va en tema futura (anque ensin la ''z'' mesma del futuru) cuando los verbos conxugaos son ''dir'' o ''venir'', polo que los verbos acabaos en doble vocal pierden la vocal final. :* Nicochitiuh → Voi dormir. :* Nicochtiuh → Voi dormiendo. :* Nitlahtotiuh → Voi falar. :* Nitlahtohtiuh → Voi falando. :* Niquittatiuh → Voi velo. :* Niquittatiauh → Voi viéndolo. :* Ticochitihuih → Vamos dormir. :* Ticochtitoh → Vamos dormiendo. El verbu conxugáu ''-tiuh'' (sing.) / ''-tihuih'' (pl.) usar en sentíu presente y futuru. En pasáu adopta la forma ''-to'' (sing.) / ''-toh'' (pl.). El verbu conxugáu ''-co'' usar en presente y en pasáu. En futuru adopta la forma ''-quiuh''. :* Ocochito → Foi a dormir. :* Cochito → Foi a dormir. :* Oticochitoh → Fuimos a dormir. :* Tlachihuaquiuh → Vendrá faer daqué. El verbu non personal puede dir en futuru, por casu si'l verbu conxugáu ye'l verbu ''querer'', y nesi casu nun s'entrepola la lligadura ''-ti-'' ente dambos verbos. :* Nitlachihuaznequi → Quiero faer daqué. :* Titlachihuaznequi → Quies faer daqué. ===== Conxugación del auxiliar na perífrasis d'infinitivu ===== El verbu principal va en tema futura, ensin la z —tlanamaca(z)—. 1) Presente. :* Nitlanamacatiuh → Voi vender. :* Titlanamacatihuih → Vamos vender 2) Imperfectu. :* Nitlanamacatihuia → Diba vender. :* Titlanamacatihuian → Díbamos vender. 3) Pretéritu simple y compuestu. :* Onitlanamacato → Fui a vender / fui vender. :* Otitlanamacatoh → Fuimos a vender / fuimos vender. 4) Pretéritu pluscuamperfeutu. :* Onitlanamacatihuia → fora vender. :* Otitlanamacatihuiah → fuéramos vender. 5) Futuru (adopta la mesma forma que'l presente, porque tien un sentíu imperfeutivu). :* Nitlanamacatiuh → Diré vender / Voi vender :* Titlanamacatihuih → Diremos vender / Vamos vender. 6) Imperativu. :* Xitlanamacati → Vete a vender. :* Xitlanamcatih → Díi vender. ==== Les perífrasis de xerundiu ==== Indiquen una aición en cursu, una aición que ta siendo executada nun determináu momentu. En castellán formar con un verbu conxugáu más el xerundiu. En náhuatl espresar por aciu la tema pasada (ensin el prefixu participial) y un verbu conxugáu. :* Cochticah, nin- → Toi dormiendo. :* Cochticatca, oni- → Tuvi dormiendo. :* Cochtiyez, nin- → Voi Tar dormiendo. El verbu ''yauh, nin-'' nes perífrasis de xerundiu convertir en ''-tiauh, nin-'', que nun se conxuga como'l verbu ''-tiuh, nin-'' mesmu de les perífrasis d'infinitivu. ===== Conxugación del auxiliar na perífrasis de xerundiu ===== El verbu principal va en tema pasada (ensin el sufixu temporal «c» casu de llevalo). El verbu «notza» queda en «notz» y el verbu «namaca» queda como sigue. 1) Presente :* Nitlanamacatiauh → Voi vendiendo. :* Titlanamacatiahuih → Vamos vendiendo. 2) Imperfectu. :* Nitlanamacatiaya → Diba vendiendo. :* Titlanamacatiayah → Díbamos vendiendo. 3) Pretéritu pluscuamperfeutu. :* Onitlanamacatiaya → Había alloriáu vendiendo :* Otitlanamacatiayah → Habíamos alloriáu vendiendo. 4) Pretéritu simple y compuestu. :* Onitlanamacatiac → Fui vendiendo / Fui vendiendo :* Otitlanamacatiaqueh → Fuimos vendiendo / Fuimos vendiendo. :* «In (o)quitquitiaqueh tlamacazqueh copalli, iyauhtli»: «Los sacerdotes fueron llevando copal (y polvu de) pericón» (Thelma D. Sullivan, ''Compendiu de la Gramática Náhuatl'', p. 260, UNAM, Méxicu, 1992). 5) Futuru. :* Nitlanamacatiaz → Voi Dir vendiendo. :* Titlanamacatiazqueh → Vamos Dir vendiendo. 6) Imperativu. :* Xitlanamacatiauh → Ve vendiendo. :* Xitlanamacati(a)huian → Díi vendiendo. ==== Perífrasis de participiu ==== Espresar en castellán con un verbu conxugáu más el participiu. En náhuatl hai dos verbos, unu conxugáu y otru en tema pasada. Nes perífrasis de participiu'l verbu ''tar'' suel adoptar la forma ''oc''. :* «Yehica in amotocatzin ilhuicac <o>ihcuiliuhtoc</o>»: «Porque los vuesos nomes <o>tán escritos</o> nel cielu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yehica amoma eztentoc»: «Porque les vueses manes tán ensangrecíes» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 178-179, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* « In conetl cochtoc»: «El neñu ta dormíu». :* «Quechcotontoqueh in mahmaltin»: «Los prisioneros xacen col gargüelu cortáu» (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 248, UNAM). :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl <o>tlallan actoc</o>, zan non ihuih <o>teihtic actoc</o> in nepoaliztli.»: «Según el raigañu d'un árbol <o>ta fundida na tierra</o>, d'igual manera la soberbia ta <o>fondiada n'unu</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... in tlachihualli in ipan otlacat in tlahtlacolli, ahzo ipan nemi, ahzo ihtic actoc, ic tentoc»: «... la criatura que nació nel pecáu, que seique viva nél, que nél anda atrapada o por él anda complacida» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Atopamos tamién xiros col verbu ''nemi, nin-'' (''andar'', ''tar''). :* Mopolohtinemi → Ta disgustáu, anda disgustáu. Ya inclusive col verbu ''huetzi, nin-'' (''cayese'') pa indicar que se produció un súbitu cambéu d'estáu. :* Tipoliuhtihuetzi → Tas confusu. ==== Con completivas ==== Les frases en qu'un verbu principal va acompañáu d'otru verbu, que denominamos auxiliar, constrúyense xeneralmente por aciu xiros que s'asemeyen a los completivos o atributivos. :* «Nimitztlatzontequilia in titequitiz, titlacohtiz, titlaiz, telimiquiz»: «Te condergo a trabayar, a llaboriar como esclavu, a bregar, a afaenar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 138-138, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === Verbos de movimientu === ==== L'orixe y la meta del desplazamientu ==== 1) Los verbos de meta son aquellos qu'introducen el destín o llugar escontra onde se produz el movimientu: :* Cualcan niquiza in Mexihco → Salgo a Méxicu tempranu. :* Voi a Méxicu → Mexihco niyauh. :* Vengo a Méxicu → Mexihco nihuallauh. El destín puede tar n'aposición. :* Ven (a) equí, a Méxicu → Ma xihuallauh in nican Mexihco. :* Ve allá, a Méxicu → Ma xiauh in ompa Mexihco. :* Mañana a la mañana voi dir a la to casa → Moztla cualcan in ompa niyaz mochan 2) Los verbos d'orixe son aquellos qu'introducen el puntu de partida o llugar dende onde s'empecipia'l movimientu. Son verbos pronominales que se formen col causativu de los verbos intransitivos. :* Salgo d'equí, de Méxicu, ceo → Cualcan in nican Mexihco ninoquixtia. :* Voi de Méxicu → Mexihco ninohuica. :* Vengo de Méxicu → Mexihco ninohualhuica. :* Vete d'ende → Ma ximohuica in oncan. :* Vente d'ende → Ma ximohualhuica in oncan 3) Los verbos d'orixe pueden espresar la meta (si'l contestu ta claru). :* Voi (d'equí) a allá, a Méxicu → Ninohuica in ompa Mexihco. :* Mañana vengo (d'ellí) a Méxicu → Moztla ninohualhuica in ompa Mexihco. 4) Si queremos espresar l'orixe y la meta. :* Inic Mexihco inic Amsterdam ninohuica → Voi de Méxicu a Amsterdam. 5) Escepcionalmente, los verbos de meta tamién pueden espresar l'orixe. Asocede col verbu «huallauh, nin-», acompañando l'orixe o'l destín del movimientu colos alverbios «nican» y «ompa» según atópese'l falante o'l suxetu nel orixe o nel destín. :* Ompa Madrid onihuallah → Vini d'allá, de Madrid. :* Nican Mexihco onihuallah → Vini equí, a Méxicu. : Ompa Madrid ohuallah → Vieno d'allá, de Madrid. == L'axetivu == L'axetivu puede apaecer con dos funciones, como aposición especificativa o como epítetu. === L'axetivu como aposición especificativa === L'axetivu n'aposición especificativa acuta la estensión del sustantivu que complementa. Esti complementu lleva'l pronome relativu ''in''. :* Moteuczoma in huehueh → Moctezuma El Viejo. :* In huehueh Moteuczoma → Moctezuma El Viejo. :* Pedro in ahtetlaocolih → Pedro El Cruel. :* In ahtetlaocolih Pedro → Pedro El Cruel. :* Carlos in ic macuilli → Carlos Quintu. :* In ic yei amoxxehxeloliztli → Capítulu terceru. === L'axetivu funcionando como epítetu === Ye cuando resalta una cualidá propia del sustantivu. Tien De tenese curiáu de nun anteponer el relativu ''in'' al axetivu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac inic monemilizcuepaz ahnozo inic ehehcoloz <o>in cualli iyolloh</o>»: «Aquel que ye perversu vive na tierra o pa enmendarse o por que'l bonu exercite'l so corazón» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu precedente atopamos el verbu ''(y)ecoa, nitla-''. A falta de suxetu axente entendemos que tamos ante una construcción impersonal ''sía puestu a prueba''. El suxetu paciente ye ''iyolloh''. Y ''in cualli'' ye'l posesor. L'axetivu que funciona como epítetu nun lleva la partícula in. Introducir por aciu el xiru d'aposición. :* In cihuatl namiqueh → La muyer casada → La muyer que ye casada. :* Iyolloh cualli → El so bon corazón → El so corazón que ye bonu. Puede preceder o anteceder al sustantivu. :* In tlacatl cualli → L'home bonu. :* Cualli tlacatl → Bon home. === Axetivos numberales === Hai cuatro variantes. :* Ic yei chalco tlahtocat → Tercer señor de Chalco → Terceru que gobernó en Chalco. :* Ic yei tlahtocat in chalco → Tercer señor de Chalco. :* In ic nahui tlahtoani chalco → El cuartu señor de Chalco. :* In ic nahui chalco tlahtoani → El cuartu señor de Chalco. == El sistema vigesimal de numberación == Pa conocer en detalle cómo s'opera nel sistema vigesimal encamiéntase aportar al enllaz: [[Sistema vigesimal]]. Hai dos tipos de lligadures. Ente les distintes series verticales úsase la lligadura ''ipan'' y dientro de cada serie usa la lligadura ''on-'' (''om-'' ante de ''m'', ''p'' o ''vocal''), como s'esplica de siguío. Como los nahuas representaben les cifres verticalmente, unos sobre otres, arrexuntaes en base vigesimal, la lligadura ''ipan'' (''sobre'') sirvía pa espresar les cantidaes oralmente. :* 01.03.15 → Centzontli '''ipan''' epohualli '''ipan''' caxtolli (una tetracentena sobre tres veintena sobre quince unidad) = 475 unidaes nel sistema decimal. :* 16.04 → Caxtolli '''on'''cempohualli '''ipan''' nahui (dieciséis ventenes sobre cuatro unidad) = 324 unidaes nel sistema decimal. :* 03.14 → Epohualli '''ipam''' mahtlactli '''on'''nahui (tres veintena sobre catorce unidad) = 74 unidaes nel sistema decimal. Tien De evitase utilizar la conxunción ''ihuan'' porque yera utilizada pa sumar. :* Mahtlactli once ihuan nahui, caxtolli → once y cuatro son quince → once más cuatro son quince. == El participiu == === El participiu pasivu === Formar a partir del verbu, hai siquier trés posibles formaciones. 1) Utilizando'l pasivu. ::* Yectenehua, nitla- (allabar una cosa) → Yectenehualo :: Ma yectenehualo in motocatzin → Allabáu sía'l to nome. ::* Mixihuitia, nite- (niciar, concebir a daquién) → Mixihuitiloc :: Mixihuitiloc, ahmo chihualoc → Niciáu, non creáu. 2) Utilizando la tema pasada. Añedir los sufixos ''-tli'', ''-tl''. Almite los trés prefixos indefiníos (''te-'', ''ne-'', y ''tla-''). ::* Chihua, nitla- (faer) → Tlachiuhtli (obra, productu). 3) Utilizando'l pasivu. Quítense les terminaciones ''-o'', ''-hua'' y xeneralmente añeden el prefixu oxeto ''tla-'' . ::* Chihua, nite- (niciar) → Tlachihualli (criatura). ::* Machtia, nite- (enseñar) → Tlamachtilli (alumnu). Escepcionalmente añeden en llugar de ''tla-'', los prefixos ''te-'' o ''ne-''. == Morfoloxía nominal == La morfoloxía flexiva nominal ye relativamente simple comparada cola morfoloxía verbal. En realidá'l náhuatl nun tien una flexón de [[casu morfolóxicu|casu]] pa marcar les rellaciones gramaticales. El nome tien dos formes básiques la forma ensin tener (absolutivo) y la forma tenida. La forma absolutiva marcar por aciu dalgún de los sufixos: ''-tl'' o les sos variantes (''-tli, -li'') o ''-in''. Los nomes derivaos de verbos nun lleven marques de absolutivo. La marca ''-tl'' deriva del marcador d'un acusativu xenuinu ''*-ta'' calteníu inda n'otres llingües utoazteques. El náhuatl clásicu nun estrema xéneru gramatical puramente dichu, anque sí estrema semánticamente la clase de los animaos y los inanimaos. Los animaos marquen obligatoriamente el [[númberu gramatical]] ([[singular]] o [[plural]]) y los inanimaos polo xeneral usen la mesma forma pal singular que pal plural. En náhuatl modernu, por influencia del español, tolos nomes contables usen marques de númberu con independencia si designen animaos o inanimaos. Nel náhuatl esisten dos tipos de sustantivos, los primitivos y los derivaos. Los sustantivos primitivos son fácilmente identificables por tener cuatro terminaciones (sufixos absolutivos), /''-tl, -tli, -li''/ (alomorfos xenerales fonéticamente condicionaos) y /''-in''/ (acutáu a clases semántiques acutaes). Los sustantivos derivaos apigurar con otres pallabres pa formar nueves pallabres, como exemplu del castellán pa facilitar la so comprensión; ye la pallabra ''cachador'', que ta formada de dos pallabres distintes que al xuniles crean una nueva pallabra. Exemplu: : ''Naca-''+ ''tamal-li'' > ''nacatamalli'' (tamal de carne o "nacatamal") : ''Tēuc-'' + ''Tlahtōl-li'' > ''Tēuctlahtōlli'' (Llingua de los señores o "llinguaxe cultu") : ''Chīchīhual-'' + ''ā-tl'' > ''chīchīhualātl'' (Agua de senu o "lleche") (Nel casu de topónimos mexicanos d'orixe náhuatl, la traducción lléese de tras palantre). Exemplu : : ''Chapōl-'' + ''tepē-'' + ''-c'' > ''Chapōltepēc'' (Nel cuetu de los saltapraos) * En casu de qu'apaeza una vocal débil precediendo al sufixu nominal, ésta sume xuntu col sufixu. Por casu: : ''Chiquih-'' + ''cal-li'' > '''''chiquiuh'''calli'' (casa de canastes) : ''Cuahuⁱ-'' + ''tlah'' > '''''cuauh'''tlah'' (al pie de los árboles o monte) === Sufixos nominales === ==== El sufixu «-illo» (''-pil'') ==== El sufixu ''-pil'' ye un sufixu diminutivu que denota conmiseración, tenrura y connota fraxilidá o desamparu. :* Tototl (páxaru) → Totopil (paxarucu). :* Itzcuintli (perru) → Itzcuimpil (perrucu). :* Cihuatl (muyer) → Cihuapil (muyeruca). :* Temachtiani (maestru) → Temachtihcapil (maestrillo) En plural ''-pihpil'' aplícase sobre la forma singular. :* Telpochtli (mozu) → Telpohpochtin (mozos) → Telpochpihpil (mozucos). :* Conetl (neñu) → Cohconeh (neños) → Conepihpil (niñillos). La forma posesiva ye como sigue. :* Motemachtihcapil → El to maestrillo. :* Motemachtihcahuanpihpil → los tos maestrillos. El vocativu añede la vocal ''-é'' si falen un varón o a cencielles acaba en vocal tónica si fala una muyer. :* Telpochpilé / Telpochpíl ==== El sufixu «-uelo» (''-pol'') ==== Ye un sufixu aumentativu que denota despreciu, repulsa o connota arrogancia y soberbia. :* Telpochtli (mozu) → Telpochpol (mozacu) :* Cihuatl (muyer) → Cihuapol (muyeraca) :* Tlahtoani (rei) → Tlahtohcapol (reyezuelo) ==== Los sufixos aumentativos y diminutivos ''-tzintli'' y ''-tontli'' ==== El sufixu aumentativu ''-tzintli'' denota respetu, almiración y connota grandor, poder, estatus. Si'l nome escarez de sufixu, estos sufixos vense privaos de la terminación ''-tli''. :* Ilamah (vieya) → Ilamahtzin (vieya). :* Huehueh (vieyu) → Huehhuetzin (vieyu). El sufixu diminutivu ''-tontli'' denota pequeñez, nunca despreciu. :* Conetontli → Neñín. === Formes de plural === Les formes de plural esanicien el sufixu de absolutivo o'l sufixu de posesión y lo substituyen por un sufixu de plural ensin tener o de plural teníu. El raigañu de normal nun sufre cambeos al formar el plural, anque unos pocos nomes reduplican la parte inicial del raigañu nes formes de plural. Este ye una traza arcaica, una y bones la [[Reduplicación (llingüística)|reduplicación]] inicial foi un procedimientu regular de formación del plural nes llingües utoazteques que casi sumió del náhuatl. Dellos sufixos como los [[diminutivu|diminutivos]] y los aumentativos se reduplican nes formes de plural. Esisten trés formes principales de formar el plural: * '''Por aciu la sufixación regular''' de los sufixos ''-meh, -tin, -huan''; pa los que paez esistir una distribución complementaria en náhuatl clásicu, el primer usar pa raigaños ensin tener acabaes en vocal, el segundu pa raigaños non poseíadas acabaes en consonante y el terceru pa raigaños teníos. Nos modernos dialeutos tiende a caltenese namái una de los dos formes ''-ti'' (< ''-tin'') o ''-mej'' < (''-meh''). * '''Por aciu sufixación irregular''' añediendo'l saltillo o oclusiva glotal a la fin: ''-h'', esta forma namái se da en delles pallabres idiosincrátiques. * '''Por aciu reduplicación parcial''' reduplicando la primera sílaba y posbilemente combinando esto con dalgún de los sufixos anteriores. Esti plural namái se caltién en delles pallabres. ==== Formación del plural: regla xeneral ==== La formación del plural nun ye igual si tratar de sustantivos primarios o si tratar de sustantivos derivaos del verbu, por casu de participios (activos o pasivos). Y difier si'l sustantivu ta en forma posesiva o non. Cuando pensamos en sustantivos primarios, el plural consiguir a partir del radical nominal, forma en que s'atopa'l sustantivu en siendo quitáu de los sufixos propios del singular, por aciu la adición de los sufixos propios del plural. Como regla xeneral, los sustantivos que'l so radical nominal acaba en vocal añeden el sufixu plural ''-meh'' y los sustantivos que la so raigañu nominal acaba en consonante añeden el sufixu plural ''-tin''. :* Pitzotl (gochu, puercu) → Pitzo (radical nominal) → Pitzomeh (gochos, puercos). :* Ichcatl (oveya, corderu) → Ichca (radical nominal) → Ichcameh (oveyes, corderos). :* Epatl (zorrillo) → Epameh (zorrillos). :* Oquichtli (home, varón) → Oquich (radical nominal) → Oquichtin (homes, varones). :* Ixpohpoyotl (ciegu) → Ixpohpoyomeh (ciegos). Si tratar d'un participiu activu, añedir el sufixu ''-meh'' direutamente al sufixu participial. :* Tlahtoani (soberanu) → Tlahtoanimeh. Si tratar d'un participiu pasivu pluralizable o d'un xentiliciu con sufixu participial, sustitúyese'l sufixu participial singular pol sufixu participial plural. :* Teopixqui (sacerdote) → teopixqueh (sacerdotes). :* Michhuahcatl (michoacano) → Michhuahqueh (michoacanos). Cuando se trata d'un participiu pasivu pluralizable recibe les marques del plural. :* Tlamachtilli (alumnu) → Tlamachtiltin (alumnos). Cuando'l sustantivu escarez de sufixu singular, añede'l sufixu plural direutamente al radical nominal. :* Clica (perru) → Chichimeh (perros). :* Tecpin / Tecpintli (pulga) → Tecpintin (pulgues). :* Alo (loru) → Alomeh (loros). :* Ilamah (vieya) → Ilamatqueh (vieyes). :* Huehueh (vieyu) → Huehhuetqueh (vieyos). :* Chaneh (habitante) → Chanehqueh (habitantes). :* Atitlanchaneh (habitante de Atitlan) → Atitlanchanehqueh (Habitantes de Atitlan). La gramática del náhuatl namái reconoz como plurales les formes en que se pluralizan persones y animales, a los que que se-yos conoz como nomes pluralizables. La gramática nun reconoz como pluralizables les formes en que se pluralizan los nomes referíos a entidaes inanimaes (conceutos, oxetos, vexetales). La pluralidá márcase doblando parte de la primera sílaba, a la que s'añedir el saltillo (la ''-h''). :* Xochitl (flor) → Xohxochitl (flores). :* Chantli (llar, casa) → Chahchantli (llares, cases). :* Yacatl (ñariz) → Yahyacatl (ñarices). Los determinantes y los pronomes tamién reciben les marques propies del plural. :* Miec (enforma) → Miecquin / miecquintin (munchos —seres animaos—). :* Miec (enforma) → Mihmiec (munchos seres inanimáu y asimilar—). Per otru llau, cuando un sustantivu funciona como predicáu nominal (y nesi casu recibe los prefixos verbales), adopta'l lexema plural propiu del verbu ''-h''. :* Tecuani (ye una fiera) → Tecuanih (son unes fieres). :* Tecuani (feroz, xavaz) → Tecuanimeh (xabaces). ==== Plurales con saltillo ==== Ye la terminación propia de los xentilicios. Llevar toos aquellos xentilicios qu'acaben en ''-catl'', ''-tecatl'', ''-mecatl'' y ''-panecatl''. Los sustantivos ''tlacatl'' y ''cihuatl'', que sirven pa formar xentilicios, tamién faen el plural en saltillo. L'usu del [[saltillo]], (el saltillo escritu como '''-h''' postvocálica ye una oclusiva glotal, en dellos dialeutos modernos fíxose fricativa [h] o [x]). la cual suena cuando queremos pluralizar xentilicios y persones, por casu: : ''Mexihcatl'' 'mexicanu' / ''Mexihca'''h''''' 'mexicanos' : ''Tenochcatl'' 'mexicanu de Tenochtitlan' / ''Tenochca'''h''''' 'mexicanos' : ''Tlatelolcatl'' 'mexicanu de Tlatelolco' / ''Tlatelolca'''h''''' 'mexicanos' : ''Pōchtēcatl'' 'comerciante' / ''Pōchtēca'''h''''' 'comerciantes' : ''Mixtēcatl'' 'mixteco' / ''Mixteca'''h''''' 'mixtecos' : ''Atitlan cihuatl'' 'muyer de Atitlan' / ''Atitlan cihua'''h''''' 'muyeres de Atitlan' : ''Atitlan tlacatl'' 'habitante de Atitlan' / ''Atitlan tlaca'''h''''' 'habitantes de Atitlan' : ''Tlacatl'' 'home, persona' / ''Tlaca'''h''''' 'homes, persones' : ''Cihuatl'' 'muyer' / ''Cihua'''h''''' 'muyeres' Tamién los nomes que designen a ciertos profesionales acabaos en ''-catl'' faen el plural en saltillo. :* Pochtecatl (comerciante) → Pochtecah (comerciantes). :* Amantecatl (artesanu) → Amantecah (artesanos). ==== Plurales reduplicados ==== Magar el proto-utoazteca tuvo d'usar extensivamente la [[Reduplicación (llingüística)|reduplicación]] parcial de la primera sílaba (dacuando d'una sílaba entemedia) pa formar el plural, en náhuatl dichu procedimientu cayó largamente en desusu y en náhuatl clásicu namái unes poques pallabres formen el plural d'esa manera. La pluralización por reduplicación consiste en repitir la primera sílaba de la pallabra (dacuando parcialmente). Dellos sustantivos acabaos en singular en ''-tl'' pueden acabar el so plural en saltillo con reduplicación. Mientres el sufixu ''-meh'' nos sos oríxenes indicaba una pluralidá de ''dos'', la duplicación de la sílaba inicial y el satillo indiquen una pluralidá indefinida. Asocede lo mesmo colos nomes referíos a un coleutivu indefiníu (xentilicios, profesionales). El saltillo final marca la indefinición más allá de la pluralidá (ac → acah). :* ''Colotl'' ('alacrán') → '''''coh'''coloh'' ('alacranes'). :* ''Moyotl'' ('mosquitu') → '''''moh'''moyoh'' ('mosquitos'). :* ''Coatl'' ('culiebra') → '''''coh'''coah'' ('culiebres'). :* ''mazatl'' ('venado, venáu') → '''''mah'''mazah'' ('venados, venaos'). :* Cueyatl (xaronca) → Cuehcueyah (xaronques). :* ''Tecolotl'' ('uxu') → '''''teh'''tecoloh'' ('uxos'). :* ''Coyotl'' ('coyote') → '''''coh'''coyoh'' ('coyotes'). :* Ocelotl (ocelote) → Ohoceloh / Ohocelomeh (ocelotes). :* Conetl (neñu) → Cohconeh (neños). :* Teotl (dios) → Tehteoh (dioses). :* Tlacatecolotl (diañu) → Tlatlacatecoloh (diaños). En dómina prehispánica delles pallabres podíen formar el plural por aciu sufixación o por reduplicación opcionalmente. Considerábase que dichos yeren una forma bien elegante que deriva del ''pillahtolli'' 'llinguaxe [propiu] de los nobles'. De fechu en náhuatl clásicu atópase la forma reduplicada en situaciones enfátiques. Dalgunos acaben en ''-tin''. :* Zolin (falpayar) → Zohzoltin (falpayares). :* Telpochtli (mozu) → Telpohpochtin (mozos). :* Michtli (pez) → Mihmichtin (peces). :* Tochtli (coneyu) → Tohtochtin (coneyos). :* Teuctli (señor, amu, dios) → Tehteuctin (señores, amos, dioses). :* Pilli (señor) → Pihpiltin (señores). Cuando un sustantivu non pluralizable personifícase pue pluralizarse porque se porta como un ser humanu. :* Citlalin (estrella) → Cihcitlaltin (estrelles). === El prefixu posesivu === Los nomes tienen dos formes básiques la forma ensin tener o absolutivo, y la forma tenida. La segunda puede formase a partir de la primera esaniciando'l sufixu absolutivo y añediendo un sufixu de forma tenida amás d'un prefixu qu'indica la persona del posesor (1ª, 2ª, 3ª, ...). Cuando un nome en singular acaba en ''-tl, -tli, -li, -itl'', o ''-in'' la so forma tenida fórmase camudando esta terminación por ''-uh'' si'l raigañu acaba en vocal (si acaba en consonante nes formes antigües añedíase o ''-hui'' pero frecuentemente yá nel sieglu XVI esta marca omitíase), y se prefija delantre'l prefixu posesivu. Nel plural esaníciense los sufixos de abolutivo plural ''-meh'' o ''-tin'' y se substituyen por ''-huān'' amás d'añedir el prefixu posesivu. El siguiente cuadru resume estos tresformamientos:<ref>Sullivan, Thelma D, 1976</ref> :{|class=wikitable |-align=center ! rowspan="2"| ! rowspan="2"|Absolutivo ! colspan="3"| Posesor<br />Singular ! colspan="3"| Posesor<br />Plural |-align=center ! 1ª ! 2ª ! 3ª ! 1ª ! 2ª ! 3ª |-align=center ! rowspan="4"| Singular | ''tōcā'''itl'''''<br /> 'nome'<ref>Esti sustantivu nun lleva sufixu posesivu; Siméon, 1985: 709; Launey; 1992: 91</ref> | '''''non'''tōcā''' '''''<br /> 'el mio nome' | '''''mo'''tōcā''' ''''''<br /> 'el to nome' | '''''ī'''tōcā''' '''''<br /> 'el so nome' | '''''to'''tōcā''' '''''<br /> 'el nuesu nome' | ''amotōcā''<br /> 'el vuesu nome' | ''īntōcā''<br /> 'el so nome' |-align=center | ''clica'''tl'''''<br /> 'perru' | '''''non'''clica'''uh'''''<br /> 'el mio perru' | '''''mo'''clica'''uh''''''<br /> 'el to perru' | '''''ī'''clica'''uh'''''<br /> 'el so perru' | '''''to'''clica'''uh'''''<br /> 'el nuesu perru' | '''''amu'''clica'''uh'''''<br /> 'el vuesu perru' | '''''īn'''clica'''uh'''''<br /> 'el so perru' |-align=center | ''chān'''tli'''''<br /> 'llar' | '''''non'''chān''<br /> 'el mio llar' | '''''mo'''chān''<br /> 'el to llar' | '''''ī'''chān''<br /> 'el so llar' | '''''to'''chān''<br /> 'el nuesu llar' | '''''amu'''chān''<br /> 'el vuesu llar' | '''''īn'''chān''<br /> 'el so llar' |-align=center | ''cal'''li'''''<br /> 'casa' | '''''non'''cal''<br /> 'la mio casa' | '''''mo'''cal'''<br /> 'la to casa' | '''''ī'''cal''<br /> 'la so casa' | '''''to'''cal''<br /> 'la nuesa casa' | '''''amu'''cal''<br /> 'la vuesa casa' | '''''īn'''cal''<br /> 'la so casa' |-align=center ! rowspan="4"| Plural | colspan="7"| (idénticu al singular ''tōcā'''itl''''' por ser nome astractu) |-align=center | ''clica'''meh'''''<br /> 'perros' | '''''non'''clica'''huān'''''<br /> 'los mios perros' | '''''mo'''clica'''huān''''''<br /> 'los tos perros' | '''''ī'''clica'''huān'''''<br /> 'los sos perros' | '''''to'''clica'''huān'''''<br /> 'los nuesos perros' | '''''amu'''clica'''huān'''''<br /> 'los vuesos perros' | '''''īn'''clica'''huān'''''<br /> 'los sos perros' |-align=center | colspan="7"| (idénticu al singular ''chān'''tli''''' por ser astractu) |-align=center | colspan="7"| (idénticu al singular ''cal'''li''''' por ser inanimáu) |} Dellos exemplos: : ''Tōcāitl'' 'nome', ''māitl'' 'mano', ''cuāitl'' 'cabeza', ''cuēitl'' 'falda', son sustantivos con absolutivo singular en ''-itl'' y que se flexionan como ''māitl'' 'mano'. Los sustantivos terminaos en ''-qui'', al pasar al plurar amiéstase-yos el lexema ''–huan''. Tamién esiste otra terminación ''-qui'', pero esta ye'l '''sufixu participal''' y tien variantes asemeyaes al sufixu posesivu; ''-c-'', ''-qui-'', ''-cā-''. Exemplos: : ''Cocoxqui'' 'enfermu' / ''nococoxcāuh'' 'el mio [familiar] enfermu ' / ''nococoxcāhuān'' 'los mios enfermos' : ''Xochipixqui'' 'xardineru' / ''moxōchipixcāuh'' 'el to xardineru' / ''moxōchipixcāhuān'' 'los tos xardineros' : ''Teōpixqui'' 'párrocu, sacerdote' / ''īteōpixcāuh'' 'el so párrocu [d'él/ella]' / ''īteōpixcāhuān'' 'los sos párrocos [d'él/ella]' Dellos sustantivos terminaos en pluralización dual camuden pol lexema ''-uh'', y en plural úsase ''-huān'' : ''Cōatl'' 'culiebra' / ''mocōah'' 'la to culiebra' / ''mocōahuān'' 'les tos culiebres' : ''Māzatl'' 'venado' / ''imāzauh'' 'el so venado [d'él/ella]' / ''īmāzahuān'' 'los sos venados [d'él/ella] : Agua = Atl / nuesa agua = tāuh : Uxu : Tecolotl / vuesu uxu = amoteco'''lō'''uh / vuesos búos = amotecolōhuān : Mosquitu = Moyotl / el so mosquitu (d'ellos) = inmoyouh / los sos mosquitos (d'ellos) = īmmōyōhuān Sustantivos con terminación ''–huitl'' camuden pol lexema ''-uh'' y en plural aumenta la primera sílaba : Árbol = cuahuitl / el mio árbol = nocuauh / : Canasta = chiquihuitl / la to canasta = mochiquiuh : Tiempu = cahuitl / el so tiempu (d'él o ella) = icauh : Nieve = cepayahuitl / nuesa nieve = tocepayauh Suatantivos con terminación ''-catl'' pierden la terminación ''-atl'' y en plural aumenta la primer sílaba. : Ñariz = yacatl / la mio ñariz = noyac : Cebolla = xonacatl / la to cebolla = moxonac : Axila = ciyacatl / el so axila (d'él o ella) = iciyac : Cara = xayacatl / nuesa cara = toxayac === Construcciones posesives === Cuando queremos dicir ‘'la mio casa'', ‘'el to llombu'', en náhuatl recurrir a los prefixos posesivos (el mio, el to , el so…) —‘'n(o'')-, ‘'m(o)''-, ‘'i''-, ‘'t(o)''-, ‘'am(o'')-, ‘'in''- (ante consonante que nun seya ‘'m'' o ‘'p'') o ‘'im''- (ante vocal o ante consonante ‘'m'' o ‘'p'')—qu'anteceden al raigañu nominal. :* Tlacualli (comida): Amotlacual (vuesa comida) :* Tlachcuitl (verde): Motlachcui (el to verde) :* Tlaquemitl (ropa): Notlaquen (la mio ropa) :* Ichcatl (oveya): Tichcauh (Nuesa oveya) El posesor indefiníu pue ser humanu —y nesi casu el prefixu posesivu ye ‘'te-‘' o non humanu —non humanu —y nesi casu el prefixu ye ‘'tla-'' —. Exemplos: :* La muyer ayena: In tecihuauh. :* Detrás: Tlacuitlapan ==== Sustantivos qu'empiecen por consonante... ==== ===== ... y que la so raigañu termina en consonante. ===== Pierden el sufixu absolutu —-li, -tli, -in—. Exemplos: :* Cuitlapantli (llombu): Nocuitlapan (el mio llombu). :* Molli (guisu): Momol (el to guisu). :* Cilin (Caracolillo): Icil (el so caracolillo). ===== ... y que la so raigañu termina en vocal ‘'A'' o ‘'I''. ===== REGLA XENERAL. Pierden el sufixu absolutu —-tl— y la vocal ‘'a'' o ‘'i'' . Nun añedir nengún sufixu. Exemplos: :* Nacatl (carne): Nonac (la mio carne) :* Cueitl (falda): Nocue (la mio falda) :* Tlecuahuitl (tochu): Totlecuauh (el nuesu tochu) ESCEICIONES. A) SUSTANTIVOS ACABAOS EN –‘'QUITL'',- ‘'TITL'' O –‘'CHITL'' Caltienen la ‘'-i'' y añeden ‘'-uh''. Exemplu: :* Xochitl (flor): Noxochiuh (la mio flor). B) CUANDO LA VOCAL ‘'A'' O ‘'I'' VAN PRECEDÍES DE DOS CONSONANTES Síguese la regla xeneral, pero añede la vocal de sofitu ‘'-i''. Exemplos: :* Tlatquitl (oxetu): Totlatqui (el nuesu oxetu). :* Tlachcuitl (verde): Motlachcui (el to verde) C) SERES VIVOS. Caltienen la vocal ‘'-a'' o ‘'-i'', añediendo'l sufixu posesivu –‘'uh''. Exemplos: :* Cihuatl (muyer): Icihuauh (la so muyer). :* Copitl (luciérnaga): Tocopiuh (nuesa luciérnaga). :* Coatl (culiebra): Incoauh (la so culiebra) ===== ... y que la so raigañu termina en vocal que nun ye ‘'A'' o ‘'I''. ===== Namái pierden el sufixu absolutu —-‘'tl''— y añeden el prefixu posesivu. Exemplu: :* Conetl (neñu): Noconeuh (el mio neñu). :* Pitzotl (gochu): Nopitzouh (el mio gochu). ESCEICIÓN. Los nomes coleutivos nun añedir el prefixu ‘'-uh'': :* Nacayotl (cuerpu): Tonacayo (el nuesu cuerpu). ==== Sustantivos qu'empiecen por vocal... ==== ===== ... y que la so raigañu termina en consonante. ===== REGLA XENERAL Pierden el sufixu absolutu —-li, -tli, -in— y añeden el sufixu -''hui''. Exemplos: :* Ichtli (filo): Tichhui (el to filo) :* Oquichtli (Varón): Toquichhui (El nuesu varón) ===== ... y que la so raigañu termina en vocal. ===== Caltienen la vocal y añeden ‘'uh''. Exemplos: :* Ichcatl (oveya): Michcauh (la to oveya). :* Etl (frijol): Meuh (el to frijol) :* Amatl (papel): Namauh (el mio papel) :* Atl (agua): Mauh (el to papel) Esceición: Nun añedir el sufixu -uh. :* Ahuitl (tida): Mahui (la to tía) ===== ... y designen partes del cuerpu. ===== Nun lleven el sufixu -hui nin -uh. :* Ixtli (cara): Imix (la so cara) :* Icxitl (pie): Ticxi (el nuesu pie) :* Iztitl (uña): Tizti (nuesa uña) Esceición: :* Omitl (güesu): Nomiuh (el mio güesu) ===== ... y formen nomes coleutivos. ===== Nun lleven sufixu posesivu. :* Ihhuiotl (plumaxe): Nihhuio (el mio plumaxe). :* Omiotl (cadarma, osamenta): Nomio (la mio cadarma) ==== Sustantivos que tomen el sufixu participial ''ca'' ==== :* Caleh (caseru): Nocaleh'''ca'''uh (el mio caseru) :* Tlahtoani (rei): Motlahtoh'''ca'''uh (el to rei) ==== Sustantivos que tomen el sufixu participial en forma locativa ==== Del participiu pasáu ''tlahtohqui'' llogramos la forma locativa ''tlahtohcan''<ref>Thelma D. Sullivan, ''Compendiu de la Gramática Náhuatl'', p. 131, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>, na que s'aprecia que'l sufixu ''-qui'' tresformar en ''-can'' —que sería la suma de ''-c'' y de ''-(y)an''— y al formar la construcción posesiva sigue la regla de los sustantivos que la so raigañu acaba en consonante: :* Tlahtocan<ref>Una Altepetl axuntaba dellos Calpoltin ya integraba a distintos gremios o Tlamatinimeh. Y delles Altepetl formaben una Federación (gobernada por un Tlahtoani). Delles Federaciones daben llugar a una Confederación, gobernada por un conseyu llamáu Tlahtohcan.</ref>(palaciu, corte, see, capital, conseyu): Notlahtohcan (el mio conseyu, la mio capital, el mio palaciu,la mio corte). === Derivación apreciativa del sustantivu === En náhuatl ye bien frecuente que los sustantivos tengan formes especiales en función de si preténdese enfatizar respetu o desdeñu escontra un determináu ser animáu. Eses formes especiales llograr por [[derivación apreciativa]] por aciu sufixos que siguen al raigañu. Los sufixos típicamente usaos son ''-tzin, -tzintli'' (afeutivos), ''-tōn, -tontli, -pōl'' (despreciatibles), por casu: :''Itzcuintli'': perru :''Itzcuin'''tzin''''' ([[derivación apreciativa|forma afeutiva]]): 'amáu perru'. :''Itzcuin'''tzin'''tli'' (manera diminutivu): 'perrín [queríu]'. :''Itzcuin'''tōn'''tli'' (manera despreciatible): perrucho. :''Itzcuin'''pōl''''' (aumentativu despreciatible): perrón, perrazo. == Conxunciones y llocuciones conxuntives == Son xiros que constitúin combinaciones estables de dos o más pallabres qu'adquieren valor de conxunción, ye dicir de nexu d'unión ente dos oraciones o frases. === Elementos subordinantes === ==== La conxunción subordinante completiva ''que'' (''in'') ==== :* «Motenahuatilia dios <o>in</o> ayac tlateotocaz ayac moztlahuaz...»: «Dios manda que naide adore les coses, que naide se pinte la cara...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 20-21, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Motenahuatilia dios <o>in</o> huellacamachozqueh in tenanhuan in tetahhuah»: «Dios pide que sían obedecíos les madres y los padres» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Oquimihtalhuih dios in aic quitlapictenehuaz in itocatzin»: «Dixo Dios que (la xente) nunca pronuncie en devanéu el so nome» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante condicional ''cuando'' (''in ihcuac'') ==== :* «In ihcuac mihtoa i tlahtlauhtia dios inic techmomaquiliz itlahtocayotzin»: «Cuando se diz esto, rezar a Dios por que nos conceda'l so reinu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, zan quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo tlei oc cequi»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, solo que quier oru o quiciabes daqué más...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac ce oquichtli huel tenamic itech ahcia cihuatl in ahmo tenamic zan cahualli, in ahzo yuh nemi,...»: «Cuando un home casáu (a manera) tien rellaciones con una muyer que nun ye la so esposa, con una soltera...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante condicional ''si'' (''intla'') ==== :* «Auh intla zan quemmanian namacoz in caliz tlateochihualli, ahnozo in tlein teopan tlatquitl in oteochihualoc»: «Si dalguna vegada va vendese una mota yá consagrada, o cualquier pertenencia del templu que fuera bendicha» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh intla acah motlapololtia, in ihcuac tlein ''axixtli, cuitlatl'' quimonahuatilia in ipan ihcac in ahzo conchihuaz, ahcanohzomo, ic tetlahtlaniz, ahnozo quimotlahtlahuiliz padre inic ahmo tlahtlacoz»: «Y si daquién bazcuya cuando'l que-y gobierna -y ordena daqué inmoral, si cumplilo, o si non, sobre ello va pidir indicaciones, o-y pidirá conseyu al sacerdote pa nun pecar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-20, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== La conxunción subordinante envernada ''asina'' (''in iuh'') ==== La oración principal puede empezar por ''niman''. :* «Auh in oiuhquimah in yehhuatl Moteuczoma, niman tlaihua...»: «Tan llueu supo esto'l señor Moctezuma (per boca de les guarniciones que tenía a la vera la mar), unvió presentes...» (Bernardino de Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España'', L. VIII, p. 263, fº 13, anverso) ==== La conxunción subordinante consecutiva ''por ello'' (''ic'') ==== Poro, por tal razón, por esti motivu, polo cual, por esto. :* «Huel <o>ic</o> quihualmoquixtilih Dios in ompa cualcan in itocayoca paraísu terrenal»: «Realmente por ello desterrar Dios del edén que se llama paraísu terrenal» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ca yehhuatl in tetlaxima quipanahuia inic tlahtlacoayehhuatl in huel temictia, ihuan in ihcuac miquiz tetlaxinqui cencah tlapanahuia inic tlaihiyohuiltiloz in ompa mictlan, huel <o>ic</o> quipanahuiz in huel otemictih inic toliniloz»: «Qu'aquel que comete adulteriu incurre nun pecáu mayor que'l qu'asesina a conciencia a otru, y cuando muerra l'adúlteru va ser tratáu con más severidá allá nel infiernu, realmente por ello va faése-y más desgraciáu qu'aquel al que mató» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante causal ''yá que'' (''yehica'') ==== Cuidao que, cuidao que, porque, cuidao que, como. :* «Amehhuantin, in huel anchristianomeh: ma mahci, ma motlali, ma ic pachihui in amoyolloh <o>yehica</o> in amotocatzin ilhuicac ihcuiliuhtoc»: «Vós, los bonos cristianos: que'l vuesu corazón asélese, asiéntese, que de dalguna manera quede feliz, una y bones el vuesu queríu nome ta escritu nos cielos» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante causal ''porque'' (''ipampa ca'') ==== :* «Mochoquilia in monantzin, ipampa ca omomiquilih in notahtzin»: «La mio madre llora porque morrió'l mio padre» (Michel Launey, Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl, p.310, UNAM, Méxicu, 1992) ==== La conxunción subordinante causal ''porque'' (''ipampa in'') ==== :* «In tlaocol tlaocoya ipampa in quinemilia ihuampoh in cencah cualli»: «El murniu aflíxese porque piensa en tou lo bono del so próximu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 216-217, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante consecutiva ''por esta causa'' (''ipampa'') ==== Por esti motivu. :* «ipampa niman oquietia in oquichtli, inic tlahtlacoh»: «Por esti motivu depués l'home flaqueó, pecando» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 236-237, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción final ''pa'' (''inic'') ==== La conxunción ''inic'' preciede al futuru . Puede significar ''pa'' (nunos supuestos) o ''por que'' (n'otros supuestos). '''Pa'''. Cuando'l suxetu de la oración subordinada ye'l mesmu introduz un infinitivu. :* «Yehhuatl ipampa nemi tlahueliloc in tlalticpac, <o>inic monemilizcuepaz</o>, inic yehyecoloz in cualli iyollo»: «Aquel que ye perversu vive por esti motivu na tierra, <o>pa enmendarse</o>, por que seya puestu a prueba'l bon corazón del bonu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 100-101, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''Por que'''. Cuando'l suxetu de la oración d'infinitivu nun ye'l mesmu introduz un suxuntivu. :* «Auh intla itech ahciz in ichpochtzin in ahmo itencopatzinco, huel ic cemihcac mictlan tipiloloz, intlacahmo achto mitzmomaquilia <o>inic huel mocihuauh yez</o>»: «Y si caltienes rellación con una moza pura ensin el so consentimientu, d'esta manera ten de cierto que pa siempres (vas quedar / vas permanecer / vas cayer) nel infiernu, si antes non te dalo <o>por que seya la to muyer debidamente</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== La conxunción causal subordinante ''cuidao que'' (''ca'') ==== Cuidao que, cuidao que, porque, cuidao que, como. :* «Niman tzahtzi in ticitl, tlacahuatza, quihtohnequi: Ca ohuel yaot in cihuatzintli, ca onoquichtic, ca otlama, ca ocahcic in piltzintli»: «La partera daba unes voces a manera de los qu'engarren na guerra yá que la parturienta había vencíu y prindara un neñu / La partera glayaba queriendo dicir que la muyer portárase como si fuera un guerreru, que yera valiente, que prindara, aprehendido, un neñu» (Bernardino de Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España'', Llibru VI, f. 144, p. 148, aviesu). :* «macahmo imochiuhyan xochitl in icpac tepetzintli, ca zan tehtexcallah, netzollah...»: «...que nun ye llugar onde se dean flores el cume del cerrito, yá que namái hai munchos riscos, munchos abrojos....» (Guillermo Ortiz de Montellano, ''Nicān Mopouha'', p. 96, Edición d'Universidá Iberoamericana, Méxicu, 1990 / Antonio Valeriano, Nican Mopohua, 1649) ==== La conxunción subordinante ''según'' (''in iuh'') ==== De la mesma que, d'igual manera que, igual que, como, tal que. :* «In iuh quintelchihua in tetah in ipilhuan in ahmo quitlacamatih , in zan ic quintohtocac, zan non ic quinhualtohtocac, quinhuallaz dios in ilhuicac in itlachihualhuan, in ahmo cualtin angelomeh in diblomeh»: «Según desprecia'l padre a los sos fíos que nun-y obedecen, que namái por ello correr, tamién solo por ello corrió, refundió Dios nel cielu a les sos criatures, a los ánxeles malos, a los diaños» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... oiixpannictlalih in mihiyotzin in motlahtoltzin in iuh otinechnahnahuatilih»: «... ante él espunxi'l to rellatu, el to encargu, como me solicitasti» (Nican Mopohua). ==== La conxunción subordinante ''como'' (''in iuhqui'') ==== De la manera precisa que, de la manera precisa que, na forma precisa que, na manera precisa que, al igual que, como, según. :* «Cihuatl ahzo ahmo tlapohualli in tlahuelilocayotl, inic moyecoa, inic mocatzahua, inic motliloa, miecpa ahcic mochihua temictiani tlahtlacolli, macihui in huel inamic in itech ahci, yehica ahmo monepanoah <o>in iuhqui</o> monequiltia Dios...»: «Quiciabes sían innumberables los vicios de la muyer, colos que se complaz, se envilece, empuércase, y munches vegaes (especialmente / n'especial) comete un pecáu mortal anque tenga accesu col so maríu, porque nun s'aparien como Dios quier...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 135-137, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción subordinante consecutiva ''de manera que'' (''anca'') ==== Asina que, de cuenta que, polo que, poro, por consiguiente. :* «... ye expa otzahtzic in cuanaca, anca ye ihciuhca tlahuizcalehuaz»: «... el gallu cantó tres veces, de manera que va amanecer llueu» (Parés / Rémi Simeon, Diccionariu de la Llingua Náhuatl, séptima edición, 1988, páxs. 694-695). ==== La conxunción subordinante consecutiva ''de manera que'' (''inic'') ==== Asina que, polo que, de forma que, d'ende que, :* «Auh in ihcuac oquizqueh, niman ilhuicac ohualhuetz in tetl, inic ocempoliuh in calli, ihuan chaneh, ihuan in ixquichtin ichan nemiah otlatlaqueh»: «Y cuando salieron, de secute del cielu cayó una piedra, de manera que sumió la casa, y el propietariu, y tolos moradores escachizáronse» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 197-198, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción comparativa ''d'igual manera'' (''zan non ihuih'') ==== :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl tlallan actoc, <o>zan non ihuih</o> teihtic actoc in nepoaliztli. Auh zatepan, za ihuian, zan iyolic, zan quemmach, zan tlamach inic hualquiza, inic quihualtoca in axixtli in cuitlatl»: «Según el raigañu d'un árbol ta fundida na tierra, <o>d'igual manera</o> la soberbia ta fondiada n'unu. Y depués, tranquilamente, adulces, selemente, imperceptiblemente de dalguna manera surde pa cubrir de (vicios ya impureces / inmoralidad)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Atopamos tamién la llocución alverbial ''coles mesmes'' (''non iuh'') con un sentíu asemeyáu. :* «... como'l páxaru naz pa volar, el venado o'l caballu pa correr, el pexe pa vivir so l'agua. Tamién asina naz l'home pa trabayar y sirvir»: «in yuhqui yehhuatl in tototl tlacati inic patlaniz, mazatl ahnozo cahuallo inic motlaloz, michin inic atlannemiz. Non yuh tlacati in oquichtli inic tequitiz, tlacotiz.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 248-249, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción concesiva ''anque'' (''macihui in'') ==== Anque, a pesar de que, entá cuando seya que. :* «Yehuatli in nenepanoliztli <o>macihui in</o> ahmo cencah hueyi tlahtlacolli tel huel temictiani ic cotonalo in itenahuatiltzin Dios»: «Esta unión, <o>anque</o> nun seya un gran pecáu, ye sicasí un pecáu mortal porque foi profanada la llei de Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cencah imacahxo in ichtequiliztli, <o>macihui in</o> ichtaca mochihuaz, macihui in tlein achitzin cuihuaz»: «Enforma s'hai de refugar el robu, anque seya imperceptible, anque se tome pocu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «<o>Macihui in</o> ahtlein quihtoa, zan motlahuelcuitihticah, moteopouhticah, moxicohticah»: «<o>A pesar de que</o> nada diz, ta enfurecido, disgustáu, resentíu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahmo ic nexicoloz ihuicpa in Dios, <o>macihui in</o> ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz»: «Nun se va indignar por ello unu contra Dios, <o>anque</o> sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción concesiva ''anque'' (''manel'') ==== Inclusive si, entá cuando. :* «In manel tzontic in manel ayauhtic: quitta»: «Anque faiga escuru, anque faiga borrina: velo» (Bernardino de Sahagún, ''Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru XI, f. 2, p. 156, aviesu). :* «Manel cencah taxcahuah, huel ixquich ticcauhtaz»: «Anque sías bien ricu, inexorablemente al partir vas haber de dexalo tou» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 72-73, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... manel achitzin quicuiznequi, ma oc achto nahuatiloz in tlatquihua»: «... anque seya un pocu lo que quiera tomase, antes háise-y de pidir permisu al dueñu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ==== La conxunción subordinante ''que'' (''ca'') ==== Suel apaecer nes oraciones d'estilu indireutu, en que se reproducen les pallabres qu'otru dixo o qu'unu mesmu dixo n'otru momentu. :* «Onamechilhuih ca cencah quitlahuelitta Dios in nepoaliztli»: «Díxivos que la soberbia ofiénde-y enforma a Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)] La partícula ''ca'' dacuando entra en composición cola partícula ''ma'' qu'acompaña al optativu. :* In ahmo quinequi quittaz, mahca quittaz → Aquel que nun quiera mirar, que nun mire. === Elementos coordinantes === ==== La conxunción ''y'' (''auh'') ==== Al empiezu de la oración tien un sentíu copulativu. :* «Auh in axcan yehhuatl in itoca tzohtzocatl teoyehuacatini in cencah quixcahuiya in tlalticpac tlatquitl»: «Y agora aquel que lleva'l nome de roñosu, de rustión, y escuerre en gran manera los bienes mundanos» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 64-65, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in axcan, noteiccahuané, in intla zan iceltzin in Dios cualli, yectli, ihtoloni, tenehualoni: ¿ tlein ic motenehualiz, momahuizolaniz... in ahcualli, in ahyectli, in tlahtlacoani...?»: «Y agora, hermanos (mios), si namái Dios ye virtuosu, bonu, dignu d'estimación y de reconocencia: ¿por qué s'hai d'enfrenar y envanecer... l'home pocu virtuosu, l'home mundanu, el pecador...?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Cuando la conxunción ''auh'' va pospuesta suel tener un matiz adversativu: :* «In tepetlacalli in oncan toco in tlahtohqueh, pihpiltin, pani cencah ihcuiliuhtoc, auh in ihtic cencah potoni...»: «Los sepulcros en que tán soterraos los gobernantes, los señores, tienen munches inscripciones per fora pero per dientro namái hai fedor...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 62-63, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción disyuntiva ''o'' (''ahnozo'') ==== O quiciabes, o seique, o entá. :* «Auh in ihcuac achitzinca temachtilo, <o>ahnozo</o> missa mihtoa, niman toloah, cochtoqueh, tlatziuhtoqueh, <o>ahnozo</o> monohnotztoqueh»: «Y cuando mientres un curtiu intre predicar, o entá se diz misa, aína inclinen la cabeza, quédense dormíos, fuelguen o entá se ponen a parolar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 92-93, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac ahmo quichihuaznequi Xusticia, ahmo tetlatzontequiliznequi, ahnozo quihuehcahua Xusticia...»: «Cuando nun quier faer xusticia, nun quier xulgar a daquién, o inda cuando desoi a la Xusticia...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-56, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «tipaquiz ipan mohuampoh in ihcuac paqui; ihuan titlaocoyaz ipan in ihcuac tlaocoya, ahnozo tlein ic motolinia»: «Te vas allegrar pola to próximu cuando s'allegre; y te vas poner murnia por él cuando tea murnia, o por daqué tenga pena» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 254-255, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción disyuntiva ''y quiciabes'' (''nozo'') ==== :* «Ihuan in tlaquetzqui, in at tetlahuehhuetzquitih , in at nozo maceuhqui: ihuan in yollohtlahueliloc»: «Y tamién el camanduleru, y el chocarrero y el bailador: y el llocu» (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VI, f. 103, p. 107, anverso) ==== La conxunción disyuntiva ''nin'' (''ahnozo'') ==== Tres ''ahmono'', ahnozo significa ''nin''. :* «Ahmono tihcatimotopehuaz in nontzin, in nacaztapaltzin, ahnozo in tlein cohcoliztli itech cah, in ahzo tlahtlacoltica mocohcoa»: «Tampoco vas atacar al sordu o al mudu (que son dignos d'estima), o al llocu, nin a aquel que tien dalguna desgracia o al que quiciabes sufre col pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción adversativa ''pero'' (''zan'') ==== :* «Zan yehhuantin in tlahueliloqueh...: ipan yetiuh in ahcualcan»: «Pero aquellos que son perversos...: van dir al infiernu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Miecquintin conchihuah in tlein cualli, yectli, zan ahmo ic conchihuah inic ihtoloz, tenehualoz Dios...»: «Munchos faen el bien, lo virtuoso, pero nun lu faen por que Dios seya apreciáu, aponderáu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac quitlaocolia in pilolozquia, ahnozo tecozquia in ima, in icxi, in inacaz, <o>zan</o> quinequi ahzo teocuitlatl, ahzo tlei oc cequi»: «(El xuez peca) cuando absuelve al que tendría de ser colgáu o al que se-y deberíen cortar les sos manes, los sos pies, les sos oreyes, (<o>solo que / pero</o>) quier oru o quiciabes daqué más...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción adversativa ''sinón'' (''zan'') ==== La oración principal lleva l'alverbiu de negación ''non'' (''ahmo'') y l'oración subordinada lleva ''sinón'' (''zan''). :* «In <o>ahmo</o> tlatlapoloyan oncalaqui in imithualco in ichcameh <o>zan</o> oc cezcan ontlehco yehhuatl huel ichtecquini»: «Tou aquel que nun entra pela puerta a la corrada de les oveyes (<o>sinón que</o>) xube por otru llugar ye un bandíu»(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh cequintin <o>ahmo zaniyoh</o> ichtaca tetlaximah, <o>zan</o> niman ahmo pinahuah inic teixpan tlaomepiyah, ahnozo quihuicatinemih in imecauh»: «Y dalgunos non precisamente (non solamente non) cometen adulteriu secretamente sinón que depués nun tienen la menor vergüenza en caltener a güeyos de toos a dos muyeres o entá en vivir col so amante (la lluria que -y axfixia) ...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 126-127, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción copulativa ''y amás'' (''yequeneh'') ==== Y coles mesmes, ya igualmente, y tamién, ya inclusive. :* «Yequeneh, zan quemanian, in ahtlacah in tzohtzocameh, ic quinohnotzah, quinmachtiah in impilhuan inic intech mixcuitizqueh»: «Ya inclusive, dacuando, los ruines y los roñosos aconseyen y enseñen a los sos fíos por que tomen exemplu d'ellos: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 86-87, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La conxunción adversativa ''sicasí'' (''tel'') ==== Sicasí. Nun marca una oposición frontera. :* «Yehuatli in nenepanoliztli macihui in ahmo cencah hueyi tlahtlacolli tel huel temictiani ic cotonalo in itenahuatiltzin Dios»: «Esta unión, anque nun seya un gran pecáu, ye sicasí un pecáu mortal porque foi profanada la llei de Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== La llocución conjuncional adversativa ''al contrariu'' (''yeh'' o ''yeceh'') ==== Sicasí, antes bien, pela cueta. Marca una oposición total. Dacuando va acompañada de la partícula ''zan'' (''zan yeh''). :* «Yehhuatl in tonatiuh yezquia in metztli, in tla yeh achto onhuetzini tlehco»: «Sería'l sol la lluna si al contrariu cayera primero nel fueu» (Ángel María Garibay K., Llave del Náhuatl, p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989). :* «Ahmo nimitzahhua, yeh tehhuatl in tinechahhua»: «Yo non te regaño, al contrariu yes tu quien me regaña» (Michel Launey, Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl, p. 312, UNAM, Méxicu, 1992). Pueden combinase les conxunciones ''nozo'' y ''yeh'' pa dar ''noceh'' (''o seique''). ==== La conxunción esplicativa ''ye dicir'' (''quihtoznequi'') ==== Que quier dicir que, que significa que, esto ye que, esto ye que. :* «Quihtoznequi: tipaquiz ipan mohuanpoh in ihcuac paqui ihuan titlaocoyaz ipan in ihcuac tlaocoya, ahnozo tlein ic motolinia»: «Que quier dicir que te vas allegrar pola to próximu cuando tea allegre y te vas poner murnia por él cuando tea murnia o sufra por daqué» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 254-255, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yuhqui quihtoznequi: ca yehhuatl mozoma, monehnequi, cualani, tecohcolia, inic temictiznequi tecohcoznequi, tetoliniznequi, inic moyolcehuizinic iyolloh pachihuiz. Huelic tetlacuepililihcatla(t)zacuiltiznequi»: «que quier dicir lo siguiente que al igual qu'aquel que s'enoxar, que se pon caprichosu, que s'enoxa, odia a daquién como pa querer matalo, querer mancalo, face-y dañu, p'apangar al so propiu corazón, por que'l so corazón quede satisfechu. Bien quier castigar vengándose...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 172-173, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yuhqui quihtoznequi: ma huel xiccahua, xitlalcahui, xictelchihua in cualantli»: «Que quier dicir lo siguiente: dexa, abandona, desprecia la roxura» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 176-177, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Quihtoznequi: in tlein cualli huel axcan toconchihuaz, mah ticcauh inic moztla ticchihuaz»: «Que quier dicir: que lo bono (aquello que ye bonu) has de faelo precisamente agora, que nun lo dexes pa faelo mañana» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 216-217, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). == Alverbios y llocuciones alverbiales == Por llocuciones alverbiales entendemos combinaciones de partícules que tienen valor d'alverbiu, delles vegaes de conxunción. === La llocución alverbial ''dacuando'' (''zan quemmanian'') === A cachos, a tiempos, alternativamente. Dalguna vegada. Delles vegaes. :* «Auh intla <o>zan quemmanian</o> namacoz in caliz tlateochihualli, ahnozo in tlein teopan tlatquitl in oteochihualoc»: «Si dalguna vegada va vendese una mota yá consagrada, o cualquier pertenencia del templu que fuera bendicha» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 76-77, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Monequi machoz ca <o>zan quemanian</o> huel cualli in cualantli, zan quemanian ahmo cualli. Yehhuatl cualli in cualantli huel ihtolo huel tenehualo in quitoca nematiliztli»: «Convien saber que dacuando l'enoxu ye bonu y namái dacuando malu. El bon enoxu llámase cordura» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 172-173, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu ''frecuentemente'' (''atzan'') === Repetidamente, invariablemente. === He equí (''Izcatqui'') === :* «Izcatqui in ahtetlahpaloliztli itech quiza in nepoaliztli»: «He equí la irreverencia que surde de la soberbia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu d'afirmación ''sí'' (''quemah'') === N'efeutu, verdaderamente. :* «Tleican quemah»: «Porque sí» (Pedro d'Arenas, ''Manual de les Llingües Castellano y Mexicano'', p. 109, añu 1611). === L'alverbiu ''non'' (''ahmo'') y la doble negación === La negación en nahuatl consiguir col alverbiu «''ahmo''». En composición atopar como «''ah-''» (ante consonante) o «''ai-''» (ante vocal). Por eso nun caben tracamundios nos verbos intensivos o nos sos derivaos nominales: :: «''Lluxuria''»: Ahahuilnemiliztli (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 104, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :: «''Nada''»: ''Ahtle''. :: «''Fráxil''»: ''Ayohhuih Poztecqui''. Ai- ante I suel contraer: :: «''Enxamás''»: ''A(y)ic'' Tampoco puede confundise col prefixu verbal «''a(n)''»: :: «''(Ustedes) Hermanos mios, sei moderaos (prudentes) para nun ser (ustedes / vosostros) avergoñaos, pa nun pecar (ustedes / vós)'''»: ''Noteiccahuané ma huel xixtlamatican inic ahmo a(n)pinauhtilozqueh, inic ahmo a(n)tlahtlacozqueh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 168-169, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Sobre la [[doble negación (llingüística)|doble negación]], cabo dicir lo siguiente: 1) Los mexicanos nun faen la doble negación a la manera castellana (suprimen de normal la primer negación): :: «''Nun quiero nada''»: ''Ahtle nicnequi''. 2) El verbu que va en castellán precedíu del alverbiu negativu, en náhuatl va ensin negación (pero namái formalmente). Y ye el pronome'l que soporta la negación espresa (Ahtle). :: «''Nun me dexes nada'': ''Ahtle tinechcahualtia''. === La llocución alverbial d'afirmación ''coles mesmes'' (''non yuh'') === Tamién, asina mesmu, de la mesma manera, de la mesma, igualmente. :* «... como'l páxaru naz pa volar, el venado o'l caballu pa correr, el pexe pa vivir so l'agua. Tamién asina naz l'home pa trabayar y sirvir»: «in yuhqui yehhuatl in tototl tlacati inic patlaniz, mazatl ahnozo cahuallo inic motlaloz, michin inic atlannemiz. Non yuh tlacati in oquichtli inic tequitiz, tlacotiz.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 248-249, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu d'afirmación ''tamién'' (''noihuan'') === D'igual manera (''noyuhqui''), de la mesma manera, igualmente. :* «Noihuan temictiani tlahtlacolli ipan huetzi yehhuatl...»: «D'igual manera comete pecáu mortal aquel que...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu de negación ''tampoco'' (''ahmono'') === Tres ''ahmono'', ahnozo significa ''nin''. :* «Ahmono tihcatimotopehuaz in nontzin, in nacaztapaltzin, ahnozo in tlein cohcoliztli itech cah, in ahzo tlahtlacoltica mocohcoa»: «Tampoco vas atacar al sordu o al mudu (que son dignos d'estima), o al llocu, nin a aquel que tien dalguna desgracia nin al que quiciabes sufre col pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Cualli yez in ahmono tepiton anquichihuaz, in itoca venial, in ahzo miecpa in omonamictihqueh in ihcuac monepanoah. Inic ce. In ihcuac in ipan huehhueyi ilhuitl monepanoah»: «Va Ser bonu que tampoco cometáis los pequeños (pecaos) , los que se denominen veniales, qu'acasu frecuentemente cometen los recién casaos cuando tienen rellaciones: Primero. Cuando nos díes festivos xácense» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 136-137, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de negación ''enxamás'' (''ayic'') === Nunca. :* «In ayic mocohcoliah, in ayic tetech moyolcohcoah..., ahmo moyaochihuah, ahmo mihcalih, ahmo macahuah, ahmo ic motopehuah»: «(Los ánxeles) Nunca s'odien, nunca s'envidien..., nun se faen la guerra, nun s'ataquen, non se enemistan, tampoco de nenguna manera fáltense» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 239-240, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «In teoyotl ihuan in oquichyotl in itech cah In Toteucyo Jesu Christo, aic quimocahuilih»: «Lo divino y lo humano tán presentes n'El nuesu Señor Xesucristu y nunca lo abandonaron» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Itech huetziz teyolloh in Sancta Maria in cencah chipahuac in aic ipan huetz tlahtlacolli»: «Hai qu'apurrise de corazón a Santa María siempres virxe que nunca cometió pecáu: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 114-115, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu de dulda ''probablemente'' (''ahzo'') === Posiblemente, quiciabes, acasu. O quiciabes, o acasu. Seique. Por ventura. Nun se debe confundir col axetivu ''posible'', ''facederu'', ''vidable'', ''realizable'' (''chihualoni''). :* «Auh in axcan yehhuatl, in zan nehnechihchihualiztli, non itech quiza in nepoaliztli, yehuatl in tlahtlacolli ipan huetzi in oquichtli, ahzo cihuatl, in cencah quixcahuia inic moyecquetza, mocualquetza, in cencah mochihchihua»: «Y agora aquello, l'adornu escesivu, que tamién sale de la soberbia, que ye'l pecáu nel qu'incurre l'home, o la muyer, que s'afita enforma en cómo s'engalana, aféchase y qu'enforma se preparar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 44-45, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahzo xotlaz, ahzo cueponiz in inhuitz, in inmeuh, ahzo huehcatlan in contlaztehuaqueh, in quitlalaquitiaqueh...»: «Por ventura va floriar y va brotar lo qu'ellos dexaron plantáu, como maguey, que dexaron llantáu fondamente,...» (Bernardino de Sahagún, L. VI, p. 122, fº 118, aviesu). :* «In ihcuac ce oquichtli huel tenamic itech ahcia cihuatl in ahmo tenamic zan cahualli, in ahzo yuh nemi...»: «Cuando un home casáu (a manera) tien rellaciones con una muyer que nun ye la so esposa, con una soltera...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahzo tiquihtoa in aquin yehhuatl in ic tolinihua intla itech nahci in ca hualli in zan yuh nemi, ahnozo ahuiani in ayac inamic. Izcatqui nexcuitilli: intla itech ahciz in (i)ichpotzin i(n) hueyi tlahtoani... ¿cuix ahmo ic... ticpahpaca in tlahtoani?»: «Quiciabes digas qu'a quién estropies (estropiase) al tener (yo) rellaciones cola que ye soltera y que vive sola, o con una fulana ensin maríu. He equí un exemplu: si tiénense rellación cola fía d'un gran rei... ¿qué ye, que por ello... non deshonrarás al rei?» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de dulda ''probablemente non'' (''ahzocahmo'' / ''acazohmo'') === Quiciabes o, acasu non. === L'alverbiu de dulda ''de xuru'' (''tlacahzo'') === Verdaderamente, con seguridá, verdaderamente. Nun se debe confundir col alverbiu de manera ''de xuru'' (''tlacaco''), qu'indica qu'una aición desenvuélvese apaciblemente, tranquilamente, ensin contratiempos. :* «Tlacahzo ca nelli in quihtoa nocihuauh, ye nopan huallathuiz»: «Verdaderamente la mio muyer diz la verdá, yá va amanecer (Rèmi Siméon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 555, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, 1988, Méxicu) === L'alverbiu ''siempres'' (''mochipa'') === :* «Ihcuiliuhtoc ca yehhuatl, in Toteucyo Jesu Christo, oquitelchiuh ce cuahuitl itoca figal in ahtlei itech mochihuaya. Inezca in tlahtlacoani in ayic monemilizcuepa, zan mochipa tlatziuhtinemi»: «Ta escritu qu'Él, El nuesu Señor Xesucristu, despreció a un árbol de nombre higuera, que nun producía nada. Representa al pecador que nunca se corrixe y siempres vive na indolencia» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 212-213, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... mochipa techcuitlahuiltia in tlahtlacolli, ic techyehyecoa, techiztlacoa...»: «... el pecáu siempres nos abasnar (seduz), ponnos a prueba, acésmanos...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 205-206, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu ''permanentemente'' (''cemihcac'') === Pa siempres. :* «Auh intla itech ahciz in ichpochtzin in ahmo itencopatzinco, huel ic cemihcac mictlan tipiloloz, intlacahmo achto mitzmomaquilia inic huel mocihuauh yez»: «Y si caltienes rellación con una moza pura ensin el so consentimientu, d'esta manera ten de cierto que pa siempres (vas quedar / vas permanecer / vas cayer) nel infiernu, si antes non te dalo por que seya la to muyer debidamente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 118-119, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ompa yahzqueh in huel christianomeh inic cemihcac itlantzinco motlamachtizqueh»: «Allá van dir los bonos cristianos, pa siempres gociar felices cerca d'Él» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de cantidá ''frecuentemente'' (''miecpa'') === De cutiu, repetidamente, asiduamente. :* «Miecpan oquittaya ihuan non miecpan oquinequia in quinotzaz yece(h) ahmo quemman motlapalo(h) ipampa in ichpocatl..»: «Ver con frecuencia y delles vegaes quixo fala-y pero nun s'atrevía porque amás, la rapaza yera huidiza» (Llibráu Silva Galeana, El Llugar de les Águiles Reales, Estudios de Cultura Náhuatl, tomu 22, páxs. 266-267, UNAM). === L'alverbiu de manera ''bien'' (''huel'') === A manera, a propósito, convenientemente, precisamente, afortunadamente, inexorablemente, especialmente, realmente, auténticamente, favorablemente, efeutivamente. :* «In ihcuac ce oquichtli huel tenamic itech ahcia cihuatl in ahmo tenamic zan cahualli, in ahzo yuh nemi,...»: «Cuando un home casáu <o>a manera</o> tien rellaciones con una muyer que nun ye la so esposa, con una soltera...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ahmo huel tiezqueh ticristianomeh intla titompacohcolia, titompatolinia: «Nun vamos ser <o>auténticamente</o> cristianos si odiamos unos a otros, si faemos sufrir recíprocamente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 239-240, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Huel pialoz inic tlamayanaloz, inic nemihuaz, yehica izan quemanian ahmo quiahui»: «<o>Convenientemente</o> haber de guardar pa cuando seya la fame, pa vivir, pos delles vegaes (nun llueve / hai seca): (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 154-155, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Huel temictiani in tlatzihuizotl tlahtlacolli in ihcuac cahualo, ahzo telchihualo, tlatzihuilo, in tlein quimotenahuatilia Dios»: «<o>Especialmente</o> mortal resulta'l pecáu de galbana cuando se desabre unu, o tarrez y desprecia, aquello que Dios pidi» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 207-208, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Huel ic quihualmoquixtilih Dios in ompa cualcan in itocayoca paraísu terrenal»: «D'esta miente <o>precisamente</o> desterrar Dios d'esti edén que se llama paraísu terrenal» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ic quimihtalhuih In Toteucyo Jesu Christo: Intla acah quimottiliz cihuatl inic quelehuiz, iyollohco huel ic otetlaxi(n)»: «Por esto dixo El nuesu Señor Xesucristu: que si dalgunu mira a una muyer pa deseyala, nel so corazón <o>realmente</o> incurrió n'adulteriu...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 106-107, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ma tlatlauhtilo Sancta Maria in ic atopen motlahtoltiz, inic huel quizaz tlahtolli, ihuan inic huel cuihuaz»: «Roguemos toos a Santa María por que interceda por nós, por que sala bien la homilía y por que seya atendida <o>favorablemente</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ca yehhuatl in tetlaxima quipanahuia inic tlahtlacoayehhuatl in huel temictia, ihuan in ihcuac miquiz tetlaxinqui cencah tlapanahuia inic tlaihiyohuiltiloz in ompa mictlan, huel ic quipanahuiz in huel otemictih inic toliniloz»: «Qu'aquel que comete adulteriu incurre nun pecáu mayor que'l qu'asesina a conciencia a otru, y cuando muerra l'adúlteru va ser tratáu con más severidá allá nel infiernu, <o>realmente</o> por ello va faése-y más desgraciáu qu'aquel al que mató»(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Manel cencah taxcahuah, huel ixquich ticcauhtaz»: «Anque sías bien ricu, inexorablemente al partir vas haber de dexalo tou» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 72-73, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Dacuando acompaña al verbu y dotar d'un significáu específicu. :* Chihua, nitla- (faer) → Huel chihua, nitla- (cumplir). :* «Totahtziné Diosé mah huel mochihua in tlein ticmonequiltia»: «Oh Dios Padre, que se cumpla la to voluntá» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 122-123, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) La partícula ''huel'' acompaña a otres aumentáu'l sentíu de la pallabra a la que preciede: - En gran manera → Huel cencah - Carecer gravemente Agravase Enforma → Huellanahui, nin- (Guillermo Ortiz de Montellano, Nicān Mopouha, p. 140, Edición d'Universidá Iberoamericana, Méxicu, 1990 / Antonio Valeriano, Nican Mopohua, 1649). === L'alverbiu de manera ''mal'' (''ahyuh'') === Asina non, al aviesu. :* Ahyuh oticchiuh → Facer mal. El sustantivu ''mal'', ''maldá'' ye ''ahyecyotl''. L'axetivu ''malu'' (''ahmo cualli'', ''ahcualli''). === L'alverbiu de manera ''rápido'' (''ihciuhca'') === Llueu, apriesa, darréu, yá, agora. :* «... ye expa otzahtzic in cuanaca, anca ye ihciuhca tlahuizcalehuaz»: «... el gallu cantó tres veces, de xuru va amanecer llueu» (Parés / Rémi Simeon, Diccionariu de la Llingua Náhuatl, séptima edición, 1988, páxs. 694-695) === La llocución alverbial modal ''de nenguna manera'' (''ahmo ic'') === De nenguna manera, de nenguna manera, n'absolutu. :* «Intla amocolhuan, in ayamo mocuatequiah, tlein cualli conchihuayah, <o>ahmo ic</o> oncalaquiah in ilhuicac»: «Y si los vuesos antepasaos, qu'inda non se bautizaben, faíen daqué bonu, de nenguna manera diben al cielu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 26-27, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de manera ''amodo'' (''iyolic'') === Adulces, adulces, pasu ente pasu, tranquilamente, sosegadamente, serenamente. :* «ihuan immanon ye matlapitztiuh itlah tlaiximachcuicatl ihuan onehnemia <o>zan iyolic</o>»: «Y entós solía xiblar (diba xiblando) daqué, dalgún cantar conocíu, y caminaba bien adulces» (Llibráu Silva Galeana, El Llugar de les Águiles Reales, Estudios de Cultura Náhuatl, tomu 22, páxs. 266-267, UNAM). :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl tlallan actoc, zan non ihuih teihtic actoc in nepoaliztli. Auh zatepan, za ihuian, <o>zan iyolic</o>, zan quemmach, zan tlamach inic hualquiza, inic quihualtoca in axixtli in cuitlatl»: «Según el raigañu d'un árbol ta fundida na tierra, d'igual manera la soberbia ta fondiada n'unu. Y depués, tranquilamente, adulces, selemente, imperceptiblemente de dalguna manera surde pa cubrir de (vicios ya impureces / inmoralidad)» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === L'alverbiu de tiempu ''llueu'' (''cualcan'') === Ceo, de mañana. === L'alverbiu de tiempu ''tarde'' (''tlahca'') === A deshoras, tardíamente. *: Ye tlahca, ma xiquiza → Yá ye tarde, sal. === L'alverbiu de tiempu ''ayeri'' (''yalhua'') === Apocayá, antes, enantes, d'antiguo. :* Antesdayeri, antieri → Yeppa yalhua. === L'alverbiu de tiempu ''mañana'' (''moztla'') === Futuru, porvenir. :* Mañana antes d'amanecer → Moztla oc yohuatzinco. :* Mañana pela mañana, ceo, yá de día → Moztla ye tlaca. :* Mañana pela tarde, na tarde → Moztla teotlac. === L'alverbiu de tiempu ''pasao mañana'' (''huiptla'') === :* Huiptla niyaz → Voi Dir pasao mañana. === L'alverbiu de tiempu ''va dellos díes'' (''yectel'') === :* Yectel onihuetz → Esti día cayí. === L'alverbiu de tiempu ''güei'' (''axcan'') === Anguaño, agora. Probablemente Sahagún tuvo d'utilizar ''axcampa'' nos exemplos que siguen. :* «Auh in axcan, nopilhuané, noteiccahuané, intla tlanihtoliztli itech quiza tzohtzocayotl. Yehica yehhuatl in tzohtzoca, in tlahtlametl, in iyollohcopa , tlachco, patolco, concahua ahnozo quitlanihtoa in tlein imman ahmo ipaltzinco in Dios quimacaznequi in motolinia, in icnotlacatl, in teocihui, in apizmiqui»: «Y agora fíos, hermanos (mios), si'l perder (nel xuegu) ye cosa que deriva de l'avaricia. Porque ye miserable, egoísta, aquel que voluntariamente nel xuegu de la pelota, nos dados, dexa o pierde aquello que por amor de Dios nun quier dar de bona gana al probe, al infeliz, al precisáu, al afamiáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 94-95, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in axcan yehhuatl in zan nehnechihchihualiztli non itech quiza in nepoaliztli, yehuatl i in tlahtlacolli ipan huetzi in oquichtli, ahzo cihuatl, in cencah quixcahuia inic moyecquetza, mocualquetza, in cencah mochihchihua»: «Y agora l'adornu escesivu, que tamién sale de la soberbia, que ye'l pecáu nel qu'incurre l'home, o la muyer, que s'esmolez enforma en cómo s'engalana, aféchase y qu'enforma se preparar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 44-45, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === L'alverbiu de tiempu ''agora'' (''axcampa'') === Llueu, yá, darréu (en concencia), de siguío (depués), con anticipación (con tiempu, ensin dilación), primeramente, de primeres, antes de nada. :* Ma axcampa xicchihua → Failo agora, darréu, ensin dilación. === L'alverbiu de tiempu ''na tarde'' (''teotlac'') === Na tarde, a la tarde. :* Yalhua teotlac → Ayeri na tarde. === L'alverbiu de tiempu ''al mediudía'' (''nepantlah tonatiuh'') === :* Axcan nepantlah tonatiuh → Güei al mediudía. === L'alverbiu ''de nueche'' (''yohuac'') === :* Oniquiz yohuac → Salí de nueche. === L'alverbiu ''de mañana'' (''tlaca'') === Na mañana, pela mañana, de mañana, de día. :* Onihuallah tlaca → Salí pela mañana. === L'alverbiu de tiempu ''antes'' (''achtopa'') === Enantes, primeramente, anticipadamente. :* Achto ic → Primeru. === L'alverbiu de tiempu ''dempués'' (''zatepan'') === Darréu, depués, ulteriormente, tarde, tardíamente. :* «Auh zatepan ahmo huehcauh, ye monepancohcoliah icihuah, ipampa in aquin yehhuatl in tepan ihcaz»: «Y pocu tiempu dempués les sos muyeres yá s'enfrentaben, por cuál sería cimera» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === Los alverbios de tiempu ''yá'' (''ye'') y ''entá'' (''oc'') === Cuando falamos d'un periodu de tiempu (la nueche, el día, la tarde, la mañana), podemos anteponer les partícules ''ye'' (pa marcar los primeros momentos) y ''oc'' (pa marcar los últimos momentos). :* Ye tlaca → Yá de día, al empezar el día, ceo, n'amaneciendo, a l'amanecida. :* Ye teotlac → Yá na tarde, al empezar la tarde, al atapecer, nel empiezu de la tarde. :* Ye yohuac → Yá na nueche, al anochecer, nel empiezu de la nueche, en faciéndose de nueche. :* Oc yohuac → Entá de nueche, nos últimos intres de la nueche, antes d'amanecer. :* Oc teotlac → Entá na tarde, nos últimos intres de la tarde, antes d'anochar. :* Oc tlaca → Entá na mañana, nos últimos momentos de la mañana, antes del mediudía. === Los alverbios ''antes de'' (''ayemo'') y ''dempués de'' (''aocmo'') === Si ''ye tlaca'' significa ''n'amaneciendo'', al anteponer l'alverbiu de negación ''non'' (''ahmo'') a ''ye'' llogramos ''ayemo'' o ''ayamo''. Esti alverbiu ''ahmo'', antepuestu a cualquier alverbiu qu'indica un periodu de tiempu, significa ''antes de''. :* Aya(mo) tlaca → Antes d'amanecer. :* Aya(mo) teotlac → Antes del atapecer. :* «In aya(mo) tzinti, in ayamo pehua in cemanahuatl»: «Primero que empezara, primero que s'empecipiara'l mundu» (Michel Launey, Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl, p. 326, UNAM, 1992). Y si ''oc yohuac'' significa ''entá de nueche'', ''antes del amanecer'', anteponiendo l'alverbiu ''non'' a ''oc'' llogramos (''aocmo''). L'alverbiu ''ahmo'' antepuestu a otru alverbiu qu'indica un periodu de tiempu significa ''tres'', ''dempués de''. :* Oc macuilxihuitl ninocuepaz (voi tornar dientro de cinco años, primero que pasen cinco años) :* Aocmo macuixihuitl ninocuepaz (voi tornar pasaos cinco años). L'alverbiu ''quin'' significa ''xusto dientro de''. :* Quin macuilxihuitl ninocuepaz (voi tornar xusto dientro de cinco años). === L'alverbiu de tiempu ''inda non'' (''ayamo'') === :* «Ca oc piltontli, ayamo mozcalia»: «Áún ye un neñu, inda nun razona» (Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 311, UNAM, Méxicu, 1992). === L'alverbiu de tiempu ''inda'' (''oc'') === Entá, enagora. === L'alverbiu de dulda ''¡yá podía!'' (''¡a ma oc!'' / ''¡ma cueleh!'') === Anque ye una exclamación, cuando modifica'l sentíu del verbu dalgunos gramáticos considerar un alverbiu de dulda. La ''a'' que preciede en ''a ma oc'' ye nuesa ''¡ah!'', exclamación qu'indica que lo que se va a dicir ye cosa d'importancia. La partícula ''ma'' indica ''deséu''. ''Oc'' ye un alverbiu temporal (''enagora''). :* «A ma oc yehhuan quicaquini, quimatinih, inin tlamahuizolli»: «Yá que ellos oyeren y supieren esta obra tan maraviyosa» (Sahagún, L. VI, fº 117, p. 121, aviesu). La partícula ''ma cueleh'' significa ''si por un momentu'' o ''si tan solo por un momentu''. La partícula del optativu ''ma'' indica un deséu. ''Cuel'' indica un ralu de tiempu curtiu. La terminación ''eh'' ye mesma de la conxunción adversativa ''yeh'', que significa ''al contrariu''. :* Ma cueleh otiquittani → Si por un momentu lo hubieramos vistu → Oxalá lo hubieramos vistu. === La llocución alverbial ''va xe tiempu que'' (''ca ye... in'') === :* Ca ye chicuacenxihuitl in ahmo niyauh → Faen seis años que nun voi. :* ¿Ca ye quezquilhuitl in ahmo otiquittac? → ¿Cuantos díes fai que nun lo visti? Los númberos formen compuestos colos sustantivos ''día'' (''ilhuitl''), ''mes'' (''metztli'') y ''añu'' (''xihuitl'') como sigue. :* Ce (unu) → Cen- (cemilhuitl, cemmetztli, cenxihuitl). :* Ome (dos) → On- (omilhuitl, ommetztli, onxihuitl). :* Yei (trés) → Ey- (eyilhuitl, emetztli, exihuitl). :* Nahui (cuatro) → Nauh- (nahuilhuitl, nauhmetztli, nauhxihuitl). :* Macuilli (cinco) → Macuil- (macuilihuitl, macuilmetztli, macuilxihuitl). Los númberos compuestos tamién entren en composición. :* Mahtlactli onnauhxihuitl (catorce años). :* Caxtolli omomilhhuitl (diecisiete díes). Los pronomes nun suelen formar los mesmos compuestos, salvu ''quezqui'' con ''ilhuitl''. :* ¿Quezqui? (¿cuántos?) → ¿Ca ye quezquilhuitl in...? (''¿Cuantos díes fai que...?). === L'alverbiu de llugar ''detrás'' (''tetepotzco'' / ''tlatepoztco'') === Formar cola llocución preposicional ''itepotzco'' y los pronomes indefiníos ''te-'' y ''tla-''. === L'alverbiu de llugar ''delantre'' (''teixpampa'' / ''tlaxpampa'') === Formar cola llocución preposicional ''ixpampa'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). === L'alverbiu de llugar ''enriba'' (''teicpac'' / ''tlacpac'') === Formar cola llocución preposicional ''icpac'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). === L'alverbiu de llugar ''embaxo'' (''tetzintlan'' / ''tlatzintlan'') === Al pie de la base, al pie. Formar cola llocución preposicional ''itzintlan'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). :* Tzintli → Base, pie (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 730, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). === L'alverbiu del llugar ''embaxo'' (''teicxitlan'' / ''tlacxitlan'') === Al pie de la base, al pie. Formar cola llocución preposicional ''iicxitlan'' y los pronomes indefiníos ''te-'' (pa humanos) y ''tla-'' (para non humanos). :* Icxitl → Pie. === L'alverbiu de llugar ''debaxo'' (''tlani'') === Poner a ''pani'' (''enriba''). :* Tlanipa, tlanihuicpa → Dende embaxo o hasta embaxo (llocución preposicional). :* Tlanihuic, tlanipahuic → Dende embaxo o escontra baxo (llocución preposicional). === L'alverbiu de llugar ''enriba'' (''pani'') === Oponer a ''tlani'' (''embaxo''). :* Panipa, panihuicpa → Dende enriba o hasta enriba (llocución preposicional). :* Panihuic, panipahuic → Dende enriba o escontra riba (llocución preposicional). Fora, fora d'algame, llueñe, fuera. :* Zan pani → Fora, exteriormente, fuera. === L'alverbiu de llugar ''dientro'' (''teihtec'' / ''tlahtec'') === Formar cola llocución preposicional ''ihtec'' y los pronomes indefiníos ''te-'' y ''tla-''. === L'alverbiu de llugar ''cerca'' (''tetlan'' / ''latlan'') === Formar cola preposición ''-tlan'' y los pronomes indefiníos ''te-'' y ''tla-''. ==== Llocución preposicional ''cerca de'' (''itlan'') ==== Puede llevar los prefixos posesivos cuando funciona como preposición. === L'alverbiu de llugar ''fora'' (''huehca'') === Fora, fora d'algame, llueñe. :* Huehcatlacatl → Foresteru (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 745, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). :* Huehcapa → Fora, llueñe (llocución preposicional). === L'alverbiu de llugar ''fora'' (''quiahuac'') === Nel esterior, fora. :* «Quiahuac nitlatlatia»: «Esconder daqué fuera» (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 428, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). == Preposiciones y llocuciones preposicionales == Les preposiciones son nexos que tienen sentíu namái dientro d'un contestu. De la mesma qu'en castellán la preposición ''de'' puede indicar procedencia (''de Madrid''), materia (''de madera''), temporalidá (''de mañana''), pertenencia (''de María''), manera (''de pies''), causa (''morrió de sarampión'')..., en náhuatl les preposiciones pueden indicar distintes coses según a qué pallabres acompañen. Asina la preposición ''itech'' indica pertenencia cuando acompaña al verbu ''pohui'' (''pertenez-y el llibru'', ''itech pohui in amoxtli'') ya indica procedencia con ''quiza'' (''vien de él'', ''itech quiza''), introduz un términu de comparanza con ''ixcuitia'' (''tomes exemplu d'él'', ''itech timixcuitia''), indica pertenencia col verbu ''cah'' (''lo que nun tien'', ''in tlein ahmo itech cah''), denota orixe con ''itta'' (''aprender d'él'', itech niquitta'')... etc. Por llocuciones preposicionales entendemos una combinación de pallabres que funciona como si fueren una preposición. Munches d'elles combinen un sustantivu con un pronome personal. Por casu ''itepotzco'', ''detrás de'' (lliteralmente ''nel llombu de''). Y cuando se sustitúi'l pronome de tercer persona polos pronomes indefiníos ''tla-'' (para non humanos) y ''te-'' (pa humanos) adquieren un calter alverbial, de llocución alverbial. :* Tlatepotzco → Detrás (alverbiu de llugar). :* Tetepotzco → Detrás (alverbiu de llugar). :* Tlaxpampa → Delantre (alverbiu de llugar). :* Teixpampa → Delantre (alverbiu de llugar). La forma reverencial de les proposiciones consiguir por aciu el sufixu ''-tzinco''. Les llocuciones acabaes en ''-co'', como ''ixco'' a cencielles entrepolen el sufixu ''tzin'' (''ixtzinco''). :* «Yequeneh <o>itechpatzinco Dios</o>, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca ce tlacatl oquichtli tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz»: «Tamién <o>por (boca de) Dios</o> los homes fueron informaos, se -yos dio a conocer qu'un varón vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''ipampa'' === '''Por''', '''por causa de''', '''por causa de'''. Denota atribución de culpa. :* «Ipampa cihuatl miecquintin opoliuhqueh»: «Por culpa de la muyer munchos morrieron» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac tlalticpac monemitiaya ce tlacatl itoca Noe, ipampa in ahahuilnemiliztli oapachiuh nohuiah cemanahuatl inic ixquich tlacatl oatocoqueh, oatlanmicqueh»: «Cuando sobre la tierra vivía un home llamáu Noé, por culpa de la lluxuria diluvió en tol mundu por que tou home morriera afogáu, afogárase...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 110-111, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Ipampa totlahtlacol omic in Toteucyo → El nuesu Señor finó por causa de les nueses faltes. Denota causa. :* «Ca miec tlamantli ipampa temaco in igratia Dios»: «Porque munches coses sonnos concedíes cola gracia de Dios (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 96-97, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) === La llocución preposicional ''itlocpa'' === '''Pa''', '''en beneficiu de'''. Indica orientación, utilidá, destín, sofitu. :* Motlocpa → Pa ti. Col indefiníu ''ne-'' denota que l'aición ye interior. :* Yehhuatl netlocpa tlapohua → Él llee pa sigo. === La llocución preposicional ''ihuicpa'' === '''Contra''', '''en contra de'''. :* «Ahmo ic nexicoloz ihuicpa in Dios, macihui in ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz»: «Nun se va indignar por ello unu contra Dios, anque sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «In ihcuac mihtoa... Panen nostrum quotidianum da nobis hodie... ihuicpa yauh xihxicuiyotl»: «Cuando se diz... danos güei el pan el nuesu d'acaldía... combátese la gula» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 4-5, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* Nohuicpa → Contra mi. :* Inhuicpa → Contra ellos. === La llocución preposicional ''ihuic'' === '''Escontra''', '''a'''. :* Nohuic → Escontra mi. :* Mohuic → Escontra ti. === La llocución preposicional ''ixpan'' === '''Ante'''. :* «Ic achto huel mocencahuaz, moyolcuitiz, <o>ixpan padre sacerdote</o>, ic niman quimatiz iyolloh in temictiani tlahtlacolli, ipan itech ahci in sancto sacramentu. Yehica cencah ic tlahtlacoz ihuan mohmoztlae cehcenyaca in ica mochi yollohqimoceliliz sancto sacramentu in ihcuac missa quittaz»: «D'esta miente, primero, va sometese al dereches, confesándose, <o>ante'l padre sacerdote</o>. Y asina, de siguío, fadrá-y saber del pecáu fatal del so corazón, nel accesu al santu sacramentu. Porque enforma peca y a diariu cada cristianu, y de too corazón tien de xunise al santu sacramentu cuando va asistir a misa» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 142-143, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «Iixpantzinco mopechtecac, quicac in ihiyotzin, in itlahtoltzin, in huel cenca tehuellamachtih...»: «Ante Ella inclinóse, emprestando atención a la so semblante, a la so espresión, que yera especialmente prestosa...» (Nican Mopohua). :* «... oiixpannictlalih in mihiyotzin in motlahtoltzin in iuh otinechnahnahuatilih»: «... ante él espunxi'l to rellatu, el to recáu, como me solicitasti» (Nican Mopohua). '''Por'''. :* «In tinahuatilo in ti(te)tlaocolizqueh inic <o>ixpantzinco in Dios</o> titlaocolilozqueh, izan ipaltzinco in Dios in ica toyolloh tiquinpohpolhuizqueh in otechyoltlacoqueh»: «Pídesenos perdonar al próximu pa ser salvaos <o>por Dios</o> y namái por Dios de corazón vamos perdonar a los que nos ofienden» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 193-195, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itechpa'' === '''Por'''. Dacuando indica quien ye'l suxetu axente nuna oración pasiva, qu'en castellán s'introduz por aciu la preposición ''por''. :* «Yequeneh <o>itechpatzinco Dios</o>, oihhuiloqueh, oquimatihqueh ca ce tlacatl oquichtli tlacatiz in tlalticpac, cencah panhuetziz, mopantlazaz»: «Tamién <o>por (boca de) Dios</o> los homes fueron informaos, se -yos dio a conocer qu'un varón vendría nacer a la tierra y que llograría honores, enforma se fadría notar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itech'' === '''A''', '''de'''. Denota pertenencia cuando acompaña al verbu ''pohui'' (pertenez-y el llibru, ''itech pohui in amoxtli''). :* «Itlahtlacol in Xuez...: Inic. 3. In ihcuac tlatzontequilia in ahmo itech pohui»: «Les faltes del xuez: ... Tercera. Cuando xulga lo que nun-y pertenez a él» / «Tercer. Cuando xulga lo que nun depende d'él» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 54-55, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) '''De'''. Denota procedencia con ''quiza'' (vien de él, ''itech quiza''). :* «Auh in axcan yehhuatl, in zan nehnechihchihualiztli, non <o>itech quiza in nepoaliztli</o>, yehuatl in tlahtlacolli ipan huetzi in oquichtli, ahzo cihuatl, in cencah quixcahuia inic moyecquetza, mocualquetza, in cencah mochihchihua»: Y agora aquello, l'adornu escesivu, que tamién <o>sale de la sobeyosa</o>, que ye'l pecáu nel qu'incurre l'home, o la muyer, que s'afita enforma en cómo s'engalana, aféchase y qu'enforma se preparar» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 44-45, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''De''', '''en'''. Introduz un términu de comparanza con ''ixcuitia'' (tomes exemplu d'él, ''itech timixcuitia''). :* «¡Nopilhuané! Macahmo itech ximixcuitica(n) in nepoaliztli, ahnozo in atetlahpaloliztli in itech quiza»: «¡Fíos mios! Nun toméis exemplu na soberbia, nin entá na irreverencia que d'ella surde» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 36, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''De'''. Denota orixe con ''itta'' (aprender d'él, itech niquitta). :* «inic huel quittaz tlahtolli ica mochi toyolloh tlahtlauhtilo Sancta Maria»: « Por que s'entienda bien el sermón, el rellatu, de too corazón vamos rezar a Santa María» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 138-141, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) '''En'''. Denota pertenencia col verbu ''cah'' (lo que nun tien, in tlein ahmo itech cah). :* «Ahmono tihcatimotopehuaz in nontzin, in nacaztapaltzin, ahnozo in tlein cohcoliztli itech cah, in ahzo tlahtlacoltica mocohcoa»: «Tampoco vas atacar al sordu o al mudu (que son dignos d'estima), o al llocu, nin a aquel que tien dalguna desgracia nin al que quiciabes sufre col pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 42-43, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yehhuatl mopoa, in zan nen motenehua, mocualihtoa, mopantlaza, motlanitztia, in conihtoa, in teilhuia, in tlein ahmo nelli itech cah, ahnozo ahmo oncah, ahquipiya in oquihtoh»: «Aquel que se engríe, que s'empondera falsamente, empericótiase (fanfarronea), se endiosa (presumi), enfrénase, que diz, qu'afirma, lo que nun ta nél, o que nun hai, que nun tien lo que dixo» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 8-9, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itzintlan'' === '''Debaxo de''', '''al pie de'''. :* Tzintli → Base, pie (Rémi Simeon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana'', p. 730, Editorial Sieglu XXI, séptima edición, Méxicu, 1988). :* Tlatzintlan → Debaxo (alverbiu de llugar). === La llocución preposicional ''icxitlan'' === '''Debaxo de''', '''al pie'''. :* Icxitl → Pie. === La llocución preposicional ''icpac'' === '''Enriba de'''. :* Tlacpac → Enriba. === La llocución preposicional ''ixpampa'' === '''Delantre de'''. :* Teixpampa → Delantre de la xente. :* Tlaxpampa → Delantre (alverbiu de llugar). === La llocución preposicional ''ixco'' === '''Na superficie de''', '''sobre'''. :* Atl ixco → Na superficie de l'agua (Rémi Siméon, ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o Mexicana, p.231, Editorial Sieglu XXI, Méxicu, 1988). '''Delantre de''', '''a la vista de'''. :* Mixco → Delantre de ti. :* Teixco → Delantre (llocución alverbial). === La llocución preposicional ''itepotzco'' === '''Detrás de'''. :* Motepotzco → Detrás de ti. :* Tlatepotzco → Detrás (alverbiu de llugar). === La llocución preposicional ''icuitlapan'' === '''De llombu de'''. :* mocuitlapan → A los tos llombos. === La llocución preposicional ''itzalan'' === '''Metanes''', '''ente'''. :* Tetzalan → Metanes la xente. :* Totzalan → Ente nós. :* Amotzalan → Ente vós. :* Intzalan → Ente ellos (nomes pluralizables). :* Itzalan → Ente ellos (nomes non pluralizables). === La llocución preposicional ''ihtec'' === '''Dientro de''', '''en'''. :* Tlahtec → Dientro (llocución alverbial, alverbiu de llugar). :* «In yuhqui yehhuatl in inelhuayo in cuahuitl tlallan actoc, zan non ihuih <o>teihtic actoc</o> in nepoaliztli.»: «Según el raigañu d'un árbol ta fundida na tierra, d'igual manera la soberbia ta <o>fondiada n'unu</o>» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 10-11, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... in tlachihualli in ipan otlacat in tlahtlacolli, ahzo ipan nemi, ahzo <o>ihtic actoc</o>, ic tentoc»: «... la criatura que nació nel pecáu, que seique viva nél, que <o>nél anda metida</o> o por él anda complacida» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''ipan'' === '''Según''', '''en'''. :* «In ihcuac ce tlacatl ipampa in tlatzihui, ahmo non <o>ipan nemiznequi in Itenahuatiltzin</o>, Santa Ilesia ahmo mahhuaznequi...»: «Cuando un home por galbana tampoco quier vivir <o>según la llei amada (de Dios)</o>, nun quier entrar a la Santa Ilesia...»: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 207-209, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «in ipan in evanxeliu»: «nos evanxelios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 210-211, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''Pa''', '''por'''. :* «Nican tlalticpac miec tlamahuizolli, tepan ihuan teixpan, in oquimochihuilih in Toteucyo Jesu Christo»: «Equí na tierra, pa la xente y ante la xente, fixo munchos milagros El nuesu Señor Xesucristu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 30-31, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) '''Por''', '''en beneficiu de''', '''en favor de''', '''de'''. :* «In ichpochtli Maria nopan tlahtoa ixpan in Toteucyo» → La virxe María intercede por mi ante El nuesu Señor. '''En''', '''sobre''', '''a'''. Con ciertos verbos, munchos de movimientu (cayer, andar, entrar), denota el términu, non tantu l'interior d'un llugar. :* «Totahtziné, Diosé, ma huel xitechmopielitzinco, macahmo ipan tihuetzican in tlahtlacolli»: «Padre Nuesu, Dios, tennos so la to proteición, procura que nun venzamos al pecáu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 206-207, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «... yehhuantin in ahcualtih ipan mahuizolanih, ipan mohuehcapanoah in tlein tlahuelilocayotl, in tlein ahmo cualli in quichiuhtinemih»: «... los malvaos complacer nel mal y la perversión qu'anden faciendo» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 28-29, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «Huel ixquich in itlachihualtzin ipan ihcac in dios»: «Dios gobierna sobre toles sos criatures» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Totahtziné Diosé, ma atopen hualahci motlahtocayottzin»: «Oh Dios, Padre Nuesu, que venga a nós el to reinu» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 78-79, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). '''En'''. Denota en qué tiempu se realiza lo espresao pol verbu. :* «Yequeneh motenahuatilia Dios in huel pialoz domingu, in ahmo ipan tlatequipanoloz»: «Tamién quier Dios que se respete'l domingu, que nél nun se trabaye» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 22-23, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Ic achto huel mocencahuaz, moyolcuitiz, ixpan padre sacerdote, ic niman quimatiz iyolloh in temictiani tlahtlacolli, <o>ipan itech ahci in sancto sacramentu</o>. Yehica cencah ic tlahtlacoz ihuan mohmoztlae cehcenyaca in ica mochi yolloh quimoceliliz sancto sacramentu in ihcuac missa quittaz»: «D'esta miente, primero, va preparase al dereches, confesándose, al padre sacerdote. Y asina, de siguío, fadrá-y saber del pecáu fatal del so corazón, nel accesu al santu sacramentu. Porque enforma peca y a diariu cada cristianu, y de too corazón tien de xunise al santu sacramentu cuando va asistir a misa» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 142-143, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''ipal'' === '''Por''', '''per mediu de''', '''por intercesión de''', '''cola ayuda de'''. Denota mediación. :* «A canelle axcan: caonelli titocuiltonohqueh, in ipaltzinco totecuyo: caotontlachixqueh intopco, inpetlacalco: in at otlacaquia , in at otlachiaya, in atotlamatia...»: «Sabéi que: recibimos d'El nuesu Señor una ayalga y una riqueza, al conocer que nel banduyu topa una criatura que nun nos ye lícitu nin ver nin mirar...» (Sahagún, L. VI, fº 123, p. 126, aviesu). :* «Macahmo moyollohco motlalih in cualantli, macahmo ipan ximocochiti in tlahuelli, ma huel xitenohnotza ipaltzinco in Dios»: «Non dexes que n'el to corazón asítiese la roxura, non te duermas enoxáu (non te ches sobre'l raxón / nel odiu), reconcíliate por Dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 203-204, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh intla cencah anquinequih in amechmocnelilia Dios, ma zan ipaltzinco mochipa xocompehualtican xoconchihuacan, xocontlamican, in tlein cualli in quinequi in amoyolloh»: «Y si deseyáis enforma que Dios compénsevos, namái gracies a Él procurái siempres faer, llevar a cabu, aquello bonu que'l vuesu corazón desea...» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 26-27, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Auh in axcan, nopilhuané, noteiccahuané, intla tlanihtoliztli itech quiza tzohtzocayotl. Yehica yehhuatl in tzohtzoca, in tlahtlametl, in iyollohcopa , tlachco, patolco, concahua ahnozo quitlanihtoa in tlein imman ahmo <o>ipaltzinco in Dios</o> quimacaznequi in motolinia, in icnotlacatl, in teocihui, in apizmiqui»: «Y agora fíos, hermanos (mios), si'l perder (nel xuegu) ye cosa que deriva de l'avaricia. Porque ye miserable, egoísta, aquel que voluntariamente nel xuegu de la pelota, nos dados, dexa o pierde aquello que nun quier dar de bona gana al probe, al infeliz, al precisáu, al afamiáu por dios» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 94-95, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). === La llocución preposicional ''itlan'' === '''Cerca de''', '''con'''. :* Ma totlan ximotlali → Sentar cerca de nós. === La llocución preposicional ''itloc'' === '''Con''', '''en compañía de''', '''al pie de'''. :* «Cenca(h) cualnezqui ihuan teyolahcocuini inin telpocatl. Quimpiaya miec iichpocacupixhuan, yeceh <o>ahmacah itloc</o> oquinemilih mocencahuaz inic ye quinelhuayotiz icencaltlacayo»: «Mochachu bien paecíu y enamoradizo, tenía amigues y sicasí <o>con nenguna</o> pensara iguar pa establecer la so propia familia» (Llibráu Silva Galeana, El Llugar de les Águiles Reales, Estudios de Cultura Náhuatl, tomu 22, páxs. 266-267, UNAM) === Ausencia de adposiciones nel náhuatl === ==== Cómo se suple la preposición ''de'' ==== ===== Con un verbu en forma impersonal ===== :* Ipan mihtoa in quenin quimpehpenayah tetlatzontequilianimeh → De cómo escoyíen xueces (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 36, p. 286, anverso). :* Ic chicuacen capitulo, oncan mihtoa in nez in mottac → Capítulu terceru, de les señales que se vieron (Bernardino de Sahagún, Historia Xeneral de les Coses de Nueva España, Llibru VIII, f. 11, p. 261, anverso). ===== Con un posesivu ===== En cuenta de dicir «muyeres de bon corazón» dizse «muyeres que'l so corazón ye bonu». :* (Les prostitutes) por ello van ser condergaes, por que nun espublicen, por que nun arrobinen, por que nun tresmitan la orina (inmoralidá), la mierda (inmoralidá), el viciu, a les otres <o>muyeres de bon corazón</o> que se conducen bien: (In ahuiyanimeh) ic tlatzontequililozqueh inic ahmo temahuazqueh inic ahmo tetlapololtizqueh inic ahmo intech concahuazqueh in axixtli, cuitlatl, in tlahuelilocayotl in cequintin cihuah in cualli iyolloh in huel monemitiah (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, p. 120-121, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) ===== Con ''iz catqui'' ===== :* Izcatqui in ahahuilnemiliztli → De la lluxuria (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ==== Cómo se suple la preposición ''pa'' ==== Ellí onde en castellán hai una preposición en sintagma con un sustantivu, en náhuatl hai una conxunción subordinante qu'introduz un verbu. :* Inic tehhuatl ticcuiz (por que tu recibir, tomar) → Para ti. ==== Hai tres tipos de llingües en rellación a les preposiciones ==== * Les llingües prepositives, aquelles qu'utilicen preposiciones. Ye'l casu de les llingües romances, como'l castellán. * Les llingües declinativas, aquelles que suplen les preposiciones utilizando casos por aciu los cualos tornen los sustantivos. Asocede asina nel alemán. * Les llingües pronominales, aquelles que suplen les preposiciones colos pronomes. Ye'l casu del náhuatl. Nesti casu, la orixinalidá del náhuatl ye arrogante. ==== Les «''preposiciones''» qu'acompañen al verbu ==== De normal, nel náhuatl clásicu, les partícules que s'asemeyen a les preposiciones precieden y acompañen al verbu, de manera que formen un tou con él. <o>Nel náhuatl ye'l verbu'l que dota de sentíu a la preposición que lu acompaña y non a la inversa, polo que nun se trata de verdaderes preposiciones</o>. Pongo dalgún exemplu: la preposición «''ihuic(pa)''» quier dicir de normal «''contra''», «''en perxuiciu de''», «llevando la contraria a daquién''». Atopar, con esti sentíu, en dellos verbos: :* «''Tar en contra (de Daqué)''» / «''Oponese (a Daqué)''»: ''Ihuicpa Cah, nin- (itlah)''. :* «''Falar en contra (de Daquién)''»: ''Tehuicpa Tlahtoa, nin-''. :* «''Enoxar (contra Daquién)'': ''Tehuicpa Xicoa, nino-''. :* «''Lliberar (de Daquién / d'un contrariu)''»: ''Tehuic ninoquixtia''. Y como tal atopar nos testos clásicos: :* «''Agora va dicise cómo puede combatir<ref>Alzase unu contra ella,</ref> unu la vida luxuriosa''»: ''in axcan mihtoz in quenin <o>ihuicpa nemaquixtiloz</o> in ahahuilnemiliztli'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 240-239, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''va dicise lo que faer pa combatir la envidia''»: ''Mihtoz in tlein chihualoz inic <o>ihuic quixtiloz</o> itech neyolcocoliztli''(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 112-113, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «''Agora va dicise cómo se va salvar unu de la lluxuria'': ''In axcan mihtoz in quenin in <o>ihuicpa nemaquixtiloz</o> in ahahuilnemiliztli'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 112-113, UNAM, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Anque tamién les atopamos a la manera castellana, nun s'escaeza que son los sacerdotes españoles quien escriben los testos clásicos, tienen que ser interpretaes como parte del verbu: :* «''Cuando unu enraxonar contra Dios, se enfurece unu contra Él, porque nun llugar dacuando Dios sobre la xente refundia indiscriminadamente piedres y palos, refundia palos, llanza palos sobre la xente pola mor del pecáu...''»: ''In ihcuac <o>ihuicpantzinco in Dios nezonehualo</o> necicolo in ihcuac in can quemanian in xoxouhqui tetl in xoxouhqui cuahuitl, tepan cotlaza comayahui in ipampa tlahtlacolli... ''(Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996. :* «''Nun se va indignar por ello unu contra Dios, anque sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente''»: ''Ahmo ic <o>nexicoloz ihuicpa in Dios</o>, macihui in ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). A lo sumo, puede dicise qu'hai verbos que rixen dos o más preposiciones, colo cual una preciede al verbu y otres acompañar. Pero nel náhuatl modernu podemos atopar esta preposición acompañando a otros verbos, con un significáu distintu: :* «... les respuestes a les nueses moliciones profesionales y de compromisu (social) col nuesu pueblu»: ''... tlananquililiztli <o>ihuicpa</o> in totlahtlaniliz, itechpa in totequitlatequipacholiz, toaltepenetlatenehuililiz'' (Llibráu Silva Galeana, Itlahtol In Llibráu Silva, Estudios de Cultura Náhuatl, Tomu 26, páxs. 305 y 308, UNAM). ==== Discutiniu en redol a la esistencia de postposiciones ==== Los verbos perfectivos (o acabaos) son aquellos que'l so sentíu queda completu n'oposición a los verbos imperfeutivos (o inacabados) que'l so sentíu esixe dalgún tipu de complementu. :* Mahui, nin- (tener mieu) → verbu perfectivu. :* Tetech mauhtia, nino- (asustase de —daquién—) → verbu imperfeutivu. :* Nehuehcapanoliztli ipan huetzi, nin- (Incurrir en —jactancia—) → verbu imperfeutivu. De cuenta que si quitamos el complementu la oración nun tien sentíu. :* (<strike>Nehuehcapanoliztli</strike>) ipan huetzi in aquin mohuextia, mopantlaza: Incurre en jactancia quien se engrandece, enfrénase. N'ocasiones un mesmu verbu puede ser ''télico''<ref>El términu ''télico'' deriva del griegu ''[[telos]]'' — ''fin'' o ''términu''— ya indica una aición qu'esixe un complementu pa considerase realizada.</ref> o ''atélico'', ye dicir ''imperfeutivu'' o ''perfectivu''. :* Cah, nin- → Tar (verbu atélico o perfectivu). :* Ahteicnoittaliztli notech cah- → Tener maldá (verbu télico o imperfeutivu). Alderícase si'l náhuatl clásicu presenta [[Postposición|postposiciones]] en llugar de preposiciones. Nel clásicu atopamos tamién preposiciones, nos testos ellaboraos polos misioneros españoles.<ref>Pongo un exemplu: [«Entá, una cosa <o>ta escrita nel evanxeliu</o> que-y asocedió a un home qu'enforma s'arriqueció, que nun socorrió a Lázaro, que yera míseru y atopábase enfermu (retorcíase), y aquel por tal motivu foi condergáu...»: Oc centlamantli <o>ihcuiliuhtoc in ipan evanxeliu</o> in <o>ipan omochiuh</o> in cen tlacatl in cencah mocuiltonoaya, in ahmo quimotlaocolilih in Lázaro in motolinia in mocohcoa, ye yehhuatl ipampa oilatzontequililoc...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 148-149, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)].</ref> ==== Los nomes de llugar y les mal llamaes «''postposiciones''» ==== Dellos autores confunden los sufixos qu'incorporen ciertos ''nomes de llugar'' colo qu'ellos denominen «''postposiciones''». Pongo un exemplu, la pallabra «''teopan''», que significa «''ilesia''» o «''templu''». L'equívocu produzse porque estos nomes nun riquir preposición (queda sobrentendida nel contestu d'una frase): :* «''Yes un mezquino cuando <o>nel templu</o> tomes, robes lo qu'ellí tendríes de dexar, porque-y robes daqué a Dios, aquello que nun das. ¿Qué clase de cristianu yes, de qué clase, que pide a Dios el so reinu al dicir "Adveniat regnum tuum", si namái a estos bienes del templu avera'l to corazón?''»: ''Titeoyehuacatini in ihcuac <o>teopan</o> ticcui, tiquichtequi in tlein ompa toconcahuazquia, ticcuilia in Dios, in ahmo ticmomaquilia. ¿Catle monezca in tichristiano, catle monezca, in tiquihtlanilia Dios itlahtocayotzin inic tiquihtoa "Adveniam regnum tuum", intla zan tlein teopan tlatquitl itech mopachoa moyolloh?'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 104-105, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Los ''nomes de llugar'' nun lleven ciertes presposiciones nin almiten ciertos verbos (como'l verbu «''ser''»). Los sufixos que formen estos ''nomes de llugar'' pueden ser bien variaos. Dalgunos facer por aciu sufixos prepositivos. Atopar principalmente nos toponímicos (Mexihco, Tenochtitlan, Michhuahcan, Cuauhnahuac...) y en ciertos nomes derivaos del impersonal (Tlacacoyan, Tlamachtiloyan...). == Les oraciones subordinaes == === Les oraciones comparatives === ==== Les subordinaes comparatives de superioridá ==== :* «Qu'aquel que comete adulteriu incurre nun pecáu mayor que'l qu'asesina a conciencia a otru, y cuando muerra l'adúlteru va ser tratáu con más severidá allá nel infiernu, realmente por ello va faése-y más desgraciáu qu'aquel al que mató»: «Ca yehhuatl in tetlaxima quipanahuia inic tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia, ihuan in ihcuac miquiz tetlaxinqui cencah tlapanahuia inic tlaihiyohuiltiloz in ompa mictlan, huel ic quipanahuiz in huel otemictih inic toliniloz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 124-125, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu reparamos una primer comparanza, na qu'apaecen dos suxetos: 1) L'adúlteru: «''yehhuatl in tetlaxima''». 2) Aquel qu'asesina a otru: «yehhuatl in huel temictia''». Y hai dos verbos a güeyu: 1) Aventayar (a daquién): «panahuia, nite-». 2) Pecar, causar dañu (a daqué), estropiar (daqué): «''ihtlacoa, nitla-''». De cuenta que hai dos oraciones espreses (la primera principal, la segunda subordinada): 1) L'adúlteru aventayar: «''yehhuatl in tetlaxima quipanahuia''». 2) Peca'l qu'asesina a otru: «''tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia''». Pero en realidá son trés les oraciones, trés los verbos: L'adultero — <o><big>'''devasar'''</big></o> — <o><big>''' ye na manera en que'''</big></o> — <o><big>'''peca'''</big></o> — aquel qu'asesina a otru: ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''L'adúlteru devasar''||''(ye) (na manera) ''||''en que peca'l qu'asesina a otru '' |- ||''yehhuatl in tetlaxima quipanahuia''||''( ) ( )''||''in ic tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia'' |- |} ===== La oración principal y el superlativu ===== El verbu ''panahuia, nite-'' almite tou tipu d'oxetos: nimitzpanahuia, namechpanahuia, techpanahuiah... El superlativu consíguese anteponiendo'l prefixu «''te''»: :* «Supero a toos»: «''nitepanahuia''». :* «Soi'l meyor»: «''nitepanahuia in ic nicualli''» ===== El nexu verbal subordinante ===== Nun ye una conxunción modal sinón una auténtica oración relativa instrumental. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''----''||''in ic niyauh, inic tlahtlacoa yehhuatl in huel temictia'' |- ||''(Ye) (na manera)''||''en que peca'l qu'asesina a otru'' |- |} Giro instrumental: Los nahuas nun dicen «en que» (''in ipan'') sinón «que con él» (''in ic'')<ref>Michel Launey, Introducción a la llingua y a la lliteratura náhuatl'', p. 298, UNAM, 1992</ref>. ===== La oración subordinada ===== Tien De dir coordinada cola oración principal. Asina, pa dicir «soi más fuerte que tu» ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''Te supero''||''(ye) (na manera) ''||''en que soi fuerte '' |- ||'''''Nin'''mitzpanahuia''||''(yehhuatl)''||''in ic '''nin'''chicahuac'' |- |} Yo soi más fuerte que'l to tíu: ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''Superar''||''(ye) (na manera) ''||''en que'l to tíu ye fuerte '' |- ||''Nin'''c'''panahuia''||''(yehhuatl)''||''in ic chicahuac yehuatl in motlahtzin'' |- |} Te aventayo en guapura: ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Oración principal'''||'''nexu verbal subordinante'''||'''Oración subordinada''' |- ||''Te supero''||''(ye)''||''no que concierne a guapura '' |- ||'''''Nin'''mitzpanahuia''||''(yehhuatl)''||''in itech huelnezcayotl'' |- |} ==== Comparancies d'igualdá ==== :* : «... como'l páxaru naz pa volar, el venado o'l caballu pa correr, el pexe pa vivir so l'agua. Tamién asina naz l'home para trabaya, sirvir»: «in yuhqui yehhuatl in tototl tlacati inic patlaniz, mazatl ahnozo cahuallo inic motlaloz, michin inic atlannemiz. Non yuh tlacati in oquichtli inic tequitiz, tlacotiz.» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 248-249, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La oración subordinada siempres va precedida de «in iuhqui», ente que principal suel llevar «iuh» o «non iuh». :* «Dios quier que síais como los santos, que síais como los apóstoles de Dios...»: «... quimonequiltia Dios inic ansanctomeh anyezqueh, inic amitlazohhuan Dios anyezqueh» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 106-107, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La partícula ''inic'' (''como'') introduz la comparancia. ==== Comparancies d'inferioridá ==== Soi menos guapu que'l to hermanu: :* «Nun soi tan guapu como'l to hermanu»: «''nehuatl '''ahmo ic''' nihuelnezqui '''in iuhqui''' moteiccauh''». La oración subordinada va precedida de «ahmo ic». === Les oraciones subordinaes completivas === Una oración completiva ye una oración que sustitúi al pronome suxetu en xiru d'énfasis y que por tantu pue ser suxetu o que complementa en xiru d'aposición al oxetu verbal. :* Ma xinechilhui (dimir) → Ma xinechilhui in tlein tictemoa (dimi lo que busques). :* Yehhuatl nechpactia (ye él quien me gusta) → Nechpactia in otihuallah (préstame qu'hayas veníu) ::::{| border="3" cellpadding="6" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Suxetu''' ||'''Verbu''' |- ||''Qu'hayas''||''veníu'' |- ||''Giro d'énfasis''||''Verbu'' |- ||''Ye que vinieres (lo que)''||''gústame'' |- ||''In otihuallah''|| ''nechpactia'' |- |} 1) Dalgunes tradúcense n'español con un infinitivu (cuando'l suxetu del verbu y de la oración completiva coinciden). :* Nicpohuaznequi → Quiero lleer. :* Nicnequi in nicpohuaz → Quiero lleer :* In canauhtli patlantitlani → El coríu intenta volar. :* Ahmo nicmati nicchihuaz → Nun pienso faelo. En dalgún supuestu la identidá del suxetu nun asocede. :* Monequi nihuallaz → Tengo De volver. :* Motech monequi ticchihuaz → Te convien faelo. 2) Otres tradúcense n'español col suxuntivu (cuando los dos suxetos nun coinciden). :* Ahmo nicmati in quichihua → Nun creo que lo faiga. :* Ahmo nicnequi in tihuallaz → Nun quiero que vaigas. 3) Otres tradúcense col condicional. El verbu adopta'l sufixu ''-zquia'' tanto si'l suxetu ye'l mesmu nos dos oraciones como si ye distintu. :* Oquilcauh in nicchihuazquia → Escaeció que yo lo fadría. :* Oniccac in ahmo ticnequizquia → Oyí que nun queríes. :* Oniquilcauh in nicchihuazquiaz → Escaecí que lo fadría. Pero si repiten les pallabres d'otru, lo que se conoz com estilu indireutu, ponse'l verbu en futuru como s'espresó pol falante. :* Nicchihuaz (voi facer) → Onechilhuih ca quichihuaz (díxome que lo fadría). 4) Otres son oraciones interrogatives. :* Ma xinechilhui tlein tictemoaya → Dime qué buscabes. :* Ma xinechilhui aquin oquichiuh → Dime quién lo fixo. 5) Otres son oraciones interrogatives indireutes. :* Ma xinechilhui in tlein tictemoaya → Dime lo que buscabes. :* Nimitzihtlanilia in cuix yehhuatl oquichiuh → Te pregunto si él facer. 6) Otres son la respuesta a una oración interrogativa indireuta. :* Ahmo nicmati in quezquintin cohconeh ohuallahqueh → Nun sé cuántos neños vinieron. 7) Otres son oraciones n'estilu indireutu (que reproducen les pallabres qu'otru dixo). :* Oquihtoh ca ahmo quichihuaz → Dixo que nun lo fadría. :* Oquinanquilih ca ahmo quimati → Respondió que nun sabía. 8) Otres son oraciones exhortativas. :* Nimitztlauhtia in ahmo ticchihuaz → Te pido que nun lo faigas. :* Nimitztlahtlauhtia in ahmo ticchihuaz → Te clamio que nun lo faigas. :* Nimitznahuatia in ticchihuaz → Te ordeno que lo faigas. 9) Otres son declarativas. :* Nimitznocuitia in ahmo nicnequi → Te confieso que nun quiero. :* Nimitzihtoa in ahmo → Te digo que non. :* Niquelehuia nicochiz → Deseyo dormir. :* Niquilcahuaz in oticchiuh → Voi Escaecer que lo fixisti. === La oraciones subordinaes concesives === Son aquelles qu'espresen una torga. Van introducíes por nexos que son usualmente, pero non siempres, conxunciones de tipu concesivu: anque, a pesar de, magar, sacante que, entá cuando, magar. ==== La conxunción concesiva ''macihui'' ==== :* «A pesar de que nada diz, ta enfurecido, disgustáu, resentíu»: «Macihui in ahtlein quihtoa, zan motlahuelcuitihticah, moteopouhticah, moxicohticah» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 195-196, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Nun se va indignar por ello unu contra Dios, anque sían innumberables los sufrimientos y les penes que causa a la xente»: «Ahmo ic nexicoloz ihuicpa in Dios, macihui in ahmotlapoalli in tlein tecohcoh tetolinih tepam mochihuaz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 196-197, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Enforma s'hai de tarrecer el robu, inclusive si nun ye bultable, inclusive si ye de mal pelo lo que se llevó...»: «Cencah imacahxo in ichtequiliztli, macihui in ichtaca mochihuaz, macihui in tlein achitzin cuihuaz» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 88-89, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) La conxunción concesiva ''macihui'' ye probablemente una suma de delles partícules qu'espresen incertidume, dulda: ''ma zo nel ihuih''. El sentíu de la partícula ''zo'' ye en castellán ''entá'', ''anque''. Y forma en ''nozo'' la conxunción disyuntiva ''o'' (que deriva de ''entá'', ''inda''). La partícula ''ma'', con un sentíu bien cercanu a la partícula ''tla'' (mesma de les subordinaes condicionales, qu'introducen una condición), puede traducise por ''si'', ''nel casu de''. Ye la mesma partícula que atenúa l'imperativu, convirtiéndolo en mera exhortación (''y si te sientas'' —por ''sentar''—). === Les oraciones subordinaes d'infinitivu, de suxuntivu y de xerundiu === :* Nicnemilia niccohuaz inon → Pienso mercar eso. :* Nictemoa in ticcohuaz inon → Busco que merques eso. :* Omic inic quicohua in tlein quipactiaya → Morrió mercando lo que-y gustaba. De normal la oración subordinada d'infinitivu va retardada a la oración principal, en futuru. Y el suxetu de dambes ye'l mesmu. Ente dambes oraciones puede apaecer la partícula «in»: :* «...nimitztlatzontequitilia in titequitiz titlacohtiz titlaiz telimiquiz»: «... te condergo a trabayar (a que trabayes), a llaboriar como esclavu, a llaboriar la tierra» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 138-139, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La oración subordinada de suxuntivu suel in introducida pola partícula «in» y los suxetos de dambes son distintos. Tamién va en futuru. :* «... motenahuatilia in ayac... tetlanipachoz»: «... manda que naide humilde a otru» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 40-41, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). La oración subordinada de xerundiu va en presente y ente dambes oraciones va la partícula «inic». === Les oraciones relatives de llugar === Les construcciones con nomes de llugar tamién almiten xiros relativos. Ángel María Garibay<ref>Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', Editorial Porrúa S.A., p. 66, Méxicu, 1989.</ref> menta cuatro partícules, que denomina alverbios, ''nican'', ''oncan'', ''ompa'', ''incan'', coles que se llogren los pronomes relativos in nican, in oncan, in incan, in ompa. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Orixe''' ||colspan="2"|'''Meta''' |- ||'''''D'equí, de Méxicu'''''||'''''(A)<ref>En castellán, de normal estos alverbios qu'empiecen por «a» nun van precedíos de la preposición «a».</ref> equí, a Méxicu''''' |- ||'In nican Mexihco'||'In incan Mexihco' |- ||'''''D'allá, de Méxicu'''''||'''''(A) allá, a Méxicu''''' |- ||'In oncan Mexihco'||'In ompa Mexihco' |- |} :* «La comida d'equí ye meyor que la comida d'allá»: «Yehhuatl in nican tlacualli quipanahuia in ic cualli in yehhuatl in ompa tlacualli». :* «Ve d'equí a allá»: «Ma xiauh in nican in ompa». :* «Ven, equí» (Alverbiu): «Ma xiauh, nican». :* «Ven (a) equí» / «Ven a esti llugar»: «Ma xiauh in incan» / «Ma xiauh inin can». La forma «in incan» apaez como equivalente a «nican»<ref>La partícula «incan» apaez n'Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', Editorial Porrúa S.A., p. 66, Méxicu, 1989.Pero nel usu que se-y da equí paez derivar de «inin» y «can».</ref> Pero por influencia del castellán, llueu sume. Como en castellán, podemos dicir «d'equí (Méxicu), a allá (Cuernavaca)» —«in nican (Mexihco) in ompa (Cuauhnahuac)»—; o «d'allá (Cuernavaca), a equí (Méxicu)» —«in incan (Cuauhnahuac), in canon (Mexihco)»—. 1) Pa dicir «vengo de Méxicu» —«vengo d'allá, de Méxicu»— (onde nun toi agora). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''in oncan nihuallauh'' |- ||'(Ye) (d'allá) (de) Méxicu'||'(d'allá) vengo' / 'd'onde vengo' |- |} O meyor dichu: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" ||'''Oración subordinada de relativu'''||colspan="2"|'''Antecedente: oración principal''' |- ||''In oncan nihuallauh''||''Mexihco'' |- ||'(D'allá) vengo'||'(ye) de Méxicu' |- |} Ya inclusive: :* «Vengo (d'allá,) de Méxicu»: «In oncan Mexihco nihuallauh» 2) Pa dicir «vengo de Méxicu» —«vengo d'equí, de Méxicu»— (onde topo agora). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''in nican nihuallauh'' |- ||'(Ye) (de) Méxicu'||'d'equí vengo' |- |} O meyor dichu: ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" ||'''Oración subordinada de relativu'''||colspan="2"|'''Antecedente: oración principal''' |- ||''In nican nihuallauh''||''Mexihco'' |- ||'D'equí vengo'||'(ye) (de) Méxicu' |- |} Los nomes de llugar tienen un llugar asignáu dientro de la oración —de normal delantre o detrás del verbu, pero xunto a ésti—: (Suxetu) — (in) — (alverbiu —''nican'' o ''ompa—) — nome de llugar — Verbu — (Suxetu)— (in) — (alverbiu —''nican'' o ''ompa''—) — nome de llugar — (suxetu)<ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', páxs. 53 -54, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>. 3) Pa dicir «vini a Méxicu» (onde atopo agora). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''in incan nihuallah'' |- ||'(Ye) (a) (equí) a Méxicu'||'(a onde) vini' |- |} 4) Pa dicir «vini a Méxicu» (onde nun atopo agora). :* «In ompa Mexihco nihuallah». :* «In ompa nihuallah Mexihco». : * «Nihuallah im ompa Mexihco». Les oraciones relatives de llugar («in canin», «in canon») siguen el modelu antecedente: :* «La casa onde comimos»: «in calli in canin otitlacuahqueh». :* «allá onde s'atopa'l to corazón atopa'l to riqueza» / «''Onde ta la to riqueza, allá atópase'l to corazón''»: ''In canin onoc monetlamachtil, ompa huetztoc in moyolloh'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 92 - 93, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''¿(Ompa / Nican)''||''(in) (canin /canon) tihuallauh?'' |- ||''¿(Allá) (Equí) (ye)''||''a onde vienes?'' / ''d'onde vienes?'' |- |} Respectu de la oración antecedente, más arriba vimos que la énfasis o focalización tamién puede asoceder colos nomes de llugar, cola salvedá de que nun almiten el verbu ser (esto ye, nun lleven el pronome ''yehhuatl''): ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''Mexihco''||''In canon niyauh, inic quimocuitlahuiz in nocihton.'' |- ||'(Ye) a Méxicu'||'A onde voi pa curiar del mio abuelita.' |- |} El pronome relativu interrogativu antecedente «''¿can?''» / «¿campa?» puede significar tanto «''¿N'ónde?''» como «''¿A ónde?''» o «''¿D'ónde?''» y el so sentíu final vien concretáu pola oración subordinada de relativu. ::::{| border="2" cellpadding="4" cellspacing="0" style="margin: 1em 1em 1em 0; background: #f9f9f9; border: 1px #aaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |'''Antecedente: oración principal''' ||colspan="2"|'''Oración subordinada de relativu''' |- ||''¿Can''||''(in) (oncan / nican) tihuallauh?'' |- ||''¿(A) ónde? (¿(A) qué llugar?) / ¿(De) ónde? (¿(De) qué llugar) (ye) ''||''a onde vienes?'' / ''d'onde vienes?'' |- |} Y lóxicamente, la respuesta puede dase utilizando la forma espresada nel antecedente. La partícula «-pa» puede combinase colos alverbios de llugar «can» y «on», resultando les formes «in can», «in campa» y «in ompa»: :: «''Convien saber que l'autoridá de Dios echó, <o>alloñó</o>, la soberbia d'allá <o>del cielu</o>, al so proteutor, el diañu, señor del infiernu, quien foi sobeyosu...''»: ''Huel machoz ca yehhuatl in itocatzin in Dios oquihualaz, oquihualtohtocaz, oquihualmayauh (yehhuatl) in nepoaliztli <o>in ompa ilhuicatl</o>, in inezca in diablu, mictlan teuctli, in omopouh...'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 34-35, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). Nel exemplu puede reparase que l'orde de la oración nun ye ríxidu. El suxetu y l'oxetu pueden ponese ente'l verbu y los nomes de llugar. == Estilística == ==== Clases de pallabres ==== El náhuatl nun estrema ente nomes, axetivos o verbos, tal como nel sentíu de les llingües indoeuropees. Por casu, en náhuatl los axetivos nun son una clase distinta de los verbos estativos. Per otra parte cualquier raigañu susceptible de funcionar [[designación|"designativamente"]], ye dicir como nome, pue ser interpretáu "predicativamente" como forma de presente d'un verbu. Asina ''tlācatl'' puede significar tanto 'home' como 'Ye un home' o ''cōcoyoh'' puede interpretase como 'coyotes' o como 'son [unos] coyotes'. ==== La superposición de xiros relativos ==== Los falantes amuesen una particular predilección poles construcciones relatives. Pongo dalgún exemplu (primero cola traducción lliteral —y más embaxo, tal que lo espresaría un falante español—): :* «¡Desgraciáu! ¡Desafortunáu! Aquel que quier ser envaloráu y aponderáu, el que quier ser emponderáu y eponderáu, cuando diz o fai daqué bonu: pos asina va incurrir en vanidá o jactancia»: ''Omotlahueliltic, o tunitic! Yehhuatl mihtolani, momahuizolani in quinequi ihtoloz, tenehualoz, in ihcuac tlein cualli conihtoa ahnozo conchihua: ic ipan huetziz in nemahuizolaniliztli in nepantlazaliztli'' (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 24-25, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «La barraganería (o adulteriu) ye'l pecáu <o>nel que</o> incurren —cuando un home o una muyer tienen rellaciones— <o>el que</o> nun ta casáu, <o>el que</o> nun quier contraer matrimoniu —<o>que</o> por ello se deshonra—, <o>aquel</o> home <o>que</o> nun ye clérigu, <o>aquella</o> muyer <o>que</o> tampoco ye monxa...»: «''Yehhuatl tlahtlacolli (in) ipan huetzih <o>in</o> ihcuac ce oquichtli ce cihuatl monepanoah <o>in</o> ahmo tenamiccoa, <o>in</o> ahmo tenamictiznequi, zan ic mahuilquixtia, <o>in</o> ahmo clerigo in oquichtli, <o>in</o> ahmo non monxa cihuatl...» ==== Orde de les pallabres ==== ===== El suxetu ===== Una regla bien xeneral, a falta d'oxetos, sería: :* (suxetu) - (nican / ompa) - nome de llugar - verbu - (suxetu). :* (suxetu) - (nican / ompa) - verbu - nome de llugar - (suxetu). ====== Dacuando'l suxetu antecede al oxetu (o al atributu) ====== Na oración en náhuatl, cuando alleguen diversos nomes, pa saber cuál d'ellos ye'l suxetu, de normal identifícase col elementu nominal qu'apaez de primeres, antecediendo al verbu: :* «Mahcihui <o>in ilhuicatl</o> amatl mochihuaz, ihuan manel<o> hueyatl</o> tlilli mocuepaz...»: «Entá cuando <o>el cielu</o> fixérase como un papel, y entá cuando <o>el mar</o> punxérase negru...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 34-35, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Quihtoznequi ca oquimilhuih <o>In toteucyo Jesu Christo</o> in judiomeh in ahtlaneltocayah in ahquicuiyah y ahcanayah in itechpatzinco quizaya...»: «Quier dicir que <o>El nuesu Señor Xesucristu</o> dixo a los xudíos que nun creíen, que nun tomaben, que nun siguíen lo que venía d'Él» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 58-59, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996)». :* «Díxivos qu'enforma odia <o>Dios</o> la soberbia»: «Onamechilhuih ca cencah quitlahuelitta <o>Dios</o> in nepoliztli» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 12-13, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Según un padre desprecia a (quien son) los sos fíos que nun-y obedecen..., espacha <o>Dio</o>s... a los que nun son bonos... »: «In iuh quintelchihua in tetah in impilhuan in ahmo quitlacamatih..., quihuallaz <o>Dios</o>... in ahmo cualtin...» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 14-15, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ====== Dacuando'l suxetu va pospuestu al oxetu (o al atributu) ====== :* «In ihcoac oquicotonqueh in itenahuatiltzin in dios <o>achto totahhuan</o>, niman ic omottaqueh in quenin petlauhticatcah»: « Cuando frayaron la llei de Dios <o>los nuesos primeros padres</o>, nel intre vieron que taben desnudos» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Yancuican ic ipan huetzi in temictiani tlahtlacolli <o>in quichihua i</o>» «Nuevamente por esto incurre nel pecáu mortal <o>el que faiga esto</o>» (Andrés de Olmos, ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales'', páxs. 18-19, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). :* «Quimihtalhuia <o>Dios</o>: Ma mahci, ma motlali, ma pachihui in teyolloh, ma huel tetlacamati in ihcuac monequi»: «(Lo) Dixo <o>Dios</o>: que (el corazón de) la xente cavilgue, que s'asiente, que s'asele y qu'obedeza cuando ye precisu»: (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 20-21, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996) :* «Yehhuatl in tonatiuh yezquia <o>in metztli</o> in tla yeh achto onhuetzini tlehco<ref>Michel Launey. ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl'', p. 316, UNAM, Méxicu, 1992.</ref>»: «El sol sería <o>la lluna</o> si ella primero refundiárase al fueu» (Ángel María Garibay K., ''Llave del Náhuatl'', p. 135, Editorial Porrúa, S.A., Méxicu, 1989) :* «Quihtoznequi ca yehhuatl <o>in cihuatl</o> in (i)matl in diablu inic teanaz, tetzitzquiz»: «Quier dicir ello que <o>la muyer</o> ye la trampa del diañu, p'atrapar, p'apoderase de la xente» (Andrés de Olmos, Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales, páxs. 46-47, Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996). ===== L'alverbiu ===== Michel Launey<ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura náhuatl'', páxs. 53-54, primer edición n'español, 1992, UNAM, Méxicu</ref> establez un cuadru tratando d'ordenar los distintos elementos de la oración: :: (suxetu) - (nican / ompa) - nome de llugar - verbu - (suxetu). :: (suxetu) - (nican / ompa) - verbu - nome de llugar - (suxetu). :: (suxetu) - verbu - (suxetu) - in (nican /ompa) - nome de llugar. L'alverbiu preciede o sigue al verbu: :* «Ven»: «Ma nican xihuallauh» / «Ma xihuallauh nican». Cuando l'alverbiu va precedíu de la partícula «in» pierde'l so calter alverbial y conviértese nun pronomnre relativu: :* «Vinu de Méxicu» (llugar nel que nun atopo) / «Ye d'allá, de Méxicu, d'ónde vieno»: «In oncan ohuallah mexihco» / «Ohuallauh in oncan Mexihco». ==== La sílaba ==== Les sílabes, qu'incorporen una consonante siquier, pueden ser sílabes direutes o inverses (V)C(V).<ref>La «''C''» significa ''consonante'' y la «''V''» ''vocal''. El paréntesis, ''la so posible omisión''.</ref> Les sílabes inverses son les qu'acaben en consonante. Cuando una sílaba direuta pasa a ser inversa, prodúcense ciertes mutaciones: 1) Cuando la consonante final ye «m» convertir en «n». :* Temi, nin- (enllenase) → Tenqui (llenu). 2) Cuando la consonante final ye «z» convertir en «x». :* Quiza, nin- (salir)- → Quixtia, nitla- (sacar). 3) Cuando ye «cu» convertir en «uc». :* Tzacua, nino- (retirase) → Netzauctli (retiráu). 4) Cuando ye «hu» tresformar en «uh». :* Mahui, nin- (tener mieu) → Mauhtia, nite- (asustar) Per otru llau, ciertes consonantes, como la «n» tresformar en «m» ante vocal, «m» o «p». ==== La duplicación de la sílaba con saltillo ==== Ye frecuente doblar la sílaba inicial de verbos, pronomes, axetivos y sustantivos. Añedir cierta aspiración llamada ''saltillo''. :* Conetl (neñu) → Cohconeh (neños). :* Teuctli (Dios, señor) → Tehteuctin (Dioses, señores). :* Pilli (señor, caballeru) → Pihpiltin (señores, caballeros). :* Ahahuilnemiliztli → Lluxuria (la vida allegre). :* Eheca → Soplar el vientu. :* Nemi, nin- (vivir) → Nehnemi, nin- (andar). La duplicación ye un xiru d'énfasis, que da mayor intensidá, con dellos propósitos. 1) Pa marcar la pluralidá cuando un sustantivu nun ye pluralizable. Namái s'espresen en plural los sustantivos referíos a humanos y animales. Queden fora del plural los oxetos materiales, los conceutos astractos (nomes d'aición) y los seres vivos del reinu vexetal. 2) Pa formar el plural de ciertos sustantivos. 3) Pa dar mayor intensidá a les pallabres. Cuando se trata de verbos con duplicación de sílaba, Rémi Simeon denominar ''frecuentativos''. Otru autores falen de verbos ''intensivos''. :* Altia, nite- (bañar a daquién) → Ahaltia, nite- (bañar con percuru a daquién) ::: «Fechu esto, bañaben a la novia, llaváben-y los pelos y afatáben-y los brazos y les piernes con pluma colorada»: «Niman yeh ic <o>cahaltiah</o> in cihuatl, camohuiah, quipotoniah tlapalihuitica in imac in iicxi» (Sahagún, L. XVI, fº 110, p. 114, anverso). :* Nimitztlauhtia in ahmo ticchihuaz (te pido que nun lo faigas) → Nimitztlahtlauhtia in ahmo ticchihuaz (te clamio que nun lo faigas). :* Tequitia, nite- (dar trabayu a daquién) → Tehtequitia, nite- (distribuyir el trabayu ente la xente). :* Cuehcuechmiqui, nin Sentise bien aballáu. :* Pehpetlaca, nin- → Rellumar intensamente. :* Canahuac (delgáu) → Cahcanactic (chupáu). ==== Vocales llargues y curties ==== La esistencia de vocales llargues y curties ye una tema bien complicada. Los autores non siempres coinciden nes sos apreciaciones. Encamiéntase nun marcales. Na pronunciación oral, convien allargar la vocal que s'atopa na anteúltima sílaba. Michel Launey <ref>Michel Launey, ''Introducción a la Llingua y a la Lliteratura Náhuatl''P. 91, nota 57. UNAM. 1992.</ref> diz, a cuenta de la forma posesiva de la pallabra «māitl» —nomā— que la regla ye qu'a final de pallabra les vocales llargues encúrtiense. Vuelve repitir asina la regla qu'enuncia al tratar del imperativu<ref>Michel Launey. Op. cit. Supra.P. 80, nota 48.</ref>, según la cual toa vocal llarga ye embrivida a la fin de pallabra (salvu nos monosílabos —esceición referida quiciabes a ciertes partícules que nun siguen la regla enunciada—). Pero pa él verbu «cua, nitla-» ye monosilábicu y escribir con vocal curtia<ref>Michel Launey. Op. cit. Supra. P. 39.</ref>. Y fai el pretéritu en «tlacuah»<ref>P. 74.</ref>. David Charles Wright Carr<ref>David Charles Wright Carr, ''Llectura del Náhuatl. Versión revisada y aumentada'', p.121, Secretaría de Cultura, Institutu Nacional de Llingües Indíxenes. Méxicu. 2016. https://site.inali.gob.mx/publicaciones/llibro_llectura_nahuatl/pdf/llectura_d'el_nahuatl.pdf</ref> diz que'l verbu «cuā» lleva vocal llarga<ref>David Charles Wright Carr. Op. cit. supra. P 236.</ref> pero que s'encurtia nel singular (por ser final de pallabra) y nel plural «tlacuah» (por llevar saltillo). Tamién nel pretéritu, al llevar saltillo.<ref>David Charles Wright Carr. Op. cit. supra. P 236.</ref>. Pa Michel Launey, el sufixu del futuru allarga los monosílabos: :* Cua, nitla- (como) → Tlacuāz, nitla- (voi comer). Pero pa David Charles Wright Carr nun son los sufixos del futuru los qu'allarguen la vocal ā sinón que tal vocal ye llarga nos monosílabos (anque s'encurtia en ciertes ocasiones). Tampoco queda claru si nel náhuatl hai vocales medies. Son aquelles que nun son llargues nin curties. Dellos autores marquen les vocales llargues, pero non les curties nin les medies. Ciertu autores xustifiquen el caltenimientu de la vocal final del verbu na tema del pasáu por ser llargues. Y suprimir si la vocal ye curtia (o media). :* Pohua, nitla- (lleo) → Pouh, nitla- (lleí) Pero Guillermo Ortiz de Montellano xustifica esa supresión na estructura silábica. Los verbos formen el pretéritu por aciu la supresión de la postrera vocal, cuando ésta forma sílaba aparte.<ref>Guillermo Ortiz de Montellano, ''Nicān Mopouha'', p. 24, Universidá Iberoamericana. Méxicu. 1990.</ref>: :* Nic.ān pouh.a, nitla- (equí lleo, rellatu) → Nic.ān pouh, nitla- (equí lleí). Si dempués de suprimir la postrera vocal queda otra amiéstase una h final.<ref>Guillermo Ortiz de Montellano. Op. cit. supra. P. 24.</ref> :* Cua, nitla- → Cuah, nitla-. De cuenta que nun queda claru si la vocal sería curtia al quedar a la fin de pallabra<ref>Toa vocal llarga encúrtiase a la fin de pallabra.</ref> como sílaba vocálica (V) y nun constituyir sílaba direuta (CV) nin inversa (VC) o (CVC). Y nesi casu la partición de les sílabes sería más importante que enfatizar la cantidá vocálica. :* Mo.cue.paz ←→ Mouc.ep.az.<ref>Guillermo Ortiz de Montellano,. Op. cit. supra. P. 174. L'autor pon «moc.uep´. paz</ref>. :* Cue.pa ←→ Cuep.a ==== Fórmules de cortesía ==== ===== El saludu ===== :* Moztla (mañana) → ¡Ixquichca moztla! (¡Hasta mañana!) :* Teotlac (tarde) → ¡Ixquichca teotlac! (¡Hasta la tarde!) :* Zatepan (depués, dempués) → ¡Ixquichca zatepan! (¡Hasta depués!) :* Ihciuhca (llueu) → ¡Ixquichca ihciuhca! (¡Hasta puestu!) :* Oc ceppa (otra ocasión) → ¡Ixquichca oc ceppa! (¡Hasta otra ocasión!) :* Tlachializtli (visión) → ¡Ixquichca in tlachializtli! (¡Hasta la vista!) :* Occequi ilhuitl (otru día) → ¡Ixquichca occequi ilhuitl! (¡Hasta otru día!) :* ¡Ma cualli ilhuitl! → ¡Bonos díes! (¡Que seya bon día!) :* ¡Ma cualli yohualli! → ¡Bones nueches! :* Ma cualli teotlac! → ¡Bones tardes! :* ¡Ma cualli tonalli! → ¡Adiós! (¡Bona fortuna! ¡Bon porvenir! ¡Bon destín!) Delles interxeiciones utilicen el vocativu, p'apellar. :* ¡Niltzé! → ¡Hola! :* ¡Tocné! → ¡Amigu, hola! :* ¿Quen ticah? → ¿Cómo tas? :* ¿Quen timoyetzticah? → ¿Cómo ta usté? ===== Tratu cortés ===== :* Mixpantzinco → Col to permisu. :* Mopaltzinco → Por favor. :* Tlazohcamati → Gracies- :* Amitlah → De nada. == Diálogos de sofitu gramatical == === Lleición 1: la escuela → Amoxxehxeloliztli 1: in tlamachtiloyan === '''Huitzilin''': Niltzé. Neh ninotocayotia niHuitzilin. Neh in yehhuatl temachtiani in amechmachtiz in temachtilli tlalpancayotl. - Hola. Yo llámome Huitzilin (Colibrí). Soi'l profesor que-yos enseñará l'asignatura de xeografía. '''Huitzilin''': Ahmo nicmati amotohtoca. Tehhuatlé in tipiltontli ¿quen timotocayotia? ¿Quen ticah? - Nun sé los vuesos nomes. Tu, neñu, ¿cómo te llames? ¿Cómo tas? '''Chimalli''': Ma cualli ilhuitl, temachtianié. Neh ninotocayotia niChimalli. Huel nicah, tlazohcamati. - Bon día, profesor. Yo llámome Chimalli (Escudu). Toi bien, gracies. '''Citlalli''': Ma xinechtlapohpolhui. Mixpantzinco. Neh niCitlalli. Noihuan huel nicah. ¡Ma huel huallahqui, temachtianí! Axcan yecahui notlazohcihuateiccauh Metztli. Yeh tonehuac cah tocalco. - Esculpe. Col so permisu. Yo soi Estrella. Tamién toi bien. ¡Bienveníu, profesor! Güei falta la mio hermana Lluna. Ella ta doliente en casa. '''Huitzilin''': ¿Yehhuatl cocoxqui cah? ¿Tlein ipam mochihua? - ¿Ella ta enferma? ¿Qué lu pasa? '''Citlalli''': Ahmo. Yeh ahmo cocoxqui cah. Yalhua teotlac oquittac ce mitzintontli momauhtiani iicpac ce cuahuitl ihuan oyaznequi in quipalehuiz zan ohualhuetz. - Non. Ella nun ta enferma. Ayeri na tarde vio un gatín medrosu sobre un árbol y quixo dir socorrelo pero cayóse. '''Huitzilin''': ¿Cuix omohuehcauh calcu in pehpechco ica ce omitl poztecqui? - ¿qué ye, que quedóse en casa na cama con un güesu rotu? '''Citlalli''': Ahmo, ahmo. Yehhuatl oyah iixpan in conepahtihqui itloc nonantzin axcan icippa. ¡Mahcehualtiliztica oquitlemah ahtle cocoliztli ittitiloni! - Non, non. Ella foi al pediatra cola mio madre güei na mañana. ¡Afortunadamente nun sufrió nengún dañu de considerancia! '''Huitzilin''': Nechpactia in nicmatiz in iccen itech cah ahtle temahmauhtih. - Dame gustu saber que finalmente nun tien nada grave. '''Huitzilin''': ¡Ma pehualo in tequitiz huel axcampa! Ma xiccuican in amahamox ihuan ma xictlapohuacan. Nicnequi in anquitemozqueh in ixtli 80. - ¡Empecemos toos a trabayar agora mesmu! Tomái los vuesos llibros y abrir. Quiero que busquéis la páxina 80. '''Chimalli''': Quemah. - Sí. === Lleición 2: la boda / Amoxxehxeloliztli 2: in nemanepanoliztli === '''Cuauhtli''': Ma cualli ilhuitl. Nehuatl ninotocayotia niCuauhtli. ¿Aquin omitzcoanotz in tehhuatl in tlamahuiztiliztli? ¿Quen timotocayotia? - Bonos díes. Llámome Águila. ¿Quién te convidó a ti a la fiesta? ¿Cómo te llames? '''Chalchihuitl''': Ma cualli ilhuitl. Nehhuatl in yehhuatl icihuateiccauh in teyolahcocqui. NiChalchihuitl, notoca Chalchihuitl. ¿Tehhuatl tice ticniuh in tlayolapantli? Ahmo nimitzilnamiqui. - Bonos díes. Soi la hermana del noviu. Soi Jade, el mio nome ye Jade. ¿Tu yes un amigu de la novia? Non te recuerdo. '''Cuauhtli''': Ahmo. Ahmo niquixmati in tlayolpantli ahmo non in teyolahcocqui. In ahmo ce yehhuantin. Nican niquixmati in ayac. - Non. Nun conozo a la novia nin tampoco al noviu. A nengún d'ellos. Equí nun conozo a naide. '''Chalchihuitl''': ¿Cuix titequipanoa nican? - ¿Trabayes equí? '''Cuauhtli''': Ahno. Nocetca in yehhuatl teopixqui. - Tampoco. El mio hermanu ye'l sacerdote. === Lleición 3: Na farmacia / Amoxxehxeloliztli 3: Ipan in pahnamacoyan === '''Tlohtli''': In tinoxhuiuh, mopaltzinco, ma xiauh huehca in pahnamacoyan ihuan xinechcohuili itlah tleatl ihuan tlapohpochinalli, yehica quin ninomahpilcotonaz ica notlatequia. - Nieto, por favor, ve fuera a la farmacia y mércame daqué d'alcohol y gases, porque acabo de cortame'l deu col mio cuchiellu. '''Tezcatl''': ¡Ma cualli tonalli!, in tinocoltzin Tlohtzé. ¡Ninoquixtia iciuhca ihuan niman nihuallauh! ¡Ixquichca axcampa! - ¡Adiós!, güelu Ferre. ¡Salgo rápidu y aína vuelvo! ¡Hasta agora! '''Ahuachtli''': Ma xinechtlapohpolhui Tezcátl, ¿tinechmacahuilia in niyaz motloc? Nicnequi nictlazaz ce amatlahcuilolli tlacoyocco in tlatlan cah. - Sida, Espeyu, ¿déxesme que vaya contigo? Preciso echar una carta nel buzón que ta cerca. '''Tezcatl''': ¡Za quemah! in tAhuachtli, canozo. - ¡Claro!, Rocío, de xacíu. (…) '''Pahnamacac''': Niltzé. ¿Tlein ticmonequi ticcohuaz in tinocniuh Tezcatlé? - Hola. ¿Qué precises mercar, amigu Espeyu? '''Tezcatl''': Notech monequi itlah tleatl ihuan tlapohpochinalli, mopaltzinco in tinocniuh pahnamacaqué, ipampa nocoltzin. ¿Quexquich ipatiuh? - Seríame útil daqué d'alcohol y gases, por favor amigu boticariu, pal mio güelu. ¿Cuántu cuesten? '''Pahnamacac''': Yei ica cempohualli mopaltzinco. - Trés con venti, por favor. '''Tezcatl''': Ma xitlamacui. Mah tinechmaca in tlacahualli. - Toma. Nun me devuelvas lo suelto. == Ver tamién == * [[Gramática pipil|Gramática del náhuat-pipil]] * [[Náhuatl]] * [[Poesía náhuatl]] == Referencies == {{llistaref|2}} === Bibliografía === * Kartunnen, Frances, Apéndiz: Mowentike Chalman/Los Pelegrinos de Chalma de Jean Charlot, Renvall Institute, Universidá de Ḥélsinki. *Launey, Michel. ''Introducción a la llingua y lliteratura náhuatl''. UNAM, 1992. *Olmos, Fray Andrés de. ''Tratáu sobre los Siete Pecaos Mortales''. Edición de Georges Baudot, UNAM, 1996. *Silva Galeana, Llibráu. "Itlahtol In Llibráu Silva", en ''Estudios de Cultura Náhuatl'', Tomu 26, páxs. 303-308, UNAM, 1996. *Siméon, Remi. ''Diccionariu de la Llingua Náhuatl o mexicana''. Ed. Sieglu XXI, Méxicu, 1985. * Sullivan, Thelma D, ''Compendiu de la Gramática Nahuatl'', Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, [1976] 1992. === Enllaces esternos === {{Interwiki país|code=nah|idioma=náhuatl}} {{wikibooks|Náhuatl}} {{Wikcionariu|Categoría:Náhuatl}} * [http://www.anthro.ucsd.edu/~dkjordan/nahuatl/nahuatllessons/INL-00.html Inadequate Nahuatl Lessons] {{Tradubot|Gramática del náhuatl}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Gramátiques|Náhuatl]] [[Categoría:Idioma náhuatl]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 3y6zxtvfis3ivzja4mvncn11y3i2gj4 0 166774 3713288 3688538 2022-08-25T09:57:36Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Medellín2.jpg|thumb|255px|La ciudá de [[Medellín (Colombia)|Medellín]], traducida en xíriga parlache como ''Medallo'', foi'l principal espaciu de desenvolvimientu d'esta germanía.]] El '''parlache''' foi primeramente una [[germanía]]<ref>{{Cita DRAE|germanía|definición=Xíriga o manera de falar de lladrones y rufianes, usada por ellos solos y compuesta de voces del idioma español con significación distinta de la verdadera, y d'otros munchos vocablos d'oríxenes bien diversos.|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}}</ref> que s'anició y desenvolvió nos sectores marxinales{{Harvnp|Montoya|2005|p=38|ps=«Efeutivamente, esa redolada de marginalidad creó en Colombia un llinguaxe orillero y cruel que s'espublizó con rapidez nel mundu de los violentos, esforciaos y carcelarios.»}} de la ciudá de [[Medellín]] y, años más tarde, estendida al [[área metropolitana del Valle de Aburrá]] y a otres poblaciones y ciudaes d'[[Antioquia]] y de [[Colombia]].<ref name=DRAE>{{Cita DRAE|parlache|definición=Xíriga surdida y desenvuelta nos sectores popular y marxinar de Medellín, que s'estendió n'otros estratos sociales del país.|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}}</ref>{{Harvnp|Montoya|2005|p=38|ps=«Efeutivamente, esa redolada de marginalidad creó en Colombia un llinguaxe orillero y cruel que s'espublizó con rapidez nel mundu de los violentos, esforciaos y carcelarios.»}} Tuvo una influencia na fala popular d'otres rexones d'esti país al traviés de los medios de comunicación que-y dieron espaciu.{{Harvnp|Montoya|2005|p=21}} Delles persones de distintes edaes y carauterístiques socioculturales, habitantes del área metropolitana del Valle de Aburrá y d'otres [[rexones de Colombia]] adoptaron dellos de los sos términos como una [[xíriga]].<ref name=DRAE/> Les sos principales influencies son l'[[español paisa]], la [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] y el [[lunfardo]].{{Harvnp|Vila Rubio||Castañeda Naranxal|2006|p=122}} Ye importante esclariar que'l parlache nun dexa de ser una variante del español, cuidao que casi tolos sos mecanismos de tresformamientu y creación léxica afacer a los procesos [[Fonoloxía del español fonolóxicos]], [[Morfosintaxis|morfosintácticos]] y [[Semántica llingüística|semánticos]] d'esta llingua. Anque los usuarios del parlache refuguen l'español estándar como símbolu de la clase dominante, no fondero reconocer como la forma más ellaborada y la que quier utilizase en determinaes circunstancies.{{Harvnp|Vila Rubio||Castañeda Naranxal|2006|p=2}} == Etimoloxía == El términu '''parlache''' foi acuñáu pola necesidá d'un nome que tendría de llevar esta germanía pa la investigación que taben realizando los [[Sociollingüística|sociollingüistes]] de la [[Facultá de Comunicaciones (Universidá d'Antioquia)|Facultá de Comunicaciones]] de la [[Universidá d'Antioquia]] Lluz Stella Castañeda Naranxal y José Ignacio Henao Salazar. Ente les propuestes atopábense; «el falar torcíu», «el parceñol» y «el sisasnolas». La busca del nome ampliar hasta llegar a oyíos de los estudiantes de la mentada universidá qu'entraron a participar y a dalgunos de los informantes del estudiu que teníen contautu con persones que pertenecíen a los grupos sociales onde esta xíriga yera d'usu común. Unu de tales informantes, estudiante de la citada universidá y residente d'un barriu marxinal propunxo «el parlache»,<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranjo |apellido2 = Henao Salazar |nome = Lluz Stella |nome2 = José Ignacio |fecha = xunetu—avientu de 1994 |títulu = El parlache: Llinguaxe de los mozos marxinales de Medellín |publicación = Llingüística y literatura |número = Non. 26 |páxina = |páxina = |editorial = Imprenta de la Universidá d'Antioquia |formatu = Revista |issn = 01205587 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014 |cita = L'informante narró al equipu investigador qu'una nueche tuvo mientres llargu ratu nel ''parche'', aldericando colos ''parceros'' posibles nomes pa denominar el so llinguaxe, ensin llograr nengún alcuerdu. Mientres esa mesma nueche, en suaños, foi visitáu por un ''parcero'', qu'habíen matáu diba pocos díes, y ésti díxo-y: "sabe que, ''mano'', el nome pa la nuesa manera de falar ye'l Parlache" }}</ref> por [[apócope]] —supresión de dalgún soníu a la fin d'un vocablu— de «parlar» y por [[Aféresis (fonética)|aféresis]] —supresión de dalgún soníu de primeres d'un vocablu— de «parche».{{Harvnp|Castañeda Naranxal||Henao Salazar|2000|p=511|ps=«Dichu nome, pola so significación, yá que se rellaciona con dos de les pallabres más representatives del parlache: parlar y parche; amás pola so sonoridá y orixe máxicu, satisfixo les mires del equipu de trabayu.»}}<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Lluz Stella Castañeda Naranxal |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 4:11—5:58 }}</ref> == Historia == === Antecedentes === ==== Minería del oru en Antioquia ==== {{VT|Historia d'Antioquia|Español paisa}} Mientres la dómina colonial nel sieglu XVI la minería del oru foi la primer actividá económica d'Antioquia.{{Harvnp|Flórez|1951|p=20}} Dende los tiempos de la [[Conquista de Colombia|conquista española de Colombia]] los territorios antioqueños de [[Remedios (Antioquia)|Remedios]] y [[Zaragoza]] fueron poblaos y percorríos por buscadores d'oru. Na dómina de la colonia, p'atender a la esplotación de les mines los colonos más ricos llevaben a Zaragoza y Remedio cuadrilla d'[[Afrocolombiano|esclavos negros]], que veníen dende [[Cartagena de Indias]]; los colonos menos pudientes buscar nos sables coles sos propies manes, ayudaos de picos y batees, como munches persones facer inda güei nestos llugares y en munchos otros de Colombia.<ref name=Patino>{{cita llibru|apellíu=Patiño Suárez|nome=Jhon Jairo|añu=1997|títulu=Compañíes estranxeres y fiebre del oru en Zaragoza. 1880—1952|url=http://biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co/pdf/21/21_1167637567.pdf|páxina=2|editorial=Biblioteca virtual de la Universidá d'Antioquia|formatu=pdf|fechaaccesu=22 de febreru de 2014}}</ref> Los nucleos urbanos de los conceyos enantes mentaos tán constituyíos en gran parte por mineros, individuos y families, que llegaron d'otres tierres, aledañas y alloñaes dientro y fora del departamentu d'Antioquia.{{Harvnp|Flórez|1951|p=20}} En Zaragoza y Segovia operen compañíes estranxeres y pequeñes empreses colombianes qu'ocupen en xunto a mamplén de trabayadores na estracción d'oru,{{Harvnp|Flórez|1951|p=20}} los cualos inda son bien esplotaos artesanalmente, esistiendo gran cantidá d'illegalidá y violencia.<ref>1) {{cita noticia |títulu = Más d'un millón de neños son esplotaos laboralmente en Colombia |url = http://www.elespectador.com/noticias/actualidad/articulo-mas-de-un-millon-de-ninos-son-esplotaos-laboralmente-colombia |periódicu = [[El Espectador (periódicu)|El Espectador]] |fecha = 8 de febreru de 2008 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----2) {{cita noticia |títulu = Oro y crime: minería illegal |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/oro-crime-mineria-illegal/338107-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----3) {{cita noticia |títulu = El mineru que va contra la corriente |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/el mineru-va-contra-corriente/338158-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----4) {{cita noticia |títulu = La plata nes mines d'oru |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/la plata-mines-oru/338112-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----5) {{cita noticia |títulu = El periodista de les denuncies valientes |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/el-periodista-denuncies-valientes/338051-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----6) {{cita noticia |títulu = Nordeste antioqueño, en guerra pol oru |url = http://www.verdadabierta.com/component/content/article/50-victimarios/rearmados/rearmados/4334-nordeste-antioqueno-en-guerra-pol oru |formatu = Publicación en llinia editorial = Verdá Abierta |fecha = 21 de payares de 2012 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----7) {{cita noticia |títulu = Los 'Serafinos' tienen 55 escoltes pa nun pagar vacunes |url = http://www.eltiempo.com/Multimedia/especiales/fiebredeloro/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR_MULTIMEDIA-12408381.html |formatu = Publicación en llinia periódicu = [[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]] |fecha = 29 de payares de 2012 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }}</ref> Nos estudios ya investigaciones sobre Antioquia díxose que la construcción del [[Ferrocarril d'Antioquia|ferrocarril]], la puxanza de la economía [[Café de Colombia|cafetera]] y la industrialización de Medellín, tuvieron determinaos pola participación de los ricos y poderosos antioqueños en distintos sectores de la economía como: minería, comerciu, ganadería ya industria. A principios del sieglu XX tamién taben instalándose compañíes estranxeres dedicaes a la esplotación aurífera, especialmente nel nordeste antioqueño. Sicasí son pocos los estudios sobre les repercusiones qu'en cada conceyu tuvo esti procesu.<ref name=Patino/> Mientres la década de [[Años 1950|1950]] una carretera, que práuticamente sumía en dómines d'agües, transitaba ente Zaragoza y Remedios. Tamién había un serviciu de tresporte aereu dende y escontra Medellín y Cartagena. L'alimentación de la mayoría de los habitantes yera mala. El clima yera insalubre y abondaben los enfermos de [[paludismu]]. El consumu de llicores, especialmente de cerveza, algamaba proporciones bien altes, principalmente en Zaragoza. La introducción de munches cuadrielles de negros africanos pa la estracción del oru, podría esplicar l'usu del vocablu combu» ente otros d'orixe africanu.{{Harvnp|Contreras Hernández|2011|p=190|ps=«Igual asocede con otres pallabres perantigues y casi arcaiques del Caribe, como chimbo (lo falso); y combu, pallabra congolesa bien popular nel país transnacional del Gran Caribe Hispanu y que rexistró nuna de les sos memories diplomátiques David Sánchez Juliao (2004) nel diariu L'Heraldu; esto col fin de señalar cómo'l embaxadores de dellos países africanos usar nes sos llingües pa referise a los grupos de trabayu o d'amigos, ente otros. Estes pallabres fueron acoyíes pol parlache, y ellí sufrieron procesos lumpen de resignificación que güei señalen a los grupos del hampa paisa, destacaos nes notes de prensa de la crónica colorada.»}} ==== Migraciones a Medellín ==== {{VT|Historia de Medellín|Frente Nacional (Colombia)|La Violencia|Conflictu armáu internu en Colombia|Lunfardo|l2=Frente Nacional}} Hasta 1930 les principales corrientes migratories proveníen de la zona rural cercana a Medellín y de los sectores medios de los pueblos más alloñaos; los migrantes yeren de los [[Sector económicu|sectores económicos]] del comerciu, minería y artesanal. Dempués de 1930 el ritmu del procesu migratoriu tendió a acelerase, y a partir de 1948 la crecedera total algama'l 6%, cola llegada de pobladores que fuxen o son espulsaos polos [[bandoleros]], la probeza y la problemática agraria. El [[tangu]] ye introducíu en Medellín poles [[Compañía discográfica|compañíes discográfiques]] gracies a l'apaición de los discos de [[78 RPM|setenta y ocho revoluciones]]. Nellos escuchábase una [[música de carrilera]] (o otra obra de la [[Exes musicales de Colombia|música folclórica colombiana)]] d'un llau y un tangu del otru interpretaos éstos na voces de cantantes non arxentinos, sinón españoles o d'otros países llatinoamericanos. La introducción d'estos discos producir ente les décades de 1920 y 1930. Otru factor que contribuyó a la introducción y l'espardimientu del tangu mientres la década de 1930, fueron les emisiones de radio locales ya internacionales. A lo último, la tráxica muerte de [[Carlos Gardel|Gardel]] en 1935 nel [[aeropuertu Olaya Herrera]] de Medellín, contribuyó a la nacencia del mitu y a qu'esta ciudá fuera calificada como «la capital tanguera del mundu». Nel orde [[Socioloxía|sociolóxicu]] apunten a la esistencia de procesos sociales asemeyaos na [[Arxentina]] d'empiezos del sieglu XX y na Antioquia d'eses primeres décades. La renovación política que tien llugar col ascensu del presidente del [[Partíu Lliberal Colombianu|partíu lliberal]] [[Alfonso López Pumarejo]] dempués de cuarenta y cinco años d'hexemonía [[Partíu Conservador Colombianu|conservadora]] y la so lema de «[[Frente Nacional (Colombia)#La revolución en marcha|la revolución en marcha]]» xenera tamién un verdaderu procesu de modernización y Medellín industrialízase reforzando con ello la fuerte corriente migratoria del campu a la ciudá (versión llocal de l'arxentina «faer l'América»). Esta migración tien espaciu cerca de l'antigua estación Cisneros del [[Ferrocarril d'Antioquia|ferrocarril]] y de l'[[Plaza de Cisneros|antigua plaza de mercáu]] con una mayor concentración nos chigres y prostíbulos del barriu [[Guayaquil (Medellín)|Guayaquil]]. Ye ellí onde floria'l tangu, como espresión de lo qu'esperimenten esos seres marxinales que se banciar# ente la señardá d'un pasáu, el convencimientu de que'l tiempu pasa pa toos y lo único ciertu ye la muerte, la esperiencia de perda na que'l barriu, la madre, la muyer querida, tou vase, dexando al home en soledá.{{Harvnp|Corbatta|2000|pp=41—46}} Dempués de [[1945]], col empiezu de la dómina de «[[La Violencia]]», la ciudá de Medellín encaró un procesu aceleráu de crecedera que fizo aumentar el númberu d'habitantes y urbanizar terrenes que nun yeren teníos como posibles zones de construcción, especialmente escontra'l norte na [[Barrios de Medellín#Zona 1 - Nororiental|zona nororiental]] de Medellín.{{Harvnp|Naranxal Giraldo|1992|pp=5—11}} Magar la guerra civil que se ensañó colos campos colombianos nun tocó direutamente a la ciudá, esta sí se vio afeutada pola llegada masiva de refuxaos.{{Harvnp|Naranxal Giraldo|1992|pp=5—11}} === Oríxenes === {{VT|Lunfardo|Salsa (xéneru musical)|Hestoria de Medellín|l2=Salsa}} Dende aprosimao la década de 1980, pero con antecedentes importantes nes décades de 1960 y 1970, col llinguaxe de los ''camajanes'',<ref group=lower-alpha>Los ''camajanes'' yeren los mozos de la década de 1960, que teníen una forma peculiar de vistise y de falar y que s'identificaben con un tipu de música, como'l tangu, y unos determinaos comportamientos sociales, ente los que se cuntaba, frecuentemente, el consumu de mariguana y d'alcohol. El términu ''camaján'' utilizar en Cuba y nel Caribe polo xeneral.</ref> de les bandes y de los famosos folgazanes y ''coríos'' qu'analayaben polos barrios, vien desenvolviéndose en Medellín y na so Área Metropolitana'l '''parlache''', qu'espresa toa esa nueva realidá que se vive nuna ciudá en crisis. Realidá carauterizada, ente otros aspeutos, por: * Una crecedera escesiva y non entamáu de la ciudá, por cuenta de los procesos de migración y de desplazamientu causaos pola violencia. * Una gran concentración de la población en zones perifériques, en munchos casos, con problemes de tresporte, de víes d'accesu y servicios públicos, como agua, alcantarelláu y eletricidá. * Baxos niveles de cobertoria n'educación y en salú y altos índices de probeza, desemplegu y desnutrición. * A too esto amiéstase qu'un altu porcentaxe d'esa masa poblacional que llega a la ciudá ta compuestu por mozu y neños que nun atopen alternatives pa llevar una vida digna y conviértense nun grupu vulnerable que fácilmente se venceya a actividaes delictives.<ref name=Parlache82>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 82 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Surde entós el '''parlache''', una y bones los tresformamientos sociales, culturales y llaborales de Medellín xeneraron una división de la ciudá en dos sectores estremaos, y dieron orixe a una serie de cambeos llingüísticos y a una nueva forma de simbolizar y d'espresar la realidá urbana. El surdimientu de llinguaxes de calter argótico dase, con distintos niveles d'intensidá, nes grandes ciudaes del mundu. Al respeutu, la profesora mexicana Rossana {{Harvtxt|Reguillo Cruz|1995|p=94}}, al estudiar el mundu de les bandes (qu'en Méxicu tienen unes carauterístiques un tanto distintes a les de Medellín), diz que'l territoriu de la banda puede lleese como un testu cultural, nel que se materialicen les visiones y representaciones del mundu de los actores que lu habiten.<ref name=Parlache82/> Pal profesor catalán Carlos {{Harvtxt|Feixa||Molina||Alsinet|1998|pp=96—100}}, les cultures xuveniles crean un territoriu propiu y apodérense d'espacios urbanos determinaos qu'estremen coles sos marques: la esquina, la cai, la paré, el lllocal de baille, la discoteca, el centru urbanu, les zones d'ociu. Crean pallabres, xiros, frases feches; camuden la entonación, tou pa oponese a los adultos. Pa llogralo tomen elementos emprestaos de los argotes marxinales, como'l de la droga, de la delincuencia y de les minoríes étniques; pero tamién crean nuevos términos y espresiones al traviés de les metáfores, de la inversión silábica y los xuegos llingüísticos.<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 82—83 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Al referise al [[Verlan]] francés, el periodista José Luis {{Harvtxt|Barbería|1999}}, diznos que los suburbios de les ciudaes franceses son güei fecundos llaboratorios llingüísticos, pos a toa hora surden nueves pallabres creaes cola inversión de les sílabes de les pallabres conocíes, cola fusión de vocablos nacíos del choque ente'l francés y l'árabe, les llingües centroafricanes, l'inglés ya inclusive l'español; tamién surden nueves pallabres por creación pura y caprichosa.<ref name=Parlache83>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 83 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Estes carauterístiques coinciden tamién col procesu de formación y d'espardimientu del lunfardo en Buenos Aires, dialeutu que surdió de los inmigrantes que vivíen na vera (sectores marxinales de la ciudá). Pa José {{Harvtxt|Gobello|1996|p=129}}, presidente de l'Academia de [[lunfardo]] y estudiosu d'esta variedá dialeutal, el lunfardo puede considerase como un repertoriu de voces estranxeres, una acumuladura de préstamos. El lunfardo foi creáu polos compadritos colos elementos llingüísticos traíos polos inmigrantes. Nun empiezu, el lunfardo foi un llinguaxe refugao y discriminao, pero col pasu del tiempu, según {{Harvtxt|Sebreli|1979|p=106}}: «Siendo'l llinguaxe téunicu de los malfechores, destináu a ser entendíu namái polos empecipiaos, aportó depués en llinguaxe común de too esti sector desasimilado, qu'intenta la destrucción simbólica de la sociedá entamada, por aciu la destrucción del so llinguaxe».<ref group=lower-alpha>Na actualidá, en Buenos Aires esiste l'Academia del lunfardo, en redol a la cual axúntase un grupu d'intelectuales y de trabayadores de la cultura que promueve eventos académicos y artísticos, recueye documentación y bibliografía y realiza publicaciones sobre esta temática.</ref><ref name=Parlache83/> En Colombia, concomitante col [[Narcotráficu en Colombia|narcotráficu]], un gran númberu de persones, na so mayoría nueves con escases posibilidaes d'estudiu y d'empléu, dan orixe a les bandes y al sicariato. Estes bandes y la situación [[Socioeconomía|socioeconómica]], cultural ya ideolóxica qu'arrodia a los mozos de los barrios populares, y entá, a mozos d'otros sectores, xeneren una cultura ambivalente y una crisis de los valores tradicionales. Los mozos, entós, nun tienen una identidá cultural definida, porque a pesar de que munchos d'ellos nacieron en Medellín, nun tienen un raigañu puramente urbanu y nes sos manifestaciones culturales y llingüístiques puede lleese tou un sentíu d'esraizadura, que ye claramente observable nos escritos que recoyimos pa la primer investigación y nos datos que s'arrexuntaron pa esta tesis doctoral. Esta esraizadura espresar en pallabres como ''amurao'', ''desparchado'', ''chirrete'', ''bandera'', ''desechable''.<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 83—84 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Col deterioru de les condiciones [[sociocultural]]es y la agudización de la violencia, el parlache sigue vixente, y el so desenvolvimientu ye tan fuerte, que'l so caudal léxicu amontóse notoriamente nos últimos años. El glosariu del llibru publicáu en 2001 nun algamar les 1 500 entraes; sicasí, na base de datos pa esta investigación hai pocu más de 2 500, cuntando les distintes acepciones. Asina mesmu, ye cada vez más frecuente'l so usu nos medios de comunicación, sobremanera, cuando enceten la problemática de los sectores popular y marxinal, non yá de Medellín sinón de toa Colombia. Amás, la presencia de pallabres y espresiones del parlache en testos publicaos aumentó considerablemente nos últimos dos años.<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 84 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> == Espardimientu == Lo que caracteriza y asitia a esta xíriga percima d'otros ye la gran influencia qu'exerció nel [[Español coloquial|fala coloquial]] y [[Español estándar|patrón]] colombiana, pos, a pesar de ser y nacer como una variedá utilizada por grupos concretos, especialmente por mozu ente los 15 y los 26 años de la década de 1980 de la zona nororiental de Medellín, nestos momentos, munches de les sos pieces léxiques pasaron a ser d'usu xeneral na fala tantu de la ciudá onde s'anició como del restu del país. Asina, puede oyese y lleese nos medios de comunicación audiovisuales y escritos (radio, televisión, cine, teatru, periódicos, revistes y [[revistes d'historietes]]), pero tamién na lliteratura y na llingua de la cai.{{Harvnp|Naranxal Giraldo|1992|pp=5—11}} === Lliteratura === Na década de 1980 fíxose patente nos medios de comunicación de Colombia la visibilidá del sicariu. Popularizóse entós esti términu, tomáu del llatín sicarius (que la so primer documentación data de 1884, según el [[Diccionariu críticu etimolóxicu castellán ya hispánicu]], de Corominas y Pascual, que lo considera voz lliteraria, principalmente periodística), en sustitución del [[sintagma]] «asesinos de la moto». Les esperiencies d'esti personaxe jalonan la obra ''[[Alonso Salazar#Llibros publicaos|Nun nacimos pa grana]]'' (1990), d'[[Alonso Salazar|Alonso Salazar J.]], que rescata los testimonios de dellos rapazos de Medellín sumíos na violencia, a partir d'entrevistes realizaes ente 1989 y entamos de 1990, que'l so llinguaxe popular caltener nel testu, lo que marca una ruta pa les obres de ficción posteriores. Este ye un fragmentu (pp. 54—55): {{Caxa de cita|Yo taba esperando que llegaren unos ''parceros'' con ''fierros'' ''pa'' ''encendelos''. Como llegó la nueche y non ''cayeron'' ''sentí la cosa trinca''. Entós engaté pela parte de tras de la casa y ''coroné'' la cai de riba. Caminé una corte, diba baxando un ''coleutivu'' y púnxi-y la mano. Cuando fui a xubir vi un ''peláu'' como a dos metros apuntándome con una escopeta. Sentí un calor que me ''coyó'' tol cuerpu y nun supi más de mi.|''Nun nacimos pa grana''; Alonso Salazar Jaramillo|alineación=centráu|anchu=70%}} En castellán común el fragmentu tendría la siguiente escritura: {{Caxa de cita|Yo taba esperando que llegaren unos ''amigos'' con ''armes de fueu'' ''pa'' ''dispara-yos''. Como llegó la nueche y non ''llegaron'' '' abarrunté que daqué saliera mal''. Entós engaté pela parte de tras de la casa y ''algamé a llegar a'' la cai de riba. Caminé una corte, diba baxando un ''bus coleutivu'' y púnxi-y la mano. Cuando fui a xubir vi un ''mozu'' como a dos metros apuntándome con una escopeta. Sentí un calor que me ''percorrió'' tol cuerpu y nun supi más de mi.|alliniación=centráu|anchu=70%}} === Cine === Per otru llau, resulta d'especial interés la producción cinematográfica de [[Víctor Gaviria]] (Medellín, 1955), direutor y guionista. La so película [[Rodrigo D: non futuru]] (estrenada en 1990) reflexa la vida de los mozos nes comuñes de Medellín y destaca la presencia d'actores naturales, al igual qu'asocede nes sos otres películes: [[La vendedora de roses]] (estrenada en 1998), na que «Mónica», una neña de doce años, viende roses nesa mesma ciudá, y [[Sumes y restes]] (estrenada en 2005), que tien como marco los oríxenes del narcotráficu en Medellín mientres la década de 1980. Nestos llargumetraxes el discursu del marxináu apaez nel so inmediatez, ensin filtros, ensin intermediarios, dientro de la voluntá de realismu qu'asume'l cineasta.{{Harvnp|Vila Rubio||Castañeda Naranxal|2006|p=2}} === Televisión === Series como ''Recórcholis'' (de [[Vargasvil]], tresmitíu por [[Teleantioquia]] en 1992) y ''[[Cuando quiero llorar nun lloro (Los Victorinos)|Cuando quiero llorar nun lloro]]'' (adautación colombiana del escritor venezolanu [[Miguel Otero Silva]]), ''Gonólogos con Campu Elías'', ''[[El cartelu|El cartelu de los sapos]]'', ''[[Sin tetas no hay paraíso (serie de televisión)|Sin tetas no hay paraíso]]'', <!-- === Prensa === --> == Descripción llingüística == === Clasificación === {{VT|Español paisa}} Como se dixo na parte introductoria d'esti artículu, el '''parlache''' ye una germanía. Acueye nel so inventariu un númberu representativu de pallabres que tán presentes nel [[DRAE]], sicasí nesta variedá [[xíriga|argótica]] fueron resemantizadas o fueron actualizaes.<ref name=Investigaciones142>{{cita llibru|apellíu=Catañeda Naranxal|nome=Lluz Stella|fecha = marzu de 2008|títulu=Investigaciones llingüístiques en Antioquia|serie=La carreta llingüística|páxina=142|capítulu=La incoporación léxica nel parlache|lugar-publicación=Medellín|editorial=La Carreta editores Y. O|apellíu-editor=Henao Salazar|nome-editor=José Ignacio|isbn=9789589833940}}</ref> Cuidao que el so orixe se circunscribe nel ámbitu medellinense y esti de la mesma na cultura de la [[rexón paisa]], que tradicionalmente faló una [[Español paisa|variante]] del [[Idioma español|idioma castellanu]]: puede dicise que'l parlache ye un deriváu de la variante del [[Español paisa|español faláu en Antioquia]]. === Fonoloxía === ==== Carauterístiques fonolóxiques xenerales ==== * La gravedá nel tonu de la voz na conversación corriente ye bien bultable comparada col altor de la fala típica del acentu paisa. Sicasí, en dambes maneres de falar les frases subordinaes terminen de cutiu con un tonu notablemente agudu.{{Harvnp|Flórez|1951|p=34|ps=«L'altor musical de la voz ye una traza bastante común y carauterísticu de la fala nos departamentos d'Antioquia y Caldas, constitúi un dexo o tonillo especialmente acentuáu ente les muyeres, y nel mediu bogotanu dacuando mueve a risa.»}}<ref>{{cita videu |títulu = El parlache pol Parcero del Popular 8. (Tou lo qu'hai) |persona = Parlache |añu = 2012 |url = https://www.youtube.com/watch?v=rs6CzV-AcGk |mediu = Entrevista |editorial = parcerodel8 |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 }}</ref> === Morfoloxía === ==== Carauterístiques xenerales ==== L'usu frecuente de la forma pronominal de los verbos, inclusive munchos verbos que na variedá patrón<ref group=lower-alpha>Nel parlache ye frecuente que la resemantización sía motivada pola [[metonimia]] y la [[metáfora]]. Nesti casu, los exemplos son bien abondosos, vamos dalgunos: gaga, col significáu de metralleta, pol soníu que produz esta arma; fierro, col significáu de revólver, pol material del que ta fechu; rueda, col significáu de pastilla o gragea alucinógena, por rellación cola so forma; timbrarse, ponese n'estáu d'alerta o atención, pola so rellación con timbre (alarma), qu'emite un soníu p'alvertir, pa sollertar; mula, como persona que tresporta estupefacientes, xeneralmente despinta nel so cuerpu, por rellación col animal de carga; neñu, qu'amás significa revólver; y dulce, que significa muyer guapa.</ref> nun lo son. Por casu: achicopalarse, amurarse, bacaniarse, destapiñarse, engolirarse, triase, rambotizarse, repantigarse.<ref name=Investigaciones142/> ==== Resemantización ==== Nesti procedimientu preséntase una ampliación semántica, porque s'incorporen al léxicu argótico pallabres yá esistentes pero con nuevos significaos. En dellos casos estes pallabres sufren dellos procesos de resemantización y tamién asocede que camuden de categoría gramatical.<ref name=Investigaciones142/> Por casu {|{{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" align="center" style="margin:0 auto; font-size: 95%;" width=75% ! Categoría gramatical ! Vocablo |- | Verbo | aforar, ximelgar, ensobiar, engurriar, embaraxar, boletear/~iar, brincar, acaballar, cabriar/~iar, cachar, carroñar, chutar, estropiar, entubar, fumigar, ganar, insolar, amestar, mazcar, patrocinar, timbrar, baltar, safar, |- | Sustantivos | adobe, aeropuertu, aguya, amarráu, animal, ascensor, baille, caneca, carriel, cascáu, cocina, doblador, figurín, filu, finca, gaga, manca, merca, moñecu, piñata, pirata, teléfonu, tropel, vacuna |- | Axetivos | abeya, agriu, alzáu, anestesiáu, gatuñáu, avión, bandera, banderola, biblia, cajeto, calidoso, casposo, chimba, chupón, conejero, namoráu, escaldiáu, frentero, allumáu, mamón, marranu, payizu, pasta, pezu, perru, piloso, plumeru, podre, priendo, primu, puyón, roncón, sabrosu, trabáu, verde, |- |} La mayoría de los verbos resemantizados en '''parlache''' presentar en seis campo semánticos: :Vida cotidiana — Muerte — Violencia — Estupefacientes — Sexu — Cárcel — Robo En total, son cientu ventiséis verbos que llegaron al ''parlache'' per esta vía. Si arrexuntamos muerte, violencia, [[estupefaciente]]s, cárcel y robu, cuatro eje temáticos rellacionaos y carauterizaos pola trasngresión y violencia, tendríamos ellí allugaos la mayoría de los verbos qu'entren al parlache a partir de la resemantización. Por casu: «abrir». Unos cuantos son creaciones, por casu ''destapiñarse'', que significa «despatarse, faer evidente los enclinos homosexuales»; verbu esti que nun s'atopa en nengún de los diccionarios como son el [[DRAE]], el [[Diccionariu de xíriga]] de Julia Samartín, el [[Diccionariu ejemplificado de xíriga]] de Ciriaco Ruíz y el [[Vocabulariu ideolóxicu del lunfardo]] de [[José Gobello]].<ref name=Investigaciones142/> ==== Revitalización ==== Esti procesu dar nel [[Idioma español|castellán]] y ye bien utilizáu en '''parlache''', nun procesu d'incorporación nel mesmu sentíu que s'actualiza o revitaliza pallabres que cayeren en desusu, pero que taben latentes na cultura popular. Por casu: la pallabra ''pelle'' o ''peye'' que nun apaez rexistrada nel DRAE, pero sí'l ''Diccionariu de colombianismos'' de Tobón Betancourt (1997; p. 273), com un axetivu despreciatible que s'usaba pa faer referencia a una prenda de vistir foliada. En parlache ye una pallabra que s'usa tamién como despreciatible pa faltar a daquién o pa referise a un animal o oxetu en mala traza. La pallabra ''atopase'', que significa atopase con daquién, dexó d'usase nel llinguaxe urbanu de Medellín pero ye de común usanza nos serctores rurales. {|{{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" align="center" style="margin:0 auto; font-size: 95%;" width=75% ! Categoría gramatical ! Vocablo |- | Verbo | achantar, apadrinar, coronar, cranear, enxaular, estrellar, fundir, madrugar, quiñar, rebotar. |- | Sustantivos | animal, arrechera, chiney, chocha, guandoca, guaro, pachanga, padrín, puchito, puntazo. |- | Axetivos | albuertu, agringado, cayíu, carcacha, fafarachero, fariséu, garulla, gatu, pintoso, pirata. |- |} == Curtiu vocubulario == {{AP|wikt:Apéndiz:Glosariu del parlache|l1=Glosariu del parlache}} De siguío una curtia amuesa de dellos vocablos que s'atopen nel parlache.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |cita = Nesta ocasión tráigo-yos/tráyo-yos esti video por qu'entiendan daqué sobre esti movimientu, nun ye pa rir, ye pa «culturizarse», asina qu'espero que nun haya comentarios fora de base. }}</ref> {|{{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" align="center" style="margin:0 auto; font-size: 95%;" width=75% ! align="center" bgcolor="F0F0F0" | Pallabra !align="center" bgcolor="F0F0F0" | Significáu DRAE ! align="center" bgcolor="F0F0F0" | Connotación en parlache |- | bgcolor="C2D2Y5" | caspa | bgcolor="D8Y2EE" | <span style="color:#3CB371">(De {{etiqueta|d'orixe inciertu|or. inc.}}, quiciabes de {{etiqueta|origen|or.}} prerromanu)</span> # <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|nome femenín|f.}}</span> Conxuntu de escamillas blancucies que se formen nel cueru cabelludo. | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización)</span> # f. Lo que sobra, lo inútil, lo inservible. # f. Ensin valor.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 0:16—2:22 }}</ref> |- | bgcolor="C2D2Y5" | carambelu | bgcolor="D8Y2EE" | <span style="color:#3CB371">(De la etiqueta portugués|port.}} ''carambelu'', carámbalo, carambelu)</span> # <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|nome masculín|m.}}</span> Azucre fundío y endurecío. # m. Llambionada fecha con carambelu y arumada con esencies de frutes, yerbes, etc. | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización)</span> # adj. Escasu, particular. # adj. Tontu. # adj. Poco frecuente.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 6:03—8:00 }}</ref> |- | bgcolor="C2D2Y5" | meru | bgcolor="D8Y2EE" | meru², ra. <span style="color:#3CB371">(Del {{etiqueta|Llatín|lat.}} ''merus'').</span> # <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|axetivu|adj.}}</span> Puru, simple y que nun tien amiestu d'otra cosa. <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|Usáu|O.}}</span> en sentíu moral ya intelectual. # adj. Insignificante, ensin importancia. | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización por [[antífrasis]])</span> # adj. Relevante, de gran importancia.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 8:02—9:52 }}</ref> |- | bgcolor="C2D2Y5" | pasta | bgcolor="D8Y2EE" | <span style="color:#3CB371">(Del {{etiqueta|Llatín|lat.}} ''pastia'').</span> <ol start="7"> <li> <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|nome femenín|f.}}</span> Encuadernación de los llibros que se fai de cartones cubiertos con pieles bruñidas y polo común xaspiaes. <li> f. Calter, manera de ser o disposición natural d'una persona. <span style="color:#DC14B4">''Antonio ye de bona pasta''</span>. <li> f. Porción d'oru, plata o otru metal fundíu y ensin llabrar. <li> <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|coloquial|coloq.}}</span> [[dineru]] (‖ moneda corriente). <li> coloq. dineru (‖ facienda, fortuna). </ol> | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización)</span> # adj. Bellu, bonitu. # adj. Llamativu pola so guapura.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 2:26—4:06 }}</ref> |- |} == Ver tamién == * [[Español paisa]] * [[Lunfardo]] * [[Xíriga]] * [[Área Metropolitana del Valle de Aburrá]] * [[Gobiernu y política en Medellín, Colombia]] == Notes == {{llistaref|group=lower-alpha|refs=}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita publicación |apellíu = Flórez |nome = Luis |añu = 1951 |títulu = L'español faláu en Segovia y Remedios |url = http://cvc.cervantes.es/lengua/thesaurus/pdf/07/TH_07_123_030_0.pdf |publicación = Thesavrvs — Boletín del [[Institutu Caro y Cuervo]] |volume = Tomo VII |númberu = Nos. 1, 2 y 3 |formatu = pdf}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Naranxal Giraldo}}|nome=Gloria|fecha = agostu de 1992|títulu=Medellín en zones|serie=Monografía|edición=primer|llugar-publicación=Medellín|editorial=Coroporación Rexón|isbn=9589626521}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Castañeda Naranxal}}|apellíu2=Henao Salazar|nome=Lluz Stella|nome2=José Ignacio|fecha = abril de 2000|títulu=Literatura narrativa|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/lliteratura/narrativa/indice.htm|serie=Lliteratura y cultura: narrativa colombiana del sieglu XX|volume=Vol. 3|capítulu=IV Cultura popular - El parlache: hestories d'una ciudá editorial=[[Biblioteca Luis Ángel Arango|Biblioteca virtual Luis Ángel Arango]]|formatu=pdf|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Corbatta}}|nome=Jorgelina|añu=2000|títulu=Tangu y lliteratura en Antioquia: M. M. Vallina, Ó. Hernández, M. Rivero, J. J. Hoyos|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/lliteratura/narrativa/indice.htm|serie=Lliteratura y cultura narrativa colombiana del sieglu XX|volume=Vol 3|capítulu=Capítulu IV|url-capítulo=http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/lablaa/lliteratura/narrativa/Volume3CapIV.pdf|apellíu-editor=Carbayeda|apellíu-editor2=Osorio|apellíu-editor4=Jaramillo|nome-editor=Ángela Inés|nome-editor2=Betty|nome-editor3=María Mercedes|formatu=pdf|fechaaccesu=4 de marzu de 2014}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Castañeda Naranxal}}|nome=Lluz Stella|añu=2005|títulu=Carauterización lexicolóxica y lexicográfica del parlache pa la ellaboración d'un diccionariu|url=http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/8177/Tlscnde1de1.pdf?sequence=1|editorial=[[Universidá de Lérida]]|formatu=pdf|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Castañeda Naranxal}} |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = Procedimiento morfolóxicos na creación y tresformamientu léxicu del parlache |url = http://aprendeenlinea.udea.edu.co/revistas/index.php/ikala/article/viewFile/3136/2903 |publicación = Íkala, revista de llinguaxe y cultura |volumen = Vol. 10 |númberu = Non. 16 |editorial = Escuela d'Idiomes, [[Universidá d'Antioquia]] |formatu = pdf |issn = 01233432 |fechaaccesu = 4 de marzu de 2014 |cita = So la llicencia internacional [https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.es Creative Commons Reconocencia-CompartirIgual 4.0]. Creáu a partir de la obra en [http://aprendeenlinea.udea.edu.co/revistas/index.php/ikala/index Íkala, revista de llinguaxe y cultura]}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Montoya}} |nome = Ramiro |fecha = marzu de 2005 |títulu = El parlache, xíriga de marxinaos |url = http://www.almargenonline.com/pdfs/13/parlache.pdf |númberu = 13 |editorial = Al Marxe |formatu = pdf |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20141221234727/http://www.almargenonline.com/pdfs/13/parlache.pdf |fechaarchivu = 21 d'avientu de 2014 }} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Vila Rubio}} |apellíos2 = Castañeda Naranxal |nome = Neus |nome2 = Lluz Stella |añu = 2006 |títulu = Escontra un diccionariu de parlache: estudiu lexicográficu d'una xíriga colombiana |url = http://amsacta.unibo.it/2722/1/Neus_Vila.pdf |publicación = Quaderni del CIRSIL (Centru Interuniversitario di Ricerca sulla Storia degli Insegnamenti Linguistici) |númberu = Non. 5 |editorial = [[Universidá de Boloña]] |formatu = pdf |id = 49325736 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Catañeda Naranxal}}|nome=Lluz Stella|fecha = marzu de 2008|títulu=Investigaciones llingüístiques en Antioquia|serie=La carreta llingüística|capítulu=La incoporación léxica nel parlache|lugar-publicación=Medellín|editorial=La Carreta editores Y. O|apellíu-editor=Henao Salazar|nome-editor=José Ignacio|isbn=9789589833940}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Torres}}|nome=Antonio|añu=2010|títulu=Llinguaxe y violencia en [[La virxe de los sicarios (novela)|La virxe de los sicarios]], de [[Fernando Vallina]]|serie=Estudis Romànics - Institut d'Estudis Catalans|volume=vol. 32|editorial=[[Universidá de Barcelona]]|formatu=pdf|doi=10.2436/20.2500.01.58|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Contreras Hernández}} |nome = Nicolás Ramón |fecha = xineru—xunu de 2011 |títulu = Alderica sobre los estudios del parlache |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21922416008 |publicación = Forma y función |volumen = Vol. 24 |númberu = Non. 1 |páxina = 187—195 |lugar-publicación = [[Bogotá]] |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |formatu = pdf |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5]}} * {{cita publicación |apellíu = Giraldo Gallego |nome = Diana Andrea |añu = 2012 |títulu = Analís estructural de dos conversaciones coloquiales del llinguaxe xuvenil medellinense, representaes en medios audiovisuales |url = http://www.sci.unal.edu.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0120-34792012000100009&lng=es&nrm=iso |publicación = Revista Llinguaxe |volume = vol. 40 |númberu = Non. 1 |lugar-publicación = [[Cali]], Colombia |editorial = [[Universidá del Valle]] |fecha-publicación = xineru—xunetu de 2012 |issn = 01203479 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014}} == Bibliografía complementaria == * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Flórez}}|nome=Luis|añu=1957|títulu=Fala y cultura popular en Antioquia - Materiales pa un estudiu|serie=Publicaciones del Institutu Caro y Cuervo|volume=Vol. XIII|llugar-publicación=Bogotá|editorial=[[Institutu Caro y Cuervo]]}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Sebreli}}|nome=Juan José|enllaceautor=Juan José Sebreli|fecha=1979|añu-orixinal=1964|títulu=Buenos Aires: vida cotidiana y alienación|edición=décimoquinta|lugar-publicación=[[Buenos Aires]]|editorial=Sieglu XX|oclc=318132150}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Reguillo Cruz}}|nome=Rossana|añu=1995|añu-orixinal=1991|títulu=Na cai otra vegada: les bandes: identidá urbana y usos de la comunicación|edición=segunda|lugar-publicación=[[Guadalajara (Jalisco)|Guadalajara]], [[Jalisco]], [[Méxicu]]|editorial=ITESO|oclc=657125867}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Gobello}}|nome=José|añu=1996|títulu=Aproximación al lunfardo|lugar-publicación=[[Buenos Aires]]|editorial=Ediciones de la [[Universidá Católica Arxentina]]|oclc=37109333}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Tobón Betancourt}}|nome=Julio|añu=1997|títulu=Colombianismos|serie=Coleición d'autores antioqueños|volume=Vol. 114|edición=cuarta|lugar-publicación=Medellín|editorial=Autores Antioqueños|isbn=9789589172261|oclc=39885159}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Barbería}} |nome = José Luis |títulu = Los franceses remontar en «verlan» |url = https://elpais.com/diario/1999/04/18/ultima/924386402_850215.html |periódicu = [[El País (España)|El País]] |añu = 1999 |fechaaccesu = 7 de marzu de 2014 |cita = Los rellanos d'escalera de los montes de torres que pueblen les banlieu (suburbios), los tugurios nos que se xunten les peaes, les cueves del rap y del rock, los liceos de los barrios "sensibles", los chigres y discoteques más branchés, los soterraños de la droga y les criptes d'Internet son güei en Francia fecundos llaboratorios llingüísticos. [...]}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Feixa}}|apellíu2={{versalita|Molina}}|apellíu3={{versalita|Alsinet}}|nome=Carles|nome2=Fidel|nome3=Carles|añu-orixinal=2002|títulu=Movientos xuveniles n'América Llatina. Pachucos, malandros, punketas|serie=Ariel social|llugar-publicación=Barcelona|editorial=Ariel|isbn=9788434442412|oclc=49624815}} {{Tradubot|Parlache}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Dialeutos del idioma español en Colombia]] [[Categoría:Folclor d'Antioquia]] [[Categoría:Xírigues]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] mxf87mjqkbuksdvgcocczr1y6gud1y1 3713308 3713288 2022-08-25T10:10:51Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki [[Ficheru:Medellín2.jpg|thumb|255px|La ciudá de [[Medellín (Colombia)|Medellín]], traducida en xíriga parlache como ''Medallo'', foi'l principal espaciu de desenvolvimientu d'esta germanía.]] El '''parlache''' foi primeramente una [[germanía]]<ref>{{Cita DRAE|germanía|definición=Xíriga o manera de falar de lladrones y rufianes, usada por ellos solos y compuesta de voces del idioma español con significación distinta de la verdadera, y d'otros munchos vocablos d'oríxenes bien diversos.|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}}</ref> que s'anició y desenvolvió nos sectores marxinales{{Harvnp|Montoya|2005|p=38|ps=«Efeutivamente, esa redolada de marginalidad creó en Colombia un llinguaxe orillero y cruel que s'espublizó con rapidez nel mundu de los violentos, esforciaos y carcelarios.»}} de la ciudá de [[Medellín]] y, años más tarde, estendida al [[área metropolitana del Valle de Aburrá]] y a otres poblaciones y ciudaes d'[[Antioquia]] y de [[Colombia]].<ref name=DRAE>{{Cita DRAE|parlache|definición=Xíriga surdida y desenvuelta nos sectores popular y marxinar de Medellín, que s'estendió n'otros estratos sociales del país.|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}}</ref>{{Harvnp|Montoya|2005|p=38|ps=«Efeutivamente, esa redolada de marginalidad creó en Colombia un llinguaxe orillero y cruel que s'espublizó con rapidez nel mundu de los violentos, esforciaos y carcelarios.»}} Tuvo una influencia na fala popular d'otres rexones d'esti país al traviés de los medios de comunicación que-y dieron espaciu.{{Harvnp|Montoya|2005|p=21}} Delles persones de distintes edaes y carauterístiques socioculturales, habitantes del área metropolitana del Valle de Aburrá y d'otres [[rexones de Colombia]] adoptaron dellos de los sos términos como una [[xíriga]].<ref name=DRAE/> Les sos principales influencies son l'[[español paisa]], la [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] y el [[lunfardo]].{{Harvnp|Vila Rubio||Castañeda Naranxal|2006|p=122}} Ye importante esclariar que'l parlache nun dexa de ser una variante del español, cuidao que casi tolos sos mecanismos de tresformamientu y creación léxica afacer a los procesos [[Fonoloxía del español fonolóxicos]], [[Morfosintaxis|morfosintácticos]] y [[Semántica llingüística|semánticos]] d'esta llingua. Anque los usuarios del parlache refuguen l'español estándar como símbolu de la clase dominante, no fondero reconocer como la forma más ellaborada y la que quier utilizase en determinaes circunstancies.{{Harvnp|Vila Rubio||Castañeda Naranxal|2006|p=2}} == Etimoloxía == El términu '''parlache''' foi acuñáu pola necesidá d'un nome que tendría de llevar esta germanía pa la investigación que taben realizando los [[Sociollingüística|sociollingüistes]] de la [[Facultá de Comunicaciones (Universidá d'Antioquia)|Facultá de Comunicaciones]] de la [[Universidá d'Antioquia]] Lluz Stella Castañeda Naranxal y José Ignacio Henao Salazar. Ente les propuestes atopábense; «el falar torcíu», «el parceñol» y «el sisasnolas». La busca del nome ampliar hasta llegar a oyíos de los estudiantes de la mentada universidá qu'entraron a participar y a dalgunos de los informantes del estudiu que teníen contautu con persones que pertenecíen a los grupos sociales onde esta xíriga yera d'usu común. Unu de tales informantes, estudiante de la citada universidá y residente d'un barriu marxinal propunxo «el parlache»,<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranjo |apellido2 = Henao Salazar |nome = Lluz Stella |nome2 = José Ignacio |fecha = xunetu—avientu de 1994 |títulu = El parlache: Llinguaxe de los mozos marxinales de Medellín |publicación = Llingüística y literatura |número = Non. 26 |páxina = |páxina = |editorial = Imprenta de la Universidá d'Antioquia |formatu = Revista |issn = 01205587 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014 |cita = L'informante narró al equipu investigador qu'una nueche tuvo mientres llargu ratu nel ''parche'', aldericando colos ''parceros'' posibles nomes pa denominar el so llinguaxe, ensin llograr nengún alcuerdu. Mientres esa mesma nueche, en suaños, foi visitáu por un ''parcero'', qu'habíen matáu diba pocos díes, y ésti díxo-y: "sabe que, ''mano'', el nome pa la nuesa manera de falar ye'l Parlache" }}</ref> por [[apócope]] —supresión de dalgún soníu a la fin d'un vocablu— de «parlar» y por [[Aféresis (fonética)|aféresis]] —supresión de dalgún soníu de primeres d'un vocablu— de «parche».{{Harvnp|Castañeda Naranxal||Henao Salazar|2000|p=511|ps=«Dichu nome, pola so significación, yá que se rellaciona con dos de les pallabres más representatives del parlache: parlar y parche; amás pola so sonoridá y orixe máxicu, satisfixo les mires del equipu de trabayu.»}}<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Lluz Stella Castañeda Naranxal |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 4:11—5:58 }}</ref> == Historia == === Antecedentes === ==== Minería del oru en Antioquia ==== {{VT|Historia d'Antioquia|Español paisa}} Mientres la dómina colonial nel sieglu XVI la minería del oru foi la primer actividá económica d'Antioquia.{{Harvnp|Flórez|1951|p=20}} Dende los tiempos de la [[Conquista de Colombia|conquista española de Colombia]] los territorios antioqueños de [[Remedios (Antioquia)|Remedios]] y [[Zaragoza]] fueron poblaos y percorríos por buscadores d'oru. Na dómina de la colonia, p'atender a la esplotación de les mines los colonos más ricos llevaben a Zaragoza y Remedio cuadrilla d'[[Afrocolombiano|esclavos negros]], que veníen dende [[Cartagena de Indias]]; los colonos menos pudientes buscar nos sables coles sos propies manes, ayudaos de picos y batees, como munches persones facer inda güei nestos llugares y en munchos otros de Colombia.<ref name=Patino>{{cita llibru|apellíu=Patiño Suárez|nome=Jhon Jairo|añu=1997|títulu=Compañíes estranxeres y fiebre del oru en Zaragoza. 1880—1952|url=http://biblioteca-virtual-antioquia.udea.edu.co/pdf/21/21_1167637567.pdf|páxina=2|editorial=Biblioteca virtual de la Universidá d'Antioquia|formatu=pdf|fechaaccesu=22 de febreru de 2014}}</ref> Los nucleos urbanos de los conceyos enantes mentaos tán constituyíos en gran parte por mineros, individuos y families, que llegaron d'otres tierres, aledañas y alloñaes dientro y fora del departamentu d'Antioquia.{{Harvnp|Flórez|1951|p=20}} En Zaragoza y Segovia operen compañíes estranxeres y pequeñes empreses colombianes qu'ocupen en xunto a mamplén de trabayadores na estracción d'oru,{{Harvnp|Flórez|1951|p=20}} los cualos inda son bien esplotaos artesanalmente, esistiendo gran cantidá d'illegalidá y violencia.<ref>1) {{cita noticia |títulu = Más d'un millón de neños son esplotaos laboralmente en Colombia |url = http://www.elespectador.com/noticias/actualidad/articulo-mas-de-un-millon-de-ninos-son-esplotaos-laboralmente-colombia |periódicu = [[El Espectador (periódicu)|El Espectador]] |fecha = 8 de febreru de 2008 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----2) {{cita noticia |títulu = Oro y crime: minería illegal |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/oro-crime-mineria-illegal/338107-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----3) {{cita noticia |títulu = El mineru que va contra la corriente |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/el mineru-va-contra-corriente/338158-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----4) {{cita noticia |títulu = La plata nes mines d'oru |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/la plata-mines-oru/338112-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----5) {{cita noticia |títulu = El periodista de les denuncies valientes |url = http://www.semana.com/nacion/articulo/el-periodista-denuncies-valientes/338051-3 |editorial = [[Revista Selmana (Colombia)|Revista Selmana]] |fecha = 29 de marzu de 2013 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----6) {{cita noticia |títulu = Nordeste antioqueño, en guerra pol oru |url = http://www.verdadabierta.com/component/content/article/50-victimarios/rearmados/rearmados/4334-nordeste-antioqueno-en-guerra-pol oru |formatu = Publicación en llinia editorial = Verdá Abierta |fecha = 21 de payares de 2012 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }} ----7) {{cita noticia |títulu = Los 'Serafinos' tienen 55 escoltes pa nun pagar vacunes |url = http://www.eltiempo.com/Multimedia/especiales/fiebredeloro/ARTICULO-WEB-NOTA_INTERIOR_MULTIMEDIA-12408381.html |formatu = Publicación en llinia periódicu = [[El Tiempo (Colombia)|El Tiempo]] |fecha = 29 de payares de 2012 |fechaaccesu = 24 de febreru de 2014 }}</ref> Nos estudios ya investigaciones sobre Antioquia díxose que la construcción del [[Ferrocarril d'Antioquia|ferrocarril]], la puxanza de la economía [[Café de Colombia|cafetera]] y la industrialización de Medellín, tuvieron determinaos pola participación de los ricos y poderosos antioqueños en distintos sectores de la economía como: minería, comerciu, ganadería ya industria. A principios del sieglu XX tamién taben instalándose compañíes estranxeres dedicaes a la esplotación aurífera, especialmente nel nordeste antioqueño. Sicasí son pocos los estudios sobre les repercusiones qu'en cada conceyu tuvo esti procesu.<ref name=Patino/> Mientres la década de [[Años 1950|1950]] una carretera, que práuticamente sumía en dómines d'agües, transitaba ente Zaragoza y Remedios. Tamién había un serviciu de tresporte aereu dende y escontra Medellín y Cartagena. L'alimentación de la mayoría de los habitantes yera mala. El clima yera insalubre y abondaben los enfermos de [[paludismu]]. El consumu de llicores, especialmente de cerveza, algamaba proporciones bien altes, principalmente en Zaragoza. La introducción de munches cuadrielles de negros africanos pa la estracción del oru, podría esplicar l'usu del vocablu combu» ente otros d'orixe africanu.{{Harvnp|Contreras Hernández|2011|p=190|ps=«Igual asocede con otres pallabres perantigues y casi arcaiques del Caribe, como chimbo (lo falso); y combu, pallabra congolesa bien popular nel país transnacional del Gran Caribe Hispanu y que rexistró nuna de les sos memories diplomátiques David Sánchez Juliao (2004) nel diariu L'Heraldu; esto col fin de señalar cómo'l embaxadores de dellos países africanos usar nes sos llingües pa referise a los grupos de trabayu o d'amigos, ente otros. Estes pallabres fueron acoyíes pol parlache, y ellí sufrieron procesos lumpen de resignificación que güei señalen a los grupos del hampa paisa, destacaos nes notes de prensa de la crónica colorada.»}} ==== Migraciones a Medellín ==== {{VT|Historia de Medellín|Frente Nacional (Colombia)|La Violencia|Conflictu armáu internu en Colombia|Lunfardo|l2=Frente Nacional}} Hasta 1930 les principales corrientes migratories proveníen de la zona rural cercana a Medellín y de los sectores medios de los pueblos más alloñaos; los migrantes yeren de los [[Sector económicu|sectores económicos]] del comerciu, minería y artesanal. Dempués de 1930 el ritmu del procesu migratoriu tendió a acelerase, y a partir de 1948 la crecedera total algama'l 6%, cola llegada de pobladores que fuxen o son espulsaos polos [[bandoleros]], la probeza y la problemática agraria. El [[tangu]] ye introducíu en Medellín poles [[Compañía discográfica|compañíes discográfiques]] gracies a l'apaición de los discos de [[78 RPM|setenta y ocho revoluciones]]. Nellos escuchábase una [[música de carrilera]] (o otra obra de la [[Exes musicales de Colombia|música folclórica colombiana)]] d'un llau y un tangu del otru interpretaos éstos na voces de cantantes non arxentinos, sinón españoles o d'otros países llatinoamericanos. La introducción d'estos discos producir ente les décades de 1920 y 1930. Otru factor que contribuyó a la introducción y l'espardimientu del tangu mientres la década de 1930, fueron les emisiones de radio locales ya internacionales. A lo último, la tráxica muerte de [[Carlos Gardel|Gardel]] en 1935 nel [[aeropuertu Olaya Herrera]] de Medellín, contribuyó a la nacencia del mitu y a qu'esta ciudá fuera calificada como «la capital tanguera del mundu». Nel orde [[Socioloxía|sociolóxicu]] apunten a la esistencia de procesos sociales asemeyaos na [[Arxentina]] d'empiezos del sieglu XX y na Antioquia d'eses primeres décades. La renovación política que tien llugar col ascensu del presidente del [[Partíu Lliberal Colombianu|partíu lliberal]] [[Alfonso López Pumarejo]] dempués de cuarenta y cinco años d'hexemonía [[Partíu Conservador Colombianu|conservadora]] y la so lema de «[[Frente Nacional (Colombia)#La revolución en marcha|la revolución en marcha]]» xenera tamién un verdaderu procesu de modernización y Medellín industrialízase reforzando con ello la fuerte corriente migratoria del campu a la ciudá (versión llocal de l'arxentina «faer l'América»). Esta migración tien espaciu cerca de l'antigua estación Cisneros del [[Ferrocarril d'Antioquia|ferrocarril]] y de l'[[Plaza de Cisneros|antigua plaza de mercáu]] con una mayor concentración nos chigres y prostíbulos del barriu [[Guayaquil (Medellín)|Guayaquil]]. Ye ellí onde floria'l tangu, como espresión de lo qu'esperimenten esos seres marxinales que se banciar# ente la señardá d'un pasáu, el convencimientu de que'l tiempu pasa pa toos y lo único ciertu ye la muerte, la esperiencia de perda na que'l barriu, la madre, la muyer querida, tou vase, dexando al home en soledá.{{Harvnp|Corbatta|2000|pp=41—46}} Dempués de [[1945]], col empiezu de la dómina de «[[La Violencia]]», la ciudá de Medellín encaró un procesu aceleráu de crecedera que fizo aumentar el númberu d'habitantes y urbanizar terrenes que nun yeren teníos como posibles zones de construcción, especialmente escontra'l norte na [[Barrios de Medellín#Zona 1 - Nororiental|zona nororiental]] de Medellín.{{Harvnp|Naranxal Giraldo|1992|pp=5—11}} Magar la guerra civil que se ensañó colos campos colombianos nun tocó direutamente a la ciudá, esta sí se vio afeutada pola llegada masiva de refuxaos.{{Harvnp|Naranxal Giraldo|1992|pp=5—11}} === Oríxenes === {{VT|Lunfardo|Salsa (xéneru musical)|Hestoria de Medellín|l2=Salsa}} Dende aprosimao la década de 1980, pero con antecedentes importantes nes décades de 1960 y 1970, col llinguaxe de los ''camajanes'',<ref group=lower-alpha>Los ''camajanes'' yeren los mozos de la década de 1960, que teníen una forma peculiar de vistise y de falar y que s'identificaben con un tipu de música, como'l tangu, y unos determinaos comportamientos sociales, ente los que se cuntaba, frecuentemente, el consumu de mariguana y d'alcohol. El términu ''camaján'' utilizar en Cuba y nel Caribe polo xeneral.</ref> de les bandes y de los famosos folgazanes y ''coríos'' qu'analayaben polos barrios, vien desenvolviéndose en Medellín y na so Área Metropolitana'l '''parlache''', qu'espresa toa esa nueva realidá que se vive nuna ciudá en crisis. Realidá carauterizada, ente otros aspeutos, por: * Una crecedera escesiva y non entamáu de la ciudá, por cuenta de los procesos de migración y de desplazamientu causaos pola violencia. * Una gran concentración de la población en zones perifériques, en munchos casos, con problemes de tresporte, de víes d'accesu y servicios públicos, como agua, alcantarelláu y eletricidá. * Baxos niveles de cobertoria n'educación y en salú y altos índices de probeza, desemplegu y desnutrición. * A too esto amiéstase qu'un altu porcentaxe d'esa masa poblacional que llega a la ciudá ta compuestu por mozu y neños que nun atopen alternatives pa llevar una vida digna y conviértense nun grupu vulnerable que fácilmente se venceya a actividaes delictives.<ref name=Parlache82>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 82 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Surde entós el '''parlache''', una y bones los tresformamientos sociales, culturales y llaborales de Medellín xeneraron una división de la ciudá en dos sectores estremaos, y dieron orixe a una serie de cambeos llingüísticos y a una nueva forma de simbolizar y d'espresar la realidá urbana. El surdimientu de llinguaxes de calter argótico dase, con distintos niveles d'intensidá, nes grandes ciudaes del mundu. Al respeutu, la profesora mexicana Rossana {{Harvtxt|Reguillo Cruz|1995|p=94}}, al estudiar el mundu de les bandes (qu'en Méxicu tienen unes carauterístiques un tanto distintes a les de Medellín), diz que'l territoriu de la banda puede lleese como un testu cultural, nel que se materialicen les visiones y representaciones del mundu de los actores que lu habiten.<ref name=Parlache82/> Pal profesor catalán Carlos {{Harvtxt|Feixa||Molina||Alsinet|1998|pp=96—100}}, les cultures xuveniles crean un territoriu propiu y apodérense d'espacios urbanos determinaos qu'estremen coles sos marques: la esquina, la cai, la paré, el lllocal de baille, la discoteca, el centru urbanu, les zones d'ociu. Crean pallabres, xiros, frases feches; camuden la entonación, tou pa oponese a los adultos. Pa llogralo tomen elementos emprestaos de los argotes marxinales, como'l de la droga, de la delincuencia y de les minoríes étniques; pero tamién crean nuevos términos y espresiones al traviés de les metáfores, de la inversión silábica y los xuegos llingüísticos.<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 82—83 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Al referise al [[Verlan]] francés, el periodista José Luis {{Harvtxt|Barbería|1999}}, diznos que los suburbios de les ciudaes franceses son güei fecundos llaboratorios llingüísticos, pos a toa hora surden nueves pallabres creaes cola inversión de les sílabes de les pallabres conocíes, cola fusión de vocablos nacíos del choque ente'l francés y l'árabe, les llingües centroafricanes, l'inglés ya inclusive l'español; tamién surden nueves pallabres por creación pura y caprichosa.<ref name=Parlache83>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 83 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Estes carauterístiques coinciden tamién col procesu de formación y d'espardimientu del lunfardo en Buenos Aires, dialeutu que surdió de los inmigrantes que vivíen na vera (sectores marxinales de la ciudá). Pa José {{Harvtxt|Gobello|1996|p=129}}, presidente de l'Academia de [[lunfardo]] y estudiosu d'esta variedá dialeutal, el lunfardo puede considerase como un repertoriu de voces estranxeres, una acumuladura de préstamos. El lunfardo foi creáu polos compadritos colos elementos llingüísticos traíos polos inmigrantes. Nun empiezu, el lunfardo foi un llinguaxe refugao y discriminao, pero col pasu del tiempu, según {{Harvtxt|Sebreli|1979|p=106}}: «Siendo'l llinguaxe téunicu de los malfechores, destináu a ser entendíu namái polos empecipiaos, aportó depués en llinguaxe común de too esti sector desasimilado, qu'intenta la destrucción simbólica de la sociedá entamada, por aciu la destrucción del so llinguaxe».<ref group=lower-alpha>Na actualidá, en Buenos Aires esiste l'Academia del lunfardo, en redol a la cual axúntase un grupu d'intelectuales y de trabayadores de la cultura que promueve eventos académicos y artísticos, recueye documentación y bibliografía y realiza publicaciones sobre esta temática.</ref><ref name=Parlache83/> En Colombia, concomitante col [[Narcotráficu en Colombia|narcotráficu]], un gran númberu de persones, na so mayoría nueves con escases posibilidaes d'estudiu y d'empléu, dan orixe a les bandes y al sicariato. Estes bandes y la situación [[Socioeconomía|socioeconómica]], cultural ya ideolóxica qu'arrodia a los mozos de los barrios populares, y entá, a mozos d'otros sectores, xeneren una cultura ambivalente y una crisis de los valores tradicionales. Los mozos, entós, nun tienen una identidá cultural definida, porque a pesar de que munchos d'ellos nacieron en Medellín, nun tienen un raigañu puramente urbanu y nes sos manifestaciones culturales y llingüístiques puede lleese tou un sentíu d'esraizadura, que ye claramente observable nos escritos que recoyimos pa la primer investigación y nos datos que s'arrexuntaron pa esta tesis doctoral. Esta esraizadura espresar en pallabres como ''amurao'', ''desparchado'', ''chirrete'', ''bandera'', ''desechable''.<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 83—84 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> Col deterioru de les condiciones [[sociocultural]]es y la agudización de la violencia, el parlache sigue vixente, y el so desenvolvimientu ye tan fuerte, que'l so caudal léxicu amontóse notoriamente nos últimos años. El glosariu del llibru publicáu en 2001 nun algamar les 1 500 entraes; sicasí, na base de datos pa esta investigación hai pocu más de 2 500, cuntando les distintes acepciones. Asina mesmu, ye cada vez más frecuente'l so usu nos medios de comunicación, sobremanera, cuando enceten la problemática de los sectores popular y marxinal, non yá de Medellín sinón de toa Colombia. Amás, la presencia de pallabres y espresiones del parlache en testos publicaos aumentó considerablemente nos últimos dos años.<ref>{{cita publicación |apellíu = Castañeda Naranxal |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = El parlache: resultancies d'una investigación lexicográfica |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21901803 |publicación = Forma y Función |número = Non.18 |páxina = 84 |lugar-publicación = Colombia |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |issn = 0120338X |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5] }}</ref> == Espardimientu == Lo que caracteriza y asitia a esta xíriga percima d'otros ye la gran influencia qu'exerció nel [[Español coloquial|fala coloquial]] y [[Español estándar|patrón]] colombiana, pos, a pesar de ser y nacer como una variedá utilizada por grupos concretos, especialmente por mozu ente los 15 y los 26 años de la década de 1980 de la zona nororiental de Medellín, nestos momentos, munches de les sos pieces léxiques pasaron a ser d'usu xeneral na fala tantu de la ciudá onde s'anició como del restu del país. Asina, puede oyese y lleese nos medios de comunicación audiovisuales y escritos (radio, televisión, cine, teatru, periódicos, revistes y [[revistes d'historietes]]), pero tamién na lliteratura y na llingua de la cai.{{Harvnp|Naranxal Giraldo|1992|pp=5—11}} === Lliteratura === Na década de 1980 fíxose patente nos medios de comunicación de Colombia la visibilidá del sicariu. Popularizóse entós esti términu, tomáu del llatín sicarius (que la so primer documentación data de 1884, según el [[Diccionariu críticu etimolóxicu castellán ya hispánicu]], de Corominas y Pascual, que lo considera voz lliteraria, principalmente periodística), en sustitución del [[sintagma]] «asesinos de la moto». Les esperiencies d'esti personaxe jalonan la obra ''[[Alonso Salazar#Llibros publicaos|Nun nacimos pa grana]]'' (1990), d'[[Alonso Salazar|Alonso Salazar J.]], que rescata los testimonios de dellos rapazos de Medellín sumíos na violencia, a partir d'entrevistes realizaes ente 1989 y entamos de 1990, que'l so llinguaxe popular caltener nel testu, lo que marca una ruta pa les obres de ficción posteriores. Este ye un fragmentu (pp. 54—55): {{Caxa de cita|Yo taba esperando que llegaren unos ''parceros'' con ''fierros'' ''pa'' ''encendelos''. Como llegó la nueche y non ''cayeron'' ''sentí la cosa trinca''. Entós engaté pela parte de tras de la casa y ''coroné'' la cai de riba. Caminé una corte, diba baxando un ''coleutivu'' y púnxi-y la mano. Cuando fui a xubir vi un ''peláu'' como a dos metros apuntándome con una escopeta. Sentí un calor que me ''coyó'' tol cuerpu y nun supi más de mi.|''Nun nacimos pa grana''; Alonso Salazar Jaramillo|alineación=centráu|anchu=70%}} En castellán común el fragmentu tendría la siguiente escritura: {{Caxa de cita|Yo taba esperando que llegaren unos ''amigos'' con ''armes de fueu'' ''pa'' ''dispara-yos''. Como llegó la nueche y non ''llegaron'' '' abarrunté que daqué saliera mal''. Entós engaté pela parte de tras de la casa y ''algamé a llegar a'' la cai de riba. Caminé una corte, diba baxando un ''bus coleutivu'' y púnxi-y la mano. Cuando fui a xubir vi un ''mozu'' como a dos metros apuntándome con una escopeta. Sentí un calor que me ''percorrió'' tol cuerpu y nun supi más de mi.|alliniación=centráu|anchu=70%}} === Cine === Per otru llau, resulta d'especial interés la producción cinematográfica de [[Víctor Gaviria]] (Medellín, 1955), direutor y guionista. La so película [[Rodrigo D: non futuru]] (estrenada en 1990) reflexa la vida de los mozos nes comuñes de Medellín y destaca la presencia d'actores naturales, al igual qu'asocede nes sos otres películes: [[La vendedora de roses]] (estrenada en 1998), na que «Mónica», una neña de doce años, viende roses nesa mesma ciudá, y [[Sumes y restes]] (estrenada en 2005), que tien como marco los oríxenes del narcotráficu en Medellín mientres la década de 1980. Nestos llargumetraxes el discursu del marxináu apaez nel so inmediatez, ensin filtros, ensin intermediarios, dientro de la voluntá de realismu qu'asume'l cineasta.{{Harvnp|Vila Rubio||Castañeda Naranxal|2006|p=2}} === Televisión === Series como ''Recórcholis'' (de [[Vargasvil]], tresmitíu por [[Teleantioquia]] en 1992) y ''[[Cuando quiero llorar nun lloro (Los Victorinos)|Cuando quiero llorar nun lloro]]'' (adautación colombiana del escritor venezolanu [[Miguel Otero Silva]]), ''Gonólogos con Campu Elías'', ''[[El cartelu|El cartelu de los sapos]]'', ''[[Sin tetas no hay paraíso (serie de televisión)|Sin tetas no hay paraíso]]'', <!-- === Prensa === --> == Descripción llingüística == === Clasificación === {{VT|Español paisa}} Como se dixo na parte introductoria d'esti artículu, el '''parlache''' ye una germanía. Acueye nel so inventariu un númberu representativu de pallabres que tán presentes nel [[DRAE]], sicasí nesta variedá [[xíriga|argótica]] fueron resemantizadas o fueron actualizaes.<ref name=Investigaciones142>{{cita llibru|apellíu=Catañeda Naranxal|nome=Lluz Stella|fecha = marzu de 2008|títulu=Investigaciones llingüístiques en Antioquia|serie=La carreta llingüística|páxina=142|capítulu=La incoporación léxica nel parlache|lugar-publicación=Medellín|editorial=La Carreta editores Y. O|apellíu-editor=Henao Salazar|nome-editor=José Ignacio|isbn=9789589833940}}</ref> Cuidao que el so orixe se circunscribe nel ámbitu medellinense y esti de la mesma na cultura de la [[rexón paisa]], que tradicionalmente faló una [[Español paisa|variante]] del [[Idioma español|idioma castellanu]]: puede dicise que'l parlache ye un deriváu de la variante del [[Español paisa|español faláu en Antioquia]]. === Fonoloxía === ==== Carauterístiques fonolóxiques xenerales ==== * La gravedá nel tonu de la voz na conversación corriente ye bien bultable comparada col altor de la fala típica del acentu paisa. Sicasí, en dambes maneres de falar les frases subordinaes terminen de cutiu con un tonu notablemente agudu.{{Harvnp|Flórez|1951|p=34|ps=«L'altor musical de la voz ye una traza bastante común y carauterísticu de la fala nos departamentos d'Antioquia y Caldas, constitúi un dexo o tonillo especialmente acentuáu ente les muyeres, y nel mediu bogotanu dacuando mueve a risa.»}}<ref>{{cita videu |títulu = El parlache pol Parcero del Popular 8. (Tou lo qu'hai) |persona = Parlache |añu = 2012 |url = https://www.youtube.com/watch?v=rs6CzV-AcGk |mediu = Entrevista |editorial = parcerodel8 |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 }}</ref> === Morfoloxía === ==== Carauterístiques xenerales ==== L'usu frecuente de la forma pronominal de los verbos, inclusive munchos verbos que na variedá patrón<ref group=lower-alpha>Nel parlache ye frecuente que la resemantización sía motivada pola [[metonimia]] y la [[metáfora]]. Nesti casu, los exemplos son bien abondosos, vamos dalgunos: gaga, col significáu de metralleta, pol soníu que produz esta arma; fierro, col significáu de revólver, pol material del que ta fechu; rueda, col significáu de pastilla o gragea alucinógena, por rellación cola so forma; timbrarse, ponese n'estáu d'alerta o atención, pola so rellación con timbre (alarma), qu'emite un soníu p'alvertir, pa sollertar; mula, como persona que tresporta estupefacientes, xeneralmente despinta nel so cuerpu, por rellación col animal de carga; neñu, qu'amás significa revólver; y dulce, que significa muyer guapa.</ref> nun lo son. Por casu: achicopalarse, amurarse, bacaniarse, destapiñarse, engolirarse, triase, rambotizarse, repantigarse.<ref name=Investigaciones142/> ==== Resemantización ==== Nesti procedimientu preséntase una ampliación semántica, porque s'incorporen al léxicu argótico pallabres yá esistentes pero con nuevos significaos. En dellos casos estes pallabres sufren dellos procesos de resemantización y tamién asocede que camuden de categoría gramatical.<ref name=Investigaciones142/> Por casu {|{{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" align="center" style="margin:0 auto; font-size: 95%;" width=75% ! Categoría gramatical ! Vocablo |- | Verbo | aforar, ximelgar, ensobiar, engurriar, embaraxar, boletear/~iar, brincar, acaballar, cabriar/~iar, cachar, carroñar, chutar, estropiar, entubar, fumigar, ganar, insolar, amestar, mazcar, patrocinar, timbrar, baltar, safar, |- | Sustantivos | adobe, aeropuertu, aguya, amarráu, animal, ascensor, baille, caneca, carriel, cascáu, cocina, doblador, figurín, filu, finca, gaga, manca, merca, moñecu, piñata, pirata, teléfonu, tropel, vacuna |- | Axetivos | abeya, agriu, alzáu, anestesiáu, gatuñáu, avión, bandera, banderola, biblia, cajeto, calidoso, casposo, chimba, chupón, conejero, namoráu, escaldiáu, frentero, allumáu, mamón, marranu, payizu, pasta, pezu, perru, piloso, plumeru, podre, priendo, primu, puyón, roncón, sabrosu, trabáu, verde, |- |} La mayoría de los verbos resemantizados en '''parlache''' presentar en seis campo semánticos: :Vida cotidiana — Muerte — Violencia — Estupefacientes — Sexu — Cárcel — Robo En total, son cientu ventiséis verbos que llegaron al ''parlache'' per esta vía. Si arrexuntamos muerte, violencia, [[estupefaciente]]s, cárcel y robu, cuatro eje temáticos rellacionaos y carauterizaos pola trasngresión y violencia, tendríamos ellí allugaos la mayoría de los verbos qu'entren al parlache a partir de la resemantización. Por casu: «abrir». Unos cuantos son creaciones, por casu ''destapiñarse'', que significa «despatarse, faer evidente los enclinos homosexuales»; verbu esti que nun s'atopa en nengún de los diccionarios como son el [[DRAE]], el [[Diccionariu de xíriga]] de Julia Samartín, el [[Diccionariu ejemplificado de xíriga]] de Ciriaco Ruíz y el [[Vocabulariu ideolóxicu del lunfardo]] de [[José Gobello]].<ref name=Investigaciones142/> ==== Revitalización ==== Esti procesu dar nel [[Idioma español|castellán]] y ye bien utilizáu en '''parlache''', nun procesu d'incorporación nel mesmu sentíu que s'actualiza o revitaliza pallabres que cayeren en desusu, pero que taben latentes na cultura popular. Por casu: la pallabra ''pelle'' o ''peye'' que nun apaez rexistrada nel DRAE, pero sí'l ''Diccionariu de colombianismos'' de Tobón Betancourt (1997; p. 273), com un axetivu despreciatible que s'usaba pa faer referencia a una prenda de vistir foliada. En parlache ye una pallabra que s'usa tamién como despreciatible pa faltar a daquién o pa referise a un animal o oxetu en mala traza. La pallabra ''atopase'', que significa atopase con daquién, dexó d'usase nel llinguaxe urbanu de Medellín pero ye de común usanza nos serctores rurales. {|{{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" align="center" style="margin:0 auto; font-size: 95%;" width=75% ! Categoría gramatical ! Vocablo |- | Verbo | achantar, apadrinar, coronar, cranear, enxaular, estrellar, fundir, madrugar, quiñar, rebotar. |- | Sustantivos | animal, arrechera, chiney, chocha, guandoca, guaro, pachanga, padrín, puchito, puntazo. |- | Axetivos | albuertu, agringado, cayíu, carcacha, fafarachero, fariséu, garulla, gatu, pintoso, pirata. |- |} == Curtiu vocubulario == {{AP|wikt:Apéndiz:Glosariu del parlache|l1=Glosariu del parlache}} De siguío una curtia amuesa de dellos vocablos que s'atopen nel parlache.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |cita = Nesta ocasión tráigo-yos/tráyo-yos esti video por qu'entiendan daqué sobre esti movimientu, nun ye pa rir, ye pa «culturizarse», asina qu'espero que nun haya comentarios fora de base. }}</ref> {|{{tablaguapa}} border="0" style="background:#ffffff" align="center" style="margin:0 auto; font-size: 95%;" width=75% ! align="center" bgcolor="F0F0F0" | Pallabra !align="center" bgcolor="F0F0F0" | Significáu DRAE ! align="center" bgcolor="F0F0F0" | Connotación en parlache |- | bgcolor="C2D2Y5" | caspa | bgcolor="D8Y2EE" | <span style="color:#3CB371">(De {{etiqueta|d'orixe inciertu|or. inc.}}, quiciabes de {{etiqueta|origen|or.}} prerromanu)</span> # <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|nome femenín|f.}}</span> Conxuntu de escamillas blancucies que se formen nel cueru cabelludo. | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización)</span> # f. Lo que sobra, lo inútil, lo inservible. # f. Ensin valor.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 0:16—2:22 }}</ref> |- | bgcolor="C2D2Y5" | carambelu | bgcolor="D8Y2EE" | <span style="color:#3CB371">(De la etiqueta portugués|port.}} ''carambelu'', carámbalo, carambelu)</span> # <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|nome masculín|m.}}</span> Azucre fundío y endurecío. # m. Llambionada fecha con carambelu y arumada con esencies de frutes, yerbes, etc. | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización)</span> # adj. Escasu, particular. # adj. Tontu. # adj. Poco frecuente.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 6:03—8:00 }}</ref> |- | bgcolor="C2D2Y5" | meru | bgcolor="D8Y2EE" | meru², ra. <span style="color:#3CB371">(Del {{etiqueta|Llatín|lat.}} ''merus'').</span> # <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|axetivu|adj.}}</span> Puru, simple y que nun tien amiestu d'otra cosa. <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|Usáu|O.}}</span> en sentíu moral ya intelectual. # adj. Insignificante, ensin importancia. | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización por [[antífrasis]])</span> # adj. Relevante, de gran importancia.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 8:02—9:52 }}</ref> |- | bgcolor="C2D2Y5" | pasta | bgcolor="D8Y2EE" | <span style="color:#3CB371">(Del {{etiqueta|Llatín|lat.}} ''pastia'').</span> <ol start="7"> <li> <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|nome femenín|f.}}</span> Encuadernación de los llibros que se fai de cartones cubiertos con pieles bruñidas y polo común xaspiaes. <li> f. Calter, manera de ser o disposición natural d'una persona. <span style="color:#DC14B4">''Antonio ye de bona pasta''</span>. <li> f. Porción d'oru, plata o otru metal fundíu y ensin llabrar. <li> <span style="color:#0000FF">{{etiqueta|coloquial|coloq.}}</span> [[dineru]] (‖ moneda corriente). <li> coloq. dineru (‖ facienda, fortuna). </ol> | bgcolor="ECF1F7" | <span style="color:#3CB371">(Resemantización)</span> # adj. Bellu, bonitu. # adj. Llamativu pola so guapura.<ref>{{cita videu |títulu = El Parlache -parcero del popular # 8 video educativu |persona = Parlache |añu = 2009 |url = https://www.youtube.com/watch?v=Fs7Vo_8kQM8 |mediu = Video educativu |editorial = Jonathan Villegas |llocalización = Colombia |fechaaccesu = 5 de marzu de 2014 |tiempu = 2:26—4:06 }}</ref> |- |} == Ver tamién == * [[Español paisa]] * [[Lunfardo]] * [[Xíriga]] * [[Área Metropolitana del Valle de Aburrá]] * [[Gobiernu y política en Medellín, Colombia]] == Notes == {{llistaref|group=lower-alpha|refs=}} == Referencies == {{llistaref|2}} == Bibliografía == * {{cita publicación |apellíu = Flórez |nome = Luis |añu = 1951 |títulu = L'español faláu en Segovia y Remedios |url = http://cvc.cervantes.es/lengua/thesaurus/pdf/07/TH_07_123_030_0.pdf |publicación = Thesavrvs — Boletín del [[Institutu Caro y Cuervo]] |volume = Tomo VII |númberu = Nos. 1, 2 y 3 |formatu = pdf}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Naranxal Giraldo}}|nome=Gloria|fecha = agostu de 1992|títulu=Medellín en zones|serie=Monografía|edición=primer|llugar-publicación=Medellín|editorial=Coroporación Rexón|isbn=9589626521}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Castañeda Naranxal}}|apellíu2=Henao Salazar|nome=Lluz Stella|nome2=José Ignacio|fecha = abril de 2000|títulu=Literatura narrativa|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/lliteratura/narrativa/indice.htm|serie=Lliteratura y cultura: narrativa colombiana del sieglu XX|volume=Vol. 3|capítulu=IV Cultura popular - El parlache: hestories d'una ciudá editorial=[[Biblioteca Luis Ángel Arango|Biblioteca virtual Luis Ángel Arango]]|formatu=pdf|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Corbatta}}|nome=Jorgelina|añu=2000|títulu=Tangu y lliteratura en Antioquia: M. M. Vallina, Ó. Hernández, M. Rivero, J. J. Hoyos|url=http://www.banrepcultural.org/blaavirtual/lliteratura/narrativa/indice.htm|serie=Lliteratura y cultura narrativa colombiana del sieglu XX|volume=Vol 3|capítulu=Capítulu IV|url-capítulo=http://www.banrepcultural.org/sites/default/files/lablaa/lliteratura/narrativa/Volume3CapIV.pdf|apellíu-editor=Carbayeda|apellíu-editor2=Osorio|apellíu-editor4=Jaramillo|nome-editor=Ángela Inés|nome-editor2=Betty|nome-editor3=María Mercedes|formatu=pdf|fechaaccesu=4 de marzu de 2014}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Castañeda Naranxal}}|nome=Lluz Stella|añu=2005|títulu=Carauterización lexicolóxica y lexicográfica del parlache pa la ellaboración d'un diccionariu|url=http://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/8177/Tlscnde1de1.pdf?sequence=1|editorial=[[Universidá de Lérida]]|formatu=pdf|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Castañeda Naranxal}} |nome = Lluz Stella |fecha = xineru—avientu de 2005 |títulu = Procedimiento morfolóxicos na creación y tresformamientu léxicu del parlache |url = http://aprendeenlinea.udea.edu.co/revistas/index.php/ikala/article/viewFile/3136/2903 |publicación = Íkala, revista de llinguaxe y cultura |volumen = Vol. 10 |númberu = Non. 16 |editorial = Escuela d'Idiomes, [[Universidá d'Antioquia]] |formatu = pdf |issn = 01233432 |fechaaccesu = 4 de marzu de 2014 |cita = So la llicencia internacional [https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/deed.es Creative Commons Reconocencia-CompartirIgual 4.0]. Creáu a partir de la obra en [http://aprendeenlinea.udea.edu.co/revistas/index.php/ikala/index Íkala, revista de llinguaxe y cultura]}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Montoya}} |nome = Ramiro |fecha = marzu de 2005 |títulu = El parlache, xíriga de marxinaos |url = http://www.almargenonline.com/pdfs/13/parlache.pdf |númberu = 13 |editorial = Al Marxe |formatu = pdf |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014 |urlarchivu = https://web.archive.org/web/20141221234727/http://www.almargenonline.com/pdfs/13/parlache.pdf |fechaarchivu = 21 d'avientu de 2014 }} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Vila Rubio}} |apellíos2 = Castañeda Naranxal |nome = Neus |nome2 = Lluz Stella |añu = 2006 |títulu = Escontra un diccionariu de parlache: estudiu lexicográficu d'una xíriga colombiana |url = http://amsacta.unibo.it/2722/1/Neus_Vila.pdf |publicación = Quaderni del CIRSIL (Centru Interuniversitario di Ricerca sulla Storia degli Insegnamenti Linguistici) |númberu = Non. 5 |editorial = [[Universidá de Boloña]] |formatu = pdf |id = 49325736 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Catañeda Naranxal}}|nome=Lluz Stella|fecha = marzu de 2008|títulu=Investigaciones llingüístiques en Antioquia|serie=La carreta llingüística|capítulu=La incoporación léxica nel parlache|lugar-publicación=Medellín|editorial=La Carreta editores Y. O|apellíu-editor=Henao Salazar|nome-editor=José Ignacio|isbn=9789589833940}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Torres}}|nome=Antonio|añu=2010|títulu=Llinguaxe y violencia en [[La virxe de los sicarios (novela)|La virxe de los sicarios]], de [[Fernando Vallina]]|serie=Estudis Romànics - Institut d'Estudis Catalans|volume=vol. 32|editorial=[[Universidá de Barcelona]]|formatu=pdf|doi=10.2436/20.2500.01.58|fechaaccesu=20 de febreru de 2014}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Contreras Hernández}} |nome = Nicolás Ramón |fecha = xineru—xunu de 2011 |títulu = Alderica sobre los estudios del parlache |url = http://www.redalyc.org/articulo.oa?id=21922416008 |publicación = Forma y función |volumen = Vol. 24 |númberu = Non. 1 |páxina = 187—195 |lugar-publicación = [[Bogotá]] |editorial = [[Universidá Nacional de Colombia]] |formatu = pdf |cita = Atopar so una [http://creativecommons.org/licenses/by/2.5/ llicencia Creative Commons 2.5]}} * {{cita publicación |apellíu = Giraldo Gallego |nome = Diana Andrea |añu = 2012 |títulu = Analís estructural de dos conversaciones coloquiales del llinguaxe xuvenil medellinense, representaes en medios audiovisuales |url = http://www.sci.unal.edu.co/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0120-34792012000100009&lng=es&nrm=iso |publicación = Revista Llinguaxe |volume = vol. 40 |númberu = Non. 1 |lugar-publicación = [[Cali]], Colombia |editorial = [[Universidá del Valle]] |fecha-publicación = xineru—xunetu de 2012 |issn = 01203479 |fechaaccesu = 20 de febreru de 2014}} == Bibliografía complementaria == * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Flórez}}|nome=Luis|añu=1957|títulu=Fala y cultura popular en Antioquia - Materiales pa un estudiu|serie=Publicaciones del Institutu Caro y Cuervo|volume=Vol. XIII|llugar-publicación=Bogotá|editorial=[[Institutu Caro y Cuervo]]}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Sebreli}}|nome=Juan José|enllaceautor=Juan José Sebreli|fecha=1979|añu-orixinal=1964|títulu=Buenos Aires: vida cotidiana y alienación|edición=décimoquinta|lugar-publicación=[[Buenos Aires]]|editorial=Sieglu XX|oclc=318132150}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Reguillo Cruz}}|nome=Rossana|añu=1995|añu-orixinal=1991|títulu=Na cai otra vegada: les bandes: identidá urbana y usos de la comunicación|edición=segunda|lugar-publicación=[[Guadalajara (Jalisco)|Guadalajara]], [[Jalisco]], [[Méxicu]]|editorial=ITESO|oclc=657125867}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Gobello}}|nome=José|añu=1996|títulu=Aproximación al lunfardo|lugar-publicación=[[Buenos Aires]]|editorial=Ediciones de la [[Universidá Católica Arxentina]]|oclc=37109333}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Tobón Betancourt}}|nome=Julio|añu=1997|títulu=Colombianismos|serie=Coleición d'autores antioqueños|volume=Vol. 114|edición=cuarta|lugar-publicación=Medellín|editorial=Autores Antioqueños|isbn=9789589172261|oclc=39885159}} * {{cita publicación |apellíu = {{versalita|Barbería}} |nome = José Luis |títulu = Los franceses remontar en «verlan» |url = https://elpais.com/diario/1999/04/18/ultima/924386402_850215.html |periódicu = [[El País (España)|El País]] |añu = 1999 |fechaaccesu = 7 de marzu de 2014 |cita = Los rellanos d'escalera de los montes de torres que pueblen les banlieu (suburbios), los tugurios nos que se xunten les peaes, les cueves del rap y del rock, los liceos de los barrios "sensibles", los chigres y discoteques más branchés, los soterraños de la droga y les criptes d'Internet son güei en Francia fecundos llaboratorios llingüísticos. [...]}} * {{cita llibru|apellíu={{versalita|Feixa}}|apellíu2={{versalita|Molina}}|apellíu3={{versalita|Alsinet}}|nome=Carles|nome2=Fidel|nome3=Carles|añu-orixinal=2002|títulu=Movientos xuveniles n'América Llatina. Pachucos, malandros, punketas|serie=Ariel social|llugar-publicación=Barcelona|editorial=Ariel|isbn=9788434442412|oclc=49624815}} {{Tradubot|Parlache}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Dialeutos del idioma español en Colombia]] [[Categoría:Folclor d'Antioquia]] [[Categoría:Xírigues]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] fta66o58we7n814zkvxoerj0zseyflm 0 167458 3713179 3689152 2022-08-24T15:38:32Z XabatuBot 43102 iguo testu: [[Estaos Xuníos|estauxunidense]] => d'[[Estaos Xuníos]] wikitext text/x-wiki {{ficha d'artista musical}} '''''Evanescence''''' ye una banda d'[[Estaos Xuníos]] de ''[[rock]]'' fundada en [[Little Rock]], [[Arkansas]], en 1995 pola cantante, pianista y compositora [[Amy Lee]] y el guitarrista [[Ben Moody]].<ref name="tmusica">{{cita web |url=http://www.todomusica.org/evanescence/index.shtml |títulu=Evanescence: Biografía |publicación=TodoMusica.org |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref> Dempués de grabar dos [[Extended play|EP]]s independientes, ''[[Evanescence EP]]'' y ''[[Sound Asleep]]'', y depués el so primer álbum demo, ''[[Origin (álbum)|Origin]]'', col so tercer integrante, el tecladista [[David Hodges]] en 2000 con ayuda de la discográfica Bigwig Enterprises, la banda llanzó'l so primer álbum d'estudiu, ''[[Fallen (álbum de Evanescence)|Fallen]]'', cola discográfica [[Wind-up Records]] en 2003. ''[[Fallen (álbum de Evanescence)|Fallen]]'' vendió más de 17 millones de copies en tol mundu y la banda ganó dos [[Premiu Grammy|premios Grammy]].<ref name="TODpr1">{{cita web |url=http://www.evanescence.com/pressreleaseopendoor.html |títulu=Evanescence steps through "The Open Door" |editorial=Evanescence.com |fecha=26 d'abril de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060502074858/http://www.evanescence.com/pressreleaseopendoor.html |fechaarchivu=2 de mayu de 2006 }}</ref> Un añu más tarde, la banda llanzó'l so primera CD-DVD en vivu, ''[[Anywhere but Home]]'', que vendió cerca de 2 millones de copies alredor del mundu. En 2006, la banda llanzó'l so segundu álbum d'estudiu, ''[[The Open Door]]'', que vendió más de 5 millones de copies. N'ochobre de 2011, foi llanzáu'l tercer álbum d'estudiu de la banda tituláu [[Evanescence (álbum)|Evanescence]]. D'últimes, la banda vendió cerca de 29 millones de copies alredor del mundu. Mientres la so trayeutoria, la banda sufrió intermitentes conflictos y cambeos de formación, como la partida del co-fundador y guitarrista Ben Moody mientres la xira europea nel 2003 y, darréu, la espulsión del guitarrista [[John LeCompt]] y el baterista [[Rocky Gray]] en 2007. De resultes de tales cambeos, nengunu de los trés álbumes d'estudiu fueron producíos colos mesmos miembros. Dende'l fin del tour pa la promoción del álbum ''Evanescence'' nel añu 2012, la banda permaneció inactiva hasta payares de 2015, mes nel que la banda participó nel [[Ozzfest]] y realizó tres concierto previos a este n'Estaos Xuníos. N'agostu de 2015 Balsamo dexó la banda y foi reemplazáu por [[Jen Majura]]. A fines de 2016, realizáronse xires adicionales de la banda y una declaración de Lee de que Evanescence siguiría. En marzu de 2017, Lee declaró que Evanescence taba trabayando nun cuartu álbum que se va llanzar más palantre en 2017. ''Synthesis'' llanzar en tol mundu'l 10 de payares de 2017 y marcó un cambéu estilísticu nel soníu de la banda. == Historia == === Formación (1994-2001) === [[Ficheru:Evnewlogocc0.png|thumb|240px|Logotipu de la banda.]] [[Ficheru:Evanescence 2003 barcelona.jpg|thumb|240px|Evanescence tocando en [[Barcelona]], nel [[2003]] ([[Amy Lee]] xunto a [[Ben Moody]]).]] ''Evanescence'' foi fundada pol guitarrista Ben Moody y la cantante Amy Lee. Dambos conociéronse siendo adolescentes en xunetu de 1994 nun campamentu pa mozos, onde Ben Moody escuchó a Amy Lee tocando «[[I'd Do Anything for Love (But I Won't Do That)]]» de [[Meat Loaf]] nel pianu.<ref name="evmtv">{{cita web |url=http://www.mtvla.com/bands/az/evanescence/bio.jhtml |títulu=Evanescence Biografía |publicación=[[MTV|MTVla.com]] |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref><ref name="MTVsplit">{{cita publicación |url=http://www.mtv.com/bands/y/evanescence/news_feature_040227/ |títulu=Evanescence: The Split |publicación=[[MTV|MTV.com]] |nome=Joe |apellíu=D'Angelo |fecha=27 de febreru de 2004 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061113090033/http://www.mtv.com/bands/y/evanescence/news_feature_040227/ |fechaarchivu=13 de payares de 2006 }}</ref> Primeramente, el grupu tuviera utilizando nomes como «Childish Intentions» y «Stricken», hasta que Amy escoyó la pallabra «Evanescence».<ref name="EOA1">{{cita web |url=http://encyclopediaofarkansas.net/encyclopedia/entry-detail.aspx?entryID=2631 |títulu=Evanescence |publicación=Encyclopedia of Arkansas |fechaaccesu=12 de payares de 2006}}</ref> So esti nome empezaron a grabar en 1997 un cantar llamáu «Understanding»,<ref name="evmtv" /> la primera d'otres 8 cantares que formaron parte del so primer EP en 1998, ''[[Evanescence EP]]'', del cual solo esisten 100 copies orixinales.<ref name="musicamania">{{cita web |url=http://www.musicamania.biz/artistas/evanescence/biografia/00966/ |títulu=Biografía de Evanescence |publicación=MusicaMania.biz |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref> Un añu más tarde, llanzaron otru EP llamáu ''[[Sound Asleep]]'' (conocíu tamién como ''Whisper EP''), nel cual incluyíase una nueva versión de «Understanding», amás de la versión orixinal de «[[Whisper]]». D'esti ''EP'' namái se vendieron 50 copies orixinales en menos de 24 hores ente amigos y almiradores locales en [[Little Rock]], según Bradley S. Caviness de Bigwig Enterprises.<ref name="tmusica" /> En 1999, por iniciativa de Moody, sumar al grupu'l teclista [[David Hodges]],<ref name="musicamania" /> quien hasta la so salida del grupu collaboró xunto a Lee y Moody na composición de los cantares y participó en delles temes como vocalista de fondu. La incorporación de David Hodges al grupu coincidió col entamu de la grabación del tercer trabayu de la banda, ''[[Origin (álbum)|Origin]]''.<ref name="musicamania" /> Con 11 cantares y 2 ''outtakes'', ''Origin'' foi llanzando al mercáu'l 4 de payares de 2000 con una pequeña edición de 2,500 copies. Nesti discu atopen cantares como «[[My Immortal]]», «[[Whisper]]» y «[[Imaginary]]», los trés incluyíes en ''[[Fallen (álbum de Evanescence)|Fallen]]'', el so primer álbum d'estudiu. D'estos cantares, «My Immortal» foi la única que nun sufrió primeramente cambeos na so producción; esto ye, la versión de ''Origin'' y ''Fallen'' ye la mesma. Darréu, una versión remasterizada de «My Immortal» foi producida y utilizada pal videu musical d'esti senciellu. === ''Fallen'' (2002-2004) === [[Ficheru:Evanescence 2003.jpg|250px|thumb|Evanescence tocando en [[Colorado]], en 2003. L'alliniación incluyía a: Amy Lee, Ben Moody, Rocky Gray, John LeCompt y Will Boyd.]] {{AP|Fallen (álbum de Evanescence)}} Evanescence grabó una considerable cantidá de demos y cantares ente los años 2001 y 2002. Munches d'elles nunca fueron llanzaes oficialmente en nengún discu, anque dempués pudieron ser descargaes al traviés d'Internet, una y bones esto foi dexáu pol grupu.<ref>{{cita web |url=http://evanescencereference.info/music |títulu=Evanescence EPs and pre-Fallen Material |publicación=EvanescenceReference.info |fechaaccesu=14 de marzu de 2007 |idioma=inglés}}</ref><ref>{{cita web |url=http://evanescencereference.info/music/Evanescence-DC101%20Interview%202.mp3 |títulu=Interview with DC101 radiu on February 24, 2003 |fechaaccesu=14 de marzu de 2007 |publicación=EvanescenceReference.info |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070226054023/http://evanescencereference.info/music/Evanescence-DC101%20Interview%202.mp3 |fechaarchivu=26 de febreru de 2007 }}</ref> En febreru de 2001, el grupu robló un contratu cola discográfica [[Wind-up Records]] pa la grabación del so álbum debú, ''[[Fallen (álbum de Evanescence)|Fallen]]'', que empecipiaría pel branu del 2002. En payares d'esi mesmu añu, en rematando la grabación de ''Fallen'', el teclista David Hodges decidió abandonar la banda por cuenta de la so intención d'empobinar la música del grupu a un ámbitu cristianu.<ref>{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/music/artists/evanescence |títulu=Evanescence biography |publicación=[[Rolling Stone]] |fechaaccesu=4 d'avientu de 2015 |idioma=inglés}}</ref> En retirándose, Hodges creó'l so propiu proyeutu de rock cristianu, [[Trading Yesterday]]. Por esa dómina, [[Rocky Gray]] (batería), [[John LeCompt]] (segundu guitarrista) y [[William Boyd (músicu)|Will Boyd]] (baxista) pasaron a completar la formación definitiva de la banda. Anque los dos primeros collaboraron como compositores en dos tarrezas del álbum ''Fallen'', nun participaron direutamente nes sesiones de grabación. El videu del primer senciellu de Evanescence, «Bring Me to Life», foi grabáu en Rumanía y brindó un gran ésitu a la banda y al so discu ''Fallen'', que llogró vender en solo un añu siete millones de copies.<ref name="billboard1">{{cita publicación |url=http://www.billboard.com/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003251398 |títulu=Evanescence zooms by Killers to take #1 |publicación=Billboard.com |nome=Katie |apellíu=Hasty |fecha=11 d'ochobre de 2006 |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2006}}</ref> ''Fallen'' foi llanzáu'l 4 de marzu de 2003 y llogró siete discos de platín solo nos Estaos Xuníos, vendiendo catorce millones de copies en tol mundu mientres 2003 y 2004, y convirtiéndose n'unu de los ocho álbumes que permaneció más d'un añu nel ''top'' 50 de la revista ''[[Billboard]]''.<ref name="billboard1" /> ''Fallen'' permaneció nel Billboard Top 10 mientres 43 selmanes<ref name="TODpr1" /> y foi certificáu 7x [[RIAA|platín]].<ref name=Fallen6xplat>{{cita web |url=http://www.billboard.biz/bb/riaa/archive/0411.jsp |títulu=RIAA Certifications For September 2004 |publicación=Billboard.biz |añu=2004 |fecha=payares de 2004 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060527034434/http://www.billboard.biz/bb/riaa/archive/0411.jsp |fechaarchivu=27 de mayu de 2006 }}</ref> Hasta la fecha, ''Fallen'' vendió más de 17 millones de copies alredor del mundu.<ref>{{cita web |url=http://www.discogs.com/artist/163505-Evanescence |títulu=Evanescence Discography |publicación=Discogs |idioma=inglés |fechaaccesu=5 d'avientu de 2015}}</ref> Primeramente promocionada en tiendes cristianes, la banda afirmó que nun deseyaba ser considerada como parte del xéneru [[rock cristianu]]. El presidente de Wind-up Records, Alan Meltzler, emitió un comunicáu de prensa n'abril de 2003 pidiendo que la música de la banda fuera retirada de los puntos de venta cristianos.<ref name="BillboardPull">{{cita web |url=http://billboard.com/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1866383 |títulu=Evanescence Set Pulled From Christian Distribution |fechaaccesu=12 de payares de 2006 |autor=Price, Deborah Evans |fecha=16 d'abril de 2003 |obra=[[Billboard]] |idioma=inglés}}</ref> Mientres una entrevista en 2003 con ''[[Entertainment Weekly]]'', Moody amosó'l so descontentu poles sos altes posiciones nes tables cristianes. Esto paeció dir en contra de delles declaraciones qu'espresara enantes, manifestando'l so agradecimientu a Dios.<ref name="StrangerThings">{{cita web |url=http://www.strangerthingsmag.net/evanescence.html |títulu=Interview with Evanescence |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2006 |fecha=setiembre de 2000 |editorial=StrangerThingsMag.net |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070317070110/http://www.strangerthingsmag.net/evanescence.html |fechaarchivu=17 de marzu de 2007 }}</ref> Esto xeneró crítiques a la banda per parte de la comunidá cristiana.<ref name=CT1>{{cita web |url=http://www.cmcentral.com/news/1270.html |títulu=Evanescence ignites controversy with new interview; Wind-Up Records issues recall of product |fechaaccesu=14 d'avientu de 2006 |autor=Parrish, Robin |fecha=13 d'abril de 2006 |editorial=Christian Music Central.com |idioma=inglés}}</ref> El xerente de la distribuidora de música cristiana [[Provident]], Terry Hemmings, dixo que la banda taba al tantu de que l'álbum ''Fallen'' vender en tiendes cristianes.<ref name="RollingStone1">{{cita web |url=http://www.rollingstone.com/artists/evanescence/articles/story/5936155/evanescence_fall_from_grace |títulu=Evanescence Fall From Grace |fechaaccesu=14 d'avientu de 2006 |autor=Kaufman, Gil |fecha=15 d'abril de 2003 |obra=[[Rolling Stone]] |idioma=inglés}}</ref> El teclista [[David Hodges]] dexó la banda tres esi discutiniu. Cuando la revista ''Billboard'' preguntó a Amy Lee en 2006 sobre si la banda yera cristiana, ella respondió que tou eso yá pasara y que yera «cosa de Moody».<ref>{{cita web |url=http://music.ninemsn.com.au/article.aspx?id=125795 |títulu=Evanescence leader Lee unlocks 'Door' |fechaaccesu=27 de marzu de 2007 |autor=Conniff, Tamara |fecha=12 de setiembre de 2006 |editorial=''Billboard'' vía NineMSN.com.au |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070829173415/http://music.ninemsn.com.au/article.aspx?id=125795 |fechaarchivu=29 d'agostu de 2007 }}</ref> Mientres Evanescence promocionaba ''Fallen'', la compañía de videoxuegos [[Nintendo]] ufiertó a la banda l'encabezamientu del Nintendo Fusion Tour. Aceptóse la ufierta y convirtiéronse na banda principal del Fusion Tour de 2003.<ref name="FusionTour1">{{cita web |url=http://www.showandtellonline.com/_evanescence/_review_081203.html |títulu=Evanescence, Nintendo Fusion Tour |fechaaccesu=12 de payares de 2006 |autor=Serra, Brian |fecha=12 d'agostu de 2003 |editorial=ShowandTellOnline.com |idioma=inglés |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070302201057/http://www.showandtellonline.com/_evanescence/_review_081203.html |fechaarchivu=2 de marzu de 2007 }}</ref> En contraste col ésitu comercial qu'esperimentaba, la banda sufría una seria crisis interna que comprometió la so esistencia. Moody, co-fundador del grupu, quien fuera compañeru sentimental de Amy Lee mientres dellos años, por cuenta de diferencies creatives y constantes reñedielles, decidió abandonar de secute Evanescence el [[22 d'ochobre]] del 2003 mientres la xira por [[Europa]].<ref name=allmusic1>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/p554863 |títulu=AllMusic Evanescence > Biography |fechaaccesu=7 de febreru de 2007 |nome=Christina |apellíu=Fuoco |editorial=AllMusic}}</ref><ref name=edge>{{cita web |url=http://leadingedge.destramusic.com/artist.asp?artistid=11793 |títulu=Evanescence - Artist |editorial=Leading Edge Music |fechaaccesu=7 de febreru de 2007 |urlarchivu=http://web.archive.org/web/http://leadingedge.destramusic.com/artist.asp?artistid=11793|fechaarchivu=28 de payares de 2015}}</ref> El represante de la banda declaró que'l futuru de Moody en rellación cola banda nun taba claru.<ref name=autogenerated1>{{cita web |url=http://www.allmusic.com/artist/p554863 |títulu=AllMusi, Evanescence > Biography |fechaaccesu=7 de febreru de 2007 |nome=Christina |apellíu=Fuoco |editorial=[[Allmusic]]}}</ref><ref name=edge /> Aquella nun yera la primer vegada nesi añu que Moody tenía problemes, pos en xunu de 2003, el grupu tuvo qu'atayar una serie de shows en [[Alemaña]] por cuenta de que'l guitarrista carecióse.<ref name="mtvmoody">{{cita web |url=http://www.mtv.com/news/articles/1480132/20031103/evanescence.jhtml |títulu="Evanescence Co-Founder Ben Moody Leaves Band During Tour" |nome=Jon |apellíu=Wiederhorn |fecha=3 de payares de 2003 |fechaaccesu=15 de xunu de 2007}}</ref> Nuna entrevista realizada dellos meses dempués, Amy Lee declaró que llegaren hasta un puntu nel cual, si daqué nun camudaba, nun podríen faer un segundu álbum.<ref name="declaracion amy">{{cita web |url=http://www.smh.com.au/articles/2004/01/08/1073437399128.html |títulu=Mody blues |fechaaccesu=5 d'avientu de 2015 |apellíu=Bakker |nome=Tiffany |fecha=9 de xineru de 2014 |obra=SMH |idioma=inglés |cita=...we'd gotten to a point that if something didn't change, we wouldn't have been able to make a second record.}}</ref> Lee siguió col grupu y col sofitu del restu de los integrantes siguió la xira que realizaben. Evanescence siguió como cuartetu hasta xineru de 2004, cuando [[Terry Balsamo]] (ex-guitarrista de [[Limp Bizkit]] y [[Cold (grupu)|Cold]]) foi convidáu a xunise al grupu como sustitutu de Moody.<ref name="VH1newguitarist">{{cita publicación |url=http://www.vh1.com/artists/news/1484418/01162004/evanescence.jhtml |títulu=Evanescence Name New Guitarist |publicación=[[MTV|MTV News]] via [[VH1]] |nome=Joe |apellíu=D'Angelo |fecha=16 de xineru de 2004 |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071001062800/http://www.vh1.com/artists/news/1484418/01162004/evanescence.jhtml |fechaarchivu=1 d'ochobre de 2007 }}</ref> === ''Anywhere but Home'' === {{AP|Anywhere but Home}} [[Ficheru:Evanescence lezenith.jpg|thumb|250px|Evanescence tocando nun conciertu en -y Zenith, [[París]] nel 2004, que ta incluyíu en [[Anywhere but Home]].]] Mientres el [[2004]], la banda siguió de xira hasta'l [[15 d'agostu]], dando un últimu conciertu nel pueblu natal de la banda. La xira promocional de ''Fallen'' duró alredor d'un añu y ocho meses. A finales del [[2004]], pocu dempués de que se-y otorgara'l sestu discu de platín a Evanescence, llanzaron l'álbum en direuto ''[[Anywhere but Home]]'', que contién un conciertu de la banda en -y Zenith, [[París]] y una hora de «Detrás de Cámares» (''Behind The Scenes''). Coles mesmes, inclúi una tema inédita, «[[Missing (cantar de Evanescence)|Missing]]», que se convirtió nun single pa la radio. ''Anywhere but Home'' vendió 1 millón de copies en tol mundu y marcó un récor de ventes.<ref name="anywhere">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=5153 |títulu=Anywhere but Home, un DVD récor |añu=[[1 de febreru]], [[2005]] |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref> A partir d'esti momentu, la banda entró nun hiatu creativu. Mientres [[John LeCompt]] y [[Rocky Gray]] dedicar a proyeutos paralelos a Evanescence como [[Mourningside]] y [[Machina]], Amy Lee y [[Terry Balsamo]] dedicar a componer les temes que formaría'l segundu álbum d'estudiu de Evanescence. N'[[avientu de 2004|avientu del 2004]], Trevin y Melanie Skeensm, quien mercaren l'álbum pa la so fía de 13 años d'edá, demandaron a [[Wal-Mart]] n'escuchando la pallabra «fuck» nel cantar «Thoughtless», un cover de [[Korn]]. La demanda afirmaba qu'a pesar de que l'álbum contenía esta [[mala pallabra]], nun había una indicación de «[[Parental Advisory]]» o avisu pa padres. Tamién afirmaben que l'álbum violaba la política de Wal-Mart de nun vender música con conteníu esplícito y que la compañía tenía de tar al tantu d'esti problema por cuenta de que una amuesa gratis d'esti cantar taba disponible na páxina web de Walmart.<ref name="herald98577">{{cita publicación |url=http://www.herald-mail.com/?module=displaystory&story_id=98577&formatu=html |títulu=County couple sues Wal-Mart over lyrics |publicación=The Herald-Mail |nome=Julie Y |apellíu=Greene |fecha=10 d'avientu de 2004 |fechaaccesu=27 de mayu de 2007}}</ref><ref name="bbc4088757">{{cita publicación |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4088757.stm |títulu=Wal-Mart is sued over rude lyrics |publicación=BBC News |fecha=11 d'avientu de 2004 |fechaaccesu=27 de mayu de 2007}}</ref> La demanda foi resuelta por una orde del tribunal, qu'ordenó que les persones que mercaron l'álbum nel Wal-Mart de [[Maryland]] puedan recibir un reembolsu pola so compra.<ref name="wmc3712696">{{cita publicación |url=http://www.wmcstations.com/Global/story.asp?S=3712696 |títulu=Maryland Wal-Mart shoppers offered refunds on Evanescence album |publicación=The Associated Press ''via'' WMC-TV |fecha=12 d'ochobre de 2005 |fechaaccesu=27 de mayu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927043427/http://www.wmcstations.com/Global/story.asp?S=3712696 |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}</ref> === ''The Open Door'' (2006-2009) === [[Ficheru:Evanescence concert.jpg|thumb|250px|Evanescence nun conciertu pa promocionar ''[[The Open Door]]'', nel 2006.]] {{AP|The Open Door}} El [[14 de xunetu]] de [[2006]] foi confirmada la partida de Will Boyd, el baxista de la banda dende xunu de 2003, por un vocal de Wind-up Records por cuenta de que nun quería participar n'otra gran xira y pol so deséu de caltenese cerca de la so familia.<ref name="VH1losebass">{{cita publicación |url=http://www.vh1.com/news/articles/1536329/20060714/story.jhtml |títulu=Evanescence Lose Bassist; Amy Lee Vows To Stay On Schedule |publicación=[[MTV|MTV News]] via [[VH1|VH1.com]] |nome=Chris |apellíu=Harris |fecha=14 de xunetu de 2006 |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20071001044258/http://www.vh1.com/news/articles/1536329/20060714/story.jhtml |fechaarchivu=1 d'ochobre de 2007 }}</ref> Lee confirmar al traviés del foru d'almiradores independiente EvBoard nun mensaxe empobináu a los almiradores y afirmó que la so partida nun afectaría a la banda a pesar de la molestia de buscar y contratar un reemplazu pa Boyd.<ref name="toptracks" /> Mientres una entrevista con [[MTV]], Amy Lee anunció que [[Tim McCord]], ex-guitarrista de [[Revolution Smile]], xunir a la banda pa convertise nel nuevu baxista titular.<ref name="VH1inspiration">{{cita publicación |url=http://www.vh1.com/artists/news/1538267/08092006/evanescence.jhtml |títulu=Evanescence Set For Fall Tour; Amy Lee Reveals Inspiration Behind 'Sober' |publicación=[[MTV|MTV News]] via [[VH1|VH1.com]] |nome=Chris |apellíu=Harris |fecha=10 d'agostu de 2006 |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060826152253/http://www.vh1.com/artists/news/1538267/08092006/evanescence.jhtml |fechaarchivu=26 d'agostu de 2006 }}</ref> La producción del nuevu álbum de la banda progresó amodo por diversu razones, incluyendo'l deséu de Amy Lee de maximizar el procesu creativu y nun bastiar la producción, proyeutos d'otros miembros de la banda, el [[derrame cerebral]] sufiertu por Terry Balsamo en payares de 2005 y conflictos llegales col anterior mánager de la banda.<ref name="TOPdelay">{{cita web |url=http://www.blabbermouth.net/news/evanescence-to-release-the-open-door-in-august/ |títulu=EVANESCENCE To Release 'The Open Door' In August |fecha=20 d'abril de 2006 |fechaaccesu=7 d'avientu de 2015 |sitiuweb=[[Blabbermouth.net]] }}</ref> Magar que Lee declaró nel foru EvBoard que'l nuevu álbum de Evanescence nun taría completu hasta [[marzu de 2006]],,<ref name="Evboardlovealbum">{{cita web |url=http://www.evboard.com/showpost.php?p=806385&postcount=1 |títulu=EvBoard – i love my album :) |nome=Amy |apellíu=Lee |fecha=20 de xineru de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20060216182122/http://evboard.com/showpost.php?p=806385 |fechaarchivu=16 de febreru de 2006 }}</ref> la fecha de llanzamientu sería retardada por cuenta de que Wind-up Records quería faer ciertos cambeos al primera senciellu del álbum «Call Me When You're Sober». Pa promover el llanzamientu del segundu álbum de la banda, ''[[The Open Door]]'', Amy Lee y [[John LeCompt]] visitaron diverses ciudaes n'[[Europa]].<ref name="evgira">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=9616 |títulu=Evanescence estrena'l so nuevu discu de gira |añu=[[18 d'agostu]], [[2006]] |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref> Les presentaciones realizar en [[Londres]], [[Inglaterra]], el [[6 de setiembre]] del [[2006]]; [[Barcelona]], [[España]], el [[8 de setiembre]];<ref name="evbarc">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=9738 |añu=[[1 d'ochobre]], [[2006]] |títulu=Evanescence en conciertu en Madrid |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref> y [[París]], [[Francia]], el [[11 de setiembre]]. Nes presentaciones, dellos cantares del nuevu álbum presentar en públicu pa un amenorgáu grupu de persones, dalgunes d'elles ganadores de diversos concursos y Lee con LeCompt tocaron cantares acústicos del álbum, acompañaos d'un chelo, antes de dexar la pallabra a entrugues de los sos almiradores. El [[2 d'ochobre]] de 2006, el día anterior al llanzamientu del álbum nos [[Estaos Xuníos]], Evanescence apaeció nel programa Late Night with Conan O'Brien y tocaron el cantar «[[Call Me When You're Sober]]». La banda tamién pasó tiempu na ciudá de [[Nueva York]] pa les conferencies de prensa y una sesión fotográfica para revistir Metal Edge.<ref name="MetalEdge">{{cita publicación |url=http://lnx.evanescencewebsite.com/PressArchive/news.php?id=130 |títulu=The Essence of Evanescence |revista=Metal Edge magacín |volume=52 |númberu=11 |páxines=5-10 |nome=Bryan |apellíu=Reesman |añu=2006 |fecha=payares de 2006 |fechaaccesu=18 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070206144629/http://lnx.evanescencewebsite.com/PressArchive/news.php?id=130 |fechaarchivu=6 de febreru de 2007 }}</ref> ''The Open Door'' salió a la venta en [[Canadá]] y nos Estaos Xuníos el [[3 d'ochobre]] de 2006,<ref name="opendoor">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=8815 |añu=[[27 d'abril]], [[2006]] |títulu=The Open Door, nuevu discu de Evanescence&#124;El segundu discu del grupu lideráu por Amy Lee, va poner a la venta'l 3 d'ochobre |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref><ref name="TODpr1" /> nel [[Reinu Xuníu]] el [[2 d'ochobre]] y n'[[Australia]] el [[30 de setiembre]].<ref name="TODAUrelease">{{cita web |url=http://www.sonymusic.com.au/news/details.do?newsId=20030829003171 |títulu=Evanescence steps through 'The Open Door' - Amy Lee in love with new songs |publicación=Sony BMG Music Entertainment |fecha=3 de mayu de 2006 |fechaaccesu=17 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061011183325/http://www.sonymusic.com.au/news/details.do?newsId=20030829003171 |fechaarchivu=11 d'ochobre de 2006 }}</ref> L'álbum vendió 447,000 copies nos Estaos xuníos na so primer selmana de ventes y llogró el primer llugar nel Billboard 200,<ref name=autogenerated2>{{cita web |url=http://www.billboard.com/bbcom/news/article_display.jsp?vnu_content_id=1003251398 |títulu=Evanescence Zooms By Killers to Take #1 |publicación=Billboard.com |fecha=11 d'ochobre de 2006 |fechaaccesu=15 d'ochobre de 2006}}</ref><ref name="billboard200">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=10075 |añu=[[12 d'ochobre]], [[2006]] |títulu=Evanescence y The Killers encabecen el Billboard 200" |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref> siendo'l 700 #1 debú na hestoria de Billboard. Los senciellos del álbum fueron "[[Call Me When You're Sober]]", "[[Lithium (cantar de Evanescence)|Lithium]]", "[[Sweet Sacrifice]]" (col que llograron una nominación al [[Grammy]]) "[[Good Enough]]", y "[[Weight Of The World]]" (solo pa Colombia y Venezuela). L'álbum progresó amodo por diversu razones, incluyendo'l deséu de Amy Lee de maximizar el procesu creativu, los proyeutos paralelos d'otros miembros de la banda, la enfermedá del guitarrista Terry Balsamo, y el discutiniu pola perda del so antiguu mánager.<ref name=evbio>{{cita web |url=http://www.evanescence.com/bio.asp |títulu=Evanescence - Bio |publicación=Evanescence.com |fechaaccesu=7 de febreru de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070209235402/http://evanescence.com/bio.asp |fechaarchivu=9 de febreru de 2007 }}</ref> Anque Lee dixo en EvBoard que'l nuevu álbum taría completu para [[marzu de 2006]],<ref name="Evboardlovealbum" /> el llanzamientu foi retardáu pal 3 d'ochobre del mesmu añu, supuestamente porque «Wind-up Records quería faer dellos cambeos al nuevu senciellu "Call Me When You're Sober"».<ref name="toptracks">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=9449 |títulu=Los cantares de The Open Door de Evanescence |añu=[[17 de xunetu]], [[2006]] |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref><ref name="cmwys">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=9512 |títulu=Call Me When You're Sober, nuevu single de Evanescence |añu=[[26 de xunetu]], [[2006]] |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.jbhifimusic.com.au/Evanescence/Call+Me+When+Youre+Sober |títulu=Call Me When You're Sober |editorial=JB Hi-Fi |fechaaccesu=7 de febreru de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070928135407/http://www.jbhifimusic.com.au/Evanescence/Call+Me+When+Youre+Sober |fechaarchivu=28 de setiembre de 2007 }}</ref> El videu musical de «Call Me When You're Sober» foi filmado en [[Los Ánxeles]]<ref name="opendoor" /><ref name="cmwys" /> y ta basáu nel cuentu de fades [[Caperucita Colorada]]. Amy Lee confirmó qu'escribiera un cantar pa la película ''[[The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe]]'', producíu por [[Walt Disney Pictures|Disney]], pero foi refugáu por cuenta del so «escuru» soníu. Lee, sicasí, dixo qu'esto yera «más bon material pal álbum».<ref name="Evboardbunchostuff">{{cita web |url=http://www.evboard.com/showpost.php?p=780922&postcount=1 |títulu=EvBoard - A Bunch Of Stuff!!! |publicación=EvBoard.com |enllaceautor=Amy Lee |nome=Amy |apellíu=Lee |fecha=2 d'avientu de 2006}}</ref> Otru cantar que foi escrita pa la película de Narnia que foi editada pa ''The Open Door'' ye «[[Lacrymosa]]»", inspirada nel [[réquiem]] de [[Amadeus Mozart|Mozart]].<ref name="MetalEdge" /> anque la xente detrás de la producción de Narnia, afirmaron que nunca-y pidieron a Lee que realizara cantares pa la película. El tour pa ''The Open Door'' empezó'l [[5 d'ochobre]] de 2006 en [[Toronto]]<ref name="evgira" /> ya incluyó paraes en Canadá, los Estaos Xuníos y Europa mientres esi añu.<ref name="evgira" /> Esti primer tour siguió'l [[5 de xineru]] del 2007, ya incluyó paraes en Canadá (al pie de la banda [[Stone Sour]]), en [[Xapón]] onde Amy llee tuvo nuna entrevista pa la revista xaponesa ''Fool's Mate'' xunto a [[Esquita (músicu)|Esquita-Sama]] líder y guitarrista de la banda xaponesa de metal gótico [[Moi dix Mois]], y [[Australia]] (al pie de la banda Shihad).<ref>{{cita web |url=http://www.evanescence.com/tour.asp |títulu=Official 2007 tour information |publicación=Evanescence.com |fechaaccesu=11 de xineru de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070111134822/http://www.evanescence.com/tour.asp |fechaarchivu=11 de xineru de 2007 }}</ref><ref>{{cita web |url=http://evanescencetheopendoor.com/tour.htm |títulu=Complete tour dates |publicación=EvanescenceTheOpenDoor.com |fechaaccesu=20 d'ochobre de 2006 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20061107120152/http://evanescencetheopendoor.com/tour.htm |fechaarchivu=7 de payares de 2006 }}</ref> Como parte del tour, Evanescence tocó'l [[15 d'abril]] del 2007 nel festival arxentín [[Quilmes Rock 2007|Quilmes Rock 07]], xuntu con [[Aerosmith]], [[Velvet Revolver]] y otres bandes famoses locales.<ref name="quilmes">{{cita web |url=http://www.vuenosairez.com/eventu.php?idEvento=24370&fechaEvento=2454203 |títulu=Quilmes Rock 2007 |publicación=VuenosAirez.com |fechaaccesu=29 d'abril de 2007}}</ref> Tamién co-encabezaron el [[Family Values Tour 2006|Family Values Tour]] 2007 xunto a [[Korn]] y otres bandes.<ref name="familytour">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=11265 |títulu=Xira conxunta de Korn y Evanescence |añu=[[28 d'abril]], [[2007]] |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref><ref name="FamVal07">{{cita publicación |url=http://www.mtv.com/news/articles/1555661/20070326/index.jhtml |títulu=Korn, Evanescence, Hellyeah Top Family Values Tour Bill |publicación=MTV News |nome=Corey |apellíu=Moss |autor2=Chris Harris |fecha=26 d'abril de 2007 |fechaaccesu=27 de marzu de 2007}}</ref><ref name="evnews">{{cita web |url=http://www.evanescence.com/news.asp |títulu=Family Values Tour Coming To A City Near You! - Evanescence News |publicación=Wind-up Records via Evanescence.com |fechaaccesu=21 de mayu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070514153633/http://evanescence.com/news.asp |fechaarchivu=14 de mayu de 2007 }}</ref> La banda cerró la so tour européu con un conciertu en [[Ra'anana]], [[Israel]] el [[26 de xunu]] de [[2007]]<ref name="Ynet07">{{cita web |url=http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-3418294,00.html |títulu=Evanescence rocks the park |publicación=Ynetnews |nome=Rula |apellíu=Saba |fecha=26 de xunu de 2007 |fechaaccesu=11 de febreru de 2008}}</ref> y terminó'l tour del álbum el [[9 d'avientu]] de [[2007]].<ref name="evthreads531972">{{cita web |url=http://www.evthreads.com/showpost.php?p=531972&postcount=1 |títulu=Closing the Open Door |publicación=EvThreads.com |nome=Amy |apellíu=Lee |fecha=9 d'avientu de 2007 |fechaaccesu=10 d'avientu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120403034303/http://www.evthreads.com/showpost.php?p=531972&postcount=1 |fechaarchivu=3 d'abril de 2012 }}</ref> Hasta la fecha ''The Open Door'' vendió más de 5 millones de copies nel mundu.<ref>{{cita web |url=http://www.metacritic.com/music/artists/evanescence/opendoor?q=Evanescence |títulu=The Open Door reviews at Metacritic.com }}<!--Títulu xeneráu por Muriu Bot--></ref> [[Ficheru:John lecompt.jpg|thumb|200px|John -y Compt tocando nun conciertu de Evanescence el [[21 d'abril]] de [[2007]].]] El vienres [[4 de mayu]] de [[2007]], [[John LeCompt]] anunció que foi despidíu de Evanescence, y tamién confirmó que la batería [[Rocky Gray]] decidiera arrenunciar en solidaridá con LeCompt.<ref name="ladaily5820737">{{cita publicación |url=http://www.dailynews.com/entertainment/ci_5820737 |títulu=Rock act Evanescence on the rocks |publicación=Los Angeles Daily News |nome=Gerry |apellíu=Gittelson |fecha=4 de mayu de 2007 |fechaaccesu=4 de mayu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070508024430/http://www.dailynews.com/entertainment/ci_5820737 |fechaarchivu=8 de mayu de 2007 }}</ref> Dambos músicos escribieron nes sos páxines de [[MySpace]] mensaxes confirmando estes noticies. El [[6 de mayu]], una declaración de Amy Lee foi publicada nel sitiu oficial de la banda, confirmando que la xira nun s'atayaría y que «la banda siguía viva».<ref>{{cita web |url=http://www.evanescence.com/news.asp |títulu=Statement from Amy Lee |sitiuweb=Evanescence.com |apellíu=Lee |nome=Amy |enllaceautor=Amy Lee |fecha=6 de mayu de 2006 |fechaaccesu=17 de xunu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070622011504/http://www.evanescence.com/news.asp |fechaarchivu=22 de xunu de 2007 }}</ref><ref name="blabbermouth268958">{{cita web |url=http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=72880 |títulu=Korn, Evanescence Backing Musicians Vow To Carry On With Dark New Day |fechaaccesu=19 de mayu de 2007 |fecha=19 de mayu de 2007 |obra=Blabbermouth.net |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090627113243/http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=72880 |fechaarchivu=27 de xunu de 2009 }}</ref> Na so páxina de MySpace, LeCompt declaró que Llei llamar al so móvil pa despidilo, y nun recibiera nenguna alvertencia nin s'axustara enantes.<ref name="nme28172">{{cita publicación |url=http://www.nme.com/news/evanescence/28172 |títulu=Evanescence members exit band |publicación=NME.com |fecha=5 de mayu,2007 |fechaaccesu=5 de mayu de 2007}}</ref> Gray depués declaró nel so blogue de MySpace que recibiera una orde de la discográfica, Wind-up Records, pola cual él nun podía aldericar les razones de la so partida.<ref name="nme28176">{{cita publicación |url=http://www.nme.com/news/evanescence/28176 |títulu=Ex-Evanescence drummer releases statement |publicación=NME.com |fecha=6 de mayu de 2007 |fechaaccesu=6 de mayu de 2007}}</ref> Según declaraciones de LeCompt y Gray, dambos ex-miembros van concentrar nel so grupu [[Machina]], lideráu por [[Chris Long]].<ref name="rockyjohn">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=11514 |títulu=Quedar ensin la batería Rocky Gray y guitarrista John LeCompt |publicación=LaHiguera.net |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref><ref name="rockyjohn1">{{cita web |url=http://www.viax.cl/2007/05/evanescence_nuevamente_camuda.html |títulu=Evanescence nuevamente camuda integrantes |fechaaccesu=1 de xunu de 2007 |nome=Gonzalo |apellíu=Tapia |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070701155440/http://www.viax.cl/2007/05/evanescence_nuevamente_camuda.html |fechaarchivu=1 de xunetu de 2007 }}</ref> Dempués d'esta separación, el [[17 de mayu]], Wind-up Records publicó un comunicáu de prensa confirmando que dos miembros de la banda [[Dark New Day]], el baterísta Will Hunt y el guitarrista Troy McLawhorn, xunir a la banda pa reemplazar a Gray y a LeCompt respeutivamente.<ref name="bm72791">{{cita web |url=http://www.roadrun.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=72791 |títulu=New Lineup Announced |editorial=Wind-up Records via Blabbermouth.net |fecha=17 de mayu de 2007 |fechaaccesu=17 de mayu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070927195438/http://www.roadrun.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=72791 |fechaarchivu=27 de setiembre de 2007 }}</ref><ref name="nuevosint">{{cita web |url=http://www.lahiguera.net/musicalia/notidesc.php?noticia=11612 |títulu=Will Hunt y Troy McLawhorn sustitúin a Rocky Gray y John LeCompt en Evanescence |publicación=LaHighera.net |fechaaccesu=1 de xunu de 2007}}</ref> Sicasí, Lee escribió un mensaxe nel foru EvThreads.com diciendo que solo Se xuniríen Will y Troy por un tiempu» y que ellos nun abandonaríen [[Dark New Day]].<ref name="evthreads268958">{{cita web |url=http://www.evthreads.com/showpost.php?p=268958&postcount=1 |títulu=i've got a new ring & now you've got the scoop |publicación=EvThreads.com |nome=Amy |apellíu=Hartzler |fecha=18 de mayu de 2007 |fechaaccesu=18 de mayu de 2007 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20070902075556/http://www.evthreads.com/showpost.php?p=268958&postcount=1 |fechaarchivu=2 de setiembre de 2007 }}</ref> Hunt y McLawHorn van tar de xira con Evanescence hasta setiembre del 2007 pa terminar el Family Values Tour.<ref name="blabbermouth268958" /> === ''Evanescence'' (2010-2012) === {{AP|Evanescence (álbum)}} El 22 de xineru de 2010, Evanescence anunció la salida del so cantar «[[Together Again (cantar de Evanescence)|Together Again]]», que foi grabada mientres la era de ''[[The Open Door]]'', pero nun foi incluyida en dichu álbum yá que, según Amy, nun pertenecía y nun encaxar nél. Ésta sería'l cantar de [[The Chronicles of Narnia: The Lion, the Witch and the Wardrobe|Narnia]], pero supuestamente los [[direutor de cine direutores]] de la [[película]] refugar según Amy Lee por cuenta del so «escuru conteníu» . Una [[persona]] aparentemente cercana a la [[grupu musical|banda]] mentó en EvThreads qu'esti cantar diba ser incluyida como un B-side nel senciellu de «[[Good Enough]]», que nunca foi producíu. Sicasí, [[Amy Lee]] dixo qu'ésti foi namái un error de la [[discográfica]]. Lee afirma que «ésti yera'l momentu indicáu por que «Together Again» saliera a la lluz». Esti cantar foi destinada a ser parte de l'ayuda que recibieron los afeutaos pol [[Terremotu d'Haití de 2010|terremotu d'Haití]]. Donando siquier $5 al traviés de la páxina de Fundación de [[Naciones Xuníes]] podía llograse la [[cantar]]. Darréu, podría siguise consiguiendo lexítimamente en [[iTunes]], por casu.<ref name="donacion">{{cita web |url=http://www.unfoundation.org/press-center/press-releases/2010/evanescence-teams-up-with-united-nations-foundation.html |títulu=Fundación de Naciones Xuníes |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20100208182033/http://www.unfoundation.org/press-center/press-releases/2010/evanescence-teams-up-with-united-nations-foundation.html |fechaarchivu=8 de febreru de 2010 }}</ref> Adicionalmente, en dicha páxina anunciaron que la banda empezaría a grabar el so tercer [[álbum d'estudiu]] el 22 de febreru, y sería llanzáu a la venta a principios de [[seronda]] (del [[hemisferiu norte]]) de 2010. El cantar allugar na décima posición de la llista de iTunes de cantares de [[rock]] más descargaes en 24 hores. Les novedaes pal nuevu álbum fueron conocíes a fines de 2009 y a lo llargo de 2010. Nuna publicada nel sitiu web oficial de Evanescence mientres xunu del 2009, [[Amy Lee]] dixo que la [[grupu musical|banda]] taba en procesu d'escribir nuevu material pal próximu álbum, que sería llanzáu en 2010. Ella mentó que la música sería una evolución de trabayos anteriores y sería «meyor, más fuerte ya interesante».<ref>http://www.metaltotal.com/noticies/3579.lo-nuevo-de-evanescence-finalmente-pa-ochobre.html</ref> [[Ficheru:Tim McCord of Evanescence %40 Maquinária Festival.jpg|thumb|250px|[[Tim McCord]] y [[Will Hunt]] en [[Brasil]], [[8 de payares]] de [[2009]].]] La banda ensin [[Troy McLawhorn]] quien taba trabayando con [[Seether]]; reemplazáu por [[James Black (músicu)|James Black]] de [[Finger Eleven]]) tocó nun «"conciertu secretu» nel [[Manhattan]] Center Grand Ballroom en [[Nueva York]] el 4 de payares con [[Civil Twilight]], otra banda de [[Wind-Up]]. Les entraes pal conciertu vender en cinco minutos. Esti conciertu foi interpretáu como un calentamientu pa la presentación de l'alliniación de la banda nel [[Maquinária Festival]] en [[São Paulo]], [[Brasil]], que tomó llugar el 8 de payares. Este sería l'últimu show que daríen antes d'enfocase dafechu na concepción del nuevu discu <ref name="thrill">{{cita publicación |url=http://www.rollingstone.com/music/news/evanescence-return-to-the-stage-at-secret-new-york-gig-20091105 |títulu=Evanescence Tour Mundial |obra=Rolling Stone |editorial=Wenner Media |nome=Steve |apellíu=Baltin |fechaaccesu=20 de payares de 2011}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=129880 |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=7 de setiembre de 2011 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20091118015531/http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=Article&newsitemID=129880 |fechaarchivu=18 de payares de 2009 }}</ref><ref>http://www.noisecreep.com/2010/03/02/evanescence-studio-new-album/</ref> El 22 de febreru la banda empezó coles grabaciones del álbum, que sería producíu por [[Steve Lillywhite]].<ref>http://www.metalunderground.com/news/details.cfm?newsid=53310</ref> [[Will "Science" Hunt]] xunir a la banda pa faer unos trabayos na [[batería (instrumentu musical)|batería]] ente que Hunt tornó la banda decidió traer de nuevu a [[David Campbell]],<ref>http://www.spin.com/articles/exclusive-amy-llee-new-evanescence-album</ref><ref>http://www.rollingstone.com/music/news/evanescence-go-electro-as-llee-has-fun-with-music-on-next-lp-20100302</ref> quien primeramente trabayara en ''[[The Open Door]]'' pa remanar arreglos de cuerda. Tamién se dio a conocer que [[Questlove]] fadría trabayos especiales de [[preseos de percusión|percusión]] nel álbum. El 13 de xunu Amy Lee publicó nel so Twitter que Troy volvería a la banda pa tar en xira mundial y Amy Lee dio fecha de que'l nuevu discu se públicara el 4 d'ochobre de 2011. Tocantes a la direición que la banda tomaría con esti nuevu álbum, Amy Lee dexó bien en claro que la música que taben faciendo nel estudiu evolucionara enforma. Dixo tar influyida per bandes y artistes distintos a les sos pasaes inspiraciones y que llevaría'l so nuevu trabayu a otru nivel. La direición tomada sería la de la [[música electrónica]]. Inclusive aseguró que nun precisaron preseos "non sintéticos" (quitando la so voz) pa la creación de delles temes.<ref name="Entrevista">{{cita web |url=http://evthreads.com/showthread.php?t=18395.html |títulu=Entrevista de Billboard}}</ref> Frente a tales declaraciones, munchos fanes cafiar al saber que'l soníu de la banda camudaría de tal forma. Sicasí, Lee declaró que'l soníu sí podría camudar pero que la esencia de la so música permanecería: "Nun sería un álbum de Evanescence si nun sonara un pocu como Evanescence", declaró la [[cantante]].<ref name="Entrevista">{{cita web |url=http://evthreads.com/showthread.php?t=18395.html |títulu=Entrevista de Billboard}}</ref> Nun comunicáu de prensa de la discografía Wind-Up Records, la banda volverá entrar nel estudiu'l llunes 11 d'abril col productor Nick Raskulinecz, quien foi productor musical de bandes como [[Alice in Chains]] y [[Foo Fighters]], pa siguir trabayando nel so tercer álbum. L'álbum confirmóse oficialmente pa seronda de 2011 (primavera, hemisferiu sur). Nel momentu que la banda empezó a grabar, l'álbum taba destináu a ser llanzáu ente [[setiembre]] y [[avientu]] de 2010. Sicasí, el 21 de xunu, Lee anunció en EvThreads.com que Evanescence dexara temporalmente l'estudiu pa trabayar sobre'l conteníu llírico del álbum y «tener la cabeza nel espaciu creativu». Amy tamién indicó que la [[discográfica]] travesaba "tiempos inciertos", lo que podría retrasar entá más la publicación del álbum.<ref>{{cita web |url=http://evthreads.com/showpost.php?p=1388511&postcount=1 |títulu=Copia archivada |fechaaccesu=16 de xunetu de 2010 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120106183054/http://evthreads.com/showpost.php?p=1388511&postcount=1 |fechaarchivu=6 de xineru de 2012 }}</ref><ref>http://www.roadrunnerrecords.com/blabbermouth.net/news.aspx?mode=A0rticle&newsitemID=142654</ref> El 7 d'ochobre dar a conocer una [[entrevista periodística|entrevista]] apurrida per Radio Metal a Will Hunt na cual él esplicaba'l cambéu d'aldu que Amy y los demás decidieren pa la música de Evanescence y lo feliz y ansioso que s'atopaba por que tolos fanes pudieren escuchar el so nuevu trabayu.<ref name="RadioMetal">{{cita web |url=http://evthreads.com/showthread.php?t=19338.html |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2015 |títulu=Radio Metal |idioma=en}}</ref> Lee dixo que fuera un añu bien duru pero qu'aun así creía qu'había música bien bona creada y que tenía munches mires pal 2011. Tamién comentó que s'atopaba «nel mediu de la nada, en dalguna mariña del norte de [[California]] con [[Tim McCord|Tim]] y [[Terry Balsamo|Terry]] escribiendo cantares y pasándola bien».<ref name="Post">{{cita web |url=http://evthreads.com/showpost.php?p=1484600&postcount=796.html |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2015 |títulu=Post de Amy |idioma=en}}</ref> Esto implicaría que recularon unes etapes na creación del álbum yá que volvieron a la fase de composición y nun teníen planes cercanos pa grabar. Poro, confirmóse qu'en 2010 nun asocedería muncho más y que quiciabes 2011 sería l'añu en que puedan avanzar na creación del allampáu tercer álbum.El 6 de xineru de 2011 dar a conocer una entrevista de Music Radar a [[Will Hunt]], na cual faló de tolos sos proyeutos. Sobre Evanescence dixo que siguíen escribiendo y que él collaboraba, ente tour y tour, con dichu proceso de composición. Tamién comentó qu'espera tar grabando nel estudiu a principios d'abril cuando remate la xira de [[Black Label Society]].<ref name="MusicRadar">{{cita web |url=http://www.musicradar.com/rhythm/will-hunt-on-bls-evanescence-and-eye-empire-338891?cpn=RSS&source=MRRHYTHM.html |títulu=Entrevista a Will Hunt5 |fechaaccesu=11 d'ochobre de 2015 |idioma=en}}</ref> El 26 de febreru de 2011, Amy Lee, escribió un post nel foru de EvThreads.com nel qu'anuncia que la banda empezó oficialmente a grabar el so tercer álbum del grupu: «La banda ta xuntándose esta selmana de mano la pre-producción del nuevu álbum, el día 1 de marzu. Amás Will Hunt dixo que yá teníen trenta canciones yá escrites, y que taben bien emocionaos de volver grabar». Amy Lee reveló tres títulos de cantares les cualos son «Oceans», «My heart is broken» y «Secret Door» nuna entrevista a la páxina Spin.<ref>http://www.spin.com/articles/amy-llee-talks-evanescences-comeback-lp</ref> El 12 de xunu de 2011, Amy Lee reveló al traviés de la cuenta oficial en [[Twitter]], la noticia de que'l guitarrista Troy Mclawhorn volvería a Evanescence y al empar el llanzamientu oficial del nuevu discu.<ref name="newreleasedate">{{cita web |url=https://twitter.com/AmyLeeEV/status/80078426375073792 |títulu=Twitter / Amy Lee YES!! I'm proud to announc .. |fechaaccesu=13 de xunu de 2011 |apellíu=Lee |nome=Amy |fecha=12 de xunu de 2011 |editorial=Twitter |idioma=en}}}</ref> Al traviés d'una entrevista con [[Kerrang!]] Magacín el 22 de xunu de 2011, Amy revelo que l'álbum seria homónimu, esto ye, que llevaría por nome «Evanescence», Amy referir a esti álbum como «el primer discu real de la banda». Amás Lee amiesta que les lletres son inspiraes no real, no más fondo de los sos corazones, pero qu'estes nun diben ser allegres. Según esta entrevista'l soníu va ser más flexible, y más evolucionáu que nos años anteriores.<ref name="Entrevista con Kerrang!">{{cita web |url=http://www.evanescencecolombia.com/portal/2011/06/amy-llee-n'entrevista esclusiva-pa-kerrang/ |títulu=Entrevista con Kerrang! Magacín}}</ref> El 11 de xunetu de 2011, Amy Lee nuna entrevista de MTV reveló'l single d'un cantar del so nuevu álbum, llamáu «What You Want».<ref name="mtv20110711">{{cita publicación |url=http://www.mtv.com/news/articles/1667020/evanescence-what-you-want.jhtml |títulu=Evanescence's 'What You Want': Hear A Preview! |obra=MTV News |editorial=[[MTV Networks]] |nome=James |apellíu=Montgomery |fecha=11 de xunetu de 2011 |fechaaccesu=11 de xunetu de 2011}}</ref> Tamién, el 13 y 15 de xunetu fueron revelaos otros fragmentos de la entrevista de MTV news, dando a conocer otros dos cantares, llamaes "The Other Side" y "Lost in Paradise". El [[Evanescence Tour]] empezó'l 17 d'agostu de 2011, con un espectáculu nel War Memorial Auditorium de Nashville.<ref name="mtv20110729">{{cita publicación |url=http://www.mtv.com/news/articles/1668171/evanescence-tour-us-europe.jhtml |títulu=Evanescence's Amy Lee Reveals Tour Plans |obra=[[MTV News]] |nome=James |apellíu=Montgomery |fecha=29 de xunetu de 2011 |urlarchivu=https://www.webcitation.org/6DWmXm0R1?url=http://www.mtv.com/news/articles/1668171/evanescence-tour-us-europe.jhtml |fechaarchivu=8 de xineru de 2013 }}</ref> La banda entós realizó nel Rock on the Range en [[Winnipeg]] el 20 d'agostu de 2011,<ref name="www.mtsrockontherange.ca">{{cita web |url=http://www.mtsrockontherange.ca/ |títulu=MTS Rock On The Range Canada :: Saturday, August 20, 2011 :: Winnipeg |fechaaccesu=14 d'abril de 2011 |fecha=15 de febreru de 2006 |editorial=Mtsrockontherange.ca |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110613111629/http://www.mtsrockontherange.ca/ |fechaarchivu=13 de xunu de 2011 }}</ref> y nel [[Rock in Rio]] el 2 d'ochobre xunto a los [[Guns N' Roses]] y [[System of a Down]].<ref name="RockinRio">{{cita web |url=http://www.rockinrio.com.br/pt/evanescence-y-a-peracaba-banda-confirmada/ |títulu=Rock in Rio – Evanescence é a última banda confirmada |fechaaccesu=7 de xunu de 2011 |fecha=10 de mayu de 2011 |editorial=Rock in Rio |idioma=portugués|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20110716070147/http://www.rockinrio.com.br/pt/evanescence-y-a-peracaba-banda-confirmada |fechaarchivu=16 de xunetu de 2011 }}</ref> Dempués d'una serie d'eventos n'[[América del Norte]], la banda viaxó a Europa en payares pa faer una xira con entraes escoses nel Reinu Uníu, Alemaña y Francia, col sofitu de la banda Pretty Reckless y ME. Evanescence actuó nel conciertu del [[Premiu Nobel de la Paz]] el 11 d'avientu de 2011, onde interpretaron "Lost in Paradise" y "Bring Me to Life", <ref name="revolver20111212">{{cita publicación |url=http://www.revolvermag.com/news/videu-evanescence-perform-at-nobel-peace-prize-concert.html |títulu=Videu: Evanescence Perform at Nobel Peace Prize Concert |obra=[[Revolver (magacín)|Revolver]] |nome=Jason |apellíu=-y Miere |fecha=12 d'avientu de 2011 |fechaaccesu=24 de xineru de 2012}}</ref> antes d'empezar la so nueva xira n'América del Norte. En febreru de 2012 tuvieron de xira en Xapón con Dazzle Vision,<ref name="gekirock.com">{{cita web |url=http://gekirock.com/news/2012/02/evanescence_dazzle_vision.php |títulu=Evanescence Japan Tour |fechaaccesu=1 d'abril de 2012 |obra=Gekirock News}}</ref><ref name="www.timeout.jp">{{cita web |url=http://www.timeout.jp/en/tokyo/event/3986/Evanescence |títulu=Dazzle Vision to tour with Evanescence |fechaaccesu=1 d'abril de 2012 |obra=timeout}}</ref> y nel mesmu mes realizar n'otros países del sudeste asiáticu. En marzu de 2012 la xira de la banda empezó em Australia y Nueva Zelanda con Blaqk Audiu.<ref name="www.bombshellzine.com">{{cita web |url=http://www.bombshellzine.com/blogue/2012/01/blaqk-audiu-set-to-tour-australia/ |títulu=Blaqk Audiu set to tour Australia |fechaaccesu=29 de marzu de 2012 |fecha=29 de xineru de 2012 |obra=Bombshellzine |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120404131341/http://www.bombshellzine.com/blogue/2012/01/blaqk-audiu-set-to-tour-australia/ |fechaarchivu=4 d'abril de 2012 }}</ref><ref name="www.news.com.au">{{cita web |url=http://www.news.com.au/entertainment/music/amy-llee-brings-life-back-to-evanescence/story-y6frfn09-1226305484133 |títulu=Amy Lee brings life back to Evanescence |fechaaccesu=29 de marzu de 2012 |autor=Purdie, Ross |fecha=20 de marzu de 2012 |editorial=news.com.au}}</ref> Ente abril y xunetu de 2012, Evanescence percorrió [[Europa]] y América del Norte, con paraes adicionales n'África y el Mediu Oriente. Entrando n'ochobre empezaron la so xira per Suramérica la banda ufiertó conciertos en Brasil, Arxentina, Chile, Costa Rica, Perú, Colombia y Paraguay, rematando'l Tour con cuatros conciertos n'Inglaterra. === Receso y remanecimientu (2013-2015) === N'ochobre de 2013, Wind-up Records viende parte del so catálogu d'artistes, ente ellos Evanescence y les sos grabaciones orixinales, pa Bicycle Music Company. La empresa hermana de Concord Music Group comercializo'l catálogu.<ref name="billboard20131031">{{cita publicación |url=http://www.billboard.com/biz/articles/news/record-labels/5777964/bicycle-music-acquires-wind-up-records-back-catalog-cuts |títulu=Bicycle Music Acquires Wind-Up Records' Back Catalog, Cuts Deal with Concord Music Group |obra=Billboard.com |nome=Ed |apellíu=Christman |fecha=31 d'ochobre de 2013}}</ref> El 3 de xineru de 2014, anuncióse que Amy Lee presentara una demanda contra la discográfica Wind-up Records, en busca d'una recaldación económica de $ 1.5 millones en regalías non pagues debíes a la banda.<ref name="loudwire20140103">{{cita publicación |url=http://loudwire.com/evanescence-amy-llee-reportedly-suing-record-label/ |títulu=Evanescence Singer Amy Lee Reportedly Suing Record Label for More Than $1 Million |obra=Loudwire.com |nome=Graham |apellíu=Hartmann |fecha=3 de xineru de 2014 |fechaaccesu=4 de xineru de 2014}}</ref> En marzu de 2014, al traviés de la so cuenta de Twitter, Lee anunció qu'ella y Evanescence va tener el so propiu sellu discográficu y van ser artistes independientes.<ref name="loudwire20140320">{{cita publicación |url=http://loudwire.com/evanescence-amy-first-time-13-years-free-independent-artist/ |títulu=Evanescence's Amy Lee: 'For the First Time in 13 Years, I Am a Free and Independent Artist' |obra=Loudwire.com |nome=Graham |apellíu=Hartmann |fecha=20 de marzu de 2014 |fechaaccesu=20 de marzu de 2014}}</ref> El 7 d'agostu de 2015, la banda anuncia la marcha del guitarrista [[Terry Balsamo]], según la llegada de [[Jen Majura]], baxista de la banda alemana [[Equilibrium (banda)|Equilibrium]].<ref name="evanescence20150807">{{cita publicación |url=http://evanescence.com/we-have-some-news-to-share/ |títulu=Evanescence: 'We have something to share' |obra=evanescence.com |fecha=7 d'agostu de 2015 |fechaaccesu=7 d'agostu de 2015 |urlarchivu=https://web.archive.org/web/20150811073709/http://evanescence.com/we-have-some-news-to-share/ |fechaarchivu=11 d'agostu de 2015 }}</ref> === Fall Tour y ''The Ultimate Collection: Lost Whispers'' (2016) === El 22 d'agostu de 2016, mientres una entrevista realizada pola revista estauxunidense [[Rolling Stone]], [[Amy Lee]] anunció que Evanescence llevaría a cabu una xira pel país, onde fadríen un percorríu polos grandes ésitos de la banda.<ref>{{cita publicación |títulu=Evanescence Announce Fall Tour |url=http://www.rollingstone.com/music/news/evanescence-announce-fall-tour-w435484|periódicu=Rolling Stone|idioma=en |fechaaccesu=14 de mayu de 2017}}</ref> Esti percorríu, llamáu Fall Tour (compuestu por 16 feches), pasó por dellos estaos norteamericanos, como [[Texas]] (dando empiezu a la xira, en [[Dallas]], el 28 d'ochobre), [[Oklahoma]], [[Los Ánxeles]], [[Alabama]], [[Carolina del Norte]], [[Carolina del Sur]], [[Maryland]], [[Nueva Jersey]] y [[Nueva York]] (rematando'l tour el 23 de payares, n'[[Huntington (Nueva York)|Huntington]]).<ref>{{cita publicación |títulu=Evanescence Announce New Fall Tour Dates! - Evanescence |url=http://www.evanescence.com/news/evanescence-announce-new-fall-tour-dates/ |fecha=22 d'agostu de 2016 |periódicu=Evanescence |idioma=en|fechaaccesu=14 de mayu de 2017}}</ref> N'Internet, mientres un llargu tiempu, se rumoreaba que la banda llanzaría al mercáu nuevu material discográfico. Inclusive se penerara una imaxe, pero tou barruntu foi refugada cuando se retiraron toles notes de la web.<ref>{{cita web |url=http://evtod.thefanhost.com/index.php/2016/09/13/nuevu-vinyl-boxset-especial-de-evanescence-ye-confirmáu/ |títulu=EvTod — La to meyor fonte d'información, imáxenes, videos y más de Evanescence » ¡Nuevu Vinyl Boxset Especial de Evanescence ye confirmáu! |fechaaccesu=14 de mayu de 2017 |sitiuweb=evtod.thefanhost.com}}</ref> El 13 de setiembre de 2016, Evanescence anunció, na so páxina oficial, que los rumores yeren ciertos salió a la venta'l 9 d'avientu del mesmu añu, una caxa con un vinilu, tituláu ''The Ultimate Collection'' que contién una nueva versión de "Even in Death", un cantar qu'apaeció per primer vegada en ''Origin''.<ref name="Ev2016VinylBoxet">{{cita publicación |fecha=13 de setiembre de 2016|títulu=New Special Vinyl Evanescence Boxset!|url=http://www.evanescence.com/news/new-special-vinyl-evanescence-boxset/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20160927000631/http://www.evanescence.com/news/new-special-vinyl-evanescence-boxset/|fechaarchivu=27 de setiembre de 2016|urlmuerta=non|publicación=Evanescence.com}}</ref><ref>{{cita web |títulu=The Ultimate Collection: 6-LP Set|url=https://www.evanescence.com/ultimate-collection-evanescence/|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170815061742/https://www.evanescence.com/ultimate-collection-evanescence/|fechaarchivu=15 d'agostu de 2017|urlmuerta=sí|editorial=Evanescence}}</ref> El set foi llanzáu'l 9 d'avientu de 2016.<ref name="loudwire20161011">{{cita publicación |fecha=11 d'ochobre de 2016|títulu=Evanescence to Release 'The Ultimate Collection' Vinyl Box Set in December|url=http://loudwire.com/evanescence-the-ultimate-collection-vinyl-box-set-december/|fechaaccesu=11 d'ochobre de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161012152559/http://loudwire.com/evanescence-the-ultimate-collection-vinyl-box-set-december/|fechaarchivu=12 d'ochobre de 2016|urlmuerta=non|periódicu=Loudwire|apellíu=Bowar|nome=Chad}}</ref> Mientres una entrevista con Loudwire, Lee declaró "hai Evanescence nel futuru" y qu'hubiera trabayu n'otru cantar pre-''Fallen'' que se llanzaría más tarde.<ref name="loudwire20161003">{{cita publicación |fecha=3 d'ochobre de 2016|títulu=Amy Lee: 'There Is Evanescence in the Future'|url=http://loudwire.com/amy-llee-evanescence-future/|fechaaccesu=3 d'avientu de 2016|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20161112132416/http://loudwire.com/amy-llee-evanescence-future/|fechaarchivu=12 de payares de 2016|urlmuerta=non|periódicu=Loudwire|apellíu=Hartmann|nome=Graham}}</ref> El 18 de febreru de 2017, un álbum recopilatorio tituláu ''Lost Whispers'' tuvo disponible pa la so descarga en Spotify, iTunes y Anghami. Contenía'l cantar "Even in Death", versiones anteriores de B-sides, los cuatro pistes bonus de la edición de luxu de Evanescence, y el nuevu cantar "Lost Whispers".<ref>{{cita web |títulu=Lost Whispers|url=https://play.spotify.com/album/55VNOaV0zcQqGSrjOBHKVG|fechaaccesu=18 de febreru de 2017|sitiuweb=Spotify}}</ref><ref>{{cita web |títulu=Lost Whispers|url=https://itunes.apple.com/us/album/lost-whispers/id1203520468|fechaaccesu=18 de febreru de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170220012408/https://itunes.apple.com/us/album/lost-whispers/id1203520468|fechaarchivu=20 de febreru de 2017|urlmuerta=non|sitiuweb=Apple iTunes}}</ref><ref>{{cita web |títulu=Lost Whispers|url=https://play.anghami.com/album/2216761|fechaaccesu=18 de febreru de 2017|sitiuweb=Anghami}}</ref> Por cuenta de un retrasu per parte del fabricante de los vinilos, túvose que retardar la fecha hasta xineru de 2017. A cambéu, pa compensar dichu error, [[Amy Lee]] publicó na páxina web de la banda que va roblar un póster esclusivu pa cada persona que tea ente los primeres 400 pre-pidíos y que estos sían d'entrega inmediata.<ref>{{cita publicación |títulu=Vinyl Box Set Update - Evanescence |url=http://www.evanescence.com/news/vinyl-box-set-update/ |fecha=9 d'avientu de 2016 |periódicu=Evanescence |idioma=en|fechaaccesu=14 de mayu de 2017}}</ref> === Tours 2017 y ''Synthesis'' (2017-presente) === {{AP|Synthesis}} A mediaos d'avientu de 2016, Evanescence anunció, al traviés de la so cuenta de Facebook, el regresu de la banda a Suramérica. Na mesma confírmense 3 feches de conciertos en [[Brasil]]: Brasilia (20 d'abril de 2017), Rio de Janeiro (22 d'abril) y São Paulo (23 del mesmu mes).<ref>{{cita web |url=http://www.rockaxis.com.co/rock/novedaes/evanescence-anuncia-el so-regresu-a-sudamerica |títulu=Evanescence anuncia'l so regresu a Suramérica |fechaaccesu=7 de mayu de 2017 |sitiuweb=Rockaxis Colombia}}</ref> Más palantre, tamién per mediu de la so cuenta de Facebook, revelaron otra fecha del nuevu ''tour llatinoamericanu'': [[Arxentina]] (2 de mayu de 2017).<ref>{{cita publicación |títulu=Evanescence va tornar a l'Arxentina en mayu |url=http://www.lanacion.com.ar/1970415-evanescense-torna-a-l'arxentina-en-mayu-de-2017 |fechaaccesu=7 de mayu de 2017}}</ref> Depués, a principios de xineru, la banda anunció la so presentación en [[Chile]], el día 4 de mayu nel estadiu Movistar.<ref>{{cita web |url=http://www.t13.cl/noticia/tendencias/espectaculos/evanescence-axenda-el so-gran-regresu-chile |títulu=Evanescence axenda'l so gran regresu a Chile |fechaaccesu=7 de mayu de 2017 |apellíu=13 |nome=Tele |idioma=español|sitiuweb=https://www.facebook.com/teletrece}}</ref> A finales de mes confírmase que, per primer vegada, Evanescence presentar n'[[Ecuador]], el día 27 d'abril.<ref>{{cita publicación |títulu=Evanescence va dar conciertu n'Ecuador n'abril |url=http://www.eluniverso.com/vida-estilo/2017/01/26/nota/6016807/evanescence-dara-conciertu-ecuador-abril |fecha=26 de xineru de 2017 |fechaaccesu=7 de mayu de 2017|periódicu=L'Universu |idioma=español}}</ref> A lo último, a mediaos del mes de marzu, revelóse la participación del grupu nel Festival «[[Vivu x el Rock|Vivu X El Rock]] 9», en [[Perú]], encabezando l'eventu xunto a otros artistes reconocíos como [[Korn]], [[Molotov (banda)|Molotov]], [[Vanilla Ice]], ente otros. El conciertu realizó'l día 29 d'abril.<ref>{{cita publicación |títulu=Korn y Evanescence encabecen el Festival 'Vivu X el Rock 9' |url=http://www.americatv.com.pe/noticias/espectaculos/korn-y-evanescence-encabecen-festival-vivu-x-rock-9-n268203 |fechaaccesu=7 de mayu de 2017|periódico=América Noticies}}</ref> Aparte, la banda anunció, na so páxina oficial, la próxima xira que van realizar: tour européu. El mesmu ta conformáu por 18 feches, onde van percorrer distintos países europeos como [[Suiza]], [[Reinu Xuníu]], [[Bélxica]], [[Polonia]], [[Alemaña]], etc. Tamién van dar 2 conciertos en [[Rusia]], el día 23 ([[San Petersburgu|St. Petersburg]]) y 24 de xunu ([[Moscú]]).<ref>{{cita web |url=http://www.evanescence.com/shows/ |títulu=Shows Archive - Evanescence |fechaaccesu=7 de mayu de 2017 |idioma=en-US |sitiuweb=Evanescence}}</ref> La finalidá d'estos Tours ye la recaldación de fondos pal desenvolvimientu del nuevu material discográfico que la banda anunció a finales del 2016.<ref>{{cita web |url=http://media.rockaxis.com.co/rock/novedaes/evanescence-prepara-el so-cuartu-album-de-estudiu |títulu=Evanescence prepara'l so cuartu álbum d'estudiu |fechaaccesu=7 de mayu de 2017 |sitiuweb=Rockaxis}}</ref> A lo llargo de la xira suramericana, Amy Lee foi presentando distintos datos respeuto a la tema, revelando que, amás d'un cuartu álbum «tradicional», van estrenar primeramente un proyeutu que promete ser "totalmente innovador, distintu":<ref>{{cita web |url=http://www.deusasdorock.com.br/2017/03/evanescence-entrevista-completa-para.html |títulu=Evanescence: Entrevista completa para a Aol Build Series |fechaaccesu=8 de mayu de 2017 |sitiuweb=www.deusasdorock.com.br}}</ref> {{Cita|Tamos trabayando nun nuevu proyeutu especial nesti momentu, inda nun lo anunciemos por completu, pero toi bien emocionada, ye daqué distintu. Van Poder ver y escuchar y ver a Evanescence d'una nueva manera. Tamos bien emocionaos por esto. Tamién tenemos planes de faer un álbum completu de Evanescence dempués d'esto.|Amy Lee - Conferencia de Prensa "El Recréu", Ecuador 2017.<ref>{{Obra citada |títulu=Evanescence Non Equador ( Conferência de Imprensa, 26/04/2017)|apellíos=Isaac EvRock |url=https://www.youtube.com/watch?v=ST8rddAPnPU |fechaaccesu=8 de mayu de 2017 |fecha=26 d'abril de 2017}}</ref>}} El día 10 de mayu de 2017, Evanescence reveló, al traviés d'un videu publicáu na so cuenta oficial de Facebook, en qué consiste'l nuevu proyeutu nel cual tuvieron trabayando per dellos meses: un álbum sinfónicu.<ref>{{cita publicación |títulu=Evanescence to Blend Orchestration With Electronica on New Album 'Synthesis' |url=http://www.billboard.com/articles/columns/rock/7792184/evanescence-announce-new-album-synthesis-videu |fechaaccesu=13 de mayu de 2017|periódicu=Billboard}}</ref> Nuna publicación de Facebook, Lee reveló que'l nuevu álbum titúlase ''Synthesis''. Según Llei, l'álbum va ser una pieza orquestal que contién preseos como'l latón y otros elementos orquestales. Tamién reveló que [[David Campbell]], que trabayó en tolos álbumes anteriores de la banda, volvería componer pal nuevu proyeutu. Lee dixo que l'álbum ye sobre "orquesta y electrónica", y que la banda ta tomando cantares escoyíos de los sos álbumes anteriores y esaniciando les guitarres, reconstruyéndolos nun arreglu clásicu que recuerda una banda sonora. L'álbum tamién va contener dos nueves cantares orixinales. La primer sesión de grabación pa Synthesis tuvo llugar el 23 de mayu de 2017, y llanzóse una nueva versión de "Bring Me To Life" como senciellu'l 18 d'agostu.<ref>{{cita web |títulu=Evanescence - Bring Me To Life (Synthesis)|url=https://open.spotify.com/track/7h7BiKY7rhS6X8TDPUWGCg?si=PAfckCU8|fechaaccesu=18 d'agostu de 2017|editorial=Evanescence|publicación=YouTube|sitiuweb=YouTube}}</ref><ref>{{cita web |fecha=23 de mayu de 2017|títulu=First day recording the orchestra...|url=https://www.facebook.com/Evanescence/posts/10154361100346786:0|fechaaccesu=23 de mayu de 2017|sitiuweb=Facebook.com}}</ref> El 15 d'agostu, la banda anunció que la grabación de Synthesis taba nes sos etapes finales. Evanescence va realizar una xira con una orquesta completa a finales de 2017 en sofitu del álbum, y les entraes poner a la venta a partir del 18 d'agostu.<ref>{{cita web |títulu=Synthesis album and tour!|url=https://www.facebook.com/Evanescence/videos/10154613783856786/|fechaaccesu=15 d'agostu de 2017|editorial=Evanescence|publicación=Facebook|sitiuweb=Facebook}}</ref><ref name="billboard20170510">{{cita publicación |fecha=10 de mayu de 2017|títulu=Evanescence to Blend Orchestration With Electronica on New Album 'Synthesis'|url=http://www.billboard.com/articles/columns/rock/7792184/evanescence-announce-new-album-synthesis-videu|fechaaccesu=10 de mayu de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170512080202/http://www.billboard.com/articles/columns/rock/7792184/evanescence-announce-new-album-synthesis-videu|fechaarchivu=12 de mayu de 2017|urlmuerta=non|periódicu=Billboard|apellíu=Stutz|nome=Colin}}</ref><ref name="loudwire20170510">{{cita publicación |fecha=10 de mayu de 2017|títulu=Amy Lee Unveils Plans for Evanescence's 'Synthesis' Album + Orchestral Tour|url=http://loudwire.com/amy-llee-evanescence-synthesis-album-orchestral-tour/|fechaaccesu=10 de mayu de 2017|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20170511050430/http://loudwire.com/amy-llee-evanescence-synthesis-album-orchestral-tour/|fechaarchivu=11 de mayu de 2017|urlmuerta=non|periódicu=Loudwire|apellíu=Childers|nome=Chad}}</ref> La banda va tar de xira polos Estaos Xuníos. El 14 de setiembre de 2017, llanzóse oficialmente'l senciellu "Imperfection".<ref>http://www.evanescence.com/news/imperfection-music-video/</ref> === Synthesis Live Tour (2017-2018) === El 8 d'agostu de 2017, Evanescence anunció que, dientro de 2 meses, diben realizar una xira per distintes ciudaes de los Estaos Xuníos, con motivos de promocionar el so 4to álbum d'estudiu. <ref>{{cita publicación |títulu=New Album Synthesis Out This Fall and Synthesis Live Tour! - Evanescence|url=http://www.evanescence.com/news/new-album-synthesis-fall-synthesis-live-tour/|fecha=14 d'agostu de 2017|fechaaccesu=5 d'abril de 2018|periódicu=Evanescence|idioma=en-US}}</ref> Trescurríos dellos díes dende esta noticia, publicaron el primer single de Synthesis: "Bring me to Life". <ref>{{Obra citada|títulu=Evanescence - Bring Me to Life (Synthesis)|apellíos=EvanescenceVEVO|url=https://www.youtube.com/watch?v=k5QFLV_lzeQ|fechaaccesu=5 d'abril de 2018|fecha=17 d'agostu de 2017}}</ref> Dicha cantar, bien reconocida a lo llargo del tiempu, carauterizar pola presencia d'efeutos electrónicos y de la orquesta, amás d'una serie de variaciones nos sos coros y estribillos. Al poco tiempu de la salida de "BMTL", Amy Lee anunció que dientro d'un mes revelaríen el siguiente single, y que esta sería una de los dos cantares nuevos propuestes pal álbum. Precisamente, el 14 de setiembre del mesmu añu, Evanescence publicó'l single llamáu "Imperfection".<ref>{{cita publicación |títulu=Pre-order Evanescence's New Album Synthesis Now! - Evanescence|url=http://www.evanescence.com/news/pre-order-evanescences-new-album-synthesis-now/|fecha=15 de setiembre de 2017|fechaaccesu=5 d'abril de 2018|periódicu=Evanescence|idioma=en-US}}</ref> El mesmu cunta con munchos efeutos electrónicos, amás d'un ritmu llixeru, y cuenta con una lletra que va destinada a toes aquelles persones que "quieren dase por vencíu". El día 14 d'ochobre, Evanescence empezó la so xira per Estaos Xuníos, promocionando'l so álbum. Esti tour consistía en realizar cerca de 28 conciertos en distintos estaos del país. Dempués del primer conciertu, lleváu a cabu en Las Vegas, Nevada, Amy tuvo que faer unes aclaraciones na so cuenta de Facebook: {{Cita|"Déxenme desglosar esta cosa VIP pa ustedes. Pa les 40 persones que pagaron pola grada cimera en cada espectáculu, pueden venos ensayar cola orquesta, consiguir un programa robláu por tola banda, llegar a conocer a la banda y llograr una semeya, y los meyores asientos de la casa. Estos boletos son bien caros. Si nun quies tou eso, ¡totalmente xenial! Podríes consiguir un boletu normal por menos de $100. Encanta conocer, y ver toles coses interesantes qu'ustedes nos traen a roblar, pero esti ye un tipu distintu d'espectáculu, y precísase un montón de trabayu y enfoque (y la voz) pa ponelo en cada nueche. Asina que non te tamos convidando a traer toles tos coses de casa por que roblemos esta vegada. Los 100 programes que roblamos pa VIPs acaldía son preciosos! Espero que los encantar, y sobremanera el gran espectáculu!"|Amy Lee - Cuenta propia de Facebook - 16 d'ochobre de 2017.|col2=|Fonte:=https://www.facebook.com/AmyLeeOfficial/posts/1711916658860097}}<ref>{{cita web |url=https://www.facebook.com/AmyLeeOfficial/posts/1711916658860097|títulu=Amy Lee|fechaaccesu=5 d'abril de 2018|sitiuweb=www.facebook.com|idioma=es}}</ref> == Miembros == :''Artículu principal: [[Miembros de Evanescence]]'' === Miembros actuales === * [[Amy Lee]] - Voz líder, teclaos, pianu (1995-presente), arpa (2010-presente) * [[Tim McCord]] - Baxu (2006-presente) * [[Will Hunt]] - Batería, percusión (2007-presente, como miembru de sofitu: 2007-2010) * [[Troy McLawhorn]] - Guitarra principal (2007-2011, 2015-presente), coros (2011-presente), guitarra rítmica (2007-2015, como miembru de sofitu: 2007-2011) * [[Jen Majura]] - Guitarra rítmica, voz de respaldu (2015-presente) === Miembros anteriores === * [[Ben Moody]] - Guitarra principal (1995-2003), guitarra rítmica (1995-2003), baxu (1995-2002), batería (1995-2002) * [[David Hodges]] - Teclaos, pianu, coros (1999-2003), batería (1999-2002) * [[John LeCompt]] - Guitarra rítmica, coros (2002-2007, miembru de sofitu: 2002-2003) * [[Rocky Gray]] - Batería, percusión (2002 (miembru de sofitu), 2003-2007) * [[Will Boyd]] - Baxu (2002, (miembru de sofitu) 2003-2006) * [[Terry Balsamo]] - Guitarra principal (2003-2015), guitarra rítmica (2007-2011) * [[Robert Grathanine]] - Batería (1997-1999) === Miembros de sesión === * [[Francesco DiCosmo]] - Baxu (2002-2003, participó en ''Fallen'') * [[Josh Freese]] - Batería, percusión (2002-2003, participó en ''Fallen'') == Discografía == {{AP|Discografía de Evanescence}} * 2003: ''[[Fallen (álbum de Evanescence)|Fallen]]'' * 2004: ''[[Anywhere But Home]]'' * 2006: ''[[The Open Door]]'' * 2011: ''[[Evanescence (álbum)|Evanescence]]'' * 2017: ''[[Synthesis]]'' == Xires == {| {{tablaguapa}} ! Xira !Álbum ! Años ! Conciertos |- |[[Xira Fallen]]||[[Fallen (álbum de Evanescence)|Fallen]]||2003-2004||230 |- |Xira The Open Door||[[The Open Door]]||2006-2007||102 |- |Family Values Tour||[[The Open Door]]||2007||30 |- |Winter Tour||[[The Open Door]]||2007||28 |- | [[Evanescence Tour|Xira Evanescence]]|| [[Evanescence (álbum)|Evanescence]]||2011-2012||131 |- |Fall Tour||-||2016||16 |- |Evanescence In Concert||-||2017||25 |- |[[Synthesis Tour]]||[[Synthesis ]]||2017-2018||82 |- |} == Premios y nominaciones == {{AP|Premios y nominaciones de Evanescence}} Evanescence al traviés de la so historia foi nomaos a distintos premios, ente los llograos atópase'l premiu de meyor nuevu artista nos Grammy. == Referencies == {{llistaref|3}} == Enllaces esternos == {{Commonscat|Evanescence}} * [http://www.evanescence.com/ Sitiu web oficial] {{en}}. * [http://www.myspace.com/evanescence Evanescence en MySpace] {{en}}. * [https://www.twitter.com/evanescence Evanescence en Twitter] {{en}}. {{Control d'autoridaes}} {{Tradubot|Evanescence}} [[Categoría:Ganadores del premiu Grammy]] [[Categoría:Grupos de rock d'Arkansas]] [[Categoría:Grupos de metal alternativu]] [[Categoría:Grupos de nu metal]] [[Categoría:Grupos de rock d'Estaos Xuníos]] [[Categoría:Grupos de hard rock]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4zcp039hp4jnyamyoaor6qqpgjkh8yp 0 168551 3713292 3708766 2022-08-25T09:58:07Z XabatuBot 43102 iguo testu: Mueyu => Salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''VH1''' (conocíu como '''VH-1: Video Hits One''' dende [[1985]] hasta [[1994]]) ye una canal de [[televisión per cable]] d'Estaos Xuníos, aniciáu na [[Nueva York|Ciudá de Nueva York]]. Estrenáu'l [[1 de xineru]] de [[1985]] nel llugar anterior de la canal [[Cable Music Channel]] teníu por [[Turner Broadcasting System|Turner Broadcasting]], la canal foi orixinalmente creáu por [[Warner Entertainment-Amex Satélite]], que nesa vegada yera una división de [[Warner Communications]] y el propietariu de [[MTV]]. Tanto VH1 y la so canal hermano MTV anguaño formen parte de [[MTV Networks]], una división de la so matriz corporativa, [[Viacom]]. Nos sos entamos, a diferencia de MTV, qu'apuntaba a los adolescentes, VH1 esperaba llegar a un públicu ente 18 y 35 años, centrándose nel llau más llixeru y más nidiu de la [[música popular]] al presentar videoclips referentes a los más destacaos de la música popular d'esa dómina, incluyendo dalgunos como [[Céline Dion]], [[Elton John]], [[Pet Shop Boys]], [[Sting]], [[Aerosmith]], [[Michael Jackson]], [[Diana Ross]], [[Kenny G]], [[Madonna (cantante)|Madonna]], [[Britney Spears]], [[George Michael]], [[Kylie Minogue]] y [[Anita Baker]] (faciendo alusión a la so eslogan ''Cultura Pop''). Amás presenta programes y videos de cantares de [[hip hop]], [[rap]], [[rock]] y n'ocasiones [[heavy metal]] (dende artistes de [[heavy metal]] como [[Iron Maiden]] y [[AC/DC]], hasta de [[thrash metal]] como [[Megadeth]] y [[Metallica]]). Tamién se destacar na so programación inicial los famosos conteos de la música, destacando los meyores de la dómina, según tamién programes rellacionaos a la historia de la música, como ''[[Behind the Music]]'', la serie ''[[I Love...|I Love the...]]'', el bloque de programación ''Celebreality'', y ''[[VH1 Top 20 Video Countdown|The VH1 Top 20 Video Countdown]]''. [[Ficheru:VH-1.svg|180px|thumb|right|Primer Logo de VH-1, usáu dende 1985 hasta ochobre de 1987 n'Estaos Xuníos y nel Reinu Uníu dende 1993 hasta 1998.]] [[Ficheru:Vh1.svg|210px|thumb|right|Segundu Logo de VH-1, usáu dende 1987 hasta 1994.]] == Entamos (1985-1994) == Video Hits One foi introducíu a la televisión el [[1° de xineru]] del [[1985]]. Nos sos empiezos, VH-1 centró nel llau más llixeru y más nidiu de la [[música popular]],<ref name="b and c">{{cita noticia|apellíu=Becker|nome=Anne|títulu=VH1 Hits a New High Note|url=http://www.broadcastingcable.com/article/CA6557244.html?rssid=193|obra=Broadcasting & Cable|fecha=3 de mayu de 2008|fechaaccesu=3 de mayu de 2008}}</ref> presentando más artistes de música [[country]], [[jazz]], y [[Rhythm and blues|R&B]] que la so canal hermano [[MTV]], y teniendo una rotación mayor d'artistes urbanos y contemporáneos. Un componente típicu de la programación de VH-1 na so dómina inicial foi ''New Visions'', una serie que cuntó con videos y actuaciones en direuto de los famosos músicos de [[smooth jazz]] y [[new age (xéneru musical)|new age]] d'esi momentu. La crecedera de VH-1 a lo llargo de los años foi de la mano de músicos que de la mesma crecíen na industria musical, según tamién otros que la empecipiaben. Ye importante mentar que mientres esi yera, videos y actuaciones de tales [[músicu|músicos]] como [[Michael Jackson]], [[Deas'ree]], [[Elton John]], [[Billy Joel]], [[Madonna (cantante)|Madonna]], [[Janet Jackson]], [[Céline Dion]], [[Whitney Houston]], [[Mariah Carey]], [[Ace of Base]], [[Carly Simon]], [[Tina Turner]], [[Kiss]], [[Manowar]], [[King Diamond]], [[George Michael]], [[Melissa Etheridge]], y [[Sheryl Crow]], ente otros, fueron material importante na crecedera de la canal. Sicasí, la canal tamién tuvo les sos propies personalidaes en cámara, incluyendo tales veteranos de radio como [[Don Imus]], [[Frankie Crocker]], y [[Scott Shannon]]; según [[Jon Bauman]], [[Bobby Rivers]], [[Rita Coolidge]], [[Alison Steele]], y [[Rosie O'Donnell]]. == Problemes y recuperación (1994-2003) == [[Ficheru:VH1 94-2003 logo.svg|140px|thumb|Tercer Logo de VH1 Music First, usáu dende 1994 hasta 2003 (en [[Estaos Xuníos]]).]] En [[1994]], siguiendo un descensu nos ratings a principios de los [[años 1990]],<ref name="b and c"/> la canal camudó'l so nome corporativu a a cencielles ''VH1'' ya introdució el eslogan ''Music First''. En [[1996]], la canal viose fuertemente cutíu, porque los ratings cayeron, por cuenta de que la canal taba siguiendo los pasos de la so canal hermano, MTV, al enfocar la so alliniación más en programes rellacionaos a la música que nos videos musicales en sí. Amás, la canal empezó ampliar la so llista de videos musicales pa incluyir más cantares de rock y rap.<ref name="b and c"/> Con esti golpe, la canal empezó a perder dineru ya inclusive llegó a ver el final cerca. === ''Pop-Up Video'' === Con suerte les coses camudaron drásticamente na seronda de 1996, col estrenu de ''[[Pop Up Video]]'', un esitosu programa qu'amosaba información sobre músicos y bandes (incluyendo destaques de carrera, discografía, datos biográficos, cites, y anécdotes) mientres los sos videos yeren presentaos. ''Pop-Up Video'' convertir nun fenómenu cultural. Siguiendo a esti ésitu siguieron una serie de programes qu'ayudaron a asitialo dientro de les canales de música íconos de la cultura popular de la dómina, incluyendo ''[[VH1's Legends]]'', qu'amosaba biografíes sobre aquellos músicos que contribuyeron a la historia de la música. === ''Behind the Music'' === {{AP|Behind the Music}} N'agostu de [[1997]], VH1 una vegada más llogró gran ésitu col estrenu del primer programa importante de la cadena, ''[[Behind the Music]]''. El programa cunta con entrevistes y biografíes de dalgunos de los más grandes estrelles na música popular. Nel primer episodiu apaeció [[Milli Vanilli]], y episodios subsiguientes cuntaron con apaiciones d'[[Aaliyah]], [[Stryper]], [[Queen]], [[Meat Loaf]], [[MC Hammer]], [[Oasis (banda)|Oasis]], [[Fleetwood Mac]], [[TLC (banda)|TLC]], [["Weird A el" Yankovic]], [[Britney Spears]], [[Selena]], [[Petra]], [[Pantera]], y [[Eminem]], ente otros. A finales de los años 1990, el programa empezó a quedase ensin artistes pa perfilar, asina que s'estrenó un spin-off llamáu ''BTM2'', que centró en bandes y artistes con popularidá aumentando. Esti programa fíxose tan famosu, qu'inclusive aportó a asonsañáu na popular telecomedia "[[The Simpsons]]" col so episodiu "[[Behind the laughter]]", qu'asonsañaba l'estilu del mentáu programa. === ''Save the Music Foundation'' === Mientres los sos díes sol eslogan "Music First," VH1 creó la "Save the Music Foundation," que sirvió pa caltener y ameyorar programes d'educación musical nes escueles locales. El VH1 Save the Music Foundation foi creada en [[1997]] y adquirió nuevos preseos musicales pa restaurar los programes d'educación musical que s'habíen cortaes nel pasáu por cuenta d'amenorgamientos presupuestarios, y pa guardar los programes en riesgu d'eliminación por cuenta de la ausencia de preseos. El proyeutu foi la creación de John Sykes, presidente de VH1, y foi desenvueltu por Bob Morrison, el primer direutor executivu de la fundación. La fundación tamién realizó campañes de sensibilización, meyores pa preseos musicales, y eventos pa recaldar fondos. La VH1 Save The Music Foundation celebró'l so décimu aniversariu en setiembre de [[2007]]. Nel ceremonio [[MTV Video Music Awards]] en [[2002]], [[Carson Daly]] anunció "The Lisa Lopes AIDS Scholarship," una donación educativa de $25,000 que se va destinar a una persona nueva dedicada a la llucha contra'l sida. === ''VH1 Dives'' === En [[1998]] VH1 presentó per primer vegada ''[[VH1 Dives]]'', un conciertu en direuto qu'axuntaba a les "dives" [[Céline Dion]], [[Aretha Franklin]], [[Shania Twain]], [[Mariah Carey]] y [[Gloria Estefan]], y l'invitada especial [[Carole King]].<ref>{{cita noticia|apellíu=Pareles|nome=Jon|títulu=There Are Dives, and There Are Dives|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9400EEDD173CF935A25757C0A96Y958260|obra=The New York Times|fecha=16 d'abril de 1998|fechaaccesu=3 de mayu de 2008}}</ref> Tuvo un gran ésitu y a partir d'ende añalmente realizóse esti programa incluyendo a más dives como [[Whitney Houston]], [[Cher]], [[Donna Summer]], [[Tina Turner]], [[Mary J. Blige]], [[Diana Ross]], [[Adele]], [[Leona Lewis]], [[Joss Stone]], [[Faith Hill]], [[Cyndi Lauper]], [[Gladys Knight]] y [[Patti LaBelle]]. La canal, al atopase asitiáu ente les canales populares, tomó partíu nuna campaña pal caltenimientu de la música de tolos tiempos, motivando al so públicu a valorar aquellos íconos de la música que marcaron hestoria. Con esta campaña llanzaron programes como '''''[[I Love the 70's]]''''', '''''[[I Love the 80's]]''''', y '''''[[I Love the 90's]]''''', qu'amosaben los videos musicales que se destacar naquelles décades. === "Movies That Rock!" === Col ésitu de la programación de VH1 apaeció '''"Movies That Rock!"''', un espaciu nocherniegu onde se presenten aquelles películes que, por cuenta de la so popular banda sonora o por contener númberos musicales, convertir en referencia obligada pa los amantes de la música. En [[1999]], VH1 tresmitió la primer película orixinal de la canal, una película biográfica sobre [[Sweetwater (banda)|Sweetwater]]; nos siguientes trés años, la canal produció una docena de películes, incluyendo biografíes de tales artistes o grupos como [[Meat Loaf]], [[Pink Floyd]], [[Ricky Nelson]], [[MC Hammer]], [[John Lennon]], y [[Def Leppard]]. VH1 sigui emitiendo "Movies That Rock!" sobre una base regular, ampliándolo pa incluyir películes ensin producir por VH1. La tema sigue siendo centráu principalmente na música y los músicos. == Presentación actual (2004-presente) == [[Ficheru:VH1.png|200px|thumb|right|El cuartu logo de VH1 utilizó dende 2004 hasta 2014. Foi utilizáu en [[VH1 Classic| VH1 Classic EE.XX.]] y utilízase en delles canales internacionales de VH1.]] En [[Televisión en 2003|2003]], VH1 camudó'l so enfoque otra vegada, abandonando'l eslogan "Music First", ya introduciendo el so logo nuevu y actual, que consta de testu nuna caxa. La canal tamién apuntó la so programación a aquellos señardosos de la música popular de toles dómines, al igual que la so canal hermano, [[MTV]].<ref name="b and c"/><ref name="slate">{{cita web|apellíu=Curtis|nome=Bryan|títulu=VH1: The Surreal Network|url=http://www.slate.com/id/2136882/|obra=Slate|fecha=23 de febreru de 2006|fechaaccesu=24 de febreru de 2006}}</ref> VH1 tamién incluyó un bloque pa reality shows llamáu "Celebreality," que los sos programes incluyeron ''[[Hogan Knows Best]]'', ''[[My Fair Brady]]'', ''[[Flavor of Love]]'' y el so spin-off ''[[Flavor of Love: Charm School|Charm School]]'', ''[[I Love New York (serie de televisión)|I Love New York]]'', ''[[Rock of Love]]'' de [[Bret Michaels]] y el so spin-off ''[[Daisy of Love]]'', ''[[The Surreal Life]]'', ''[[I Love Money]]'', y ''[[Megan Wants a Millionaire]]'', ente otros. En 2012 VH-1 camuda'l so logo, asemeyándose más al so primer logo cola diferencia de que'l guión que dixebraba al 1 agora ta xuníu a la H. El 9 de xineru de [[2013]], [[DirecTV|DirecTV Llatinoamérica]], retira de la so parrilla de programación a VH1, y darréu ingresa pol dial 215 [[Comedy Central]], una canal como'l so nome asina lu indica basáu na comedia, lo cual foi criticáu polos suscriptor d'esa cableoperadora en Llatinoamérica.<ref>[http://www.tdt-latinoamerica.tv/foru/directv-retiru-de-el so-alluna-vh1-t10559.html DirecTV retiró del so alluna VH1: Televisión satelital de pagu]</ref> == Otres versiones de VH1 == === Televisión d'Estaos Xuníos === VH1 HD ye una tresmisión simultánea de VH1 en definición alta, disponible nacionalmente en [[DirecTV]], [[AT&T|AT&T O-trate]], [[Comcast]], y el [[Dish Network]]. VH1 tien cinco canales hermanos n'Estaos Xuníos: [[VH1 Classic]], [[VH1 Country]], [[VH1 MegaHits]], [[VH1 Soul]], y [[VH1 Unu]], que fueron destinaos a la presentación de conciertos de [[Música rock|rock]] clásicu; música [[country]]; hits de los 90 y principios del segundu mileniu; música soul; y un amiestu de pop, balaes, tropical, [[Salsa (xéneru musical)|mueyu]] y [[Merengue (xéneru musical)|merengue]] en Llatinoamérica, respeutivamente. El [[30 de xunu]] de [[2005]], VH1 MegaHits foi reemplazáu por [[Logo (canal de televisión)|Logo]], una canal de Viacom empobináu a la comunidá gai y lesbiana. En mayu de 2006, VH1 Country foi renombráu como CMT Pure Country. === Internet === El destín en llinia de VH1, [http://www.vh1.com/ VH1.com], foi llanzáu na década de 1990. Na década de 2000, VH1 creó ''VSPOT'', una canal de video que siguió'l modelu de [[MTV Overdrive]], que contién los programes tresmitíos por VH1 xuntu con [[Video musical|videos musicales]]. ''VSPOT'' camudó'l so nome a ''Video.VH1.com'' a finales de [[2007]]. === Emisiones internacionales === Como ye'l casu con otres canales de MTV, MTV Networks emite versiones internacionales de VH1. * '''[[VH1 Alemaña]]''' (1995-2001) * '''[[VH1 Australia]]''' (2004-2010, reemplazáu por MTV Classic) * '''[[VH1 Brasil]]''' (2005-2014) * '''[[VH1 Dinamarca]]''' (2008-presente) * '''[[VH1 Europa]]''' (2002-presente) * '''[[VH1 India]]''' (2005-presente)<ref name="autogenerated1">{{cita web |url=http://www.financialexpress.com/news/mtv-zeeturnerbringvh1channel/122739/ |títulu=''MTV, Zee Turner bring VH1 channel'' |fecha=15 d'avientu de 2004 |editorial=Financial Express}}</ref> * '''[[VH1 Italia]]''' (2016-presente) * '''[[VH1 Llatinoamérica]]''' (2004-presente) * '''VH1 Polonia''' * '''VH1 Reinu Uníu''' * '''VH1 Tailandia''' * '''VH1 Indonesia''' * '''VH1 Francia''' == Ver tamién == * [[Cable Music Channel]] * [[Llistáu de programación de VH1]] * [[MTV]] * [[Nickelodeon]] * ''[[Night Tracks]]'' * [[The Tube Music Network]] * [[VH1 Classic]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.vh1.com/ VH1] * [http://www.vh1.com/music/vh1classic/ VH1 Classic] * [https://web.archive.org/web/20110919234023/http://www.vh1divaslive.com/ VH1 Dives Live] * [http://www.vh1y.com/ VH1 Europa] * [http://www.vh1brasil.com.br/ VH1 Brasil] * [http://www.vh1.co.uk VH1 UK ya Irlanda] * [http://www.vh1la.com/ VH1 Llatinoamérica] * [http://www.vh1savethemusic.com/ VH1 Save the Music Foundation] {{Tradubot|VH1}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Viacom Media Networks]] [[Categoría:Canales de televisión musicales]] [[Categoría:Cadenes de televisión d'España]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] tp5b185h6uanuyrudd64q5wuxc1wggm 3713312 3713292 2022-08-25T10:11:20Z XabatuBot 43102 iguo testu: mueyu => salsa (xéneru musical) wikitext text/x-wiki {{Organización}} '''VH1''' (conocíu como '''VH-1: Video Hits One''' dende [[1985]] hasta [[1994]]) ye una canal de [[televisión per cable]] d'Estaos Xuníos, aniciáu na [[Nueva York|Ciudá de Nueva York]]. Estrenáu'l [[1 de xineru]] de [[1985]] nel llugar anterior de la canal [[Cable Music Channel]] teníu por [[Turner Broadcasting System|Turner Broadcasting]], la canal foi orixinalmente creáu por [[Warner Entertainment-Amex Satélite]], que nesa vegada yera una división de [[Warner Communications]] y el propietariu de [[MTV]]. Tanto VH1 y la so canal hermano MTV anguaño formen parte de [[MTV Networks]], una división de la so matriz corporativa, [[Viacom]]. Nos sos entamos, a diferencia de MTV, qu'apuntaba a los adolescentes, VH1 esperaba llegar a un públicu ente 18 y 35 años, centrándose nel llau más llixeru y más nidiu de la [[música popular]] al presentar videoclips referentes a los más destacaos de la música popular d'esa dómina, incluyendo dalgunos como [[Céline Dion]], [[Elton John]], [[Pet Shop Boys]], [[Sting]], [[Aerosmith]], [[Michael Jackson]], [[Diana Ross]], [[Kenny G]], [[Madonna (cantante)|Madonna]], [[Britney Spears]], [[George Michael]], [[Kylie Minogue]] y [[Anita Baker]] (faciendo alusión a la so eslogan ''Cultura Pop''). Amás presenta programes y videos de cantares de [[hip hop]], [[rap]], [[rock]] y n'ocasiones [[heavy metal]] (dende artistes de [[heavy metal]] como [[Iron Maiden]] y [[AC/DC]], hasta de [[thrash metal]] como [[Megadeth]] y [[Metallica]]). Tamién se destacar na so programación inicial los famosos conteos de la música, destacando los meyores de la dómina, según tamién programes rellacionaos a la historia de la música, como ''[[Behind the Music]]'', la serie ''[[I Love...|I Love the...]]'', el bloque de programación ''Celebreality'', y ''[[VH1 Top 20 Video Countdown|The VH1 Top 20 Video Countdown]]''. [[Ficheru:VH-1.svg|180px|thumb|right|Primer Logo de VH-1, usáu dende 1985 hasta ochobre de 1987 n'Estaos Xuníos y nel Reinu Uníu dende 1993 hasta 1998.]] [[Ficheru:Vh1.svg|210px|thumb|right|Segundu Logo de VH-1, usáu dende 1987 hasta 1994.]] == Entamos (1985-1994) == Video Hits One foi introducíu a la televisión el [[1° de xineru]] del [[1985]]. Nos sos empiezos, VH-1 centró nel llau más llixeru y más nidiu de la [[música popular]],<ref name="b and c">{{cita noticia|apellíu=Becker|nome=Anne|títulu=VH1 Hits a New High Note|url=http://www.broadcastingcable.com/article/CA6557244.html?rssid=193|obra=Broadcasting & Cable|fecha=3 de mayu de 2008|fechaaccesu=3 de mayu de 2008}}</ref> presentando más artistes de música [[country]], [[jazz]], y [[Rhythm and blues|R&B]] que la so canal hermano [[MTV]], y teniendo una rotación mayor d'artistes urbanos y contemporáneos. Un componente típicu de la programación de VH-1 na so dómina inicial foi ''New Visions'', una serie que cuntó con videos y actuaciones en direuto de los famosos músicos de [[smooth jazz]] y [[new age (xéneru musical)|new age]] d'esi momentu. La crecedera de VH-1 a lo llargo de los años foi de la mano de músicos que de la mesma crecíen na industria musical, según tamién otros que la empecipiaben. Ye importante mentar que mientres esi yera, videos y actuaciones de tales [[músicu|músicos]] como [[Michael Jackson]], [[Deas'ree]], [[Elton John]], [[Billy Joel]], [[Madonna (cantante)|Madonna]], [[Janet Jackson]], [[Céline Dion]], [[Whitney Houston]], [[Mariah Carey]], [[Ace of Base]], [[Carly Simon]], [[Tina Turner]], [[Kiss]], [[Manowar]], [[King Diamond]], [[George Michael]], [[Melissa Etheridge]], y [[Sheryl Crow]], ente otros, fueron material importante na crecedera de la canal. Sicasí, la canal tamién tuvo les sos propies personalidaes en cámara, incluyendo tales veteranos de radio como [[Don Imus]], [[Frankie Crocker]], y [[Scott Shannon]]; según [[Jon Bauman]], [[Bobby Rivers]], [[Rita Coolidge]], [[Alison Steele]], y [[Rosie O'Donnell]]. == Problemes y recuperación (1994-2003) == [[Ficheru:VH1 94-2003 logo.svg|140px|thumb|Tercer Logo de VH1 Music First, usáu dende 1994 hasta 2003 (en [[Estaos Xuníos]]).]] En [[1994]], siguiendo un descensu nos ratings a principios de los [[años 1990]],<ref name="b and c"/> la canal camudó'l so nome corporativu a a cencielles ''VH1'' ya introdució el eslogan ''Music First''. En [[1996]], la canal viose fuertemente cutíu, porque los ratings cayeron, por cuenta de que la canal taba siguiendo los pasos de la so canal hermano, MTV, al enfocar la so alliniación más en programes rellacionaos a la música que nos videos musicales en sí. Amás, la canal empezó ampliar la so llista de videos musicales pa incluyir más cantares de rock y rap.<ref name="b and c"/> Con esti golpe, la canal empezó a perder dineru ya inclusive llegó a ver el final cerca. === ''Pop-Up Video'' === Con suerte les coses camudaron drásticamente na seronda de 1996, col estrenu de ''[[Pop Up Video]]'', un esitosu programa qu'amosaba información sobre músicos y bandes (incluyendo destaques de carrera, discografía, datos biográficos, cites, y anécdotes) mientres los sos videos yeren presentaos. ''Pop-Up Video'' convertir nun fenómenu cultural. Siguiendo a esti ésitu siguieron una serie de programes qu'ayudaron a asitialo dientro de les canales de música íconos de la cultura popular de la dómina, incluyendo ''[[VH1's Legends]]'', qu'amosaba biografíes sobre aquellos músicos que contribuyeron a la historia de la música. === ''Behind the Music'' === {{AP|Behind the Music}} N'agostu de [[1997]], VH1 una vegada más llogró gran ésitu col estrenu del primer programa importante de la cadena, ''[[Behind the Music]]''. El programa cunta con entrevistes y biografíes de dalgunos de los más grandes estrelles na música popular. Nel primer episodiu apaeció [[Milli Vanilli]], y episodios subsiguientes cuntaron con apaiciones d'[[Aaliyah]], [[Stryper]], [[Queen]], [[Meat Loaf]], [[MC Hammer]], [[Oasis (banda)|Oasis]], [[Fleetwood Mac]], [[TLC (banda)|TLC]], [["Weird A el" Yankovic]], [[Britney Spears]], [[Selena]], [[Petra]], [[Pantera]], y [[Eminem]], ente otros. A finales de los años 1990, el programa empezó a quedase ensin artistes pa perfilar, asina que s'estrenó un spin-off llamáu ''BTM2'', que centró en bandes y artistes con popularidá aumentando. Esti programa fíxose tan famosu, qu'inclusive aportó a asonsañáu na popular telecomedia "[[The Simpsons]]" col so episodiu "[[Behind the laughter]]", qu'asonsañaba l'estilu del mentáu programa. === ''Save the Music Foundation'' === Mientres los sos díes sol eslogan "Music First," VH1 creó la "Save the Music Foundation," que sirvió pa caltener y ameyorar programes d'educación musical nes escueles locales. El VH1 Save the Music Foundation foi creada en [[1997]] y adquirió nuevos preseos musicales pa restaurar los programes d'educación musical que s'habíen cortaes nel pasáu por cuenta d'amenorgamientos presupuestarios, y pa guardar los programes en riesgu d'eliminación por cuenta de la ausencia de preseos. El proyeutu foi la creación de John Sykes, presidente de VH1, y foi desenvueltu por Bob Morrison, el primer direutor executivu de la fundación. La fundación tamién realizó campañes de sensibilización, meyores pa preseos musicales, y eventos pa recaldar fondos. La VH1 Save The Music Foundation celebró'l so décimu aniversariu en setiembre de [[2007]]. Nel ceremonio [[MTV Video Music Awards]] en [[2002]], [[Carson Daly]] anunció "The Lisa Lopes AIDS Scholarship," una donación educativa de $25,000 que se va destinar a una persona nueva dedicada a la llucha contra'l sida. === ''VH1 Dives'' === En [[1998]] VH1 presentó per primer vegada ''[[VH1 Dives]]'', un conciertu en direuto qu'axuntaba a les "dives" [[Céline Dion]], [[Aretha Franklin]], [[Shania Twain]], [[Mariah Carey]] y [[Gloria Estefan]], y l'invitada especial [[Carole King]].<ref>{{cita noticia|apellíu=Pareles|nome=Jon|títulu=There Are Dives, and There Are Dives|url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9400EEDD173CF935A25757C0A96Y958260|obra=The New York Times|fecha=16 d'abril de 1998|fechaaccesu=3 de mayu de 2008}}</ref> Tuvo un gran ésitu y a partir d'ende añalmente realizóse esti programa incluyendo a más dives como [[Whitney Houston]], [[Cher]], [[Donna Summer]], [[Tina Turner]], [[Mary J. Blige]], [[Diana Ross]], [[Adele]], [[Leona Lewis]], [[Joss Stone]], [[Faith Hill]], [[Cyndi Lauper]], [[Gladys Knight]] y [[Patti LaBelle]]. La canal, al atopase asitiáu ente les canales populares, tomó partíu nuna campaña pal caltenimientu de la música de tolos tiempos, motivando al so públicu a valorar aquellos íconos de la música que marcaron hestoria. Con esta campaña llanzaron programes como '''''[[I Love the 70's]]''''', '''''[[I Love the 80's]]''''', y '''''[[I Love the 90's]]''''', qu'amosaben los videos musicales que se destacar naquelles décades. === "Movies That Rock!" === Col ésitu de la programación de VH1 apaeció '''"Movies That Rock!"''', un espaciu nocherniegu onde se presenten aquelles películes que, por cuenta de la so popular banda sonora o por contener númberos musicales, convertir en referencia obligada pa los amantes de la música. En [[1999]], VH1 tresmitió la primer película orixinal de la canal, una película biográfica sobre [[Sweetwater (banda)|Sweetwater]]; nos siguientes trés años, la canal produció una docena de películes, incluyendo biografíes de tales artistes o grupos como [[Meat Loaf]], [[Pink Floyd]], [[Ricky Nelson]], [[MC Hammer]], [[John Lennon]], y [[Def Leppard]]. VH1 sigui emitiendo "Movies That Rock!" sobre una base regular, ampliándolo pa incluyir películes ensin producir por VH1. La tema sigue siendo centráu principalmente na música y los músicos. == Presentación actual (2004-presente) == [[Ficheru:VH1.png|200px|thumb|right|El cuartu logo de VH1 utilizó dende 2004 hasta 2014. Foi utilizáu en [[VH1 Classic| VH1 Classic EE.XX.]] y utilízase en delles canales internacionales de VH1.]] En [[Televisión en 2003|2003]], VH1 camudó'l so enfoque otra vegada, abandonando'l eslogan "Music First", ya introduciendo el so logo nuevu y actual, que consta de testu nuna caxa. La canal tamién apuntó la so programación a aquellos señardosos de la música popular de toles dómines, al igual que la so canal hermano, [[MTV]].<ref name="b and c"/><ref name="slate">{{cita web|apellíu=Curtis|nome=Bryan|títulu=VH1: The Surreal Network|url=http://www.slate.com/id/2136882/|obra=Slate|fecha=23 de febreru de 2006|fechaaccesu=24 de febreru de 2006}}</ref> VH1 tamién incluyó un bloque pa reality shows llamáu "Celebreality," que los sos programes incluyeron ''[[Hogan Knows Best]]'', ''[[My Fair Brady]]'', ''[[Flavor of Love]]'' y el so spin-off ''[[Flavor of Love: Charm School|Charm School]]'', ''[[I Love New York (serie de televisión)|I Love New York]]'', ''[[Rock of Love]]'' de [[Bret Michaels]] y el so spin-off ''[[Daisy of Love]]'', ''[[The Surreal Life]]'', ''[[I Love Money]]'', y ''[[Megan Wants a Millionaire]]'', ente otros. En 2012 VH-1 camuda'l so logo, asemeyándose más al so primer logo cola diferencia de que'l guión que dixebraba al 1 agora ta xuníu a la H. El 9 de xineru de [[2013]], [[DirecTV|DirecTV Llatinoamérica]], retira de la so parrilla de programación a VH1, y darréu ingresa pol dial 215 [[Comedy Central]], una canal como'l so nome asina lu indica basáu na comedia, lo cual foi criticáu polos suscriptor d'esa cableoperadora en Llatinoamérica.<ref>[http://www.tdt-latinoamerica.tv/foru/directv-retiru-de-el so-alluna-vh1-t10559.html DirecTV retiró del so alluna VH1: Televisión satelital de pagu]</ref> == Otres versiones de VH1 == === Televisión d'Estaos Xuníos === VH1 HD ye una tresmisión simultánea de VH1 en definición alta, disponible nacionalmente en [[DirecTV]], [[AT&T|AT&T O-trate]], [[Comcast]], y el [[Dish Network]]. VH1 tien cinco canales hermanos n'Estaos Xuníos: [[VH1 Classic]], [[VH1 Country]], [[VH1 MegaHits]], [[VH1 Soul]], y [[VH1 Unu]], que fueron destinaos a la presentación de conciertos de [[Música rock|rock]] clásicu; música [[country]]; hits de los 90 y principios del segundu mileniu; música soul; y un amiestu de pop, balaes, tropical, [[Salsa (xéneru musical)|salsa]] y [[Merengue (xéneru musical)|merengue]] en Llatinoamérica, respeutivamente. El [[30 de xunu]] de [[2005]], VH1 MegaHits foi reemplazáu por [[Logo (canal de televisión)|Logo]], una canal de Viacom empobináu a la comunidá gai y lesbiana. En mayu de 2006, VH1 Country foi renombráu como CMT Pure Country. === Internet === El destín en llinia de VH1, [http://www.vh1.com/ VH1.com], foi llanzáu na década de 1990. Na década de 2000, VH1 creó ''VSPOT'', una canal de video que siguió'l modelu de [[MTV Overdrive]], que contién los programes tresmitíos por VH1 xuntu con [[Video musical|videos musicales]]. ''VSPOT'' camudó'l so nome a ''Video.VH1.com'' a finales de [[2007]]. === Emisiones internacionales === Como ye'l casu con otres canales de MTV, MTV Networks emite versiones internacionales de VH1. * '''[[VH1 Alemaña]]''' (1995-2001) * '''[[VH1 Australia]]''' (2004-2010, reemplazáu por MTV Classic) * '''[[VH1 Brasil]]''' (2005-2014) * '''[[VH1 Dinamarca]]''' (2008-presente) * '''[[VH1 Europa]]''' (2002-presente) * '''[[VH1 India]]''' (2005-presente)<ref name="autogenerated1">{{cita web |url=http://www.financialexpress.com/news/mtv-zeeturnerbringvh1channel/122739/ |títulu=''MTV, Zee Turner bring VH1 channel'' |fecha=15 d'avientu de 2004 |editorial=Financial Express}}</ref> * '''[[VH1 Italia]]''' (2016-presente) * '''[[VH1 Llatinoamérica]]''' (2004-presente) * '''VH1 Polonia''' * '''VH1 Reinu Uníu''' * '''VH1 Tailandia''' * '''VH1 Indonesia''' * '''VH1 Francia''' == Ver tamién == * [[Cable Music Channel]] * [[Llistáu de programación de VH1]] * [[MTV]] * [[Nickelodeon]] * ''[[Night Tracks]]'' * [[The Tube Music Network]] * [[VH1 Classic]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == * [http://www.vh1.com/ VH1] * [http://www.vh1.com/music/vh1classic/ VH1 Classic] * [https://web.archive.org/web/20110919234023/http://www.vh1divaslive.com/ VH1 Dives Live] * [http://www.vh1y.com/ VH1 Europa] * [http://www.vh1brasil.com.br/ VH1 Brasil] * [http://www.vh1.co.uk VH1 UK ya Irlanda] * [http://www.vh1la.com/ VH1 Llatinoamérica] * [http://www.vh1savethemusic.com/ VH1 Save the Music Foundation] {{Tradubot|VH1}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Viacom Media Networks]] [[Categoría:Canales de televisión musicales]] [[Categoría:Cadenes de televisión d'España]] [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] 4n2bcurhx256djcr8glui0g9lb2n84h 10 173330 3713346 2295013 2022-08-25T10:39:36Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{#if:{{{noa|}}}||*}}''[http://www.tomatazos.com/peliculas/{{{1|{{{id}}}}}} {{{2|{{{títulu|{{{title|{{Títulu ensin coletilla}} }}} }}} }}}]'' en [[Tomatazos]] {{n'idioma|es}}.<noinclude>{{Documentación}}</noinclude> on4ochneci7hmoqp4ihdmx03d8n83iq 10 173895 3713333 2336660 2022-08-25T10:33:26Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{n'idioma|hr|croata}}<noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes ISO 639]] </noinclude> jn57dd580jnib5fkgon5t3xehvk9pt0 10 175506 3713191 3487838 2022-08-24T15:48:16Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <noinclude> {{fundir en|Plantía:Sabencia}} </noinclude> <includeonly>{{#if:{{{1|{{{consulta1|}}}}}}|</includeonly>Sabencia. Nomenclator de seres vivos n'asturianu, [http://sabencia.net/1esq.php?{{#if:{{{2|{{{códigu|}}}}}}|consulta1|consulta1}}={{{2|{{{códigu|{{TestuHEX|{{{1|{{{consulta1}}}}}}}}}}}}}} {{{1|{{{consulta1<noinclude>|consulta1</noinclude>}}}}}}].<includeonly>|<span class="error">Ye necesario pasar como parámetru la «pallabra» por definir. Usa: &laquo;<code><nowiki>{{Nomenclator|pallabra}}</nowiki></code>&raquo;</span>}}</includeonly><noinclude> {{documentación}}</noinclude> cn3tk9idx3ko2pzs1gr4l9mchimhhqb 10 176442 3713332 2688416 2022-08-25T10:33:18Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{n'idioma|sr|serbiu}}<noinclude> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de llingües de país]] lax8nx3b45muw2wfh28es9u2oq7yxh4 0 179327 3713340 3647703 2022-08-25T10:38:56Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Programa de televisión|nome=Melodifestivalen|imaxe=Melodifestivalen_Logo.png|pie=Logu dende 2016}} '''Melodifestivalen''' (pronunciación sueca: [mɛlʊˈdîːfɛstɪˌvɑːlɛn]; literalmente "el festival de la melodía") ye una competición musical anual entamada polas emisoras públiques sueques [[Sveriges Television]] (SVT) y [[Sveriges Radio]] (SR). Escueye'l representante del país pal [[Festival d'Eurovisión]] y fízose casi tolos años dende 1959. Dende'l 2000, la competición ye'l programa de televisión más popular de Suecia.<ref name="popularprogramme">[https://web.archive.org/web/20060513205318/http://www.sweden.se/templates/cs/Article____12358.aspx Television in Sweden]. Sweden.se (30 September 2005). Retrieved on 20 October 2006.</ref> Tamién ye tresmitíu per radio y Internet. En 2012, les semifinales tuvieron 3.3 millones d'espectadores de media y estímanse que más de 4 millones de persones en Suecia vieron la final, cuasi la metá de la población sueca.<ref>{{cita web |url=http://mms.se/_dokument/rapporter/manad/M%C3%A5nadsrapport_2012-02.pdf|títulu=Månadsrapport Februari 2012|editorial=MMS – Mediamätning i Skandinavien|fechaaccesu=12 March 2012}}</ref><ref>{{cita publicación |apellíu=Lindström |nome=Therese |títulu=Över fyra miljoner såg finalen|url=http://www.aftonbladet.se/nojesbladet/melodifestivalen/article14510903.ab |fechaaccesu=12 March 2012|newspaper=Aftonbladet |fecha=12 March 2012}}</ref> El festival algamó seis [[ganadores de Eurovisión]] y 24 vegaes nes primeres 5 posiciones pa [[Suecia nel Festival d'Eurovisión|Suecia nel Festival]]. El ganador del Melodifestivalen ye escoyíu por paneles de xuraos dende la so aniciu. Dende 1999, al votu'l xuráu améstase un [[Televotu|votu telefónicu]] del públicu que tien la mesma influencia nel resultáu final. La competición provoca un impautu considerable nes llistes de ventes musicales en Suecia. L'introducción de les semifinales en 2002 aumentó'l númberu potencial de concursantes d'aproximadamente 12 a 32. Tamién entamó una versión infantil de la competición esi añu, [[Lilla Melodifestivalen]]. Cantares pop lixeramente orquestaos, conocíos ellí como música ''schlager'', yera tan predominante que'l festival yera dacuando llamáu ''schlagerfestivalen'' ("el festival del schlager") o ''schlager-sm'' ("campeonatu suecu del schlager") polos [[Medios de comunicación en Suecia|medios suecos]].<ref name="schlagerfestivalen">[http://www.aftonbladet.se/vss/noje/story/0,2789,135505,00.html "Jag koncentrerar mig på schlagerfestivalen"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061017011745/http://www.aftonbladet.se/vss/noje/story/0,2789,135505,00.html |fecha=17 October 2006}} {{n'idioma|sv}} ["I am concentrating on schlagerfestivalen"]. Aftonbladet.se (27 February 2002). Retrieved on 20 October 2006.</ref><ref name="schlagerfestivalen2">Anders Foghagen (13 October 2006) [http://tv4.se/noje/496193.html Agnes diskad från Schlagerfestivalen] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070926224328/http://tv4.se/noje/496193.html |fecha=26 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Agnes disqualified from schlagerfestivalen"]. TV4.se. Retrieved on 20 October 2006.</ref> Sicasí, otros estilos musicales como'l [[Hip hop|rap]], el [[reggae]], y el [[glam rock]] fixeron actu de presencia pola espansión del festival. La introducción d'una gran final en Estocolmu atraxo turismu abondu a la ciudá<ref name="tourism">The Swedish Research Institute of Tourism (17–18 March 2006). [http://www.stockholmtown.com/upload/PDF/rapport_melodifestival_final_2006.pdf Melodifestivalen 2006] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080229135840/http://www.stockholmtown.com/upload/PDF/rapport_melodifestival_final_2006.pdf |fecha=29 February 2008}}. Retrieved on 23 January 2008.</ref>. == Oríxenes == Con ocho naciones compitiendo, el primer [[Festival d'Eurovisión]] tuvo llugar en [[Lugano]], [[Suiza]] en mayu de 1956. El primer festival de Suecia foi'l terceru, en 1958. Ensin emitir una seleición pública, Sveriges Radio (SR)<ref>Sveriges Radio controlaba el serviciu de radio y televisión públicu suecu hasta'l 1 de xunetu de 1979, cuando SVT foi creada.</ref> escoyó a [[Alice Babs]] pal concursu de [[Hilversum]], [[Países Baxos]]. El cantar elixíu foi "Samma stjärna lyser för oss två" (Les mesmes estrelles rellumen por los dos), más tarde renomada como "[[Lilla stjärna]]" (Pequeña estrella).<ref>Leif Thorsson. ''Melodifestivalen genom tiderna'' ["Melodifestivalen through time"] (2006), p.&nbsp;12. Stockholm: Premium Publishing AB. {{ISBN|91-89136-29-2}}</ref> Terminó en cuartu llugar n'Eurovision el 12 de marzu de 1958. El primer Melodifestivalen, incluyíu nel espaciu de radio ''Säg det med musik'', celebróse'l 29 de xunu de 1959 nel [[Cirkus (Stockholm)|Cirkus]] d'[[Estocolmu]]. Ocho cantares participaron. Cuatro xuraos "espertos" en [[Estocolmu]], [[Gotemburgu]], [[Malmö]] y [[Luleå]] decidieron el ganador.<ref>Thorsson, p.&nbsp;19</ref> Esti foi [[Siw Malmkvist]] con "Augustin", pero SR decidió —ensin pregunta-y al cantante orixinal— que sedría interpretáu por [[Brita Borg]] en Eurovisión. Esta política d'elexir l'artista pa Eurovisión internamente y poner a otros a cantar candidatures potenciales nel Melodifestivalen interrumpióse en 1961. La competición fízose un programa dixebráu en 1960, conocíu como'l ''Eurovisionschlagern, svensk final''. Nos primeros años, yera tresmitíu a [[Noruega]] y [[Dinamarca]] pola rede [[Nordvision]].<ref>Thorsson, p.&nbsp;17.</ref> La competición garró'l so nome actual, ''Melodifestivalen'', en 1967. El Melodifestivalen foi atayáu tres vegaes. En 1964, la competición foi frustrada por una fuelga d'artistes; Suecia nun unvió canción a Eurovisión esi añu.<ref>Thorsson, pp.&nbsp;48–49.</ref> Suecia faltó al festival una segunda ocasión en 1970 por mor d'un boicó nórdicu del sistema de votación, que llevara a un empate a cuatro na primera posición nel concursu de 1969.<ref>Thorsson, pp.&nbsp;82–83.</ref> Dempués l'organización del festival por parte SR en 1975 en Estocolmu, grupos d'[[Izquierda política|izquierdes]] alegaron que Suecia nun tenía de gastar dineru pa ganar y acoyer Eurovisión de nueves. Esto conduxo a manifestaciones en masa escontra la música comercial y la organización d'un ''Alternativfestivalen'' non comercial.<ref>Thorsson, pp.&nbsp;118–119.</ref> Poro, Suecia decidió nun unviar canción a Eurovisión 1976, pero volvió en 1977. == Participación == [[Ficheru:ESC_2008_-_Sweden_-_Charlotte_Perrelli,_2nd_semifinal.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|[[Charlotte Perrelli]], la ganadora del Melodifestivalen 2008, actuando nel [[Festival de la Canción d'Eurovisión|Festival d'Eurovisión]] en [[Belgráu]]]] Cientos de cantares y cantantes tuvieron nel Melodifestivalen dende'l so entamu. Anque los compositores que moraben fuera Suecia yeren cuantayá non almitíos nel festival, en 2012 entamóse a dexar qu'estos unviaren candidatures, mientres collaboraren con un compositor suecu. Pa ser escoyible, teníen de tener a lo menos 16 años d'edá el día de la primera semifinal d'Eurovisión.<ref name="songlength">[http://www.svtstatic.se/image-cms/svtse/1335528737/melodifestivalen/article52429.svt/BINARY/Melodifestivalen_2007_tavlingsregler.pdf Melodifestivalen 2007—Tävlingsregler] {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Competition rules"]. Sveriges Television AB (May 2006). Retrieved on 21 October 2006.</ref> Fasta 2001, la participación nel festival taba llimitada a una sola nueche. El númberu de candidatures oscilaba ente cinco y doce. Un sistema de dos rondes usóse de forma intermitente ente 1981 y 1998, nel que tolos concursantes sacante cinco yeren desaniciaos na primera ronda de votación. Nun ser quién a algamar la segunda ronda baxo esti sistema yera vistu como un fracasu considerable pa un artista famosu. Cuando [[Elisabeth Andreassen]] nun llogró clasificase en 1984, práuticamente acabó cola so carrera<ref>Thorsson, p.&nbsp;171.</ref>. La introducción de semifinales selmanales en 2002 aumentó el númberu de concursantes a 32. A lo menos 10 d'ellos tienen de participar en [[Idioma suecu|suecu]]<ref name="songlength">[http://www.svtstatic.se/image-cms/svtse/1335528737/melodifestivalen/article52429.svt/BINARY/Melodifestivalen_2007_tavlingsregler.pdf Melodifestivalen 2007—Tävlingsregler] {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Competition rules"]. Sveriges Television AB (May 2006). Retrieved on 21 October 2006.</ref>. Un [[Discu compautu|discu]] colos cantares de cada añu ye espublizáu dende 2001 y, dende 2003, un [[DVD]] coles semifinales y la final. El Melodifestivalen foi la plataforma que llanzó al ésitu a artistes llocales como [[ABBA]], [[Tommy Körberg]] y [[Lisa Nilsson]]. La competición acoyó tamién intérpretes de fuera Suecia, como [[Baccara]], [[Alannah Myles]], [[Katrina Leskanich]], y [[Cornelis Vreeswijk]]. Dalgunos participantes del Melodifestivalen representaron tamién —o tentaron de representar— a otros países n'Eurovisión.<ref>[http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/swedes_abroad.html Swedes abroad]. ESC.info.se. Retrieved on 29 April 2007. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070516204559/http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/swedes_abroad.html |fecha=16 May 2007}}</ref> Mientres l'ésitu a nivel nacional ye habitual pa los ganadores del Melodifestivalen, la mayoría de participantes tornen al anonimatu. Sicasí, dalgunos algamen gran ésitu internacional. L'impautu que la competición tien nes llistes de ventes supón qu'un artista nun tien de ganar pa llograr númberos récor dientro'l país. Por exemplu, el cantar que terminó caberu nel Melodifestivalen 1990, "Symfonin" de [[Loa Falkman]], encabezó la llista de cenciellos sueca.<ref>Thorsson, p.&nbsp;213.</ref> El casu más recién foi en 2016 con "[[Bada Nakna]]" de [[Samir & Viktor]]. En 2007, 21 participantes algamaron la llista ''[[Schwedische Musikcharts|Sverigetopplistan]]''.<ref name="charts07">Barry Viniker (16 March 2007) [http://www.esctoday.com/news/read/7991 Melodifestivalen invades charts] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070330091550/http://www.esctoday.com/news/read/7991 |fecha=30 March 2007}}. ESCtoday.com. Retrieved on 20 April 2007.</ref> La selmana dempués la final de 2008, tou el ''top'' 15 de ventes nacionales taba formáu por cantares del festival.<ref>[http://www.expressen.se/noje/melodifestivalen/1.1092896/total-schlagerdominans-pa-topplistan Total schlagerdominans på topplistan] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080621145130/http://www.expressen.se/noje/melodifestivalen/1.1092896/total-schlagerdominans-pa-topplistan |fecha=21 June 2008}} {{n'idioma|sv}} ["Total schlager dominance on Topplistan"]. Expressen.se (20 March 2008). Retrieved on 21 March 2008.</ref> == Seleición de concursantes == El procesu d'amenorgar miles de potenciales concursantes a solu 29 dura más de siete meses. SVT escueye direutamente 14 cantares ente los unvíos del públicu en xeneral. Trece candidatures más vienen d'invitaciones especiales feches pola SVT o tamién escoyíes ente las recibíes en la convocatoria pública. Finalmente, el cantar númberu 28 ye elixíu al traviés el concursu "Svensktoppen Nästa". A lo menos el 10% de los 28 cantares finales son en suecu. El procesu completu pue entamar tan ceo como en mayu del añu anterior y pue tar zarráu pa xineru. === Cantares === {{Multimedia|filename=Pernilla_Wahlgren_-_Alla_Flickor_(demo).ogg |títulu=Pernilla Wahlgren "Alla flickor" (2005)|description=La primer versión de "Alla flickor", una candidatura del festival de 2005. [[Pernilla Wahlgren]] canta equí, magar que'l cantar foi interpretáu por [[Linda Bengtzing]] nes rondes televisaes, dempués d'una mestura. "Alla flickor" terminó décima na final.}} SVT entama la gueta de cantares nueve meses enantes de l'empiezu'l festival televisáu (díes dempués la final d'Eurovisión del añu anterior).<ref name="selection">Sietse Bakker (26 May 2006). [http://www.esctoday.com/news/read/6232 SVT announces Melodifestivalen 2007] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061121115231/http://www.esctoday.com/news/read/6232 |fecha=21 November 2006}}. ESCtoday.com. Retrieved on 21 October 2006.</ref> La fecha llende pal unvíu de candidatures ye en setiembre y puen tar en cualquier llingua. Na preseleición, la duración ta llendada a tres minutos y vente segundos. Si son a formar parte de los 28 finales, los cantares tienen d'acurtiase a tres minutos y tamién puen ser amesturaos.<ref name="songlength">[http://www.svtstatic.se/image-cms/svtse/1335528737/melodifestivalen/article52429.svt/BINARY/Melodifestivalen_2007_tavlingsregler.pdf Melodifestivalen 2007—Tävlingsregler] {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Competition rules"]. Sveriges Television AB (May 2006). Retrieved on 21 October 2006.</ref> El procesu d'entrega ye supervisáu por miembros de la Asociación d'Editores Musicales de Suecia (SMFF, poles sos sigles en suecu), que tienen el trabayu d'amenorgar el númberu de cantares, qu'alcanza más de 3000 cada añu dende 2002, a solu 1200.<ref>{{cita web |url=http://www.oikotimes.com/v2/index.php?file=articles&id=3969|títulu=One month left for Melodifestivalen Entries|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20090301050602/http://www.oikotimes.com/v2/index.php?file=articles&id=3969|fechaarchivu=1 March 2009|autor=Fisher|primero=Luke|fecha=25 August 2008|editorial=Oikotimes|fechaaccesu=25 August 2008}}</ref> Les 3440 candidatures recibíes na preseleición pal Melodifestivalen 2009 ye el mayor númberu de la historia la competición.<ref>{{cita web |url=http://www.esctoday.com/news/read/12324|títulu=Recordbreaker for Melodifestivalen entries|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20080928180831/http://www.esctoday.com/news/read/12324|fechaarchivu=28 September 2008|autor=Viniker|primero=Barry|fecha=26 September 2008|editorial=ESCToday|fechaaccesu=26 September 2008}}</ref> Les eleiciones de la SMFF pasen entós a un xuráu de 16 persones formáu por profesionales de la música, equipu de la SVT y otros miembros del públicu.<ref name="mfjury">[http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mel2006.html#uttagning Melodifestivalen 2006—selection] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070219221723/http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mel2006.html |fecha=19 February 2007}}. ESC.info.se. Retrieved on 21 October 2006.</ref> El xuráu cuenta tanto con xente mozu como con mayores.<ref name="mf2007">[http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mel2007.html Melodifestivalen 2007]. ESC.info.se. Retrieved on 20 April 2007. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070516204641/http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mel2007.html |fecha=16 May 2007}}</ref> Los cantares que se clasifiquen, xunto con los sos compositores y lletristas, anúnciense al final de setiembre. Esto va davezu siguíu d'especulación sobre quién cantará qué. Los compositores que se clasifiquen tienen de dar entrevistes a SVT, aportar a ruedes de prensa enantes la competición y tar abiertos a apaiciones promocionales si'l so cantar algama la final.<ref name="songlength">[http://www.svtstatic.se/image-cms/svtse/1335528737/melodifestivalen/article52429.svt/BINARY/Melodifestivalen_2007_tavlingsregler.pdf Melodifestivalen 2007—Tävlingsregler] {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Competition rules"]. Sveriges Television AB (May 2006). Retrieved on 21 October 2006.</ref> === Artistes y comodines === La SVT esbilla intérpretes pa les candidatures. Los artistes qu'interpreten la [[Maqueta (música)|maqueta]] de los cantares entren automáticamente. Tienen de cantar nel caso de nun alcontrar un intérprete alternativu. Los cantares de los artistes cuerren peligru de descalificación si refuguen.<ref name="songlength">[http://www.svtstatic.se/image-cms/svtse/1335528737/melodifestivalen/article52429.svt/BINARY/Melodifestivalen_2007_tavlingsregler.pdf Melodifestivalen 2007—Tävlingsregler] {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Competition rules"]. Sveriges Television AB (May 2006). Retrieved on 21 October 2006.</ref> Amunchayá, esta regla llevó a la descalificación de, ente otros, "När löven faller" de Carola en 2003 y "So Good" de [[Stephen Simmonds]] en 2006.<ref name="narlovenfaller">Sietse Bakker (17 December 2002). [https://web.archive.org/web/20070930014636/http://www.esctoday.com/news/read/1055 Carola's Autumn Leaf exits]. ESCtoday.com. Retrieved on 22 October 2006.</ref><ref name="sogood">Alexander Borodin (25 November 2005). [http://www.esctoday.com/news/read/5204 Stephen Simmonds disqualified from Melodifestivalen] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061125164806/http://www.esctoday.com/news/read/5204 |fecha=25 November 2006}}. ESCtoday.com. Retrieved on 22 October 2006.</ref> SVT tamién pue pasar canciones a otros intérpretes ensin considerar los intereses del artista orixinal. Esto enzancó la participación de [[Brandsta City Släckers]] (en 2004) y de [[Pernilla Wahlgren]] (en 2005), que les sos canciones foron interpretaes por otros.<ref name="brandsta">Daniel Ringby (25 October 2003). [http://www.esctoday.com/news/read/1883 Brandsta City Släckers kicked out from Swedish preselection] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930030526/http://www.esctoday.com/news/read/1883 |fecha=30 September 2007}}. Retrieved on 22 October 2006.</ref><ref name="pernilla">Alexander Borodin (14 January 2005). [http://www.esctoday.com/news/read/3614 Swedish artists criticise Melodifestivalen official] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927204141/http://www.esctoday.com/news/read/3614 |fecha=27 September 2007}}. Retrieved on 22 October 2006.</ref> Los cambeos de cantares descalificaos asoceden de forma inesperada en la competición. En 2006, "Naughty Boy" de [[Hannah Graaf]] (el sustitutu del cantar de Simmonds) terminó penúltimu na so semifinal. En 2002 y 2007, sicasí, los sustitutos interpretaos por [[Jan Johansen]] y [[Måns Zelmerlöw]] algamaron el ''top'' 10. Los concursantes que van interpretar los 28 clasificaos de la preseleición son anunciaos a final de payares. Tamién ye común la presencia de [[Cantautor|cantautores]], que davezu confirmen la so participación enantes l'anunciu oficial. El sistema de comodinos foi introducíu en 2004 pa diversificar la música participante.<ref name="2007faq">[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=64781&lid=puff_759306&lpos=extra_0 Melodifestivalen 2007—FAQ in English] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090226155242/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=64781&lid=puff_759306&lpos=extra_0 |fecha=26 February 2009}}. SVT.se. Retrieved on 1 May 2007.</ref> Cuatro artistes, ún en cada semifinal, foron invitaos pola SVT pa presentar un cantar de la so eleición, siempres con arreglu a les normes. Los comodinos foron anunciaos en xunu. De magar foron introducíos, tres ganaron la competición. En 2011 había 15 comodinos. Esti sistema desanició en 2013. == Llugar == [[Ficheru:Globen_Stockholm_February_2007.jpg|miniaturadeimagen|L'[[Ericsson Globe]] acoyó hasta 12 finales dende 1989.]] Los recintos pal festival de cada añu comuníquense en setiembre del añu anterior. Les semifinales tienen llugar en villes y ciudaes per ende. L'[[Ericsson Globe]] d'Estocolmu, con capacidá pa 16.300 espectadores, acoyó la final desque les semifinales foron introducíes, en 2002, hasta 2012.<ref>[http://www.hockeyarenas.com/globeenglish.htm The Globe Arena in Stockholm]. HockeyArenas.com. Retrieved on 16 November 2007.</ref> En 2013, la final treslledóse al apocayá construyíu [[Friends Arena]] nel municipiu de [[Solna]].<ref>[http://www.esctoday.com/news/read/18569 Sweden: MF 2013 final at Swedbank Arena] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120329025705/http://esctoday.com/news/read/18569 |fecha=29 March 2012}}. ''ESCToday.com'' (26 March 2012).</ref> El [[Scandinavium]] de [[Gotemburgu]] pudo acoyer la final de 2005, pero refugó darréu que coincidía con un partíu de ḥoquei sobre xelu del [[Frölunda HC|Frölunda]].<ref>[http://www.thelocal.se/374/20040908/ Melodifestivalen 2005: public silenced] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071022082425/http://www.thelocal.se/374/20040908/ |fecha=22 October 2007}}. ''The Local'' (8 September 2004). Retrieved on 30 December 2007.</ref> L'eventu fízose nos primeros años nun solu recintu, el [[Cirkus (Stockholm)|Cirkus]] d'Estocolmu, que foi sede de les primeres diez ediciones. En total, acoyó la final del festival 17 vegaes. El Globe Arena d'Estocolmu tuvo 7 finales y la sede central de SVT, 5. La competición llevóse fuera Estocolmu per primera vegada en 1975 como parte d'una política de [[descentralización]] de SR.<ref>Thorsson, p.&nbsp;113.</ref> Estocolmu acoyó 37 finales en total, ente elles les 14 primeres. Gotemburgu acoyó 8 y [[Malmö]], 7. La final de la competición enxamás foi fuera d'estes ciudaes. Enantes l'espansión de 2002, l'anfitrión del Melodifestivalen del añu anterior acoyería Eurovisión en casu de victoria sueca. D'esta miente, Eurovisión 1985 realizóse'n Gotemburgu, el de 1992 en Malmö y el del 2000 en Estocolmu.<ref>[http://www.escsweden.com/esc1985.htm Eurovision Song Contest 1985] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080724090109/http://escsweden.com/esc1985.htm |fecha=24 July 2008}} {{n'idioma|sv}}. ESCSweden.com. Retrieved on 27 May 2007.</ref> Dende 2002, namás el Scandinavium de Gotemburgu y el Malmö Arena de Malmö acoyeron más de tres semifinales. El Scandinavium acoyó de fechu una tolos años dende 2003. En 2008, l'Andra Chansen (la fase de repesca) fízose'n [[Kiruna (ciudá en Suecia)|Kiruna]], al norte'l [[círculu polar árticu]]. Dende [[Melodifestivalen 2013|2013]] la final faise nel [[Friends Arena]].<ref name="mel08">[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=62771&a=906392&lid=puff_906416 Här hålls Melodifestivalen 2008] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071208214956/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=62771&a=906392&lid=puff_906416 |fecha=8 December 2007}}. {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2008 is to be held here"]. SVT.se (11 September 2007). Retrieved on 11 September 2007.</ref> == Rondes televisaes == El festival televisáu dura seis sábados y consiste en seis programes en direutu: cuatro semifinales, nes que siete cantares compiten; una segunda oportunidá qu'inclúi cantares que casi se calsifiquen pa la final; y una gran final. Esta ta formada por 10 cantares: dos de cada semifinal y les dos más populares de la segunda oportunidá. 7 canciones en cada semifinal y 12 en la final (8 ganadores y 4 del Andra Chansen). === Semifinales y segunda oportunidá === Enantes l'introducción del actual formatu de semifinales (''deltävlingar'') en 2002, la competición yera davezu un únicu espectáculu en direutu. Baxo'l sistema actual, cuatro semifinales son tresmitíes a les ocho de la tarde en cuatro sábados darréu. Les semifinales entamen a principios de febreru y 7 cantares compiten en cada programa. L'estremancia cola final ye que nun s'utilicen xuraos, sinón que'l televotu decide'l resultáu. Los cantares s'interpreten en direutu coles llinies telefóniques abiertes pa la primer ronda de votación. Los dos cantares cola menor cantidá votos nun se clasifiquen pa la segunda ronda. Los cinco primeros lluchen por una plaza na final o nel Andra Chansen. Los dos más votaos van a la final, mientres el terceru y el cuartu pasa a la gala de segunda oportunidá. Los dos finalistes vuelven a cantar les sos candidatures al final de la tresmisión. L'organización de semifinales nel Melodifestivalen popularizó rondes de desaniciu televisaes nes seleiciones nacionales pa Eurovisión.<ref>[[Svante Stockselius]]. ''Melodifestivalen genom tiderna'' (2006), foreword p.&nbsp;5.</ref> Un sistema asemeyáu foi adoptáu pol propiu festival européu en 2004. La ronda de segunda oportunidá (''Andra Chansen'') ye la quinta fase nel que les cuatro candidatures restantes son escoyíes. Los cantares que terminen en tercer y cuartu llugar de cada semifinal (8 canciones en total) compiten. La primer Andra Chansen, en 2002, dexó en manos d'antiguos ganadores decidir los dos finalistes.<ref>Thorsson, p.&nbsp;299.</ref> De 2003 a 2006, les actuaciones de las semifinales yeren tresmitíes de nueves y una ronda de votación amenorgaba el númberu de cantares a tres o cuatro. Otra ronda decidía los dos finalistes. El programa yera tresmitíu pola tarde dempués de la cuarta semifinal. Yera celebráu nun recintu más pequeñu que los que acoyeren les semifinales, como'l [[Berns Salonger]] d'Estocolmu, qu'acoyó la segunda oportunidá en 2005. En 2007, la fase de segunda oportunidá convirtióse nuna semifinal completa, teniendo llugar nun recintu comparable en tamañu a aquellos nos que tienen llugar les otres. La segunda oportunidá espandida asocede nuna noche de sábadu, amestando una selmana de más al calendariu del eventu.<ref>[http://www.svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=47345&a=637174&lid=puff_637174&lpos=rubrik Melodifestivalens cup] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930044429/http://www.svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=47345&a=637174&lid=puff_637174&lpos=rubrik |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen's cup"]. SVT.se (11 August 2006). Retrieved on 28 April 2007.</ref> El formatu de votación tamién camudó cola introducción d'un sistema d'enfrentamientos. Aparéyense los ocho cantares ente sí, amenorgánse a cuatro y dempués s'apareyen otra vegada. Los ganadores de les dos rondes van a la final. Los dos finalistes no vuelven a cantar el so tema al final del programa. En 2015, el sistema camudó de nueves. Los ocho cantares estrémense en cuatro duelos, con un cantar de cada duelo clasificándose a la final, dando un total de 12 finalistes. === Final === La final tien llugar a les ocho la tarde d'un sábadu a mediaos de marzu. Doce cantares (11 en [[Melodifestivalen 2009|2009]], 10 entantes [[Melodifestivalen 2015|2015]]) participen, dos de cada semifinal, cuatro de la segunda oportunidá y, namás en 2009, la eleición del xuráu internacional. L'orde d'actuación ye decidíu polos supervisores del concursu la selmana anterior con cuenta d'alloñar l'apaición d'artistes y cantares asemeyaos.<ref>Alex Keech (4 March 2007). [http://www.esctoday.com/news/read/7871 Melodifestivalen final running order] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070306103657/http://www.esctoday.com/news/read/7871 |fecha=6 March 2007}}. ESCtoday.com. Retrieved on 26 April 2007.</ref> Los ensayos xenerales de la final fáense'l vienres previu y les entraes escósense tan ceo como les de la propia final.<ref name="rehearsals">Barry Viniker (17 March 2006). [http://www.esctoday.com/news/read/5796 Sell-out public dress rehearsal at the Globen] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060515020552/http://esctoday.com/news/read/5796 |fecha=15 May 2006}}. ESCtoday.com. Retrieved on 28 October 2006.</ref> La final atraye muncho turismu a la ciudá anfitriona. Una encuesta de 2006 amosó que'l 54% de los espectadores viaxaren d'otru llugar a Estocolmu, la ciudá anfitriona. Ente estos, un 6% vinieren de fuera'l país.<ref name="tourism">The Swedish Research Institute of Tourism (17–18 March 2006). [http://www.stockholmtown.com/upload/PDF/rapport_melodifestival_final_2006.pdf Melodifestivalen 2006] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080229135840/http://www.stockholmtown.com/upload/PDF/rapport_melodifestival_final_2006.pdf |fecha=29 February 2008}}. Retrieved on 23 January 2008.</ref> Igual qu'en Eurovisión, el logotipu de la [[Xunión Europea de Radiodifusión|UER]] apaez en pantalla al principiu y al final de la emisión, acompañáu pol preludiu del "[[Te Deum]]" de [[Marc-Antoine Charpentier|Charpentier]]. Les actuaciones preséntanse con vídeos davezu llamaos "postales". La final inclúi actuaciones especiales demientres el xuráu delibera y enantes el zarru del televotu. Concursantes anteriores del Melodifestivalen actuaron dalguna vegada, como l'apaición de Lena Philipsson en 2005 o'l espectáculu de dellos artistes d'años pasaos nel 2000.<ref>[http://www.carolainternational.com/history/index.html Carola Häggkvist Biography] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071106090711/http://www.carolainternational.com/history/index.html |fecha=6 November 2007}}. CarolaInternational.com. Retrieved on 28 April 2007.</ref><ref>Thorsson, pp.&nbsp;280–281.</ref> El ganador recibe un troféu, ''Den stora Sångfågeln'' (''El gran páxaru cantor''), del ganador del añu pasáu. L'estatuína, diseñada por [[Ernst Billgren]], creóse'n 2005 y foi apurrida a tolos ganadores anteriores na gala ''[[Alla tiders Melodifestival]]'' en marzu d'esi añu.<ref name="mfwaterloo">[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=27551&a=344540 Alla tiders Melodifestival] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930033355/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=27551&a=344540 |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}}. SVT.se (3 March 2005). Retrieved on 24 May 2007.</ref> El ganador vuelve a cantar la so propuesta al final del programa. == Votu == [[File:Melodifestivalen_voting_2005.jpg|izquierda|miniaturadeimagen|Ulf Elfving comunicando los votos del xuráu d'Estocolmu na final de 2005. Los puntos consiguíos por cada candidatura amósanse nun marcador.]] Enantes la introducción del sistema de votu actual en 1999, un grupu de xuraos, por rexón o grupu d'edá, escoyía'l ganador del Melodifestivalen. En 1993, el televotu foi usáu de mou esperimental pero fracasó. La rede telefónica del país colapsó pol númberu de llamaes y la prensa afirmó qu'ello alterió enforma'l resultáu. Los periódicos vespertinos espublizaron los supuestos votos del xuráu de reserva, qu'una vez sumaos dexaba al ganador, [[Arvingarna]], en cuartu llugar. SVT enxamás confirmó la veracidá d'estos datos.<ref>The tabloid's "winner" was Nick Borgen's "We are All the Winners". Thorsson, p.&nbsp;233.</ref> [[Ficheru:Melodifestivalen_juries_labelled.png|derecha|miniaturadeimagen|SVT tien 11 distritos de noticies rexonales y caún tien representación nel xuráu de la final del Melodifestivalen nes caberes ediciones.]] El formatu actual de votación, introducíu en 1999, ye un sistema de votu posicional, similar al del festival d'Eurovisión. Ta formáu por dos segmentos: nel primeru, los xuraos anuncien los sos votos, y nel segundu, amiéstase'l televotu. El valor total de los votos foi xeneralmente 2 por 473 puntos (2 por 638 dende 2018), poro, el televotu y'l xuráu tien el mesmu pesu nel resultáu final. Los miembros del xuráu, normalmente once, representen rexones suecas o, dende 2010, otres naciones participantes n'Eurovisión. Hasta 2017, cada xuráu apurría 1, 2, 4, 6, 8, 10 y 12 puntos a los sos 7 cantares preferíos. D'otra miente, dende 2018 dánse 1 a 7, 8, 10 y 12 puntos. Dempués del votu del xuráu, el resultáu del televotu ye reveláu polos presentadores n'orde ascendente. De 1999 a 2010, los puntos del televotu taben afitaos: los siete cantares más votaos recibíen 11, 22, 44, 66, 88, 110 y 132 puntos (12, 24, 48, 72, 96, 120, y 144 puntos nel festival de 2009). Dende 2011, el televotu de cada candidatura taba basáu nel so porcentaje de votos nel cómputu total. Si un cantar tien el 10% del votu del públicu, recibe'l 10% de 473 puntos. Esto ye, 47 o 48 puntos (o 638 en total y 63-64 col sistema de 2018 y 464 y 46-47 dende 2019). El cantar col mayor númberu de puntos al final de la votación ye nomáu ganador. Les llinies ábrense darréu l'adelantu radiofónicu que se fai pa la final y nun zarren hasta que los xuraos voten.<ref>[http://www.sr.se/cgi-bin/Press/programinformation/index.asp?Pubid=806334&dtDate1=2006-03-18&intPressUnitId=0&interval=2&newdate=2 Melodifestivalen 2006—ikväll avgörs det!] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071001001408/http://www.sr.se/cgi-bin/Press/programinformation/index.asp?Pubid=806334&dtDate1=2006-03-18&intPressUnitId=0&interval=2&newdate=2 |fecha=1 October 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2006—this evening it is decided!"]. SR.se (March 2006) Retrieved on 16 May 2007.</ref> Cada cantar tien dos númberos de teléfonu, ún de los cuales da l'oportunidá de dar dineru a l'organización benéfica de la SVT, ''[[Radiohjälpen]].'' Los espectadores tamién puen votar por [[SMS]], anque namás los residentes en Suecia.<ref>[http://www.blupp.nu/musik/artiklar/melodi/2007/ovik.html Melodifestivalen 2007—Bidragen i Örnsköldsvik] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929040213/http://www.blupp.nu/musik/artiklar/melodi/2007/ovik.html |fecha=29 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Entries in Örnsköldsvik"]. Blupp.nu (February 2007). Retrieved on 4 May 2007.</ref><ref>[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=79816 Rösta så här i Finalen] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090316073406/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=79816 |fecha=16 March 2009}} {{n'idioma|sv}}. SVT.se. Retrieved on 14 March 2009.</ref> El votu de los xuraos ye anunciáu por voceros que nun son miembros d'aquél. Los votos lléense n'orde ascendente, entamando por 1 puntu y terminando por 12. El presentador va repitiéndolos darréu; por ejemplo: <blockquote>Voceru: "Ett poäng till melodi nummer två." (''Un puntu pal cantar númberu dos.'')<br /><br /> Presentador: Ett poäng till (nome del cantar)." (''Un puntu'' ''pa'' ''(''''nome del'' ''cantar).'')</blockquote> Dende 2012, la mayoría los voceros falen en inglés y dempués los presentadores repítenlos en suecu. Mientres los votos son anunciaos, amiéstanse nuna tabla de puntos. La cadena camuda'l mou d'anunciar los votos del xurao cada añu. Por exemplu, los finalistes del programa ''[[Expedition: Robinson]]'' foron voceros en 2004. En 2006, l'escritor [[Fredrik Lindström]] díxolos usando los diversos [[Dialectos del suecu|dialectos]] de cada rexón.<ref>[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=11507&a=190231 Melodifestivalen 2004: Juryn vs Folket] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927190409/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=11507&a=190231 |fecha=27 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2004: The jury vs. the people"]. SVT.se (March 2004). Retrieved on 28 April 2007.</ref><ref>Johanna Melén (18 March 2006). [http://aftonbladet.se/vss/noje/story/0,2789,795306,00.html "Tack hela svenska folket"] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060630203258/http://www.aftonbladet.se/vss/noje/story/0%2C2789%2C795306%2C00.html |fecha=30 June 2006}} {{n'idioma|sv}} ["Thank you to all Swedes"]. Aftonbladet.se. Retrieved on 28 April 2007.</ref> La final del Melodifestivalen rompió récores de votu en numberoses ocasiones: en 2007, la cantidá de votos superó los dos millones por primer vegada.<ref name="votes">[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=62771&a=781349&lid=senasteNytt_741385&lpos=rubrik_781349 Melodifestivalen engagerar som aldrig förr] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930065243/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=62771&a=781349&lid=senasteNytt_741385&lpos=rubrik_781349 |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen engages like never before"]. SVT.se (13 March 2007). Retrieved on 4 May 2007.</ref> En casu d'empate, el cantar con más votos del públicu allúgase na posición cimera.<ref>[http://www.sr.se/cgi-bin/gavleborg/nyheter/artikel.asp?artikel=575492 Nordman undvek sistaplatsen] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930181519/http://www.sr.se/cgi-bin/gavleborg/nyheter/artikel.asp?artikel=575492 |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Nordman avoids last place"]. SR.se (13 March 2005). Retrieved on 28 April 2007.</ref> Hubo en tola hestoria dos empates nel primer llugar. En 1969, ente [[Tommy Körberg]] y [[Jan Malmsjö]]. Los xuraos votaron el so favoritu, nesti casu a Körberg. En 1978, [[Björn Skifs]] empató con [[Lasse Holm]] y [[Wizex]] (qu'actuaben xuntos) y resultó ganador el primeru. == Ganadores == 55 de los 56 representantes de Suecia en Eurovisión salieron del Melodifestivalen. Suecia ganó'l festival 6 vegaes: 1974, 1984, 1991, 1999, 2012 y 2015. Suecia ye'l país con mayor númberu de victories en Eurovisión; solamente [[Irlanda nel Festival d'Eurovisión|Irlanda]] tien más. "[[Waterloo (cantar d'ABBA)|Waterloo]]" de ABBA, ganadores de 1974, foi votada la canción del Melodifestivalen más popular de tolos tiempos na gala ''[[Alla tiders Melodifestival]]'' en marzu de 2005.<ref name="mfwaterloo">[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=27551&a=344540 Alla tiders Melodifestival] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930033355/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=27551&a=344540 |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}}. SVT.se (3 March 2005). Retrieved on 24 May 2007.</ref> Poco dempués, foi escoyida como'l cantar más popular nos 50 años d'Eurovisión [[Congratulations: 50 Years of the Eurovision Song Contest|nuna gala]]'n [[Copenhague]].<ref name="escwaterloo">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/entertainment/4366574.stm ABBA win 'Eurovision 50th' vote]. BBC News (23 October 2005). Retrieved on 25 April 2007.</ref> La tabla darréu amosa tolos cantares suecos qu'algamaron el quintu puestu o más n'Eurovisión: {| class="wikitable sortable" !Añu !Cantar !Artista !Posición nel Festival d'Eurovisión |- |- bgcolor="silver" |[[Melodifestivalen 1966|1966]] |"[[Nygammal vals]]" |[[Lill Lindfors]] & [[Svante Thuresson]] |2º |- |[[Melodifestivalen 1968|1968]] |"[[Det börjar verka kärlek, banne mig|Det börjar verka kärlek, banne mej]]" |[[Claes-Göran Hederström]] |5º |- |[[Melodifestivalen 1973|1973]] |"[[You're Summer|Sommaren som aldrig säger nej]]" |[[Malta (grupu musical)|Malta]]<ref>El grupu camudó<nowiki>'l so nome por ''Nova''</nowiki> pa Eurovisión.</ref> |5º (como "You're Summer") |- bgcolor="gold" |[[Melodifestivalen 1974|1974]] |"[[Waterloo]]" |[[ABBA]] |1º |- bgcolor="#CC9966" |[[Melodifestivalen 1983|1983]] |"[[Främling]]" |[[Carola Häggkvist]] |3º |- bgcolor="gold" |[[Melodifestivalen 1984|1984]] |"[[Diggi-Loo Diggi-Ley]]" |[[Herreys]] |1º |- |- bgcolor="#CC9966" |[[Melodifestivalen 1985|1985]] |"[[Bra vibrationer]]" |[[Kikki Danielsson]] |3º |- |[[Melodifestivalen 1986|1986]] |"[[E' de' det här du kallar kärlek?]]" |[[Lasse Holm]] & [[Monica Törnell]] |5º |- |[[Melodifestivalen 1989|1989]] |"[[En dag]]" |[[Tommy Nilsson]] |4º |- bgcolor="gold" |[[Melodifestivalen 1991|1991]] |"[[Fångad av en stormvind]]" |[[Carola Häggkvist]] |1º |- |- bgcolor="#CC9966" |[[Melodifestivalen 1995|1995]] |"[[Se på mig|Se på mej]]" |[[Jan Johansen]] |3º |- bgcolor="#CC9966" |[[Melodifestivalen 1996|1996]] |"[[Den vilda]]" |[[One More Time]] |3º |- bgcolor="gold" |[[Melodifestivalen 1999|1999]] |"[[Take Me to Your Heaven|Tusen och en natt]]" |[[Charlotte Perrelli|Charlotte Nilsson]] |1º (como "Take Me to Your Heaven") |- |[[Melodifestivalen 2001|2001]] |"[[Lyssna till ditt hjärta]]" |[[Friends (grupu musical)|Friends]] |[[Festival d'Eurovisión 2001|5º]] (como "Listen To Your Heartbeat") |- |[[Melodifestivalen 2003|2003]] |"[[Give Me Your Love]]" |[[Fame (grupu musical)|Fame]] |5º |- |[[Melodifestivalen 2004|2004]] |"[[Det gör ont]]" |[[Lena Philipsson]] |5º (como "It Hurts") |- |[[Melodifestivalen 2006|2006]] |"[[Invincible|Evighet]]" |[[Carola Häggkvist]] |5º (como "Invincible") |- bgcolor="#CC9966" |[[Melodifestivalen 2011|2011]] |"[[Popular]]" |[[Eric Saade]] |3º |- bgcolor="gold" |[[Melodifestivalen 2012|2012]] |"[[Euphoria]]" |[[Loreen]] |1º |- bgcolor="#CC9966" |[[Melodifestivalen 2014|2014]] |"[[Undo]]" |[[Sanna Nielsen]] |3º |- bgcolor="gold" |[[Melodifestivalen 2015|2015]] |"[[Heroes]]" |[[Måns Zelmerlöw]] |1º |- |[[Melodifestivalen 2016|2016]] |"[[If I Were Sorry]]" |[[Frans Jeppsson Wall|Frans]] |5º |- |[[Melodifestivalen 2017|2017]] |"[[I Can't Go On]]" |[[Robin Bengtsson]] |5º |- |[[Melodifestivalen 2019|2019]] |"[[Too Late for Love]]" |[[John Lundvik]] |5º |} == Regles == La mayoría de les regles del Melodifestivalen dependen de [[Regles del Festival d'Eurovisión|les d'Eurovisión]]. Sicasí, la televisión sueca impón delles llendes. Les regles oficiales de la competición espublícense ceo pa que dé tiempu abondu a los compositores y cantantes a facer cambeos. Había una restricción de 6 persones nel escenariu pa cada actuación, incluyendo'l coru del festival (''huskören'', literalmente "el coru de la casa"), un grupu de cinco coristes usáu pola mayoría de los participantes. Podíen servise d'ellos o trayer el so propiu. Toles voces teníen de ser en direutu; nenguna voz humana podía sentise nes bases musicales.<ref name="songlength">[http://www.svtstatic.se/image-cms/svtse/1335528737/melodifestivalen/article52429.svt/BINARY/Melodifestivalen_2007_tavlingsregler.pdf Melodifestivalen 2007—Tävlingsregler] {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Competition rules"]. Sveriges Television AB (May 2006). Retrieved on 21 October 2006.</ref> Sicasí, dende 2009, el númberu d'intérpretes permitíos nel escenariu entamó a ser d'ocho y les voces taben permitíes nes pistes pregrabaes.<ref name="2009changes">[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=79613&a=1228443&lid=puff_1228435&lpos=extra_0 Melodifestivalen förändras] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090226152910/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=79613&a=1228443&lid=puff_1228435&lpos=extra_0 |fecha=26 February 2009}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen changes"]. Sveriges Television. Retrieved on 27 August 2008.</ref> Una [[orquesta]] taba presente cada añu dende'l aniciu hasta'l 2000, sacante 1985 y 1986. Dos orquestes yeren usaes ente 1960 y 1963, una orquesta grande y'l ''Göte Wilhelmsons kvartett'', un cuartetu de [[jazz]].<ref>Later a quintet. Thorsson, pp.&nbsp;19,&nbsp;28.</ref> Dende 2001, namás s'usen acompañamientos pregrabaos. Los cantares nun puen tresmitise públicamente hasta que se fai un avance na radio.<ref name="preview">[http://www.sr.se/cgi-bin/mall/artikel.asp?ProgramID=2350&Artikel=1175411 Hör låtarna först i Sveriges Radio P4] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930224938/http://www.sr.se/cgi-bin/mall/artikel.asp?ProgramID=2350&Artikel=1175411 |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Hear the songs first on Sveriges Radio P4"]. SR.se (30 January 2007). Retrieved on 4 May 2007.</ref> Les candidatures desaniciaes nes semifinales puen ser espublizaes darréu'l final del programa. D'otra miente, los que pasen a la final nun tan disponibles hasta la gala de segunda oportunidá.<ref name="songlength">[http://www.svtstatic.se/image-cms/svtse/1335528737/melodifestivalen/article52429.svt/BINARY/Melodifestivalen_2007_tavlingsregler.pdf Melodifestivalen 2007—Tävlingsregler] {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2007—Competition rules"]. Sveriges Television AB (May 2006). Retrieved on 21 October 2006.</ref> La cadena fai notables cambeos al cantar ganador enantes de mandalu a Eurovisión. Por exemplu, nel Melodifestivalen 1961, Siw Malmkvist ganó con "April, April". Na so actuación posterior, trabóse cola lletra nuna gargayada. La prensa violu como una guaḥería y la SR sustituyólu por [[Lill-Babs]] pal Festival d'Eurovisión<ref name="malmkvist">The press literally described it as having "played the monkey". [http://www.gylleneskor.se/contest/melodifestivalen-1961 Melodifestivalen 1961] {{n'idioma|sv}}. Gylleneskor.se. Retrieved on 11 January 2008.</ref> La ganadora de 1987, [[Lotta Engberg]] con "[[Boogaloo|Fyra bugg och en Coca Cola]]" ye otru exemplu: el cantar foi renomáu "Boogaloo" pal festival européu, darréu que'l usu del nome d'una marca taba escontra les regles. Esti nome foi escoyíu porque los dos ganadores suecos previos tamién terminaben en "-loo."<ref>Christer Björkman (2005). ''Melodifestivalen 50 år: vinnarna'' [DVD]. Pan Vision/SVT.</ref> Hasta 1999, los cantares namás podíen ser en suecu, sacante 1965, 1973, 1974 y 1975. Ello nun evitó la grabación de versiones n'otres llingües. Dende l'abolición de les restricciones llingüístiques n'Eurovisión, ensin importar cómo s'interpretara nel festival suecu, toles candidatures sueques foron n'inglés. [[Español]], [[francés]], [[griegu]], [[italianu]], [[portugués]], [[bosniu]] y [[persa]] son otres llingües dalguna vegada incluyíes. El cantar de [[Cameron Cartio]] en el Melodifestivalen 2005 taba nuna [[llingua construyida]].<ref>Pourya E. [http://bia2.com/music-review/review.php?id=173 Cameron Cartio—Borderless: review]. Bia2.com. Retrieved on 28 April 2007.</ref> == Cobertoria mediática == El Melodifestivalen ye tresmitíu per televisión, radio y Internet. Pue vese na [[SVT1]] y nel so canal internacional, [[SVT World]]. Hasta 1987, la competición yera tresmitida na Sveriges Radio TV, dempués llamada TV1. Ente 1988 y 2000, l'eventu ye emitíu en diferentes cadenas dependiendo ú tien llugar la gala. Les finales d'Estocolmu dábanse en Kanal 1 (antiguamente TV1), mientres les finales en Gotemburgu o Malmö, en [[SVT2|TV2]].<ref>Thorsson, p.&nbsp;196.</ref> Sveriges Radio emite'l eventu en [[SR P1|P1]], [[SR P3|P3]] y [[SR P4|P4]]. Anque la final tien llugar tradicionalmente'l sábadu, en 1990 foi en vienres. TV2 suxirió qu'esto atrayería espectadores. En 1991 fízose'l [[Pascua|domingu de pascua]] pola mesma razón.<ref>Thorsson, pp.&nbsp;210,&nbsp;216.</ref> La final de 2002 atrasóse por cuenta de los [[Xuegos Olímpicos de Salt Lake City 2002|Xuegos Olímpicos d'Iviernu 2002]].<ref>Thorsson, p.&nbsp;300.</ref> La competición tien páxina web oficial dende 1999.<ref>[https://web.archive.org/web/19990421065133/http://www.svt.se/melodifestivalen/1999/index.html Melodifestivalen 1999] {{n'idioma|sv}}. SVT.se. Retrieved on 25 May 2007.</ref> [[Webcast|La tresmisión per Internet]] ta disponible dende 2005.<ref>[http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=27467&lid=puff_496381&lpos=lasMer Melodifestivalen 2005—Om Melodifestivalen] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930065714/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=27467&lid=puff_496381&lpos=lasMer |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen 2005—About Melodifestivalen"]. SVT.se (2005). Retrieved on 20 May 2007.</ref> Dende 2006, de febreru a la final d'Eurovisión en mayu, SR tien una canal de radio n'Internet dedicada esclusivamente al festival llamada ''P4 Melodifest''. Nella, el públicu mira un avance de los semifinalistes tolos vienres.<ref name="preview">[http://www.sr.se/cgi-bin/mall/artikel.asp?ProgramID=2350&Artikel=1175411 Hör låtarna först i Sveriges Radio P4] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070930224938/http://www.sr.se/cgi-bin/mall/artikel.asp?ProgramID=2350&Artikel=1175411 |fecha=30 September 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Hear the songs first on Sveriges Radio P4"]. SR.se (30 January 2007). Retrieved on 4 May 2007.</ref> Tresmitíu la nueche dempués de la final, un programa de televisión nomáu ''dagen efter'' ("el día siguiente") sirve d'epílogu al eventu. Amósanse reaiciones de los finalistes ensin comentarios. [[Carolina Norén]] presenta el programa en [[Sveriges Radio]].<ref name="mf2007">[http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mel2007.html Melodifestivalen 2007]. ESC.info.se. Retrieved on 20 April 2007. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070516204641/http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mel2007.html |fecha=16 May 2007}}</ref> El festival emítese'n [[Pantalla panorámica|formatu panorámicu]] dende 2002 y con soníu [[Dolby Digital]] dende 2004. Les cifres d'audiencia espoxiguen cada añu dende 2002. En 2007, al rodiu 4.1 millones de suecos (cuasi'l 44% de la población del país) vio la final y ente 2.9 y 3.2 millones vieron caúna les semifinales. La cantidá d'espectadores del festival de 2007 quedóse a unos 2 millones de les cifres más altes enxamás rexistraes dende 1990.<ref name="ratings">[http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mftittare.html Melodifestivalen—Viewing figures]. ESC.info.se. Retrieved on 21 October 2006. {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070329125841/http://hemsida.biggweb.net/christofer/esc/mftittare.html |fecha=29 March 2007}}</ref> Melodifestivalen consigue cobertoria enforma de la prensa sueca. Un estudiu del Departamentu de Ciencies Económiques y Comunicación de [[Universidá de Karlstad|l'Universidá de Karlstad]] concluyó que la cobertoria mediática pudo influyir nos resultaos del festival de 2007.<ref>Malin Sahl (8 June 2007). [http://www.diva-portal.org/kau/abstract.xsql?dbid=949 Favorites and losers: a study on the reporting of Melodifestivalen 2007 by Aftonbladet.se]. Karlstad University. Retrieved on 14 September 2007.</ref> == Estilos musicales y presentación == {{Multimedia|filename=Lill_Lindfors_&_Svante_Thuresson_-_Nygammal_vals.ogg |títulu=Lill Lindfors & Svante Thuresson "Nygammal vals (hip man svinaherde)" (1966)|description=El ganador del Melodifestivalen 1966, típicu del estilu jazz, perpopular na competición nos años 60. Lindfors y Thuresson canten sobre una cita ente un "criador de cerdos" y "una princesa, una doncella".|filename2=Kikki_Danielsson_-_Bra_vibrationer.ogg|title2=Kikki Danielsson "Bra vibrationer" (1985)|description2=Ganadora en 1985. Esti cantar schlager de ritmu rápidu ye típicu del Melodifestivalen nos años 80. La lletra cuenta les "bones vibraciones" que-y da a la cantante el so amante.}} L'imaxe del Melodifestivalen camudó colos años, pero una pallabra definió la so música: ''[[schlager]]''. En Suecia, schlager (una pallabra alemana que significa "ésitu") representa cualquier cantar asociáu con esta competición, dende'l jazz, percomún nos años 60, hasta candidatures como la de [[Linda Bengtzing]] en 2006.<ref>[http://www.kindaposten.se/article/articleview/17721/1/67/ Schlaget om Leksand] {{n'idioma|sv}} ["The battle (word pun on "schlager") of Leksand"]. ''Kinda-Posten'' (18 February 2006). Retrieved on 16 December 2007.</ref> Christine Demsteader, redactora de ''[[The Local]]'' describió'l schlager suecu como "normalmente carauterizáu por una melodía fadionamente repetitiva y lletres cencielles con pocu o nengún significáu".<ref>Christine Demsteader (16 March 2006). [http://www.thelocal.se/article.php?ID=3291&date=20060316 Love Sweden, love Eurovision] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071208235830/http://www.thelocal.se/article.php?ID=3291&date=20060316 |fecha=8 December 2007}}. ''The Local''. Retrieved on 15 September 2007.</ref> Artistes de jazz como [[Monica Zetterlund]] and [[Östen Warnerbring]] ganaron el concursu nos 60.<ref>[https://www.nytimes.com/2005/05/14/arts/music/14zetterlund.html Monica Zetterlund, 67, singer and actress, dies]. ''The New York Times'' (14 May 2005). Retrieved on 16 December 2007.</ref><ref>{{cita web |url=http://www.sr.se/cgi-bin/p2/program/artikel.asp?ProgramID=1012&Nyheter=1&artikel=777329|títulu=Östen med rösten har tystnat|urlarchivu=https://web.archive.org/web/20120612015934/http://sverigesradio.se/sida/artikel.aspx?programid=1012&artikel=777329|fechaarchivu=12 June 2012|fecha=19 January 2006|idioma=sv|obra=SR.se|fechaaccesu=16 December 2007}}</ref> [[ABBA]], que ganó Eurovisión en 1974, convirtiéronse na esportación musical más esitosa de Suecia. El grupu, influenciáu nun solu pol Melodifestivalen, sinón tamién por tola escena musical popular de Suecia.<ref>Thorsson, p.&nbsp;111.</ref> Nos 80, la casa discorgráfica de [[Bert Karlsson]], [[Mariann Grammofon]], yera responsable del predominiu de "cantares fáciles y recordables".<ref>[http://mobil.svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=63065&a=739413 80-talet: Berts decennium] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090322055555/http://mobil.svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=63065&a=739413 |fecha=22 March 2009}} {{n'idioma|sv}} ["The 1980s: Bert's decade"]. SVT.se. Retrieved on 16 December 2007.</ref> L'entamu del sieglu XXI tuvo más variedá, como la victoria del cantar [[Música discu|discu]] d'[[Afro-dite]] en 2002<ref>[http://www.slotmeister.com.au/articles/Eurovision%20Form%20Guide.pdf Eurovision Form Guide] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080229135848/http://www.slotmeister.com.au/articles/Eurovision%20Form%20Guide.pdf |fecha=29 February 2008}}. ''The Sydney Morning Herald'' (February 2002). Retrieved on 16 December 2007</ref> o l'intentu "retro glam rock" de The Ark en 2007.<ref>[https://web.archive.org/web/20070703032138/http://www.eurovision.tv/content/view/857/265/ Eurovision.tv meets The Ark]. Eurovision.tv (9 May 2007). Retrieved on 16 December 2007.</ref> L'usu de recursos visuales ye dende hai años parte importante de les actuaciones. El pie de micrófonu de[[Lena Philipsson]] na so actuación de "[[Det gör ont]]" na competición de 2004 ye un exemplu. Cuando foi presentadora del concursu en 2006, amosáronse cuatro cortos cómicos mientres les semifinales pa cuntar lo que pasara col micrófonu nos años pasaos dende la so victoria.<ref>[http://www.aftonbladet.se/vss/noje/story/0,2789,780887,00.html Linda och Andreas direkt till final] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060410014819/http://www.aftonbladet.se/vss/noje/story/0,2789,780887,00.html |fecha=10 April 2006}} {{n'idioma|sv}} ["Linda and Andreas go directly to the final"]. Aftonbladet.se (18 February 2006). Retrieved on 16 May 2007.</ref> La [[pirotecnia]] ye otru recursu típicu. Tres la edición de 2007, Karolina Lassbo de ''Dagens Media'' criticó'l conteníu musical y la producción del festival, afirmando que la edición de 1988 foi "el tiempu nel que'l Melodifestivalen yera entá una competición de schlager" y que se convirtiera "nuna xuntura de ''Fame Factory'' [formatu asemeyáu a [[Operación Triunfo]]] y ''Stadskampen'' [un programa estilu [[El Grand Prix del verano|Grand Prix]]].<ref>Karolina Lassbo (16 March 2007). [http://www.dagensmedia.se/mallar/dagensmedia_mall.asp?version=103527 Melodifestivalen tappade fattningen] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071103131340/http://www.dagensmedia.se/mallar/dagensmedia_mall.asp?version=103527 |fecha=3 November 2007}} {{n'idioma|sv}} ["Melodifestivalen has dropped its composure"]. ''Dagens Media''. Retrieved on 15 September 2007.</ref> == Ver tamién == * [[Lilla Melodifestivalen]] * [[List of historic rock festivals|Llista de festivales de rock históricos]] * [[Melodi Grand Prix]] * [[Dansk Melodi Grand Prix]] * [[Eesti Laul]] * [[Festival del Cantar de San Remu|Festival de San Remu]] * [[Golden Stag]] * [[Festival del Cantar de Tukvisión]] * [[Suecia nel Festival d'Eurovisión]] * [[Premios Marcel Bezençon]] == Referencies == {{llistaref}} == Bibliografía == {{refbegin}} * Leif Thorsson. ''Melodifestivalen genom tiderna'' (1999, second edition 2006). Stockholm: Premium Publishing AB. {{ISBN|91-89136-29-2}}. {{refend}} == Enllaces esternos == * [https://web.archive.org/web/20080212133326/http://svt.se/svt/jsp/Crosslink.jsp?d=85101 Sitiu web oficial de SVT] (n'inglés) * [http://www.svt.se/melodifestivalen/ Sitiu web oficial de SVT] (en suecu) * [https://www.msn.com/sv-se/noje/melodifestivalen Noticies sobre Melodifestivalen en MSN] (en suecu) * [http://www.parisgayzik.com/melodifestivalen.php Artículos y semeyes del Melodifestivalen] (en francés) {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Wikipedia:Revisar traducción]] [[Categoría:Eurovisión]] [[Categoría:Suecia]] [[Categoría:Festivales de música]] 0da440dkojj0xsj38d3p9meo46dpfeq 0 182241 3713207 3712992 2022-08-24T20:47:22Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{dixebra}} '''Bolívar''' o '''Bolivar''' puede referise a: == Persones == * '''[[Simón Bolívar]]''', militar venezolanu de les guerres d'independencia sudamericanes. * '''[[Juan Vicente Bolívar y Ponte]]''', políticu español nacíu en Venezuela, padre del anterior. * '''[[Juan de Bolívar y Martínez de Villegas]]''', políticu español nacíu en Venezuela, padre del anterior. * '''[[Fernando Bolívar]]''', sobrín y ayudante de campu de Simón Bolívar. * '''[[Orlando Bolivar Willcox]]''', militar d'Estaos Xuníos de la guerra civil d'esi país. * '''[[Simon Bolivar Buckner]]''', militar d'Estaos Xuníos de la guerra civil d'esi país. * '''[[Simon Bolivar Buckner, Jr.]]''', militar d'Estaos Xuníos de la segunda guerra mundial. * '''[[Ignacio Bolívar]]''', naturalista y entomólogu español. * '''[[Bolívar (apellíu)|Bolívar]]''' apellíu. == Personaxes ficticios == * '''[[Bolívar (Donald Duck)|Bolívar]]''', perru San Bernardo qu'apaez nos cómics del coríu Donald de Walt Disney. * '''[[Bolivar Trask]]''', personaxe de Marvel Comics rellacionáu cola esfera mutante de dicha compañía. == Llugares == ;{{Bandera|AUS}} Australia * '''[[Bolivar (Australia)|Bolivar]]''', barriu d'Adelaida (Australia del Sur). ;{{Bandera|ARG}} Arxentina * '''[[Bolívar (metro de Buenos Aires)|Bolívar]]''', estación de la Llinia E del metro de Buenos Aires. * '''[[San Carlos de Bolívar|Bolívar]]''', ciudá de la provincia de Buenos Aires. * '''[[Partido de Bolívar|Bolívar]]''', conceyu de la provincia de Buenos Aires. ;{{Bandera|BOL}} Bolivia * '''[[República de Bolívar]]''', nome antiguu de Bolivia. * '''[[Bolívar (Cochabamba)|Bolívar]]''', capital de la provincia homónima. ;{{Bandera|COL}} Colombia * '''[[Bolívar (Colombia)|Bolívar]]''', departamentu colombianu. * '''[[Bolívar (Cauca)|Bolívar]]''', conceyu del departamentu de Cauca. * '''[[Bolívar (Santander)|Bolívar]]''', conceyu del departamentu de Santander. * '''[[Bolívar (Valle del Cauca)|Bolívar]]''', conceyu del departamentu del Valle del Cauca. ;{{Bandera|CUB}} Cuba * '''[[Bolívar (Cuba)|Bolívar]]''', llocalidá del conceyu de Sandino, na provincia de Pinar del Río. ;{{Bandera|ECU}} Ecuador * '''[[Provincia de Bolívar (Ecuador)|Bolívar]]''', una de les 24 provincies d'Ecuador. ;{{Bandera|SLV}} El Salvador * '''[[Bolívar (El Salvador)|Bolívar]]''', conceyu del departamentu de La Unión. ;{{Bandera|ESP}} España * '''[[Bolívar (Álava)|Bolívar]]''' conceyu de Vitoria (Álava, País Vascu). ;{{Bandera|USA}} Estaos Xuníos d'América * '''[[Bolivar (Alabama)|Bolivar]]''', villa del condáu de Jackson, estáu d'Alabama. *''' [[Bolivar (Georgia)|Bolivar]]''', villa del condáu de Bartow, estáu de Georgia. * '''[[Bolivar (Indiana)|Bolivar]]''', villa del condáu de Wabash, estáu d'Indiana. * '''[[Bolivar (Louisiana)|Bolivar]]''', parroquia del condáu de Tangipahoa, estáu de Lousiana. * '''[[Bolivar (Missouri)|Bolivar]]''', llocalidá del condáu de Polk, estáu de Missouri. * '''[[Bolivar (pueblu de Nueva York)|Bolivar]]''', pueblu del condáu d'Allegany, estáu de Nueva York. * '''[[Bolivar (Tennessee)|Bolivar]]''', llocalidá del condáu de Hardeman, estáu de Tennessee. * '''[[Bolivar (Texas)|Bolivar]]''', villa del condáu de Denton, estáu de Texas. * '''[[Bolivar (Pensylvania)|Bolivar]]''', villa del condáu de Westmoreland, estáu de Pennsylvania. * '''[[Bolivar (villa de Nueva York)|Bolivar]]''', villa del condáu de Madison, estáu de Nueva York. * '''[[Bolivar (Virxinia Occidental)|Bolivar]]''', llocalidá del condáu de Jefferson, estáu de Virxinia Occidental. * '''[[Bolivar (Ohio)|Bolivar]]''', llocalidá del condáu de Tuscarawas, estáu d'Ohio. * '''[[Bolivar Peninsula]]''', llocalidá del estáu de Texas. ;{{Bandera|FRA}} Francia * '''[[Estación de Bolívar|Bolívar]]''', estación de la llinia 7 bis del metro de París. ;{{Bandera|PER}} Perú * '''[[Bolívar (Perú)|Bolívar]]''', capital de la provincia del mesmo nome. ;{{Bandera|PRI}} Puertu Ricu * '''[[Bolívar (Santurce)|Bolívar]]''', barriu de Santurce, San Xuan. ;{{Bandera|URU}} Uruguái * '''[[Bolívar (Montevidéu)|Bolívar]]''', barriu de la ciudá de Montevidéu. * '''[[Bolívar (Uruguái)|Bolívar]]''', llocalidá del departamentu de Canelones. ;{{Bandera|VEN}} Venezuela * '''[[Estáu Bolívar|Bolívar]]''', unu de los 23 estaos federales en que se divide Venezuela. * '''[[Ciudad Bolívar]]''', ciudá capital del estáu homónimu. * '''[[Picu Bolívar]]''', monte más altu de Venezuela. == Oxetos == * '''[[Bolívar (moneda)|Bolívar]]''', la unidad monetaria de Venezuela. * '''[[Bolívar (puru)|Bolívar]]''', marca de tabacu cubano. * '''[[Bolívar (yate)|Bolívar]]''', unu de los yates de Lord Byron. == Música == * '''[[Bolívar (ópera)|Bolívar]]''', ópera de Darius Milhaud. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Wikipedia:Artículos ensin plantía llistaref]] 65n03bqn36lef5tzc9ig0x16wehxwwu 10 187041 3713197 2907270 2022-08-24T16:00:27Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Subpáxina de documentación}} <!-- Coloca les categoríes al final d'esta páxina, y los interwikis en Wikidata (ver [[Wikipedia:Wikidata]]) --> === Usu === Esta plantía devuelve la categoría o división na que xuega un equipu. El datu ta sacáu de Wikidata. Si da un valor desactualizáu, hai que dir ellí y actualizalo. Formatu: <nowiki>{{división}}</nowiki> <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de deportes]] }}</includeonly> mbccq16njrrermavgixgj4l68n56c2x 10 188192 3713196 2941450 2022-08-24T15:59:08Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{Subpáxina de documentación}} <!-- Coloca les categoríes al final d'esta páxina, y los interwikis en Wikidata (ver [[Wikipedia:Wikidata]]) --> === Usu === Devuelve un enllaz al artículu de la plantía de xugadores de la temporada na que tamos. El parámetru del númberu del mes ye obligatoriu, pues ye la manera de saber na temporada na que tamos. <nowiki>{{Plantía temporada|Númberu de mes del comienzu de la temporada}}</nowiki> <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Plantíes de deporte]] }}</includeonly> 198qwugot2w26rutvz5nw3kmaix92u7 10 188332 3713193 2945369 2022-08-24T15:58:01Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <includeonly>{{#expr:(( {{{2|}}} / 100 - 3.5 round 0) / 4 * 3 + 0.5 round 0) - {{#ifexpr:( {{{2|}}} mod 100 = 0) and ({{{2|}}} mod 400 != 0) and ({{{1|}}} <= 2)|1|0}} }}</includeonly><noinclude> {{documentación}}</noinclude> 0fem0vbgbwram2j85qxor0s6y9ygpxc 4 190484 3713227 3708753 2022-08-25T07:32:05Z ListeriaBot 32147 Wikidata list updated [V2] wikitext text/x-wiki <noinclude>__NOINDEX__</noinclude> Última anovación: <onlyinclude>{{#time: Y-m-d H:i|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}</onlyinclude>. {{Wikidata list |1=Wikipedia:Wikidata/Finaos de recién/imáxenes |sparql=SELECT ?item ?dob ?dod ?img (CONCAT(" <small>",str(ROUND(FLOOR((?dod - ?dob)/365.2425))),"&nbsp;años</small>") as ?s3) { SELECT ?item ?stct ?slct (?stct + ?slct*2 as ?rank) (SAMPLE(?img1) as ?img) (MAX(?dod1) as ?dod) (SAMPLE(?dob1) as ?dob) { ?item wdt:P570 ?dod1 FILTER ( ?dod1 > "2021-11-02T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER ( ?dod1 > (now()-"P32D"^^xsd:duration) && ?dod1 < now() ) ?item wdt:P18 ?img1 . FILTER NOT EXISTS { ?item wdt:P1087 [] } ?item wdt:P31 wd:Q5 . ?item wikibase:statements ?stct ; wikibase:sitelinks ?slct . OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob1 } FILTER EXISTS { ?article schema:about ?item . ?article schema:isPartOf <https://ast.wikipedia.org/> . } } GROUP BY ?item ?stct ?slct ORDER BY DESC(?rank) ?item LIMIT 8 } ORDER BY DESC(?dod) |section= |columns=P18,label,P570,P20,qid,?s3 |thumb=130 |min_section= |links=local |row_template=Wikidata list/gallery |skip_table=1 |autolist=fallback |short = true |chart=true |references=all }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:Anne Heche July 14, 2014 (cropped).jpg|center|130px]] | label = [[Anne Heche]] | p570 = 2022-08-11<ref name='ref_78a4a4fc65f22861815c25d76993bcf4'>https://mec.lacounty.gov/case-detail/?caseNumber=2022-08397</ref> | p20 = [[Los Angeles]]<ref name='ref_86509e06f5428d6a73b074b4e932bce2'>https://www.20minutes.fr/arts-stars/culture/3337023-20220812-actrice-anne-heche-morte-semaine-apres-accident-voiture</ref> | qid = Q234610 | s3 = <small>53&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:Olivia Newton John op Schiphol, Bestanddeelnr 930-0131 (cropped).jpg|center|130px]] | label = [[Olivia Newton-John]] | p570 = 2022-08-08<ref name='ref_6c25d8afe17b62d804439f7825ac6936'>https://www.cnn.com/2022/08/08/entertainment/olivia-newton-john-obit/index.html</ref> | p20 = ''[[:d:Q2223280|Santa Ynez Valley]]'' | qid = Q185165 | s3 = <small>73&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:McCullough I.jpg|center|130px]] | label = [[David McCullough]] | p570 = 2022-08-07<ref name='ref_f1fff940d133abeb11b90ccee5b7fab9'>https://apnews.com/article/david-mccullough-historian-dies-7abe5997da74f30b1eab11e36b308fe3</ref> | p20 = ''[[:d:Q2305817|Hingham]]'' | qid = Q374610 | s3 = <small>89&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:Adriana Roel en Escuela de Verano (1959).jpg|center|130px]] | label = [[Adriana Roel]] | p570 = 2022-08-04<ref name='ref_def1edb4d21e0a294f3153370bc9393e'>https://www.reforma.com/aplicacioneslibre/preacceso/articulo/default.aspx?__rval=1&urlredirect=https://www.reforma.com/muere-la-actriz-adriana-roel-a-sus-88-anos/ar2447976?sc=672&referer=--7d616165662f3a3a6262623b727a7a7279703b767a783a--</ref> | p20 = ''[[:d:Q165204|Mérida]]'' | qid = Q5658374 | s3 = <small>88&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:Scully GM.JPG|center|130px]] | label = [[Vin Scully]] | p570 = 2022-08-02<ref name='ref_ed106561047796de5e132bc0907edf48'>https://edition.cnn.com/2022/08/02/sport/vin-scully-obit/index.html</ref> | p20 = ''[[:d:Q913346|Hidden Hills]]''<ref name='ref_ed106561047796de5e132bc0907edf48'>https://edition.cnn.com/2022/08/02/sport/vin-scully-obit/index.html</ref> | qid = Q2422581 | s3 = <small>94&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:Bill russell dribbling (cropped).jpg|center|130px]] | label = [[Bill Russell]] | p570 = 2022-07-31<ref name='ref_d3d46cad8175eb8db33f85125a69f925'>https://www.eurosport.es/baloncesto/nba/2018-2019/bill-russell-fallecimiento-muerte-hoy-edad-anos-nba-anillos_sto9070616/story.shtml</ref><ref name='ref_6a0789254859d12fe89274ab138a36f0'>https://www.espn.com/nba/story/_/id/34323568/boston-celtics-great-bill-russell-11-nba-champion-dies-88</ref> | p20 = ''[[:d:Q954095|Mercer Island]]'' | qid = Q242185 | s3 = <small>88&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:Ramos Pentagon.jpg|center|130px]] | label = [[Fidel V. Ramos]] | p570 = 2022-07-31<ref name='ref_ff8106dc3d24f69841cecb5613d57597'>https://www.manilatimes.net/2022/07/31/news/former-president-fidel-v-ramos-succumbs-to-covid-19/1852907</ref> | p20 = ''[[:d:Q3265086|Makati Medical Center]]'' | qid = Q215351 | s3 = <small>94&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/gallery | p18 = [[Ficheru:Paul Sorvino Shankbone 2010 NYC.jpg|center|130px]] | label = [[Paul Sorvino]] | p570 = 2022-07-25<ref name='ref_61f6dc99f80f0b3c9f31e1d3e2d677b5'>https://www.nrk.no/nyheter/goodfellas-skuespiller-paul-sorvino-er-dod-1.16048695</ref><ref name='ref_43bf40d8070684f56ceef87ea21ac142'>https://apnews.com/article/paul-sorvino-dead-goodfellas-obituaries-922b8a7dc6f2d3cf2305ed8cdf6aa237</ref> | p20 = [[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]]<ref name='ref_43bf40d8070684f56ceef87ea21ac142'>https://apnews.com/article/paul-sorvino-dead-goodfellas-obituaries-922b8a7dc6f2d3cf2305ed8cdf6aa237</ref> | qid = Q447892 | s3 = <small>83&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list end}} myztsqb078u5agg662hm7t957pmz5ik 4 190487 3713228 3708754 2022-08-25T07:32:16Z ListeriaBot 32147 Wikidata list updated [V2] wikitext text/x-wiki <noinclude>__NOINDEX__</noinclude> Última anovación: <onlyinclude>{{#time: Y-m-d H:i|{{REVISIONTIMESTAMP}}}}</onlyinclude>. {{Wikidata list |1=Wikipedia:Wikidata/Finaos de recién/llista |sparql=SELECT ?item ?dod ?stct ?slct { ?item wdt:P570 ?dod FILTER ( ?dod > "2016-10-30T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER ( ?dod > (now()-"P32D"^^xsd:duration) && ?dod < now() ) ?item wdt:P31 wd:Q5 . OPTIONAL { ?item wikibase:statements ?stct } OPTIONAL { ?item wikibase:sitelinks ?slct } } ORDER BY DESC(?dod) ?item |columns=item,P18,label,P569,P570,P735,description:descripción,P106,P39,P27,P19,P20,P119 |thumb=128 |autolist=fallback |links=local |references=all }} {| class='wikitable sortable' style='width:100%' ! item ! imaxe ! label ! fecha de nacimientu ! data de la muerte ! nome ! descripción ! ocupación ! cargu ! país de nacionalidá ! llugar de nacimientu ! llugar de fallecimientu ! llugar d'enterramientu |- | [[:d:Q5057986|Q5057986]] | | [[Celia Correas de Zapata]] | 1933-10-09 | 2022-08-21<ref name='ref_fec9e578adca917e6cbb753dfc212d5b'>https://www.dignitymemorial.com/en-ca/obituaries/fresno-ca/celia-correas-zapata-10898444</ref> | ''[[:d:Q900312|Celia]]'' | escritora arxentina (1933–2022) | [[escritor]] | | [[Arxentina]] | [[Mendoza (Arxentina)|Mendoza]] | ''[[:d:Q303794|Clovis]]''<ref name='ref_fec9e578adca917e6cbb753dfc212d5b'>https://www.dignitymemorial.com/en-ca/obituaries/fresno-ca/celia-correas-zapata-10898444</ref> | |- | [[:d:Q234610|Q234610]] | [[Ficheru:Anne Heche July 14, 2014 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Anne Heche]] | 1969-05-25<ref name='ref_fd121e565824ba092adcbc527d282123'>''[[:d:Q36578|Gemeinsame Normdatei]]''</ref><ref name='ref_ff87f21c3027c8da6dacea31084d328e'>''[[:d:Q29861311|SNAC]]''</ref><ref name='ref_fff0d6a780b04587dc2fd57d7a00b523'>''[[:d:Q31964|Internet Broadway Database]]''</ref><ref name='ref_dd086584c71aab481731c0b3c7f0260a'>''[[:d:Q107343683|Munzinger Personen]]''</ref> | 2022-08-11<ref name='ref_78a4a4fc65f22861815c25d76993bcf4'>https://mec.lacounty.gov/case-detail/?caseNumber=2022-08397</ref> | ''[[:d:Q564684|Anne]]''<ref name='ref_fd121e565824ba092adcbc527d282123'>''[[:d:Q36578|Gemeinsame Normdatei]]''</ref><br/>''[[:d:Q3664222|Celeste]]'' | actriz d'Estaos Xuníos (1969–2022) | [[actor]]<ref name='ref_f031bb24421f5d3342f27f587310c0de'>''[[:d:Q15065727|CineMagia]]''</ref><br/>''[[:d:Q10798782|actor de televisión]]''<br/>''[[:d:Q10800557|actor de cine]]''<br/>[[direutor de cine]]<br/>[[guionista]]<br/>[[productor de cine]]<br/>''[[:d:Q2259451|actor de teatru]]'' | | [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] | ''[[:d:Q777153|Aurora]]'' | [[Los Angeles]]<ref name='ref_86509e06f5428d6a73b074b4e932bce2'>https://www.20minutes.fr/arts-stars/culture/3337023-20220812-actrice-anne-heche-morte-semaine-apres-accident-voiture</ref> | |- | [[:d:Q5752545|Q5752545]] | | [[Carmen Gómez Ojea]] | 1945-10-11<ref name='ref_76abc9c8207ec2e346207202c9d7aab4'>https://www.vivirasturias.com/arte-cultura-deporte/c/0/i/54825378/gomez-ojea-carmen</ref> | 2022-08-10<ref name='ref_82ec11fbffcd2f4a13da50e96c78307a'>https://www.elcomercio.es/gijon/fallece-carmen-gomez-ojea-escritora-gijonesa-20220810093438-nt.html</ref> | ''[[:d:Q1043619|Carmen]]'' | escritora asturiana (1945–2022) | [[escritor]]<br/>''[[:d:Q49757|poeta]]'' | | [[España]] | [[Xixón]]<ref name='ref_76abc9c8207ec2e346207202c9d7aab4'>https://www.vivirasturias.com/arte-cultura-deporte/c/0/i/54825378/gomez-ojea-carmen</ref> | | |- | [[:d:Q726194|Q726194]] | | [[Nicholas Evans]] | 1950-07-26<ref name='ref_ff87f21c3027c8da6dacea31084d328e'>''[[:d:Q29861311|SNAC]]''</ref><ref name='ref_eb9ce100e927617f978fe7bef8646786'>''[[:d:Q2877812|Babelio]]''</ref><ref name='ref_68a5ccd4fe576757adefba6e7a80fe2e'>https://www.telegraph.co.uk/obituaries/2022/08/15/nicholas-evans-journalist-author-whose-novel-horse-whisperer/</ref> | 2022-08-09<ref name='ref_8f6b0d4ffebdd1e79809570af0622fe8'>https://www.thebookseller.com/news/nicholas-evans-author-of-the-horse-whisperer-dies-aged-72</ref><ref name='ref_68a5ccd4fe576757adefba6e7a80fe2e'>https://www.telegraph.co.uk/obituaries/2022/08/15/nicholas-evans-journalist-author-whose-novel-horse-whisperer/</ref> | ''[[:d:Q42771|Nicholas]]''<ref name='ref_44b4fd10ab0d5a3453c02bd376964dd1'>https://libris.kb.se/katalogisering/31fjp33m2zbcp8t</ref> | periodista, escritor y productor de cine y televisión británicu (1950–2022) | [[escritor]]<br/>[[periodista]]<br/>[[guionista]]<br/>''[[:d:Q6625963|novelista]]''<br/>[[productor de cine]]<br/>''[[:d:Q578109|productor de televisión]]'' | | [[Reinu Xuníu]]<ref name='ref_44b4fd10ab0d5a3453c02bd376964dd1'>https://libris.kb.se/katalogisering/31fjp33m2zbcp8t</ref> | ''[[:d:Q1190876|Bromsgrove]]''<ref name='ref_68a5ccd4fe576757adefba6e7a80fe2e'>https://www.telegraph.co.uk/obituaries/2022/08/15/nicholas-evans-journalist-author-whose-novel-horse-whisperer/</ref> | | |- | [[:d:Q185165|Q185165]] | [[Ficheru:Olivia Newton John op Schiphol, Bestanddeelnr 930-0131 (cropped).jpg|center|128px]] | [[Olivia Newton-John]] | 1948-09-26<ref name='ref_3d46b2e2918c6667fd334ae0e99a6857'>''[[:d:Q37312|Internet Movie Database]]''</ref><ref name='ref_ff87f21c3027c8da6dacea31084d328e'>''[[:d:Q29861311|SNAC]]''</ref><ref name='ref_bd7d074514f6aa63ae9c9359d3b087cc'>''[[:d:Q504063|Discogs]]''</ref><ref name='ref_e411eaad151203de9b94c88f7ffc43d0'>''[[:d:Q98769076|GeneaStar]]''</ref><ref name='ref_dd086584c71aab481731c0b3c7f0260a'>''[[:d:Q107343683|Munzinger Personen]]''</ref> | 2022-08-08<ref name='ref_6c25d8afe17b62d804439f7825ac6936'>https://www.cnn.com/2022/08/08/entertainment/olivia-newton-john-obit/index.html</ref> | ''[[:d:Q632264|Olivia]]'' | cantante y actriz británico-australiana (1948–2022) | [[cantautor]]<br/>[[cantante]]<br/>''[[:d:Q10800557|actor de cine]]''<br/>''[[:d:Q55960555|artista d'estudiu]]'' | | [[Australia]] | [[Cambridge]]<ref name='ref_fd121e565824ba092adcbc527d282123'>''[[:d:Q36578|Gemeinsame Normdatei]]''</ref> | ''[[:d:Q2223280|Santa Ynez Valley]]'' | |- | [[:d:Q374610|Q374610]] | [[Ficheru:McCullough I.jpg|center|128px]] | [[David McCullough]] | 1933-07-07<ref name='ref_eb48a4a2fb68214c19efb2f752b95a76'>''[[:d:Q5375741|Encyclopædia Britannica Online]]''</ref> | 2022-08-07<ref name='ref_f1fff940d133abeb11b90ccee5b7fab9'>https://apnews.com/article/david-mccullough-historian-dies-7abe5997da74f30b1eab11e36b308fe3</ref> | ''[[:d:Q18057751|David]]'' | historiador y escritor d'Estaos Xuníos (1933–2022) | [[historiador]]<br/>''[[:d:Q864380|biógrafu]]''<br/>[[escritor]]<ref name='ref_6a4ed78210533a81dc22cae47b59ed95'>http://muse.jhu.edu/journals/historically_speaking/v010/10.1.mcconville.pdf</ref><br/>[[periodista]] | | [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] | [[Pittsburgh]]<ref name='ref_fd121e565824ba092adcbc527d282123'>''[[:d:Q36578|Gemeinsame Normdatei]]''</ref> | ''[[:d:Q2305817|Hingham]]'' | |- | [[:d:Q5658374|Q5658374]] | [[Ficheru:Adriana Roel en Escuela de Verano (1959).jpg|center|128px]] | [[Adriana Roel]] | 1934-07-05<ref name='ref_a6143075f03da6e92a6db61f13580166'>''[[:d:Q3561957|ČSFD]]''</ref> | 2022-08-04<ref name='ref_def1edb4d21e0a294f3153370bc9393e'>https://www.reforma.com/aplicacioneslibre/preacceso/articulo/default.aspx?__rval=1&urlredirect=https://www.reforma.com/muere-la-actriz-adriana-roel-a-sus-88-anos/ar2447976?sc=672&referer=--7d616165662f3a3a6262623b727a7a7279703b767a783a--</ref> | ''[[:d:Q1640276|Rosa]]''<br/>''[[:d:Q18088640|María]]'' | actriz mexicana (1934–2022) | ''[[:d:Q10798782|actor de televisión]]''<br/>''[[:d:Q2259451|actor de teatru]]''<br/>''[[:d:Q10800557|actor de cine]]'' | | [[Méxicu]] | [[Monterrey]] | ''[[:d:Q165204|Mérida]]'' | |- | [[:d:Q2422581|Q2422581]] | [[Ficheru:Scully GM.JPG|center|128px]] | [[Vin Scully]] | 1927-11-29<ref name='ref_ed106561047796de5e132bc0907edf48'>https://edition.cnn.com/2022/08/02/sport/vin-scully-obit/index.html</ref> | 2022-08-02<ref name='ref_ed106561047796de5e132bc0907edf48'>https://edition.cnn.com/2022/08/02/sport/vin-scully-obit/index.html</ref> | ''[[:d:Q4928254|Vincent]]''<br/>''[[:d:Q278835|Edward]]'' | periodista y comentarista deportivu d'Estaos Xuníos (1927–2022) | [[periodista]]<br/>''[[:d:Q2986228|comentarista deportivu]]'' | | [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] | [[The Bronx]] | ''[[:d:Q913346|Hidden Hills]]''<ref name='ref_ed106561047796de5e132bc0907edf48'>https://edition.cnn.com/2022/08/02/sport/vin-scully-obit/index.html</ref> | |- | [[:d:Q325975|Q325975]] | | [[Hugo Fernández]] | 1945-02-02 | 2022-08-01<ref name='ref_c01327aaa3d9783712ca79d97596914d'>https://www.wdeportes.com/2022/08/01/liga-mx-fallece-hugo-fernandez-ex-jugador-de-puebla/</ref> | ''[[:d:Q1242555|Hugo]]''<br/>''[[:d:Q14516546|Daniel]]'' | futbolista uruguayu (1945–2022) | ''[[:d:Q937857|futbolista]]''<br/>''[[:d:Q628099|entrenador de fútbol]]''<ref name='ref_8aa6fd767c1432d0ecc645cfc71c3691'>''[[:d:Q2449070|transfermarkt.com]]''</ref> | | [[Uruguái]] | [[Montevidéu]] | [[Puebla de Zaragoza]] | |- | [[:d:Q215351|Q215351]] | [[Ficheru:Ramos Pentagon.jpg|center|128px]] | [[Fidel V. Ramos]] | 1928-03-18<ref name='ref_ff87f21c3027c8da6dacea31084d328e'>''[[:d:Q29861311|SNAC]]''</ref><ref name='ref_eb48a4a2fb68214c19efb2f752b95a76'>''[[:d:Q5375741|Encyclopædia Britannica Online]]''</ref><ref name='ref_2bba1fd90a13fa990d128a03df7a1982'>''[[:d:Q237227|Brockhaus Enzyklopädie]]''</ref><ref name='ref_dd1fb13078288dd5358f4b95adea6852'>''[[:d:Q83365652|Roglo]]''</ref><ref name='ref_dd086584c71aab481731c0b3c7f0260a'>''[[:d:Q107343683|Munzinger Personen]]''</ref> | 2022-07-31<ref name='ref_ff8106dc3d24f69841cecb5613d57597'>https://www.manilatimes.net/2022/07/31/news/former-president-fidel-v-ramos-succumbs-to-covid-19/1852907</ref> | ''[[:d:Q9016816|Fidel]]'' | militar y políticu filipín (1928–2022) | ''[[:d:Q82955|políticu]]''<br/>''[[:d:Q47064|militar]]'' | ''[[:d:Q88779285|Chairman of the Joint Chiefs]]''<br/>[[Presidente de Filipines]]<br/>''[[:d:Q7444318|Secretary of National Defense]]'' | [[Filipines]] | [[Lingayén|Lingayen]] | ''[[:d:Q3265086|Makati Medical Center]]'' | |- | [[:d:Q242185|Q242185]] | [[Ficheru:Bill russell dribbling (cropped).jpg|center|128px]] | [[Bill Russell]] | 1934-02-12<ref name='ref_eb48a4a2fb68214c19efb2f752b95a76'>''[[:d:Q5375741|Encyclopædia Britannica Online]]''</ref> | 2022-07-31<ref name='ref_d3d46cad8175eb8db33f85125a69f925'>https://www.eurosport.es/baloncesto/nba/2018-2019/bill-russell-fallecimiento-muerte-hoy-edad-anos-nba-anillos_sto9070616/story.shtml</ref><ref name='ref_6a0789254859d12fe89274ab138a36f0'>https://www.espn.com/nba/story/_/id/34323568/boston-celtics-great-bill-russell-11-nba-champion-dies-88</ref> | ''[[:d:Q12344159|William]]'' | xugador de baloncestu d'Estaos Xuníos (1934–2022) | ''[[:d:Q3665646|xugador de baloncestu]]''<ref name='ref_5cb9f69878f3400ce4aab859fcca44cb'>''[[:d:Q7300810|RealGM]]''</ref><br/>''[[:d:Q5137571|entrenador de baloncestu]]''<ref name='ref_6ec093c65fb6115a86cac1825206d8fc'>''[[:d:Q22235911|Basketball-Reference.com]]''</ref><br/>[[entrenador]]<br/>[[actor]]<ref name='ref_e96f7caf153d6a47f958adeff3df99ba'>http://www.stuff.co.nz/entertainment/celebrities/9717835/The-problem-with-other-faces</ref><ref name='ref_876a2ebe9546495811617307f576edb2'>http://sports.espn.go.com/highschool/rise/football/news/story?id=4064085</ref><ref name='ref_4c898b6dfb85b5595854626c7c53afe6'>http://www.tv.com/shows/iconoclasts/samuel-l-jackson-on-bill-russell-903945/</ref><br/>''[[:d:Q13382122|saltador d'altura]]'' | | [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] | ''[[:d:Q947115|Monroe]]'' | ''[[:d:Q954095|Mercer Island]]'' | |- | [[:d:Q447892|Q447892]] | [[Ficheru:Paul Sorvino Shankbone 2010 NYC.jpg|center|128px]] | [[Paul Sorvino]] | 1939-04-13<ref name='ref_fd121e565824ba092adcbc527d282123'>''[[:d:Q36578|Gemeinsame Normdatei]]''</ref><ref name='ref_ff87f21c3027c8da6dacea31084d328e'>''[[:d:Q29861311|SNAC]]''</ref><ref name='ref_fff0d6a780b04587dc2fd57d7a00b523'>''[[:d:Q31964|Internet Broadway Database]]''</ref><ref name='ref_bd7d074514f6aa63ae9c9359d3b087cc'>''[[:d:Q504063|Discogs]]''</ref> | 2022-07-25<ref name='ref_61f6dc99f80f0b3c9f31e1d3e2d677b5'>https://www.nrk.no/nyheter/goodfellas-skuespiller-paul-sorvino-er-dod-1.16048695</ref><ref name='ref_43bf40d8070684f56ceef87ea21ac142'>https://apnews.com/article/paul-sorvino-dead-goodfellas-obituaries-922b8a7dc6f2d3cf2305ed8cdf6aa237</ref> | ''[[:d:Q4925623|Paul]]''<ref name='ref_fd121e565824ba092adcbc527d282123'>''[[:d:Q36578|Gemeinsame Normdatei]]''</ref> | actor d'Estaos Xuníos (1939–2022) | ''[[:d:Q10800557|actor de cine]]''<br/>[[direutor de cine]]<br/>''[[:d:Q10798782|actor de televisión]]''<br/>''[[:d:Q2259451|actor de teatru]]''<br/>''[[:d:Q3387717|direutor de teatru]]''<br/>[[actor de voz]] | | [[Estaos Xuníos d'América|Estaos Xuníos]] | [[Brooklyn]] | [[Jacksonville (Florida)|Jacksonville]]<ref name='ref_43bf40d8070684f56ceef87ea21ac142'>https://apnews.com/article/paul-sorvino-dead-goodfellas-obituaries-922b8a7dc6f2d3cf2305ed8cdf6aa237</ref> | |} {{Wikidata list end}} == Referencies == {{llistaref}} ixev5da335yu5bvemq8cvshkm835qq8 10 206665 3713357 3102653 2022-08-25T11:42:52Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <noinclude>{{documentation}}</noinclude><!-- -->{{#ifeq:{{#invoke:String|match|pattern=^[Qq][0-9]*$|s={{{1|}}}|nomatch=-1}}|-1<!-- #then: -->|{{#ifeq:{{#invoke:String|match|pattern=^[0-9]+$|s={{{1|}}}|nomatch=-1}}|-1<!-- #then: -->| <!-- error --> {{error|L'identificador nun tien la forma [Q+númberu] nin ye un [númberu]}}<!-- #else: -->|Q{{{1|}}}<!-- number only form -->}}<!-- #else: -->|{{ucfirst:{{{1}}}}}<!-- Qid form -->}} dtf62b8kz8rax2ifb1s2cd9bl56fr7t 0 250242 3713204 3709676 2022-08-24T17:25:03Z Balmantra 107521 wikitext text/x-wiki {{eventu}} {{correxir|t=20210721104636}} El '''Congresu Internacional de Matemáticos de 2022''' (embrivíu como '''ICM 2022''') foi el vigesimonoveno [[Congresu Internacional de Matemáticos]] que se va celebrar en línia del [[7 de xunetu]] al [[14 de xunetu]] de [[2022]]<ref>{{Cita web|url=https://www.icm2018.org/portal/icm-goes-to-st-petersburg-russia-in-2022.html|título=ICM goes to St. Petersburg, Russia in 2022}}</ref>. Esta foila segunda vegada que'l territoriu [[Rusia|rusu]] entama'l Congresu, la postrera foi nel [[ICM 1966]], que s'entamó en [[Moscú]] de la [[URSS]]. == Llugar del congresu == Anque'l llugar del ICM 2022 va ser [[San Petersburgu]], unu de los llugares destacaos para'l congresu foi [[París]], que se presentó como posible güéspede del Congresu. Ello ye que el [[presidente de Francia]], [[Emmanuel Macron]] realizó un vídeu de sofitu a la candidatura francesa<ref>{{Cita web|url=https://twitter.com/ViparisOfficiel/status/987010149255712768?s=20|títulu=Twitter}}</ref>. Dempués de dase a conocer que la ciudá rusa sería la anfitriona del eventu<ref>{{Obra citada|títulu=ICM 2018 på Facebook Watch|idioma=nb|url=https://nb-non.facebook.com/ICM2018/videos/watch-the-video-of-the-announcement-of-saint-petersburg-russia-as-the-host-city-/1110964399061530/|fechaaccesu=2021-02-20}}</ref><ref>{{Cita web|url=https://www.facebook.com/login/?next=https%3A%2F%2Fwww.facebook.com%2FICM2018%2Fposts%2Ficm-2022-will-be-held-in-saint-petersburgdecision-was-just-announced-after-a-tig%2F1110929805731656%2F|títulu=Empecipiar sesión en Facebook|idioma=en|fechaaccesu=2021-02-20|sitioweb=Facebook}}</ref>, dellos matemáticos franceses publicaron una web llamada [http://www.icm2022boycott.org/ ICM 2022 Boycott], cola que pretendíen boicotiar la organización del ICM en Rusia, según alegaba la web pola falta de [[derechos humanos]] y escontra la comunidá LGBT en Rusia. La web publicó un comunicáu nel que matemáticos como'l ganador de la [[Medaya Fields]] en [[1998]] Timothy Gowers roblaben l'anulación del eventu, anque la [[Unión Matemática Internacional]] nun dio respuesta dalguna. El 29 d'abril de 2019, el presidente del Conseyu Internacional para la Ciencia Daya Reddy dio respuesta a esta iniciativa, anque nun sé tomó nenguna acción para la organización del congresu. == Medaya Ladyzhenskaya == Como novedá nel ICM 2022, va premiar a persones destacaes nel ámbitu de la [[matemática]]-[[física]] cola Medaya Ladyzhenskaya<ref>{{Cita web|url=https://icm2022.org/blog/ladyzhenskaya-medal-in-mathematical-physics|títulu=Ladyzhenskaya Medal in Mathematical Physics — icm2022|fechaaccesu=2021-02-20|sitioweb=icm2022.org}}</ref>. El premiu tien nome n'honor a la [[Matemáticu|matemática]] [[Rusia|rusa]] Olga A. Ladyzhenskaya. == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Congresos Internacionales de Matemáticos]] m44c62ueti6cr0avap63uc44e8rx2kf 0 250695 3713341 3370941 2022-08-25T10:39:01Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{persona}} '''Paul Hansen Egede''' (o '''Poul''') {{nym}} foi un [[teólogu]], [[misioneru]] y [[eruditu]] [[Reinu de Dinamarca y Noruega|danés-noruegu]] que s'interesaba principalmente pola misión [[Ilesia de Dinamarca|luterana]] ente'l [[pueblu Kalaallit]] en [[Groenlandia]] que fuera establecida pol so padre, [[Hans Egede|Hans]], en 1721.<ref>''[http://www.brown.edu/Facilities/John_Carter_Brown_Library/ildb/details.php?id=308 Egede, Poul Hansen, 1708-1789]'', Llibrería John Carter Brown.</ref> == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{commonscat}} *{{worldcat id|lccn-nr98-21794}} *[http://www.swaen.com/antique-map-of.php?id=2548 Mapa de Greenland] fechu por Paul Egede *[http://runeberg.org/salmonsen/2/6/0795.html Paul Hansen Egede, Missionær i Grønland], Proyeutu Runeberg {{n'idioma|no}} *[http://runeberg.org/salmonsen/2/6/0795.html Paul Hansen, Missionær i Grønland], Proyeutu Runeberg {{n'idioma|da}} {{NF|1708|1789|Egede, Poul}} [[Categoría:Persones de Noruega]] [[Categoría:Persones de Dinamarca]] [[Categoría:Relixosos y relixoses d'Europa]] [[Categoría:Llingüistes]] 64j0fyul83jwlwipm0jcj2ws51yu173 0 251686 3713336 3487605 2022-08-25T10:37:40Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{revisáu|t=20211126184801}} {{rexón}} '''Nord''' ye un [[Departamentos de Francia|departamentu]] [[Francia|francés]] de la [[Rexones de Francia|rexón]] d'[[Altos de Francia]]. Tien una población de {{persones}} y una superficie de {{superficie de|Nord|1}} km². Llenda con {{llenda con}}. == Demografía == {| align="center" rules="all" cellspacing="0" cellpadding="4" style="border: 1px solid #999; border-right: 2px solid #999; border-bottom:2px solid #999; background: #f3fff3" |+ style="font-weight: bold; font-size: 1.1em; margin-bottom: 0.5em"| Evolución demográfica (población censada) |-style="background: #ddffdd" ! [[1801]] !! [[1831]] !! [[1841]] !! [[1851]] !! [[1856]] !! [[1861]] !! [[1866]] |- | align=center| 765&nbsp;001 || align=center| 989&nbsp;938 || align=center| 1&nbsp;085&nbsp;298 || align=center| 1&nbsp;158&nbsp;285 || align=center| 1&nbsp;212&nbsp;353 || align=center| 1&nbsp;303&nbsp;380 || align=center| 1&nbsp;392&nbsp;041 |- ! [[1872]] !! [[1876]] !! [[1881]] !! [[1886]] !! [[1891]] !! [[1896]] !! [[1901]] |- | align=center| 1&nbsp;447&nbsp;764 || align=center| 1&nbsp;519&nbsp;585 || align=center| 1&nbsp;603&nbsp;259 || align=center| 1&nbsp;670&nbsp;184 || align=center| 1&nbsp;736&nbsp;341 || align=center| 1&nbsp;811&nbsp;834 || align=center| 1&nbsp;866&nbsp;994 |- ! [[1906]] !! [[1911]] !! [[1921]] !! [[1926]] !! [[1931]] !! [[1936]] !! [[1946]] |- | align=center| 1&nbsp;895&nbsp;861 || align=center| 1&nbsp;961&nbsp;780 || align=center| 1&nbsp;787&nbsp;918 || align=center| 1&nbsp;969&nbsp;182 || align=center| 2&nbsp;029&nbsp;449 || align=center| 2&nbsp;022&nbsp;167 || align=center| 1&nbsp;917&nbsp;452 |- ! [[1954]] !! [[1962]] !! [[1968]] !! [[1975]] !! [[1982]] !! [[1990]] !! [[1999]] |- | align=center| 2&nbsp;098&nbsp;545 || align=center| 2&nbsp;293&nbsp;112 || align=center| 2&nbsp;417&nbsp;899 || align=center| 2&nbsp;511&nbsp;478 || align=center| 2&nbsp;520&nbsp;526 ||align=center| 2&nbsp;531&nbsp;855 || align=center| 2&nbsp;555&nbsp;020 |} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} * [https://web.archive.org/web/20060202230116/http://www.cdt-nord.fr/fr/ Comité Départemental du Tourisme du Nord] {{n'idioma|fr}}. {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Nord|*]] 57uowk4l253ncvyyoggz83jd4qlua7z 2 252926 3713351 3447303 2022-08-25T10:44:52Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki # {{cita noticia|url=test |títulu=test |idioma=es-ES}} # {{cita noticia|url=test |títulu=test |idioma=qwe}} # {{cita noticia|url=test |títulu=test |idioma=de}} # {{cita noticia|url=test |títulu=test |idioma=alemán}} # <nowiki>{{n'idioma|es}}</nowiki> = {{n'idioma|es}} # <nowiki>{{n'idioma|es-ES}}</nowiki> = {{n'idioma|es-ES}} # <nowiki>{{n'idioma|de}}</nowiki> = {{n'idioma|de}} # <nowiki>{{obtener idioma|es}}</nowiki> = {{obtener idioma|es}} # <nowiki>{{obtener idioma|ES}}</nowiki> = {{obtener idioma|ES}} # <nowiki>{{obtener idioma|es-ES}}</nowiki> = {{obtener idioma|es-ES}} # <nowiki>{{obtener idioma|ES-ES}}</nowiki> = {{obtener idioma|ES-ES}} qkyo29z8o1de8o11ywfnhesz86im4yw 10 253089 3713184 3488625 2022-08-24T15:45:12Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <ref>{{nomenclator|{{PAGENAMEBASE}}}}</ref><noinclude>{{documentación}}</noinclude> tdvb8qqaf77xfvjash0clctf47kj5r7 3713189 3713184 2022-08-24T15:47:42Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <noinclude> {{fundir en|Plantía:Sabencia}} </noinclude> <includeonly><ref>{{nomenclator|{{PAGENAMEBASE}}}}</ref></includeonly><noinclude>{{documentación}}</noinclude> px5u2noqih4xhf3266dwkqyxdzfwqj9 0 255998 3713220 3625404 2022-08-25T05:46:47Z EmausBot 7934 Bot: Iguando la redireición doble a [[Santa Colomba (Allande)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Santa Colomba (Allande)]] h06vi2ckwv72m966jskv9kp5r95x0q9 4 256849 3713215 3709479 2022-08-25T01:31:13Z ListeriaBot 32147 Wikidata list updated [V2] wikitext text/x-wiki <div style="display:block;border:1px solid #5da95d; vertical-align:top;width:100%; background-color:#f9f9ff;margin-bottom:10px;margin-top:5px;padding-left:5px;padding-right:4px; box-shadow: 8px 8px 8px #CCC"> <div style="height:22px; border-bottom:1px solid #5da95d; padding:0px; background:#b9f3b9; color:#000000; text-align:center; font-weight:bold; font-size:100%; margin-bottom:5px;margin-top:0;margin-left:-5px;margin-right:-4px;"> <div class="center"><b>Persones finaes de recién</b></div></div> {{Wikidata list |1=Wikipedia:Wikidata/Finaos de recién/portada |sparql=SELECT ?item ?dob ?dod (CONCAT(" <small>", STR(ROUND(FLOOR((?dod - ?dob) / "365.2425"^^xsd:decimal))), "&nbsp;años</small>") AS ?s3) WHERE { SELECT ?item ?stct ?slct (MAX(?dod1) AS ?dod) (SAMPLE(?dob1) AS ?dob) WHERE { ?item wdt:P570 ?dod1. FILTER(?dod1 > "2021-11-02T00:00:00Z"^^xsd:dateTime) FILTER((?dod1 > ((NOW()) - "P32D"^^xsd:duration)) && (?dod1 < (NOW()))) FILTER(NOT EXISTS { ?item wdt:P1087 _:b4. }) ?item wdt:P31 wd:Q5; wikibase:statements ?stct; wikibase:sitelinks ?slct. OPTIONAL { ?item wdt:P569 ?dob1. } FILTER(EXISTS { ?article schema:about ?item; schema:isPartOf <https://ast.wikipedia.org/>. }) } GROUP BY ?item ?stct ?slct ORDER BY DESC (?dod) LIMIT 8 } ORDER BY DESC (?dod) |section= |columns=label,description,P570,qid,?s3 |thumb=130 |min_section= |links=local |row_template=Wikidata list/portada |skip_table=1 |autolist=fallback |short = true |chart=true |minimal=1 }} {{Wikidata list/portada | label = [[Celia Correas de Zapata]] | desc = escritora arxentina | p570 = 2022-08-21 | qid = Q5057986 | s3 = <small>88&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Anne Heche]] | desc = actriz d'Estaos Xuníos (1969–2022) | p570 = 2022-08-11 | qid = Q234610 | s3 = <small>53&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Carmen Gómez Ojea]] | desc = escritora asturiana (1945–2022) | p570 = 2022-08-10 | qid = Q5752545 | s3 = <small>76&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Nicholas Evans]] | desc = periodista, escritor y productor de cine y televisión británicu (1950–2022) | p570 = 2022-08-09 | qid = Q726194 | s3 = <small>72&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Olivia Newton-John]] | desc = cantante y actriz británico-australiana (1948–2022) | p570 = 2022-08-08 | qid = Q185165 | s3 = <small>73&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[David McCullough]] | desc = historiador y escritor d'Estaos Xuníos (1933–2022) | p570 = 2022-08-07 | qid = Q374610 | s3 = <small>89&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Adriana Roel]] | desc = actriz mexicana (1934–2022) | p570 = 2022-08-04 | qid = Q5658374 | s3 = <small>88&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list/portada | label = [[Vin Scully]] | desc = periodista y comentarista deportivu d'Estaos Xuníos (1927–2022) | p570 = 2022-08-02 | qid = Q2422581 | s3 = <small>94&nbsp;años</small> }} {{Wikidata list end}} </div> hpslklisiuxt48d0htckbq732f1k4lo 10 257844 3713157 3689779 2022-08-24T11:59:00Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Nts/doc]]" a "[[Plantía:Plantía:Number table sorting/doc]]" wikitext text/x-wiki {{Subpáxina de documentación}} Esta plantía utilízase para amosar los númberos con separador de miles nuna tabla que pueda ordenase numbéricamente según l'orde alfabéticu. Aplicase a tolos númberos d'una columna cuando nun funciona (o nun se quier utilizar) la ordenación numbérica. Los númberos que se faciliten na plantía nun tienen de tener separadores de miles. Nos separadores de miles añadíos, los númberos preséntense col formatu col que se facilitaron (notación científica o non, con ceros finales, con un cero antes del puntu decimal o non). Esti formatu nun afecta al orde de clasificación, sacante para los númberos que nun cumplan les llimitaciones especificaes depués. == Propósitu == Cuando hai celdes nuna tabla qu'inclúin testu dempués del númberu, o si los númberos tán precedíos por un testu que nun seya un símbolu de la moneda, la ordenación tien de realizase alfabéticamente. Amás, enantes, pa que pudiera aplicase correutamente la ordenación nes tables, los númberos nun podíen tener más d'un separador de miles. Por eso decidióse aplicar la ordenación alfabética como solución. === Métodu === Esta plantiya crea automáticamente códigu ocultu como <code><span data-sort-value="0000000123456789,001230♠"></span></code> El símbolu "♠" fuercia la rutina d'ordenación a utilizar la ordenación alfabética. La rutina ordena'l testu total ensin les etiquetes, lo que correspuende a la ordenación numbérica polos ceros a la izquierda. === Llimitaciones === *Los númberos negativos nun s'ordenen correutamente con esta plantía: anque tendríen d'apaecer al fin de la llista, terminen ordenaos al revés (ordénense según el valor absolutu). *El númberu máximu ye 1{{e|16}}. Mientres los númberos grandes apaecen ordenaos nel so sitiu, éstos apaecen ordenaos alfabéticamente. *Esiste una llimitación máxima de 6 díxitos depués del separador de decimales. Cuando s'utiliza una notación de númberos non científica con más de 6 díxitos depués del decimal sí s'ordenen correutamente. Ordénense correutamente respeutu al 0 si s'escriben col cero antes del separador de decimales. *Nel casu de testu ''delantre'' d'un númberu, la entrada asítiase como 1{{e|16}}. Si hai más, estes entraes s'ordenen alfabéticamente. == Parámetru == La plantiya precisa un únicu parámetru: un númberu real ensin separadores de miles. ; Parámetros opcionales * <code>debug</code> - p'amosar la lleenda d'ordenación, utilice "|debug=yes". *: {{number table sorting|123456789.00123|debug=yes}} * <code>prefix -</code> P'añadir un prefixu al númberu amosáu, utilice "|prefix=''dalgún prefixu''" *: {{number table sorting|123456789.00123|prefix=aprox.&nbsp;}} == Exemplu == <pre> {{number table sorting|123456789.00123}} </pre> Devuelve: {{Number table sorting|123456789.00123}} === Más exemplos === Darréu amuésense más exemplos, dalgunos de los cualos amuesen les llimitaciones mentaes enantes. Nota: Orde d'ordenación Javascript: &+,-.0123456789Ee~ {| class="wikitable sortable" ! códigu ! clave d'ordenación y númberu |- | <code><nowiki>{{nts|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts||debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts||debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|between 2 and 3|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|between 2 and 3|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|between 2 and 3|debug=no}}</nowiki></code> || {{nts|between 2 and 3|debug=no}} |- | <code><nowiki>{{nts|10|prefix=approx.{{sp}}|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|10|prefix=approx.{{sp}}|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-5|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-5|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-4|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-4|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-73|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-73|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-67|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-67|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-20345678901234567.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-20345678901234567.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|123.456e3|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|123.456e3|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|123.456e2|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|123.456e2|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|20345678901234567.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|20345678901234567.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|100345678901234567.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|100345678901234567.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|1234567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|1234567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|234567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|234567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|34567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|34567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|4567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|4567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|67890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|67890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|7890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|7890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|90123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|90123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|23456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|23456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|3456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|3456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|56.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|56.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|6.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|6.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.02345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.02345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00045678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00045678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00005678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00005678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00000678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00000678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00000078|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00000078|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00000008|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00000008|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|.00000008|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|.00000008|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0|debug=yes}} |} <includeonly>{{sandbox other|| [[Categoría:Wikipedia:Plantíes pa ordenar tables|Nts]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de formatu de testu|Nts]] }}</includeonly> gnlvr88mqp2p2q26aafskk1951pnwbf 3713160 3713157 2022-08-24T12:00:04Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Plantía:Number table sorting/doc]]" a "[[Plantía:Number table sorting/doc]]" ensin dexar una redireición wikitext text/x-wiki {{Subpáxina de documentación}} Esta plantía utilízase para amosar los númberos con separador de miles nuna tabla que pueda ordenase numbéricamente según l'orde alfabéticu. Aplicase a tolos númberos d'una columna cuando nun funciona (o nun se quier utilizar) la ordenación numbérica. Los númberos que se faciliten na plantía nun tienen de tener separadores de miles. Nos separadores de miles añadíos, los númberos preséntense col formatu col que se facilitaron (notación científica o non, con ceros finales, con un cero antes del puntu decimal o non). Esti formatu nun afecta al orde de clasificación, sacante para los númberos que nun cumplan les llimitaciones especificaes depués. == Propósitu == Cuando hai celdes nuna tabla qu'inclúin testu dempués del númberu, o si los númberos tán precedíos por un testu que nun seya un símbolu de la moneda, la ordenación tien de realizase alfabéticamente. Amás, enantes, pa que pudiera aplicase correutamente la ordenación nes tables, los númberos nun podíen tener más d'un separador de miles. Por eso decidióse aplicar la ordenación alfabética como solución. === Métodu === Esta plantiya crea automáticamente códigu ocultu como <code><span data-sort-value="0000000123456789,001230♠"></span></code> El símbolu "♠" fuercia la rutina d'ordenación a utilizar la ordenación alfabética. La rutina ordena'l testu total ensin les etiquetes, lo que correspuende a la ordenación numbérica polos ceros a la izquierda. === Llimitaciones === *Los númberos negativos nun s'ordenen correutamente con esta plantía: anque tendríen d'apaecer al fin de la llista, terminen ordenaos al revés (ordénense según el valor absolutu). *El númberu máximu ye 1{{e|16}}. Mientres los númberos grandes apaecen ordenaos nel so sitiu, éstos apaecen ordenaos alfabéticamente. *Esiste una llimitación máxima de 6 díxitos depués del separador de decimales. Cuando s'utiliza una notación de númberos non científica con más de 6 díxitos depués del decimal sí s'ordenen correutamente. Ordénense correutamente respeutu al 0 si s'escriben col cero antes del separador de decimales. *Nel casu de testu ''delantre'' d'un númberu, la entrada asítiase como 1{{e|16}}. Si hai más, estes entraes s'ordenen alfabéticamente. == Parámetru == La plantiya precisa un únicu parámetru: un númberu real ensin separadores de miles. ; Parámetros opcionales * <code>debug</code> - p'amosar la lleenda d'ordenación, utilice "|debug=yes". *: {{number table sorting|123456789.00123|debug=yes}} * <code>prefix -</code> P'añadir un prefixu al númberu amosáu, utilice "|prefix=''dalgún prefixu''" *: {{number table sorting|123456789.00123|prefix=aprox.&nbsp;}} == Exemplu == <pre> {{number table sorting|123456789.00123}} </pre> Devuelve: {{Number table sorting|123456789.00123}} === Más exemplos === Darréu amuésense más exemplos, dalgunos de los cualos amuesen les llimitaciones mentaes enantes. Nota: Orde d'ordenación Javascript: &+,-.0123456789Ee~ {| class="wikitable sortable" ! códigu ! clave d'ordenación y númberu |- | <code><nowiki>{{nts|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts||debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts||debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|between 2 and 3|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|between 2 and 3|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|between 2 and 3|debug=no}}</nowiki></code> || {{nts|between 2 and 3|debug=no}} |- | <code><nowiki>{{nts|10|prefix=approx.{{sp}}|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|10|prefix=approx.{{sp}}|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-5|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-5|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-4|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-4|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-73|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-73|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-67|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-67|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|-20345678901234567.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|-20345678901234567.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|123.456e3|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|123.456e3|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|123.456e2|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|123.456e2|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|20345678901234567.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|20345678901234567.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|100345678901234567.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|100345678901234567.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|1234567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|1234567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|234567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|234567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|34567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|34567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|4567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|4567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|567890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|567890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|67890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|67890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|7890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|7890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|890123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|890123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|90123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|90123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|123456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|123456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|23456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|23456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|3456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|3456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|456.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|456.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|56.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|56.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|6.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|6.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.12345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.12345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.02345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.02345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00345678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00345678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00045678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00045678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00005678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00005678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00000678|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00000678|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00000078|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00000078|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0.00000008|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0.00000008|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|.00000008|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|.00000008|debug=yes}} |- | <code><nowiki>{{nts|0|debug=yes}}</nowiki></code> || {{nts|0|debug=yes}} |} <includeonly>{{sandbox other|| [[Categoría:Wikipedia:Plantíes pa ordenar tables|Nts]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de formatu de testu|Nts]] }}</includeonly> gnlvr88mqp2p2q26aafskk1951pnwbf 0 258195 3713217 3703256 2022-08-25T05:46:17Z EmausBot 7934 Bot: Iguando la redireición doble a [[Muriu de Berlín]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Muriu de Berlín#La cayida del Muriu de Berlín]] 7kk618am5pq7cah5s0fwvng2ym2tntm 10 258366 3713182 3706532 2022-08-24T15:43:40Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki ''Nomenclátor de los seres vivos en llingua asturiana'', Sabencia - Sociedá Asturiana de les Ciencies. {{#if:{{{1|}}}|[http://sabencia.net/1esq.php?consulta1={{{1|}}} Consulta on-line]|[http://sabencia.net/nomenclator.php Consulta on-line]}}<noinclude>{{documentación}}</noinclude> hrl0fag9ltjfln4l8hx6193ujczzxt9 3713188 3713182 2022-08-24T15:47:19Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki <noinclude> {{fundir dende|Plantía:Sab}} {{fundir dende|Plantía:Nomenclator}} </noinclude> <includeonly>''Nomenclátor de los seres vivos en llingua asturiana'', Sabencia - Sociedá Asturiana de les Ciencies. {{#if:{{{1|}}}|[http://sabencia.net/1esq.php?consulta1={{{1|}}} Consulta on-line]|[http://sabencia.net/nomenclator.php Consulta on-line]}}</includeonly><noinclude>{{documentación}}</noinclude> rsziym4a0cmstzpyi7l8vl69t23zlq3 0 258481 3713338 3710772 2022-08-25T10:38:02Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Eilat''' ({{lang-he|אֵילַת|eˈlat|Eilat.ogg}}, {{lang-ar|إِيلَات|Īlāt}}) ya la ciudá más meridional d'[[Israel]]. Alministrativamente pertenez al [[Distritu Sur]]. Situada nel [[golfu d'Áqaba]], tien al sur la ciudá de [[Taba]] ([[Exiptu]]) y al este [[Áqaba]] ([[Xordania]]). La ciudá ye un famosu destín pa los turistes nacionales ya internacionales que visiten Israel. == Demografía == Tien una población de {{persones}} == Xeografía == [[Ficheru:Aerial photographs of Eilat IMG 2057.JPG|thumb|left|Vista aérea d'Eilat.]] La xeoloxía y el paisaxe son variaos: [[roques ígnees]] y [[roques metamórfiques|metamórfiques]], arenisques y [[caliar|caliares]]; montes d'hasta 892 [[msnm]]; amplios valles como l'Arava y mariñes nel Golfu d'Aqaba. Con una precipitación media añal de 28 mm y temperatures de branu de 40 °C y superiores, los [[recursos hídricos]] y la vexetación son poco abondantes. Los principales elementos qu'influyeron na historia de la rexón fueron los recursos de cobre y otros minerales, los antiguos caminos internacionales que travesaben l'área y la so posición xeopolítica y estratéxica. Esto resultó nuna densidá d'asentamientos que desafía les condiciones ambientales.<ref>Avner, U. 2008. Eilat Region. In, A. Stern (ed.). The New Encyclopedia of Archaeological Excavation in the [[Holy Land]], Volume 5 (Supplementary). Jerusalem. 1704–1711.</ref> {{clear|left}} == Clima == Les temperatures davezu pasen de 40 °C en branu y 21 °C n'iviernu, ente que la temperatura de l'agua anda ente los 20 y los 26 graos. Eilat tiene una media de 360 ​​díes de sol al añu.<ref>''Discovering the World of the Bible'', LaMar C. Berrett, (Cedar Fort 1996), páxina 204</ref> {{Weather box |ubicación=Eilat (temperatura: 1987–2010, lluvia: 1980–2010) |metric first= yes |single line= yes |Xin record high C= 32.2 |Feb record high C= 35.8 |Mar record high C= 38.7 |Abr record high C= 43.4 |May record high C= 45.2 |Xun record high C= 47.4 |Xnt record high C= 48.3 |Ago record high C= 48.0 |Set record high C= 45.0 |Och record high C= 44.3 |Pay record high C= 38.1 |Avi record high C= 33.6 |Xin avg record high C= 26.3 |Feb avg record high C= 29.3 |Mar avg record high C= 32.8 |Abr avg record high C= 38.2 |May avg record high C= 42.1 |Xun avg record high C= 43.6 |Xnt avg record high C= 44.1 |Ago avg record high C= 43.2 |Set avg record high C= 41.9 |Och avg record high C= 39.7 |Pay avg record high C= 33.4 |Avi avg record high C= 28.0 |Xin high C= 21.3 |Feb high C= 23.0 |Mar high C= 26.1 |Abr high C= 31.0 |May high C= 35.7 |Xun high C= 38.9 |Xnt high C= 40.4 |Ago high C= 40.0 |Set high C= 37.3 |Och high C= 33.1 |Pay high C= 27.7 |Avi high C= 23.0 |Añal high C= |Xin mean C= 15.8 |Feb mean C= 17.4 |Mar mean C= 20.5 |Abr mean C= 24.7 |May mean C= 29.1 |Xun mean C= 32.0 |Xnt mean C= 33.8 |Ago mean C= 33.7 |Set mean C= 31.3 |Och mean C= 27.4 |Pay mean C= 22.0 |Avi mean C= 17.1 |Añal mean C= |Xin low C= 10.4 |Feb low C= 11.8 |Mar low C= 14.6 |Abr low C= 18.4 |May low C= 22.5 |Xun low C= 25.2 |Xnt low C= 27.3 |Ago low C= 27.4 |Set low C= 25.2 |Och low C= 21.8 |Pay low C= 16.3 |Avi low C= 11.9 |Añal low C= |Xin avg record low C= 5.9 |Feb avg record low C= 7.4 |Mar avg record low C= 10.1 |Abr avg record low C= 13.4 |May avg record low C= 17.7 |Xun avg record low C= 21.5 |Xnt avg record low C= 24.8 |Ago avg record low C= 24.8 |Set avg record low C= 22.0 |Och avg record low C= 17.4 |Pay avg record low C= 11.5 |Avi avg record low C= 7.5 |Xin record low C= 1.2 |Feb record low C= 0.9 |Mar record low C= 3.0 |Abr record low C= 8.4 |May record low C= 12.1 |Xun record low C= 18.5 |Xnt record low C= 20.0 |Ago record low C= 19.4 |Set record low C= 18.6 |Och record low C= 9.2 |Pay record low C= 5.3 |Avi record low C= 2.5 |Xin rain mm= 4 |Feb rain mm= 3 |Mar rain mm= 3 |Abr rain mm= 2 |May rain mm= 1 |Xun rain mm= 0 |Xnt rain mm= 0 |Ago rain mm= 0 |Set rain mm= 0 |Och rain mm= 4 |Pay rain mm= 2 |Avi rain mm= 5 |unit rain days=0.1 mm |Xin rain days = 2.1 |Feb rain days = 1.8 |Mar rain days = 1.6 |Abr rain days = 0.9 |May rain days = 0.7 |Xun rain days = 0 |Xnt rain days = 0 |Ago rain days = 0 |Set rain days = 0 |Och rain days = 0.7 |Pay rain days = 0.8 |Avi rain days = 1.9 |Xin humidity= 32 |Feb humidity= 28 |Mar humidity= 25 |Abr humidity= 19 |May humidity= 16 |Xun humidity= 15 |Xnt humidity= 17 |Ago humidity= 18 |Set humidity= 23 |Och humidity= 27 |Pay humidity= 29 |Avi humidity= 33 |Xin sun = 229.4 |Feb sun = 237.3 |Mar sun = 251.1 |Abr sun = 273 |May sun = 319.3 |Xun sun = 324 |Xnt sun = 347.2 |Ago sun = 347.2 |Set sun = 291 |Och sun = 282.1 |Pay sun = 246 |Avi sun = 217 |source 1= ''Israel Meteorological Service''<ref name="ims">{{cita web |url=http://ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |títulu=Averages and Records for Tel Aviv (Precipitation, Temperature and Records written in the page) |publicación=Israel Meteorological Service |access-date=1 August 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20100914010915/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/LongTermInfo |archive-date=14 September 2010 }}{{n'idioma|he}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/TopClimetIsrael |títulu=Extremes for Tel Aviv [Records of February and May] |publicación=Israel Meteorological Service|access-date=2 August 2015|archive-date=10 July 2015|archive-url=https://web.archive.org/web/20150710130329/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/TopClimetIsrael/|url-status=live}}{{n'idioma|he}}</ref><ref>{{cita web |url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |títulu=Temperature average |publicación=Israel Meteorological Service |access-date=8 December 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130618145923/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/TempNormals.htm |archive-date=18 June 2013 }}{{n'idioma|he}}</ref><ref name="Precipitation average">{{cita web |url=http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm |títulu=Precipitation average |access-date=12 July 2011 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110925080227/http://www.ims.gov.il/IMS/CLIMATE/ClimaticAtlas/RainNormals.htm |archive-date=25 September 2011 }}{{n'idioma|he}}</ref> }} {|{{tablaguapa}} |+Media de temperatura del mar<ref name="Weather2Travel">{{cita web |url=http://www.weather2travel.com/climate-guides/israel/eilat.php |títulu=Eilat Climate and Weather Averages, Israel |publicación=Weather2Travel |access-date=2014-01-20 |archive-date=2013-11-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131105142554/http://www.weather2travel.com/climate-guides/israel/eilat.php |url-status=live }}</ref> |- !Xin !Feb !Mar !Abr !May !Xun !Xnt !Ago !Sep !Och !Pay !Avi |- |22 °C |21 °C |21 °C |23 °C |25 °C |26 °C |28 °C |28 °C |28 °C |27 °C |25 °C |23 °C |} {{llocalidaes hermaniaes}} == Ver tamién == * [[Puertu d'Eilat]] == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Llocalidaes d'Israel]] 0wu5r5q9u7pgvkp6et2wywiuiymc3st 10 258574 3713156 2022-08-24T11:59:00Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Nts]]" a "[[Plantía:Plantía:Number table sorting]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Plantía:Plantía:Number table sorting]] fm9l748saezlo928iogj5srcta67oaz 3713235 3713156 2022-08-25T08:19:37Z YoaR 37624 Cambióse'l destín de la redireición de [[Plantía:Plantía:Number table sorting]] a [[Plantía:Number table sorting]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Plantía:Number table sorting]] t4t4woqypbi9ciux8ut1gqv4smg17j4 10 258575 3713158 2022-08-24T11:59:00Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Nts/doc]]" a "[[Plantía:Plantía:Number table sorting/doc]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Plantía:Plantía:Number table sorting/doc]] l6tos9adfivy4i84r9gv90x1f2r0ze8 0 258576 3713166 2022-08-24T14:17:24Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Viḷḷapedre]]" a "[[Viḷḷapedre (parroquia)]]" wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Viḷḷapedre (parroquia)]] 39c2j997el2jaco04giexxd7iow54zv 3713169 3713166 2022-08-24T14:18:35Z YoaR 37624 Desanicióse la redireición a [[Viḷḷapedre (parroquia)]] wikitext text/x-wiki {{llocalidá}} '''Viḷḷapedre''' ye un [[llugar]] de la parroquia de [[Viḷḷapedre (parroquia)|Viḷḷapedre]] ([[Navia]]). == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{enllaces llocalidá}} [[Categoría:Llocalidaes de Navia]] 7rz8z07b5qzr0cmpacyotkqxlqt12xx 10 258577 3713183 2022-08-24T15:44:14Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{fundir dende|Plantía:Sab}} {{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly>» wikitext text/x-wiki {{fundir dende|Plantía:Sab}} {{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly> mpmzqfdk644tutnvw9af2s0rby9et93 3713187 3713183 2022-08-24T15:46:20Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly> r5zxb1udnnvgud6x8u297qagsbty78l 10 258578 3713185 2022-08-24T15:45:16Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{fundir en|Plantía:Sabencia}} {{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly>» wikitext text/x-wiki {{fundir en|Plantía:Sabencia}} {{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly> hgwaoimqigivufk0z0ob1vn9mdmkv1e 3713190 3713185 2022-08-24T15:47:47Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly> r5zxb1udnnvgud6x8u297qagsbty78l 10 258579 3713186 2022-08-24T15:46:12Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly>» wikitext text/x-wiki {{subpáxina de documentación}} == Descripción == == Usu == <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces esternos]] }}</includeonly> r5zxb1udnnvgud6x8u297qagsbty78l 10 258580 3713195 2022-08-24T15:58:27Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{subpáxina de documentación}} Da'l númberu de díes de diferencia ente la data del [[calendariu gregorianu]] y la del [[calendariu xulianu]]. El so usu principal ta na [[Plantía:julgregfecha]]. Prueba: <nowiki>{{Plantía:julgregfecha/numdias|12|1582}}</nowiki> {{Plantía:julgregfecha/numdias|12|1582}} <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> Categoría:Wikipedia:Plantíes de feches|Julgregf…» wikitext text/x-wiki {{subpáxina de documentación}} Da'l númberu de díes de diferencia ente la data del [[calendariu gregorianu]] y la del [[calendariu xulianu]]. El so usu principal ta na [[Plantía:julgregfecha]]. Prueba: <nowiki>{{Plantía:julgregfecha/numdias|12|1582}}</nowiki> {{Plantía:julgregfecha/numdias|12|1582}} <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes de feches|Julgregfecha/numdias]] }}</includeonly> 6yovn4d3vccqpoovaoz5li6jsrm9g6t 10 258581 3713198 2022-08-24T16:07:33Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{subpáxina de documentación}} <!-- Coloca les categoríes al final d'esta páxina, y los interwikis en Wikidata (ver [[Wikipedia:Wikidata]]) --> == Usu == * {{epc|idioma|''nome del idioma''}} == Exemplos == * {{exemplu plantía|enllace idioma|inglés}} * {{exemplu plantía|enllace idioma|Inglés}} * {{exemplu plantía|enllace idioma|<nowiki>[[idioma inglés|inglés]]</nowiki> }} * {{exemplu plantía|enllace idioma|desconocíu}} <includeonly>{{sandbox other|| <!-…» wikitext text/x-wiki {{subpáxina de documentación}} <!-- Coloca les categoríes al final d'esta páxina, y los interwikis en Wikidata (ver [[Wikipedia:Wikidata]]) --> == Usu == * {{epc|idioma|''nome del idioma''}} == Exemplos == * {{exemplu plantía|enllace idioma|inglés}} * {{exemplu plantía|enllace idioma|Inglés}} * {{exemplu plantía|enllace idioma|<nowiki>[[idioma inglés|inglés]]</nowiki> }} * {{exemplu plantía|enllace idioma|desconocíu}} <includeonly>{{sandbox other|| <!-- Les categoríes pónense baxo esta llinia; los interwikis en Wikidata --> [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'enllaces internos]] [[Categoría:Wikipedia:Plantíes d'encontu d'idiomes]] }}</includeonly> o97lxdo6l687odtb0bsh01fyqe5trii 0 258582 3713205 2022-08-24T17:27:38Z Balmantra 107521 Páxina creada con «{{eventu}}El '''Congresu Internacional de Matemáticos de 2026''' va ser el trigesimu [[Congresu Internacional de Matemáticos]] que se va celebrar en línia del [[22 de xunetu]] al [[29 de xunetu]] de [[2026]].<ref>https://terrytao.wordpress.com/2022/07/03/icm-and-imu-award-ceremony-begins-tomorrow/</ref> == Referencies == <references /> == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Congresos Internacionales de Matemáticos]]» wikitext text/x-wiki {{eventu}}El '''Congresu Internacional de Matemáticos de 2026''' va ser el trigesimu [[Congresu Internacional de Matemáticos]] que se va celebrar en línia del [[22 de xunetu]] al [[29 de xunetu]] de [[2026]].<ref>https://terrytao.wordpress.com/2022/07/03/icm-and-imu-award-ceremony-begins-tomorrow/</ref> == Referencies == <references /> == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Congresos Internacionales de Matemáticos]] ahh1u3hzuec7f3v3n4hkc2cqy2pow4t 3713208 3713205 2022-08-24T20:48:10Z YoaR 37624 wikitext text/x-wiki {{eventu}}El '''Congresu Internacional de Matemáticos de 2026''' va ser el trigesimu [[Congresu Internacional de Matemáticos]] que va celebrase en llinia del [[22 de xunetu]] al [[29 de xunetu]] de [[2026]].<ref>https://terrytao.wordpress.com/2022/07/03/icm-and-imu-award-ceremony-begins-tomorrow/</ref> == Referencies == <references /> == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Congresos Internacionales de Matemáticos]] 6stjgxt6ig0g366d6afytqwpl2146t8 0 258584 3713233 2022-08-25T08:02:02Z YoaR 37624 Páxina creada con «{{banderaWD}} La '''bandera de Santalla d'Ozcos''' ye la [[bandera]] que representa'l [[conceyos d'Asturies|conceyu asturianu]] de [[Santalla d'Ozcos]]. Aprobóse oficialmente'l 13 d'abril de 1998 tres d'un estudiu fechu pol [[Real Institutu d'Estudios Asturianos]]. == Descripción de la bandera == Ye rectangular con proporción de 3/2 ente'l llargor y l'anchu. Ta dividida en dos partes: la parte de fondu verde y la superior de fondu azul. Na superior hai tres arcos…» wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de Santalla d'Ozcos''' ye la [[bandera]] que representa'l [[conceyos d'Asturies|conceyu asturianu]] de [[Santalla d'Ozcos]]. Aprobóse oficialmente'l 13 d'abril de 1998 tres d'un estudiu fechu pol [[Real Institutu d'Estudios Asturianos]]. == Descripción de la bandera == Ye rectangular con proporción de 3/2 ente'l llargor y l'anchu. Ta dividida en dos partes: la parte de fondu verde y la superior de fondu azul. Na superior hai tres arcos d'igual tamañu y enriba'l primer arcu asítiase la [[Cruz de la Victoria]]. == Simboloxía == El verde de la parte baxa representa'l paisaxe de los abondosos montes qu'hai nel conceyu y l'esperanza de les sos habitantes nun futuru meyor. L'azul de la parte cimera representa la paz y el cielu que naz ente ente los montes y los valles. == Ver tamién == * [[Escudu de Santalla d'Ozcos]] * [[Banderes d'Asturies]] == Bibliografía == * {{cita web |url=https://www.asturias.es/bopa/disposiciones/repositorio/LEGISLACION34/66/6/001U003ED00001.pdf |títulu=RESOLUCIÓN de 13 de abril de 1998, de la Consejeria de Cooperacion, por la que se otorga la bandera al concejo de Santa Eulalia de Oscos. |fecha=13 d'abril de 1998 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2022 |idioma=castellán |editor=Boletín Oficial del Principáu d'Asturies}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes d'Asturies|Riosa]] [[Categoría:Riosa]] 0bqr967x5b3h1y2yfx4up7cg6p6sy4m 3713234 3713233 2022-08-25T08:15:37Z YoaR 37624 /* Descripción de la bandera */ wikitext text/x-wiki {{banderaWD}} La '''bandera de Santalla d'Ozcos''' ye la [[bandera]] que representa'l [[conceyos d'Asturies|conceyu asturianu]] de [[Santalla d'Ozcos]]. Aprobóse oficialmente'l 13 d'abril de 1998 tres d'un estudiu fechu pol [[Real Institutu d'Estudios Asturianos]]. == Descripción de la bandera == Ye rectangular con proporción de 3/2 ente'l llargor y l'anchu. Ta dividida en dos partes: la parte de fondu verde ([[pantone]] 340) y la superior de fondu azul (pantone 312). Na superior hai tres arcos d'igual tamañu y enriba'l primer arcu asítiase la [[Cruz de la Victoria]] en color mariellu (pantone 109). == Simboloxía == El verde de la parte baxa representa'l paisaxe de los abondosos montes qu'hai nel conceyu y l'esperanza de les sos habitantes nun futuru meyor. L'azul de la parte cimera representa la paz y el cielu que naz ente ente los montes y los valles. == Ver tamién == * [[Escudu de Santalla d'Ozcos]] * [[Banderes d'Asturies]] == Bibliografía == * {{cita web |url=https://www.asturias.es/bopa/disposiciones/repositorio/LEGISLACION34/66/6/001U003ED00001.pdf |títulu=RESOLUCIÓN de 13 de abril de 1998, de la Consejeria de Cooperacion, por la que se otorga la bandera al concejo de Santa Eulalia de Oscos. |fecha=13 d'abril de 1998 |fechaaccesu=25 d'agostu de 2022 |idioma=castellán |editor=Boletín Oficial del Principáu d'Asturies}} == Referencies == {{llistaref}} == Enllaces esternos == {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Banderes d'Asturies|Riosa]] [[Categoría:Riosa]] rd8l3ijpqkqo6mws8ml7l4mlhve969y 10 258585 3713246 2022-08-25T08:47:00Z YoaR 37624 YoaR treslladó la páxina "[[Plantía:Bien interes cultural Asturies]]" a "[[Plantía:Bien d'Interés Cultural d'Asturies]]": bien escritu wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Plantía:Bien d'Interés Cultural d'Asturies]] jxnvnv48shljbfwza740dbup6q8ebd7 0 258586 3713249 2022-08-25T08:58:10Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Villaviciosa]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Villaviciosa]] i8rhcz66wgvfx4tqk35vu1p3qnwvazo 0 258587 3713268 2022-08-25T09:52:43Z YoaR 37624 Redirixendo a [[Puertu Ricu]] wikitext text/x-wiki #REDIRECCIÓN [[Puertu Ricu]] jej6wmwias26e9hza71oqto6zgg1ubk 0 258588 3713356 2022-08-25T11:21:27Z Xuliu Pombar 76762 Creación de la páxina “Campu d’ilesia de Santolaya d’Abamia“. wikitext text/x-wiki El Campu d’ilesia de Santolaya d’Abamia, asitiáu nel llugar de [[Corao]], na parroquia d’[[Abamia]], nel conceyu [[Principáu d'Asturies|asturianu]] de [[Cangues d'Onís]], ye una unidá constituyía pola ilesia parroquial ya dellos texos, elementos ente los qu'esiste una amestanza cultural ya histórica, que xustifiquen la so calificación como [[Bien d'Interés Cultural]]. == Campu d’Ilesia == [[Archivu:Campu d'Ilesia Santolaya d'Abamia (09).jpg|miniaturadeimagen|Campu d’Ilesia.]] Los Campos d'Ilesia n'Asturies, son conxuntos formaos por un [[Taxus baccata|texu]] ya un elementu del patrimoniu cultural material. El texu ye un árbol con gran relevancia cultural na rexón, exerciendo un papel simbólicu a lo llargo de la hestoria. Protagonista n'antigües creyencies precristianes, col tiempu convertirase nun iconu representativu de la comunidá parroquial, y a ser consideráu anguaño como l’alcordanza d'un pasáu míticu, d'una identidá asturiana afitada na tradición y nun conxuntu de valores ecoloxistes y ambientales. La fonda amestanza ente estos dos elementos, faise evidente na esistencia n'Asturies de doscientos quince grupos constituyíos per un edificiu relixosu ya un texu. D'ente toos estos, y poles sos especiales carauterístiques, el Principáu d'Asturies, declaró a dolce d'ellos, ente los que s'atopa'l Campu d’ilesia de Santolaya d’Abamia, como [[Bien d'Interés Cultural]], cola categoría de Sitiu Históricu, por Decretu 61/2017, de 20 de setiembre. == Ilesia == La primer referencia escrita sobro la ilesia atópase na confirmación otorgada nel añu 926 por Ramiro Alfonsiz, fíu d'[[Alfonsu III d'Asturies|Alfonsu III]], sobro les donaciones de los sos antepasaos a San Salvador d'Uviéu, onde se cita: “in territorio Kangas (...) ecclesiam sancte eulalie de Vendammio”. Anque trátase d'un testu falsu del sieglu XII, redactáu pel scriptorium del obispu Pelayo y onde entrepolaronse más donaciones que les conteníes orixinalmente, paez ser que nesti casu la referencia a Abamia nun sería un agregu. Asina paecen confirmalo les escavaciones arqueolóxiques realizaes na ilesia que daten la so fundación en feches altu medievales <ref group="n"> Altu medieval: Periodu ente los sieglos V y IX. Entama nel 476, cola cayida del últimu emperador romanu d’occidente, ya fina col iniciu del feudalismu.</ref>, a xulgar pola so ocupación funeraria anterior al sieglu X. El conxuntu actual de la ilesia nun amuesa nengún restu d'esti primitivu edificiu altumedieval y nun esiste alcuerdu ente los estudiosos sobro la so cronoloxía. Pa les autores Gil López y Álvarez Martínez la nave de la ilesia, na que s’abren les portaes occidental ya meridional, sería construyida a fines del sieglu XIII dientro d'un estilu protogótico <ref group="n"> Protogóticu: Primera fase de l’arte góticu, desenvuelta nel sieglu XII y anicios de XIII.</ref>, mentanto que pa Isabel Ruiz de la Peña González edificaríase más tarde y el so estilu sería dafechu [[Arte góticu|góticu]]. A respeutive de fechar la cabecera actual de la ilesia, construyida con posterioridá a la nave, tamién caltienen criterios cronolóxicos desemeyaos: les primeres daten esta reforma nel sieglu XV, mentanto que la segunda failo a mediaos del sieglu XVI, d'acordies colos testimonios d’Ambrosio de Morales <ref group="n"> Ambrosio de Morales: Córdoba, 1513-1591. Historiador y arqueólogu, autor del informe “Viage de Ambrosio de Morales por orden del Rey D. Phelippe II a los Reynos de León, y Galicia y Principado de Asturias”.</ref> qu'indicaba que la ilesia fora enantada apocayá. [[Archivu:Campu d'Ilesia Santolaya d'Abamia (03).jpg|miniaturadeimagen|Ilesia, portada sur]] La planta la ilesia tien una sola nave rectangular de trés tramos con cabecera reuta. Los costaos sur ya oeste caltienen los restos d'un antiguu cabildru <ref group="n"> Cabildru: Sitiu techáu ya zarráu con columnes que se constrúi delantre de la puerta d’una ilesia.</ref> que, polos llibros parroquiales, sábese que yá esistía a fines del sieglu XVII, cuando foi iguáu. En 1849 apegose-y la sacristía que fai pañu col testeru, y en dómina contemporánea llevantóse l'asitiada pal oeste. La nave refuérzase al esterior con seis contrafuertes y presenta dos portaes nos llaterales occidental ya meridional, dambes resueltes con un [[arcu de mediu puntu]] llixeramente apuntáu, que daten del sieglu XV o mediaos del XVI. La portada meridional estructúrase en trés arquivoltes <ref group="n"> Arquivolta: Cada un de los arcos concéntricos que dende la imposta decoren el lláu exterior de les portades medievales.</ref> molduraes en bocel <ref group="n"> Bocel: Moldura convexa de seición semicircular (o elíptica), ya superficie llisa.</ref>, protexíes por un guardapolvu <ref group="n"> Guardapolvu: N’arquiteutura, moldura saliente a mou de cornisa, que protexe ya enmarca un retablu u otru elementu arquiteutónicu, tanto pela parte cimera como pelos llaterales.</ref> qu'alluga unes interesantes imáxes sobro'l Xuiciu Final, con un propósitu moralizador. Nél llabraron figures de difuntos llevantándose de los sos sarcófagos, un dragón, dos caballos engarraos, ya escenes de condergaos al infiernu: un abasna pesaes cadenes ya otru ambura nuna caldera mientres un terceru aviva'l fueu con un fuelle. El restu los capiteles <ref group="n"> Capitel: Remate con adornos que se fai nel cabu superior d’una columna y que tien pol arquitrabe.</ref> amuesen fueyes de carbayu, una cabeza mordiendo una caña d'esti árbol y animales identificaos como xabariles. Nun de los esquinales d'esta portada hai una interesante pintura de traza antigua, compuesta per una cruz sobro talamera con una escalera nel llateral, en referencia a la crucifixón de Cristu nel monte Gólgota. La portada occidental ye muncho más sobria y namái dispon d'un solu arcu guarnidu per un guardapolvu decoráu con boles ya una cabeza humana al altor de la clave <ref group="n"> Clave: N’arquiteutura, dovela central d’un arcu o d’una bóveda.</ref>. Al llau de la puerta hai una pila d'agua bendito axeitada nel muriu y decorada con una cruz de Calatrava. Los elementos decorativos esternos de la ilesia complétense coles escultures tallaes en trés canecillos <ref group="n"> Canecillu: N’arquiteutura y n’arte, estremu de la viga qu’asoma al esterior calteniendo’l bistechu.</ref> del bistechu que representen una cabeza humana, una figura monstruosa ya un cuadrúpedu. Al interior, la nave ta percorrida per una arcada ciega, distribuyida en trés arcos de mediu puntu en cada costáu y dataos nos sieglos XVII ó XVIII. Na zona más averada al presbiteriu ábrense dos arcosolios <ref group="n"> Arcosolio: Güecu n’arcu usáu como llugar d’enterramientu.</ref> barrocos, formaos per un arcu rebaxáu <ref group="n"> Arcu rebaxáu: Variante del arcu de mediu puntu, bien por non ser un semicírculu, bien por tener el centru xeométricu perbaxo la llínea d’impostes (parte decorativa qu’enllacia la curva del arcu col elementu nel que sofítase).</ref>, guardapolvu rematáu en pináculos ya impostes <ref group="n"> Imposta: Nos arcos, parte decorativa qu’enllacia la curva de l’arcu col elementu nel que sofítase.</ref> nacelaes <ref group="n"> Nacela: Moldura cóncava na que la seición ta formada por dos arcos de circunferencies distintes y de mayor anchor na parte inferior.</ref>, so les qu’había dos rosetes de piedra de les qu'anguaño namái caltiense una. Embaxo los arcosolios atópense les tumbes del rei [[Pelayo]] y la so esposa [[Gaudiosa]], asitiaes na epístola ya l'evanxeliu, y señalaes a respeutive con una espada ya una inscripción. Nel estremu occidental de la nave reposen los restos de [[Roberto Frassinelli]], treslladaos por iniciativa popular en 1977 dende'l cercanu campusantu, pa homenaxar a esti arqueólogu y anticuariu, responsable del diseñu de la [[Basílica de Santa María la Real de Cuadonga|Basílica de Cuadonga]] y descubridor d'importantes restos arqueolóxicos, conocíu como “l'Alemán de Corao”, pueblu onde casose y moró hasta la so muerte. Un gran arcu trunfal apuntáu <ref group="n"> Arcu apuntáu: Arcu compuestu de dos tramos d’arcu que formen ángulu na cuña central.</ref> dixebra la nave del presbiteriu. La decoración de los sos capiteles <ref group="n"> Capitel: Remate con adornos que se fai nel cabu superior d’una columna y que tien pol arquitrabe.</ref> consiste en cares ya fueyes que podríen ser d’un texu. El presbiteriu atópase eleváu sobro una gran grada de piedra y entá caltién el zócalu que sofitaba'l retablu mayor. Ésti foi desmontáu en 1904, cuando la ilesia d’Abamia cerrose al cultu, y treslladáu a la capiella de San Nicolás de Corao, onde sufrió una quema mientres la [[Guerra Civil Española|Guerra Civil]]. Por semeyes antigües sábese que'l retablu taba decoráu con escenes de la [[batalla de Cuadonga]]. Nel costáu meridional del presbiteriu ábrese una puerta pa la sacristía más antigua, formada per un cenciellu arcu de mediu puntu, y dende ella apuértase a la sacristía más recién per una puerta arquitrabada <ref group="n"> Arquitrabe: Elementu arquiteutónicu horizontal que s’asitia sobre les columnes.</ref>, que d'antiguo daba salida al cabildru, y na que nel so dintel <ref group="n"> Dintel: Viga, maderu u otru elementu horizontal que cubre'l vanu d'una puerta o ventana, y fae de sostén del sobremuriu.</ref> figura 1849, como añu de construcción. Na cubrición de la ilesia emplegáronse distintes fórmules, acordies cola importancia los espacios a protexer. Na nave utilízase una bóveda de cañón apuntada <ref group="n"> Bóveda de cañón: Bóveda de seición semicircular, xenerada pola prollongación d’un arcu de mediu puntu a lo llargo d’una exa llonxitudinal.</ref>, que sería iguada con formigón, nuna desafortunada intervención p’afitar la ilesia en 1977; l'[[ábside]] cúbrese con una bóveda de terceletes <ref group="n"> Bóveda de terceletes: Bóveda subdividída, pelo común en seis partes (sexpartita), por nervios o arcos con una función más d’ornamientu qu’estructural.</ref> coles piedres claves decoraes con rosetones ya motivos vexetales. Na sacristía más antigua emplegose una bóveda de cañón y na nueva un embanielláu de madera a una sola agua. La lluz de la ilesia ye escasa y namái dispon de la clarencia qu'entra al traviés de la ventana xeminada <ref group="n"> Ventana xeminada: N’arquiteutura, ventana de dos arcos idénticos separtaos por una pequeña columna.</ref> del presbiteriu, un óculu<ref group="n"> Óculu: N’arquiteutura, ventana o regalla con forma circular u oval, pa la illuminación d’interiores. Del llatín oculus (güeyu).</ref> abiertu na parede norte, una ventana nel presbiteriu y les aspilleres <ref group="n"> Aspillera: Regalla vertical, llarga ya estrencha nun muriu.</ref> calaes nel imafronte <ref group="n"> Imafronte: Fachada principal d’un templu.</ref> y nos costaos de la nave. L‘imafronte corónase con una espadaña bífora <ref group="n"> Bífora: Güecu d’una ventana o puerta formáu por dos arcos ximielgos, ente los que se interpon una columna.</ref>, aperiada dempués d'embarrumbase por mor d’una embelurdiada en 1906, que tamién orixinó nel interior de la ilesia estrozos na tribuna y la resquiebra del llau este. La ilesia d’Abamia cerrose al cultu'l 10 de payares de 1904, mas que pol llaceriosu estáu nel que s'atopaba, con amenaza de ruina pero con posibilidá d’igua, pol so llonxanu asitiamientu que facía que nun fora afayadiza pa munchos fieles y enzancaba la so asistencia, treslladándose'l cultu a la ilesia de Corao. De magar, el pasu del tiempu dexóse sentir na ilesia causando l’esmoronamientu del teyáu del cabildru. En 1958, pol puxu de [[Luis Menéndez-Pidal y Álvarez|Luis Menéndez Pidal]], emprincipiáronse na ilesia obres de llimpieza de bardios ya caltenimientu de murios. A la fin y por aciu’l Decretu 614/1962 de 15 de marzu foi declarada Monumentu Nacional Hestóricu-Artísticu, cumpliéndose asina les tempranes aspiraciones de persones como'l Marqués de Monsalud <ref group="n"> Marqués de Monsalud: Mariano Carlos Solano y Gálvez (Madrid, 1858 – 1910), quintu marqués de Monsalud, foi un aristócrata, historiador ya coleicionista arqueolóxicu.</ref>, que yá en 1907 y dende l’Academia de Historia, intentara esto mesmu ensin ésitu. En 1977 l’edificiu sal de la ruina, gracies a una restauración parcial que namái centrose na cubrición de la ilesia. Foi esta una deficiente intervención, que la dexó con bóvedes de formigón, muga nos murios y les pintures ensin tratar. Ente 2006 y 2007 pola la Conseyería de Cultura del Principáu d'Asturies, restaurose dafechu la ilesia. Esta cabera obra resultó muy polémica, pol revistimientu de los murios esteriores con estucu mariellu y l'allugamientu de modernes porteríes de cristal ya metal. Anguaño, la ilesia continúa con problemes de mugor, por goteres nel teyáu y pol agua que calístrase de les baxaes, provocando’l desprendimientu del estucu en delles zones y el so resquebramientu n'otres, amás d’estenses manches de mugor nos murios esternos ya internos de la ilesia. La ilesia de Santolaya d’Abamia constitúi un de los llugares más emblemáticos d'Asturies pola so vinculación a los oríxenes de la [[Reinu d'Asturies|monarquía asturiana]] y la creyencia popular de que'l rei Pelayo y la so esposa Gaudiosa fueron soterraos nella. Esta tradición recuéyese per primer vegada na versión uvieina de la [[Crónica albeldense]], (l’orixinal data del sieglu IX), onde afírmase que “sepultus cum uxore sua Gaudiosa regina territorio Cangas in ecclesia Sancte Eulaliae de Velanio fuit”. Mas esta referencia ye una intercalación ellaborada pol “scriptorium” del obispu Pelayo, que rixó la sede episcopal d'Uviéu dende 1101 hasta 1130, y nun apaez en dengún de les versiones anteriores d'esta Crónica. Sicasí, ésti ye un de los escasos exemplos nos que puede fechase la nacencia d'una lleenda que nos sieglos venideros algamó'l rangu de verdá irretrucable y pasó a formar parte de la tradición. En 1572, Ambrosio de Morales ameyoró la lleenda medieval al añader que la ilesia foi construyida pol mesmu Pelayo pa conmemorar la so victoria frente los moros, y que’l so cadabre foi treslladau dende Abamia hasta la cueva de Cuadonga por orde d'[[Alfonsu II d'Asturies|Alfonso II'l Castu]]. Pela mesma dómina, [[Tirso de Avilés y Hevia|Tirso d'Avilés]] torna a poner por escritu'l rellatu anterior y precisa les fontes históriques nes que se basa: “como consta nun llibru góticu bien antiguu de la ilesia d'Uviéu que se llama Itacio.". El códiz “Itacio” perdióse, pero según Enrique Flórez <ref group="n"> Enrique Flórez: Enrique Fernando Flórez de Setién Huidobro y Velasco, (Villadiego, Burgos 1702 - Madrid 1773) foi un relixosu agustino, afamáu historiador, autor de la España Sagrada, amás de traductor, xeógrafu, cronoloxista, epigrafista, numismáticu, paleógrafu, bibliógrafu y arqueólogu de la Ilustración.</ref>, que pudo consultalo en 1756, sería escritu enantes de 1143 y posiblemente pudiera atribuyise al obispu Pelayo. Cola publicación en 1695, de “Antigüedades y cosas memorables del Principado de Asturias” del [[Luis Alfonso de Carvallo|Padre Carvallo]], vuélvese a poner por escritu la lleenda, xuniendo les informaciones d’Ambrosio de Morales ya Tirso d'Avilés, y creando un testu que col tiempu convertirase na versión definitiva. De xuru, la visita de [[Gaspar Melchor de Xovellanos|Xovellanos]] a la ilesia d’Abamia en 1782, na cual inspeicionó les tumbes ya entrugó sobro elles a los vecinos, tuvo animada por esta lleenda. [[Pascual Madoz]] escribió en 1848 que “ye de les ilesies más antigües de la provincia y anque inórase la fecha de la so fundación, ye ensin dulda anterior a la invasión de los árabes. Llamóse Belamia y por tradición asegúrase que soterróse nella al rei don Pelayo”. Una amuesa de la repercusión qu'algamó la lleenda en dómina contemporánea, yá convertida nun fechu históricu, ye qu'inclusive nel decretu que declaró monumentu nacional la ilesia d’Abamia en 1962, alúdese al soterramientu del rei y determínase que la ilesia tien la so fundación en don Pelayo. La importancia de la que gocia güei la ilesia d’Abamia, que podría calificase d'auténticu “símbolu nacional”, nun puede entendese al marxe de la ellaboración d'esta lleenda. De nun esistir esta lleenda, probablemente nun ocuparía un llugar destacáu nel imaxinariu coleutivu. La importancia simbólica d’Abamia en tiempos pasaos, confirmase colos restos arqueolóxicos atopaos cerca la ilesia, que paecen atribuyir al llugar una función funeraria. A finales del sieglu XIX, Frassinelli y l'estudiosu llocal Soto Cortés <ref group="n"> Soto Cortés: Sebastián Soto Cortés, 1833-1915. Bibliófilu ya coleicionista d’antigüedaes, que dende la so muerte consérvense na Universidá d’Uviéu y nel Museú Arqueolóxicu d’Asturies.</ref> afayaron delles monedes romanes ya un dolmen megalíticu con una figura antropomorfa grabada nun de los sos ortostatos, conocida como “l'ídolu de los güeyos” y anguaño depositada nel Muséu Arqueolóxicu Nacional. Estos descubrimientos amosaríen que na dómina megalítica l'allugamientu d’Abamia tenía un significáu especial pa los habitantes de la redolada, amás del so destín funerariu. Esti mesmu calter siguiría mientres el períodu romanu, como paez confirmalu l'afayu de dos escarrapios d'una mesma llábana, Esta llábana inxertaríase nel numberosu grupu de restos arqueolóxicos romanos, atopaos en Corao dende'l sieglu XVI, de los que ya ficieron referencia Ambrosio de Morales ya Tirso d'Avilés. N’escavaciones arqueolóxiques de recién, atopáronse tamién fragmentos de tégules <ref group="n"> Tégula: Teya rectangular romana de barro cocíu, mármole o piedra, plana, con rebordes nos llaos allargaos pa encalzar la lluvia.</ref> ya lladriyos romanos. Poro, la ilesia d’Abamia presenta una doble relevancia, real ya imaxinaria, que fai que sía un llugar de referencia pa munchos asturianos. Por un llau enxerta colos primeros tiempos de la monarquía y la nacencia del reinu d'Asturies, y por otru alude a tiempos más antiguos, unos anteriores a la romanización (megalitismu) y otros de la dómina romana. A pocos metros de la trasera la ilesia alcuéntrase l'antiguu campusantu parroquial. Xuntu al edificiu relixosu y los sos trés texos, completa'l campu la ilesia, conxuntu onde teníen llugar los acontecimientos importantes de la comunidá: nacencia, matrimoniu, muerte, socialización, fiesta, etc. == Texos == [[Archivu:Campu d'Ilesia Santolaya d'Abamia (13).jpg|miniaturadeimagen|Texu más nuevu.]] Xunto a la ilesia d’Abamia hai trés texos con perímetros de cuatrocientos cuarenta y dos, trescientos ochenta, y cientu cincuenta centímetros. El mayor ye un exemplar femenín y los otros son masculinos. Díaz González atalantaba que, na primera decada del sieglu XXI, el más vieyu tendría una edá ente los trescientos ocho y quinientos ochenta años, mentanto que'l segundu taría ente los doscientos ventidós años y cuatrocientos trenta, y el más pequenu ente los cientu dos y cientu noventa y siete años. D’acordies con estos datos, ye bien posible que'l texu más antiguu llantárase al enantar la ilesia a mediaos del sieglu XVI, y que fixérase lo mesmo col medianu al respeutive de les igües na dómina barroca. Asina esplicaríase qu’Ambrosio de Morales, cuando visitó Abamia en 1572, nun mentara nengún texu, magar de ser bien minuciosu na so descripción, pos nesi momentu'l más antiguu entá nun algamara un esporpolle llamativu. El texu más antiguu tien calves na picorota, al ser desmochicáu pol tendíu de la rede llétrica pal pueblu del Cuetu. La so situación paez delicada porque dexó de dar frutos, lo que ye signu del so debilitamientu. Los otros texos ufierten un bon aspeutu xeneral, indicativu de la so correuta salú: caltienen les sos picorotes verdes y de gran bayura, ya unos tueros ensin fiendes, anque afeutaos negativamente poles escavaciones pal empedriáu y pal tendíu d’illuminación nel esterior de la ilesia. La personalidá ya identidá que los texos dan-y al espaciu del campu de ilesia, yera tan señalada pal vecinderu, qu’alcordaron llantar dos texos al pie de la ilesia de Corao cuando ésta inauguróse’n 1915. D’esti mou taben reconstruyendo la “escenografía” d’Abamia y recreando una redolada familiar, cola que sentíense identificaos. == Notes == {{listaref|group="n"}} == Referencies == Esti artículu ye una obra derivada de la disposición relativa al procesu de declaración d'un bien cultural o natural, asoleyada nel BOPA númberu 239, de 16 d’ochobre de 2017, testu que ta llibre de restricciones conocíes, en virtú del derechu d'autor de conformidá col artículu 13 del Testu Refundíu de la Llei de Propiedá Intelectual (BOE númberu 97, de 22 d’abril de 1996). *Declaración de Bien d’Interés Cultural: https://sede.asturias.es/bopa/2017/10/16/2017-10983.pdf {{control d'autoridaes}} [[Categoría:Bienes d'interés cultural d'Asturies]] [[Categoría:Ilesies d'Asturies]] [[Categoría:Cangues d'Onís]] 4iv8260rnvacigch0a4h0xk5q7l0vlv